Жеткіншек

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе.
Есейгендік сезімі.
Мен - тұжырымдамасының дамуы.
Жасөспірім тұлға ерекшеліктері.

Кіріспе.
Жеткіншек жас адамның онтогенезінде ең қиын кезеңің бірі болып табылады.
Бала шақтан бой жетуге ауысу жеткіншек жаста жүзеге асқанынан, бір жағынан бала шақтың шегінен шыққан адамның қарапайым қасиеттерін байқауға болады, ал басқа жағынан өз бала шағының өтуін ретроспективті қарау. Басқа сөзбен айтқанда жеткіншек жаста себептердің, жағдайлардың, механизімнің дамуын тану жалпы онтогенетикалық дамудың заңға сәйкестігін ашуға мүмкіндік береді. Кездейсоқ емес, жеткіншек жасты зертеумен әртүрлі деңгейде, мінезде және мазмұнда бірқатар жиынтық себерптермен байланысты.
Жеткіншек жаста өзіндік сана сезімнің екі ерекше түрі дәйекті шығады: есейгендік сезім, және «Мен - тұжырымдамасы»
Мен - тұжырымдамасы туғаннан бастап тәжірибе түсіндіруде қажетті фоктор мен белсенді бастаудың алды болады. Мен - тұжырымдамасы тұлғаның ішкі келісушілікке жетуге мүмкіндік туғызады, тәжірибе түсіндіруді анықтайды және күту көзі болып табылады, яғни не болатының көрсету.

Есейгендік сезім
Есейгендік сезім - жеткіншек жастың жаңадан пайда болуы.
Баланың бойжеткені туралы айтқанда, ересек адамдардың қоғамында өмір сүруге дайындығын айтады, әлде бұл өмірдің тең құқықты қатысушысы ретінде.
Ересек баланың сыртқы жағынан ештемесі өзгермейді: оқып жатқан мектебінде оқиды (егер ата-анасы басқа мектепке аударып жібермесе), тұрып жатқан отбасыда тұрып жатыр. Әлі де отбасыда балаға «кішкентай балаға» сияқты қарайды. Көбісін өзі істемейді, көбісін әлі де тыңдауға міндетті ата-аналарының рұқсат етпеуі. Ата-аналары баласын киіндіреді бағады, ал жақсы тәртібі үшінт (олардың көзқарасы бойынша) «Марапаттауға» дайын (тағы да өздеренің түсінуі бойынша) . Шын есейгендікке - есею, психологиялық және әлеуметтік жағынан да әлі алыс, бірақ тез болуын қалаймыз. Есейгендік өмірге объективті қосыла алмайды, бірақ үлкендердің құқықтарымен тең болуына тырысып, ұмтылады. Олар ештемені өзгерте алмайды, бірақ үлкендерді сыртай еліктейді. Осыдан «Жалған есеюдің» белгілері пайда болады: шылым шегуі, подъезд алдында жиналуы, қала сыртына баруы («Менде де жеке өмірім бар» сырттай көрсетуі) . Әрбір қарым - қатынасты көшіреді. Есейгендікке талаптар жөнсіз, кейде көріксіз, ал еліктеу үлгісі жақсы емес болса да, жасөспірім бала үшін жаңа қарым - қатынастар мектебін өту пайдалы болып келеді. Үлкендердің қарым - қатынасын сырттай көшіру - өмірде кездесетің ойын, ролдерінің асып кетуі. Яғни жас өспірімдердің әлеуметтену түрі. Өз отбасынан басқа қай жерде үйренуге болады? Жасөспірім жиі мінез - құлқын өзгертеді: бүгін
- Жақсы, мейрімді, ертен - жасанды, келесі жетіде - бұзықты, «Көрші Вовка сияқты». Кейбір жасөспірімдердің өмірге кіруі, әртүрлі қылықтармен мерекеленеді.
