Халықаралық жеке құқық пәнінен лекция жинағы
1 Тақырып: Коллизиялық нормалар.
2 Тақырып: Халықаралық нормаларды қолдану: негізгі құқықтық мәселелер.
3 Тақырып: Халықаралық жеке құқықтың субъектілері.
4 Тақырып: Сыртқы экономикалық мәмілелер.
5 Тақырып: Жүктер мен жолаушыларды халықаралық тасымалдау.
6 Тақырып: Халықаралық несие.есеп қатынастары
7 Тақырып: Халықаралық жеке құқықтағы интелектуалдық меншік.
8 Тақырып: Халықаралық жеке құқықтағы неке.отбасы қатынастары.
9 Тақырыбы: Халықаралық еңбек құқығы.
10 Тақырып:Халықаралық азаматтық процесс.
2 Тақырып: Халықаралық нормаларды қолдану: негізгі құқықтық мәселелер.
3 Тақырып: Халықаралық жеке құқықтың субъектілері.
4 Тақырып: Сыртқы экономикалық мәмілелер.
5 Тақырып: Жүктер мен жолаушыларды халықаралық тасымалдау.
6 Тақырып: Халықаралық несие.есеп қатынастары
7 Тақырып: Халықаралық жеке құқықтағы интелектуалдық меншік.
8 Тақырып: Халықаралық жеке құқықтағы неке.отбасы қатынастары.
9 Тақырыбы: Халықаралық еңбек құқығы.
10 Тақырып:Халықаралық азаматтық процесс.
. Коллизиялық ереже халықаралық жеке құқықта қолданылатын күрделі ереже болып табылады. Оның жағдайын түсіну үшін, бірқатар өзіне тән ерекшеліктері бар коллизиялык ереженің құрылымын карастыру қажет. Коллизиялық ереженің ерекше табиғаты олардың құрылымының және оны қолданудың ерекшеліктерін алдын-ала айқындайды. Әрбір коллизиялық ереже басқа жай құқық ережелеріне қарағанда екі бөлімнен тұрады. Коллизиялық ереженің екі элементтен құрылуы екі бөліктен құрылатын гипотеза және диспозиция немесе гипотеза және санкция жалпы ереженің қүрылымына сәйкес келеді. Құқық теориясында әдеттегі үш элементтік құрылым (гипотеза, диспозиция, санкция) тек әрекет ететін құқықты логикалық тұрғыдан таңдау арқылы құрылатын логикалық ережені сипаттайды. Ал нормативтік актінің мәтінінде көрініс тапқан, шын мәнінде, нақты құқықтық ереженің екі элементтік құрылымы болады (гипотеза, санкция). Сонымен, коллизиялық ереженің құрылымын қарастырайық. Оның бірінші бөлігі коллизиялық ереженің көлемі болып табылады, ол коллизиялық ереженің қандай құқық қатынасында қолданылатыны туралы анықтайды. Мысалы: меншік құқығы, отбасы қүкығы.
Коллизиялық ереженің, екінші бөлігі коллизиялық байлам (қағидат, бекіту формуласы) деп аталады. Байлам — бүл тиісті қарым - қатынаста қолданылатын заңға не құқықтық жүйеге нұсқау, яғни кай елдің заңын қолдану қажеттілігін көрсетеді. Коллизиялық ережелерде кездесетін байламдардың келесі түрлері бар: Бұл коллизиялық байлам шарт қай елде бекітілгенін анықтау керек кезде пайда болады. Бұл байлам бойынша, шартқа қай мемлекетте қол қойылса, онда сол мемлекеттің заңы қолданылады. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес сырткы экономикалық мәміле бойынша шартқа қол қойған жақтардың құқықтары мен міндеттеріне қол қойылады.
Коллизиялық ережеде байлам өз бетінше болуы мүмкін емес, және ол көп жағдайда көлемге байланысты болады.
Коллизиялық ереженің, екінші бөлігі коллизиялық байлам (қағидат, бекіту формуласы) деп аталады. Байлам — бүл тиісті қарым - қатынаста қолданылатын заңға не құқықтық жүйеге нұсқау, яғни кай елдің заңын қолдану қажеттілігін көрсетеді. Коллизиялық ережелерде кездесетін байламдардың келесі түрлері бар: Бұл коллизиялық байлам шарт қай елде бекітілгенін анықтау керек кезде пайда болады. Бұл байлам бойынша, шартқа қай мемлекетте қол қойылса, онда сол мемлекеттің заңы қолданылады. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес сырткы экономикалық мәміле бойынша шартқа қол қойған жақтардың құқықтары мен міндеттеріне қол қойылады.
Коллизиялық ережеде байлам өз бетінше болуы мүмкін емес, және ол көп жағдайда көлемге байланысты болады.
1. Богуславский М.М. Международное частное право. - М., 1994.
2. Богуславский М.М. Международное частное право. - М., 1998.
3. Международное частное право. Современные проблемы. // од ред. М.М.Богуславского. - М., 1994.
4. Галенская Л.Н. Международное частное право. - Ленинград, 1983.
5. Перетерский И.С., Крылов С.Б. Международное частное право. - М., 1959.
6. Лунц Л.А. Курс международного частного права. Общая часть. - М., 1973.
7. Лунц Л.А. Курс международного частного права. Особенная часть. - М., 1975.
8. Международное частное право. /Под ред. Сарсембаева. М.А. - Алматы, 1997.
9. Международное частное право./Под ред. Скаридов А.С. - С -П ,1998.
10. Международнре частное право. - М: , 2001.
11. Международное частное право. Сборник документов. /Составители К.А.Бекяшев, А.Г. Ходаков. - М., 1997.
12. Иссад М. Международное частное право. Пер. с фр. - М., 1989.
13. Чешир Дж., Норт П. Международное частное право. - М., 1982.
14. Лунц Л.А., Марышева Н.И., Садиков О.Н. Международное частное право. - М., 1984.
15. Минаков А.И. Арбитражные соглашения и практика рассмотрения
внешнеэкономических споров. - М., 1985.
16. Лебедев С.Н. Международный коммерческий арбитраж: компетенция арбитров и соглашение сторон. - М, 1988.
17. Шершенович Г.Ф. Учебник торгового права. - М., 1994.
18. Ахмадиева Г.Д. Правовое регулирование внешнеэкономических контрактов в РК. - Алматы, 1996.
19. Право и иностранные инвестиции в Республике Казахстан. Отв. ред. М.К. Сулейменов. - Алматы, 1997.
20. Мауленов К.С. Правовое регулирование иностранных инвестиции в Республике Казахстан. - Алматы, 1998.
21. Айдарбаев С.Ж. Қазақстан Республикасындағы шетелдік инвестицияларды құқықтық реттеу. - Алматы, 2000.
22. Вилков Г.Е. Национализация и международное право. - М, 1962.
23. Богуславский М.М. Правовое положение иностранных инвестиции. - М., 1993.
24. Поздняков B.C., Садиков О.Н. Правовое регулирование отношений по внешней торговле. - М., 1985.
25. Лунц Л.А. Внешне торговая купля-продажа (коллизионные вопросы). - М, 1972.
26. Матвеев Ю.Г. Международные конвенции по авторскому праву. - М., 1975.
27. Сарсембаев М.А. Международное торговое право. - Алматы: Ғылым, 1999.
28. Филимонов Д.Н., Касенова Г.Т., Кенжасарова 3. Международное налоговое право. - Алматы: Данекер, 2001.
Қосымша әдебиеттер:
29. Мишель Пебро. Международные валютно-финансовые и кредитные отношения. -М., 1992.
30. Албегова И.М., Емцов Р.Г. Государственная экономическая политика: опыт перехода к рынку. - М.: Дело и сервис. 1998.
31. Фридман П. Контроль затрат и финансовых результатов при анализе качества продукции. - М.: ЮНИТИ. 1994.
32. Арбитражныи процесс. /Под ред. М. Треушникова. - М: БЕК, 1993.
33. Лунц Л.А. К вопросу о квалификации в международном частном праве. Советский ежегодник международного права. 1979 г. - М., 1980.
34. Садиков О.Н. Коллизионные нормы в современном международном частном праве. Сов. ежегодник международного права. 1982 г. - М., 1983.
35. Садиков О.Н. Императивные нормы в международном частном праве. Моск. журнал международного права. 1992. N2.