Бірақ есейгендіктің құнды түрлері де кездеседі, жақындарға ғана емес, жасөспірімнің жеке дамуына да қолойлы. Бұл интелектуалды есейген қызметке кіру, жасөспірімнің ғылым және өнер белгілі бір саласымнен қызыққан кезде, өздігінен білім алуы. Немесе отбасына деген қамқорлық, қиын, сонымен бірге күнделікті себептерді шешуге қатысу, көмек қажет адамдаға көмек көрсету. Жасөспірімдердің азғана бөлігі моральды күйінің дамуының жоғары деңгейіне жетеді және кейбіреулері ғана басқалардың амандығын жауапкершілігіне алады. Әлеуметтік инфантиль бұл заманның көп тараған түрі болып келеді.
Жасөспірімнің сыртқы көрінісі - жанжалды туғызудың тағы бір көзі. Жүрісі, мінез құлқы, сыртқы келбеті өзгереді. Жақында ғана еркін, оңай жүрген ұлдар, қазір қолын терен қаллтасына салып теңселіп жүре бастады. Жаңа әлпеті пйда болады. Қыздар болса өздерінің киімдерін қызғанып салыстыра бастайлды, өзін - өзі талдау, кейде шамадан тыс, өзіне риза болмауға әкеледі. Жеткіншек жас өзін - өзі бағалау төмен болады.
Жасөспірімдер өздерін зертеп, басқа адамдар да оларға қарап, бағалап жүреді деп өйлайды. Бұл құбылысты заподтық психологияда «Қиялдағы дәрісхана» деп атайды. Жасөспірім қиялдағы дәрісхананы елестеп қоршағандардың назарында болғандай сезінеді, кейде далада таныс емес өткен - кеткен адамдарды да. Ол әрқашан басқа назарларға ашық болады, ол оның ренжігіштігін күшейтеді.
Жеткіншек жаста пайда болатын қашықтыққа бейімделу, жалғыздық сезім, түсінбеушілікпен уайым, өзіндік сана дамуымен де байланысты. Бұл жаңа сезімдер кіші жасты баларға тән емес, аффективті қысуда көрінеді және тұйықтық уақытында пайда болады.
Мен - тұжырымдамасы қарастырып Р. Бернс Мен бейнесі мен өзіндік бағалау, тұжырымдамалық айырмашылық шартқа бейімделеді деп белгіледі, өйткені психологиялық жоспарда олар тығыз байланысты. өзінің Мен бейнесі мен бағасы белгілі бір тәртіпке бейімдейді. Сондықтан ғаламдық Мен - тұжырымдамасы өзіне бағытталған жеке адамның барлық сапаларын қарастыруға болады. Бернс келесі негізгі қырларын немесе модальдылықты өздігінен орнатуды белгілейді.
- Нақты Мен - жеке адамның өзінің манызды қабілеттерін, рольдерін, нақты статусын қалай қабылдайтынына байланысты орнатулар, яғни ол шынында өзі қандай екенін елестеу.
- Айнадай (әлеуметтік) Мен - жеке адамның қандай болғысы келетінің елестеумен байланысты орнатулар.

Жасөспірім сана - сезімінде жасайтын «Мен» бейнелері, оның өміріндегі барлық байлығын көрсететің әртүрлі болып келеді.
Физикалық «Мен», өз келбетін, сүйкімділігін елестеу, ақылы туралы, әртүрлі салада қабілеті туралы, мінезінің күші туралы, жанасқыштығы, мейрімділігі және тағы басқа сапалары туралы елестеу, бірігіп Мен - тұжырымдамасы деген үлкен қыртысын - «Мен» ойдағыдай нақтысын жасайды.
Өзін және өзінің әртүрлі сапаларын тану, Мен - тұжырымдамасының когнитивтік құрауыштың қалыптасуына әкеледі. Онымен тағы да екі сапа байланысты: бағалық және мінез - құлықтық. Жасөспірім үшін ол шынында қандай екенің білу ғана емес, оның жеке қабілеттерінің қажеттігі туралы да білу қажет. Өз сапаларын бағалау, құрдастары мен отбасының әсері арқасында қалыптасқан, құндылық жүйесіне байланысты болады. Әртүрлі жасөспірімдер сұлулықтың, керемет ақылының, дене күшінің жоқтығын әртүлі уайымдайды. Бұдан басқа өзін елестету белгілі бір тәртіп стиліне сайкес болуы тиіс. Бір қыз өзін сүйкімді деп санайды, бірақ сүйкімді емеспін, өте ақылдымын деп ойлатын құрбысына қарағанда өзін басқаша ұстайды.
Жасөзпірім әлі кәмелеттік тұлға емес. Оның бөлек келбеттері әртүрлі үйлесімсіз «Мен» бейнелердің байланыстығын ерекше диссонансқа ұшырайды. Жеткіншек жастың басымен ортасында барлық ішкі өмірдің тұрақсыздығы мен жылжымалығы өзін елестеудің өзгеруіне әкеледі. Кейде өзіндік сананың елеулі жылжуына кездейсоқ әзіл немесе мазақ әкеледі. «Мен» бейнесі жеткілікті тұрақтаған кезде, ал далада немесе журнал тысында көретін баға айырмашылықтар бойынша анасына эмоцияларын қатты көрсетеді.
Жасөспірімнің сыртқы түрі ылғи түсініспеушілік пен отбасыдағы жанжалға да әкеледі. Ата - аналары үшін жастар сәні де, балаларына өте қажетті киімдердің бағасы да ұнамайды. Ал жасөспірім өзін бірегей тұлға деп санайды, сол уақытта да құрдастарынан ерекше болғысы келмейді. Ол серіктестеріндей куртканың болмауын үлкен қасірет болғандай уайымдайды.
Топтан ерекшеленбей бірдей болу тілегі, сезімдік қауіпсіздік қажеттіліктеріне сай келеді, жантанушылар психологиялық қорғау механизмі сияқты қарастырады және әлеуметтік икемделу деп атайды.

Жасөспірімнің ұстанымы пайда болады. Ол өзін бойжеткен деп санайды және өзіне бойжеткенге сияқты қарайды.
Оған барлығы (мұғалімдер, ата - аналар) үлкендерге сияқты қарады. Бірақ оны ұялдыртпайды міндеттерден ғөрі құқықтарды көп талап ететіні. Жасөспірім белгілі бір нәрсеге жауапты болғысы келмейді (сөзбен ғана) .
Дербестікке тырысады. Ал бақылап мен көмек көрсеткісі келмейді. Жасөспірімнен жиі естуге болады: «Мен барлығын өзім білемін!» («Мен өзім» деген кішкентайлардың сөздерін еске түсірткізеді) . Ата - аналары болса осыған көну қажет және балаларын жасаған қылықтырына жауап беруге үйретуге тырысу қажет. Олар үшін бұл өмірде қажет болады. Өкінішке орай осы «дербестік» - бұл жаста ата - аналары мен балалардын арасында жанжалдын пайда болуының тағы бір негізгі түрі болып келеді.
Өзіндік ұнамы, көзқарасы, бағасы, тәртібінің пайда болуы (ең көрнекті - бұл белгілі бір музыкаға деген құмарлықтың пайда болуы)

Мен - тұжырымдамасының дамуы
Жеткіншек жастын кіші кезінде жаңадан пайда болу орталығы болып келеді, ал аяғы кезінде, шамамен 15 жасқа қарай өзіндік сананың дамуына тағы бір қадам жасайды. Өзін іздегеннен, тұлғалық тұрақсыздықтан кейін «Мен - тұжырымдамасы» қалыптасады - «Мен» бейнесінің өзі туралы елестеу ішкі келісушілік жүйесі. Сонымен бірге нақты «Мен» сайкес болмауы да мүмкін.