36. Ладыженский A.M. Теория национальности юридических лиц в международном частном праве. Сов. ежегодник международного права. 1964-1965. - М, 1966.
37. Ляликова Л.А. Транснациональные корпорации и проблема определения их национальности. Сов. ежегодник международного права. 1981. - М., 1982.
38. Иванов С.И. Современные тендеции в законодательстве некоторых буржуазных государств по вопросу об иммунитете государства и его собственности (на примере США и Англии). Сов. ежегодник международного права, 1981. - М.,
39. Баратянц Н.Р., Богуславский М.М., Колесник А.Н. Современное международное право: иммунитет государства. Сов. ежегодник международного права. 1988. -М, 1989.
40. Вельяминов Г,М. Основы международного экономического право. - М.: Наука, 1994.
41. Лаптев В.В. Вопросы собственности в современном международном частном праве. Вопросы международного частного права. - М., 1956.
42. Мусин В.А. Международные торговые контракты. - Ленинград, 1986.
43. Зыкин И.С. Договоров по внешнеэкономической деятельности. - М., 1990.
44. Розенберг М.Г. Заключение договора международной купли-пр дажи товаров.- М., 1991.
45. Комаров А.С. Ответственность в коммерческом обороте. - М., 1991.
46. Шмитгофф К. Экспорт: право и практика международной торговли. - М., 1993.
47. Внешнеторговые сделки. Гринько И.С. г. Сумы, 1994.
48. Садиков О.Н. Правовое регулирование международных перевозок. - М., 1981.
49. Садиков О.Н. Реформа Бернских конвенций о железнодорожных перевозках. Внешняя торговля, 1982. N4.
50. Малеев Ю.Н. Международное воздушное право: вопросы теории и практики.- М., 1986.
51. Гуреев С.А. Коллизионные проблемы морского права. - М., 1972.
52. Маковский А.Л. Международное частное морское право. - М., 1974.
53. Иванов Г.Г., Маковский А.Л. Международное частное морское право. - М., 1984.
54. Альтшуллер А.Б. Международное валютное право. - М., 1984.
55. Белов А.П. Способы обеспечения исполнения объязательств во внешнеторговых сделках. - М., 1992.
56. Международное торговое право: расчеты по контрактам. Сборник международных документов и комментарии. /Составитель Лазарева Т.П. М,-1996.
57. Ерпылева Н.Ю. Международное банковкое право. - М, 1998.
58. Ефимова Л.Г., Новоселова Л.А. Банки: ответственность за нарушения при расчетах. - М., 1996.
59. Носкова И.Я. Международные валютно-кредитные отношения. - М., 1995.
60. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. /Под ред. Л.Н. Красавиной. - М, 1994.
2. Богуславский М.М. Международное частное право. - М., 1998.
3. Международное частное право. Современные проблемы. // од ред. М.М.Богуславского. - М., 1994.
4. Галенская Л.Н. Международное частное право. - Ленинград, 1983.
5. Перетерский И.С., Крылов С.Б. Международное частное право. - М., 1959.
6. Лунц Л.А. Курс международного частного права. Общая часть. - М., 1973.
7. Лунц Л.А. Курс международного частного права. Особенная часть. - М., 1975.
8. Международное частное право. /Под ред. Сарсембаева. М.А. - Алматы, 1997.
9. Международное частное право./Под ред. Скаридов А.С. - С -П ,1998.
10. Международнре частное право. - М: , 2001.
11. Международное частное право. Сборник документов. /Составители К.А.Бекяшев, А.Г. Ходаков. - М., 1997.
12. Иссад М. Международное частное право. Пер. с фр. - М., 1989.
13. Чешир Дж., Норт П. Международное частное право. - М., 1982.
14. Лунц Л.А., Марышева Н.И., Садиков О.Н. Международное частное право. - М., 1984.
15. Минаков А.И. Арбитражные соглашения и практика рассмотрения
внешнеэкономических споров. - М., 1985.
16. Лебедев С.Н. Международный коммерческий арбитраж: компетенция арбитров и соглашение сторон. - М, 1988.
17. Шершенович Г.Ф. Учебник торгового права. - М., 1994.
18. Ахмадиева Г.Д. Правовое регулирование внешнеэкономических контрактов в РК. - Алматы, 1996.