Балалардың сана-сезімі қалай дамуы туралы еске алу қажет. 3 жасқа қарай эмоциялық жағынан өзін жоғары бағалау. Кейін мектепке дейінгі жаста өзін бағалудың оңтайлы компонентері және үлкендердің талаптарымен келісіліп, өзінің кейбір сапалары мен тәртібтері туралы түсіну пайда болады. Бұған қарамастан - мектепке дейінгі балалар өздері туралы үстір және оптимистикалық ойлайды. Егер оларды өздерін сипаттауға сұрасаныз, олар шаштын түсін, бойын жақсы көретін іс сияқты ерекшеліктерді белгілей отырып, сіздің көзқарасыныз жағынан сипаттайды. Бастауыш сынып баларында өзіндік бағасы адекватты және сараланған болып келеді. Олар өздерінің дене және рухани сапаларын айыра алады, қабілеттерін бағалап, өздерін басқалармен салыстырады: «Ағама қарағанда, мен велосипедті жақсырақ тебемін» «Осы тапсырманы оңай беске істеймін, ала анау болса екіге ғана істейді, мүмкін колға істер. Ол «колышница ғой».
Мектеп жасының кіші кезеңнің аяғына қарай, өзіні мінездеме беріп оларға әдетті тәртіпті жиі сипаттайды, ойларымен сезімдеріне желеуретіледі. 4 сыныптың оқушысы өзі туралы былай айтқан «Менім мінезім жұмсақ, мен кішкентай болғанда бала - бақша, 1 сыныпқа барып жүрген кезде, мені басқа балалар ұрды, мен оларға жауап бере алмадым, тек қана жладым, апайыма да айтып көрмедім. Сосын мен өзімді қорғауға үйрендім. Менім әкем мені бок ойнауға үйретті. Енді мені ұрмайды, бірақ спорты менен шықпайды. Маған шынығып, күшті болу керек. Бірақ дене шынықтырумен айналыспаймын. Бастай алмай жүрмін». Шамамен 11-12 жаста жан дүниесіне деген қызуғушылық пайда болады, содан сон біртіндеп өзін тану күрделеніп тереңдейді. Жасөспірім өзіне жан дүниесін ашады. Жаңа қарым - қатынаспен байланысты қиын уайымдар, өзінің жеке қасиеттері мен тәртібін әділетсіз талдайды.
11-12 жаста бала өзін түсінгісі келеді, өзін елестейді, яғни нақты «Мен» дегенді қалыптастырғысы келеді. Өзін тану достары арқылы болады: жасөспірім өзін басқалармен салыстырып, ұқсастықты іздейді. Бір жағынан өзін тану жақындары мен үлкендер көмектеседі. Жеткіншек рефлексия жұмыс істейді: достық діни мінезді болады, күнделік, өлендер жазады. Онда бала тілектері мен қорқыныш туралы жазады.

Жасөспірімнің тұлға ерекшеліктері
Әрбір жас өзінше жақсы болып келеді. Сонымен бірге әрбір жастың ерекшеліктері мен қиындықтары бар. Есейгендік жас та ерекше емес болып келеді.
Бұл дене өзгерістерін сипаттайтын, ең ұзақ ауыспалы кезең болып келеді.
Бұл уақытта тұлғаның интенсивті дамуы болады.
Тәрбиелеу қатынаста жеткіншек жас ең қиын болып келеді. көп балалар саны «Мектептік дезбейімделумен», яғни мектепке бейімдей алмайтындар (үлгерім төмен, тәртібі нашар, құрдастарымен қарым-қатынастын бұзылуы, тәртібінде жағымсыздық әдеттердің пайда болуы және т. б. ) орта сыныптарда болады.
Жеткіншек жастын қиындықтары, психофизикалық және психикалық ауытқулар себептерімен сияқты, жиі жыныстық жетілумен байланысты болады.