19. Право и иностранные инвестиции в Республике Казахстан. Отв. ред. М.К. Сулейменов. - Алматы, 1997.
20. Мауленов К.С. Правовое регулирование иностранных инвестиции в Республике Казахстан. - Алматы, 1998.
21. Айдарбаев С.Ж. Қазақстан Республикасындағы шетелдік инвестицияларды құқықтық реттеу. - Алматы, 2000.
22. Вилков Г.Е. Национализация и международное право. - М, 1962.
23. Богуславский М.М. Правовое положение иностранных инвестиции. - М., 1993.
24. Поздняков B.C., Садиков О.Н. Правовое регулирование отношений по внешней торговле. - М., 1985.
25. Лунц Л.А. Внешне торговая купля-продажа (коллизионные вопросы). - М, 1972.
26. Матвеев Ю.Г. Международные конвенции по авторскому праву. - М., 1975.
27. Сарсембаев М.А. Международное торговое право. - Алматы: Ғылым, 1999.
28. Филимонов Д.Н., Касенова Г.Т., Кенжасарова 3. Международное налоговое право. - Алматы: Данекер, 2001.
Қосымша әдебиеттер:
29. Мишель Пебро. Международные валютно-финансовые и кредитные отношения. -М., 1992.
30. Албегова И.М., Емцов Р.Г. Государственная экономическая политика: опыт перехода к рынку. - М.: Дело и сервис. 1998.
31. Фридман П. Контроль затрат и финансовых результатов при анализе качества продукции. - М.: ЮНИТИ. 1994.
32. Арбитражныи процесс. /Под ред. М. Треушникова. - М: БЕК, 1993.
33. Лунц Л.А. К вопросу о квалификации в международном частном праве. Советский ежегодник международного права. 1979 г. - М., 1980.
34. Садиков О.Н. Коллизионные нормы в современном международном частном праве. Сов. ежегодник международного права. 1982 г. - М., 1983.
35. Садиков О.Н. Императивные нормы в международном частном праве. Моск. журнал международного права. 1992. N2.
36. Ладыженский A.M. Теория национальности юридических лиц в международном частном праве. Сов. ежегодник международного права. 1964-1965. - М, 1966.
37. Ляликова Л.А. Транснациональные корпорации и проблема определения их национальности. Сов. ежегодник международного права. 1981. - М., 1982.
38. Иванов С.И. Современные тендеции в законодательстве некоторых буржуазных государств по вопросу об иммунитете государства и его собственности (на примере США и Англии). Сов. ежегодник международного права, 1981. - М.,
39. Баратянц Н.Р., Богуславский М.М., Колесник А.Н. Современное международное право: иммунитет государства. Сов. ежегодник международного права. 1988. -М, 1989.
40. Вельяминов Г,М. Основы международного экономического право. - М.: Наука, 1994.
41. Лаптев В.В. Вопросы собственности в современном международном частном праве. Вопросы международного частного права. - М., 1956.
42. Мусин В.А. Международные торговые контракты. - Ленинград, 1986.
43. Зыкин И.С. Договоров по внешнеэкономической деятельности. - М., 1990.
44. Розенберг М.Г. Заключение договора международной купли-пр дажи товаров.- М., 1991.
45. Комаров А.С. Ответственность в коммерческом обороте. - М., 1991.
46. Шмитгофф К. Экспорт: право и практика международной торговли. - М., 1993.
47. Внешнеторговые сделки. Гринько И.С. г. Сумы, 1994.
48. Садиков О.Н. Правовое регулирование международных перевозок. - М., 1981.
49. Садиков О.Н. Реформа Бернских конвенций о железнодорожных перевозках. Внешняя торговля, 1982. N4.
50. Малеев Ю.Н. Международное воздушное право: вопросы теории и практики.- М., 1986.
51. Гуреев С.А. Коллизионные проблемы морского права. - М., 1972.
52. Маковский А.Л. Международное частное морское право. - М., 1974.
53. Иванов Г.Г., Маковский А.Л. Международное частное морское право. - М., 1984.
54. Альтшуллер А.Б. Международное валютное право. - М., 1984.
55. Белов А.П. Способы обеспечения исполнения объязательств во внешнеторговых сделках. - М., 1992.
56. Международное торговое право: расчеты по контрактам. Сборник международных документов и комментарии. /Составитель Лазарева Т.П. М,-1996.
57. Ерпылева Н.Ю. Международное банковкое право. - М, 1998.
58. Ефимова Л.Г., Новоселова Л.А. Банки: ответственность за нарушения при расчетах. - М., 1996.
59. Носкова И.Я. Международные валютно-кредитные отношения. - М., 1995.
60. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. /Под ред. Л.Н. Красавиной. - М, 1994.
Коллизиялық нормалар.
Жоспар:
1. Халықаралық коллизиялық нармалардың ұғымы және мәні.
2. Коллизиялық норманы қолдану.
3. Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану.
Лекция мақсаты: Студентеттерге Халықаралық коллизиялық нармалардың ұғымын
және мәнін, Коллизиялық нормалардың құрылымын, қолданылу сатыларын
оқыту, Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану әдістерін түсіндіру, оқыту.
Лекция мәтіні.
1. Коллизиялық ереже халықаралық жеке құқықта қолданылатын күрделі ереже
болып табылады. Оның жағдайын түсіну үшін, бірқатар өзіне тән ерекшеліктері
бар коллизиялык ереженің құрылымын карастыру қажет. Коллизиялық ереженің
ерекше табиғаты олардың құрылымының және оны қолданудың
ерекшеліктерін алдын-ала айқындайды. Әрбір коллизиялық ереже басқа жай
құқық ережелеріне қарағанда екі бөлімнен тұрады. Коллизиялық
ереженің екі элементтен құрылуы екі бөліктен құрылатын гипотеза
және диспозиция немесе гипотеза және санкция жалпы ереженің
қүрылымына сәйкес келеді. Құқық теориясында әдеттегі үш элементтік
құрылым (гипотеза, диспозиция, санкция) тек әрекет ететін құқықты
логикалық тұрғыдан таңдау арқылы құрылатын логикалық ережені
сипаттайды. Ал нормативтік актінің мәтінінде көрініс тапқан, шын
мәнінде, нақты құқықтық ереженің екі элементтік құрылымы болады
(гипотеза, санкция). Сонымен, коллизиялық ереженің құрылымын
қарастырайық. Оның бірінші бөлігі коллизиялық ереженің көлемі
болып табылады, ол коллизиялық ереженің қандай құқық
қатынасында қолданылатыны туралы анықтайды. Мысалы: меншік құқығы, отбасы
қүкығы.
Коллизиялық ереженің, екінші бөлігі коллизиялық байлам (қағидат,
бекіту формуласы) деп аталады. Байлам — бүл тиісті қарым -
қатынаста қолданылатын заңға не құқықтық жүйеге нұсқау, яғни кай елдің
заңын қолдану қажеттілігін көрсетеді. Коллизиялық ережелерде кездесетін
байламдардың келесі түрлері бар: Бұл коллизиялық байлам шарт қай елде
бекітілгенін анықтау керек кезде пайда болады. Бұл байлам бойынша,
шартқа қай мемлекетте қол қойылса, онда сол мемлекеттің заңы
қолданылады. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес сырткы
экономикалық мәміле бойынша шартқа қол қойған жақтардың құқықтары
мен міндеттеріне қол қойылады.
Коллизиялық ережеде байлам өз бетінше болуы мүмкін емес, және ол көп
жағдайда көлемге байланысты болады. Бұл элементтер арасында белгілі бір
байланыстар болады, ол қай елмен қатынас тығыз байланысты, сол елдің
құқығына сілтеме жасайтын коллизиялық формулаға сілтеме жасаудың
мақсаттылығын танудың кең өріс алуынан байқаймыз. Коллизиялық байламдар
катарына кейбір жағдайда қатынас тараптарымен
таңдалған елдің құқығына бағынатын ерік автономиясын жатқызады. Бірақ
мұндай бір жағынан ұқсас, екінші жағынан әр түрлі құқық
институттарын теңестіру дұрыс емес болып табылады. Ерік
автономиясы кейбір ғалымдардың айтуы бойынша (мысалы Л. П.
Ануфриева) коллизиялық байламдардың түрі болып саналмайды, ол
қолданудың өзіне тән ерекшеліктері бар, кең мағынаға ие
қолдану шарттары басқаша болатын, халықаралық жеке
құқықтағы дербес
құкықтық институт болып табылады. Ерік автономиясы -
бүл коллизиялық байламдарды анықтау және оны тіркеу тәсілінің
кұқықтық алғышарты болып табылады.