Жеткіншек жаста алғашқы әртүрлі патологиялық реакция асқынып пайда болуы мүмкін, психикалық аурулардың дамуымен немесе тұлға қалыптасу процессінің манызды қиындықтарымен байланысты.
Қалған өмір бойына қарағанда, жеткіншек жаста шизофрения басталуының қауіптігі 3-4 ретке жоғарырақ болады.
Нәтижесінде осы жаста біз «қиын балалар» деп аталатын балалардың ең көп санымен кездесеміз. Бірақ тіпті сау жасөспірімде де көңілінің, тәртібінің, үнемі өзіндік бағалаудың ауытқулығы, физикалық жағдайы мен өзін-өзі сезінуінің, ренжігіштіктің тез өзгеруі шекті тұрақсыз мінездейді.
Бұл жас жанжал мен қиындықтарға сонша бай болғандықтан, кейбір зертеушілер оны көп уақытқа созылған жанжал деп қарастырады, «Қалыпты потологияны» сияқты.
Осының барлығы жасөспірімді қоршайтын үлкендерден талап етіледі, әрбір жасөспірімге жақсы назар аударып, олармен жұмыс істеген кезде абайлап жұмыс істеу. Жасөспірімнің тұлға болып дамуының негізгі екі талаптармен мінезделеді: бір жағынан өзін - өзі таныту қажеттілігімен, басқа жағынан құрдастарымен қарым - қатынас жасау қажеттілігімен, немесе бұл жастағы басқару қызметі ашналақ - тұлғалық болып келеді. Бұл талаптар жасөспірімнің психикалық дамудың негізгі талаптарын қалыптастырады.
Психикалық дамудың басты белгілерінің бірі жасөспірімнің тұлғаның тұрақты болмауын санауға болады.
Жеткіншек жас кезенің Стенли Холл - «Дауыл мен қысым» кезені деп жай айтпаған. Немесе бұл кезенде жасөспірім қарама - қарсы талаптар мен белгілері болады. Бүгінге қызым туыстарымен адамгершілік туралы кішпейіл әңгімелесіп отыр. Ал ертен болса бетін бояп, құлағына он сырға тағып түнгі билеуге «Өмірде барын сынау қажет» деп айтып барады.
Ерекше ешнәрсе (баланың қөзқарасы бойынша) болған жоқ: ол өз пікірін өзгертті.
Хобби және әуестігі де жатады. Сайыстасумен бір ай таныс болған соң, Сіздің ұлыңы пацифистпін деп мәлімдейді. Кімді болмасын өлтіру - ауыр күнә. Сондықтан ол марка жинаумен айналыса астайды.
Одан көбірек жасөспірім жеке даму ерекшеліктері құрдастармен алмасуда анық көрінеді. Маңызды адам не жасөспірім өзінің жүріс-тұрысы өзіне қарсы болады, психологиялық қорғанысының механизмдері жиі қосыла кетеді. Мысалы, өзін батыл деп санайтын ұл-бала - қорқақ. Өзі туралы түсінігі мен нақты жүріс-тұрысының бөлініп кетуі ауыр кешулермен бірге болады, сонымен қатар бала ондайдан құтылам деп, барлығын, біріншіден өзін «Бұндай әрекет орынды, оны жағдай талап етті, басқаша қимылдау ақылсыз болар еді»(оңтайландыру механизмі) деп қорғанады; немесе қорқып кеткенін мойындайды, бірақ достары да - қорқақтар, әрқайсысы оның орнында солай әрекет етер (жобалау механизмі) .
«Мен» бейнелері өзара байланыспайды, бірақ нақтылықтың әр түрлі дәрежесінде мүмкін бола алады. Солай мінсіз «Мен» туралы мінсіз көрініс пайда болады. Өзі туралы көріністер серпінді және тұрақты емес. Бұл көріністер пайда