2. Қазіргі халықаралық жеке құқықта коллизиялық нормалар көп түрлі және
көп санды болып табылады. Оларды түрлерге бөлудің критерийлері көп. Бұл
ерекшеліктер, халықаралық байланыстар кезінде пайда болатын катынастар
топтардың ерекшеліктерін айқындайды және осы
нормалардың тәжірибеде қолдану кезінде зор маңызға ие. Біріншіден,
халықаралык-құқықтық унификацияға бағытталған, ұлттық зандармен
бекітілген және халыкаралык шарттрмен көзделген
коллизиялык нормаларды айыра білу кажет. Олардың арасындағы
айырмашылықтар олардың әрекет ету аясымен және оларды колдану тәртібінен
байкалады. Халықаралык шарттармен бекітілген коллизиялык ереженің
әрек етету аясы, бүл шарттарға катысушылардың барлығының
колдануына алып келеді. Бұл ереженің байламы, жалпы белгісі
ретінде: мұра қалдырушының соңғы тұрақты тұрғылықты жерін
көрсетеді. Реттеу тәсілі бойынша коллизиялық ережелер императивті,
диспозитивті, альтернативті болып үш топқа бөлінеді.
Императивті ережелер — түпкілікті, азаматтык кұкықтық қатынастардың
тараптарымен өзгертіле алмайтын құқықты қолдануға катысты
ұйғарымдар.Диспозитивті ережелер — кұкықты тандау бойынша жалпы
тәртіпті бекіте тұра, тараптарға оны басқа тәртіппен езгерту
мүмкіндігін береді. Диспозитивті ережелер әдетте тараптар құқығы,
егер тараптардың келісімімен өзгеше көзделмесе және т.б.
нысандарда, көрініс табады.
Мысалы, ҚР АК-нің 1108-бабының 2-тармағына сәйкес: Егер тараптардың
келісімінде өзгеше кезделмесе, мәміленің нысанасы болып табылатын
мүлікке заттық құқықтардың пайда болуы және тоқтатылуы, елдің осы
мәміле бағындырылған құқығы бойынша анықталады. Альтернативті ережелер —
мазмүнында, ереже көлемінде кезделген, жеке құқықтық қатынасқа
қолданылатын құқықты тандауды көздейтін бірнеше ережелері бар нормалар.
Кұқық қодданушы орган және тараптар онда кезделгеннің
әрқайсысын қолдана алады. Бірақ, көрсетілген тәртіптердің біреуі
бойынша қатынас реттелуі жеткілікті болады. Мысалы, мәміленің нысаны
ол жасалған жердің қүқығына бағынады. Алайда шетелде жасалған мәмілені,
егер Қазақстан Республикасы құқығының талаптары сақталса,
нысанының сақталмауы салдарынан жарамсыз деп тануға болмайды.
Яғни, шетелде жасалған мәміле нысанына екі альтернативті
байлам қолданылады: оның жасалу жері заңы және Казақстан
Республикасы кұкығы. Альтернативті ережелер халықаралық жеке
кұқықта салыс-тырмалы түрде жақында пайда болған құбылыс болып табылады.
Оның пайда болуы халықаралык байланыстардың дамуы, соңғы
кездерде бүл құқықтық саланың дамуымен соның ішінде әр түрлі
күрылымдардың күрделенуі, реттелетін қатынастардың ерекшеліктерін ескеруге
негізделген, көлемдердің және байламдардың бөлшектелуімен тығыз байланысты.
3. Коллизиялық ереженің мәніне қарай: генералды (басты)
және Субсидиарлы (қосымша) болып екі топқа бөлінеді. Генералды
ереже — Қолданудағы артыкшылыққа ие, қолданылатын құқықты тандау
кезіндегі басты ереже. Мұндағы басты ереже КР-ның заң актілерінде
өзгеше көзделмеуі кажет. Субсидиарлы ереже — басты ережемен байланысты
бір немесе бірнеше құқықты тандау ережелері, ол басты ереже
белгілі бір байланысты колданылмаған жағдайда қолданылады.
Сонымен қатар, субсидиарлы ережелер бірінші, екінші, үшінші дәрежелі
болып белінеді. Сонымен қатар, коллизиялық ережелер
құқықтық қатынас күрделігіне байланысты бөлінеді. Олар: жалпы және
арнайы болып бөлінеді. Жалпы коллизиялык ережелер қатынастың
құқықтық жағдайын анықтайды. Ал арнайы ережелерді жүзеге
асыру барысында туындаған қосымша ережелерді шешуге арналған
құкықтық қатынасты бекітеді. Арнайы коллизиялық ережелер жүйесін
қолдану бірнеше мемлекет аумағында орындалатын шарттар
негізінде пайда болады мысалы, (тасымалдау шарты). Қазақстан
Республикасы үшін ТМД-ға мүше мемлекеттердің құқықтық нормаларын
унификаииялау мәселесі ерекше маңызды болып табылады. Осы мәселені
шешуге 1995 жылы 13 мамырда ТМД елдері үшін заңнама акті ретінде
ұсынылған азаматтық кодекс қабылданған болатын. Осындай актілер
құқық келісімін жасауға мүмкіндік берді
Жеке тұлғаның азаматтық заңы соңғы кездері Еуропа мемлекеттерімен қоса
алғанда көптеген мемлекеттерде үстемдік түрде қарастырылып келеді. Бүл
азаматтык заңның қолданылуына себеп болған 1804 жылғы тарихи Француз
Азаматтық кодексі. Онда шетелде жүрген француз азаматтарының әрекет
қабілеттілігі мен азаматтық жағдайы ұлттык заңымен анықталады делінген.
Кейіннен үлттық заң мәселелері 1865 жылы Италияның Азаматтық кодексінде
1896 жылы Герман Азаматтық зандарында бекітілді. Қазіргі кезде Норвегия,
Дания, Исландия мемлекеттерінен басқа, латын америкалық (Куба, Коста-Рика,
Панамат.б.) және араб мемлекеттерде азаматтық коллизия қағидасын
колданады. Ал англо-американдық құқықтағы домицилия концепциясы басқа құқық
жүйелеріне карағанда ерекше, себебі ол Рим құқығына негізделген.
Англо-саксондық жалпы кұқық жүйесі бойынша пайда болу (шыққантегі)
домицилиясы мен және таңдау домицилиясына бөлінеді. Мысалы, некемен
туылған балаға әкесінің домицилиясы, некесіз туылғандарға шешесінің
домицилиясы тиісті болады. Тандау домицилиясын қабылдау үшін тұлғаның ол
жерде тұрақты өмір сүру, сонымен катар, осыған сәйкес ниеті де болуы қажет.
Дж. Чешир және П. Норт бүл тезисті растау үшін екі сот шешімдерін мысалға
келтіреді. Біріншіден, шотландиялық азаматтың Үндістанда 25 жыл өмір
сүруі, оның келешекте өз еліне қайту ниетінің барлығына байланысты
Үндістанның домицилиясын қабылдауы мүмкін еместігі туралы шешімі. Екінші
шешімде шықкан тегі Жаңа Шотландия және осы ел домицилиясына ие Канадалық
түлға, ағылшын әскери-әуе күштерінде қызмет етумен катар, осы елде 40 жыл
өмір сүруіне қарамастан өз елі Жаңа Шотландияға бір кезеңде оралу ниетіне
байланысты Англия домицилиясын кабылдаудың мүмкін еместігі туралы шешім
кабылданған.
Адамның құкык қабілеттілігін, әрекет кабілеттілігін және жеке мүліктік
емес кұкықтарын, сондай-ақ жалпы жеке мәртебесін оның жеке заңына сәйкес
қарастыру қажет. Осы заңнамада жеке заңнын келесі түсінігі берілген:
біріншіден, жеке заң — осы тұлға азаматы болып табылатын мемлекеттің заңы,
екіншіден, бүл заң тұлғаның тұрақты тұратын мекен жайы орналасқан
мемлекеттің заңы. Дәл осылай, отбасы және неке қатынастары, мүрагерлік
қатынастар каралады.
Казақстанның коллизиялық құқығы да осы жолмен дамып келеді. Әдетте,
Қазақстандық құқықта кеңестік кезеңде жеке заңның тұрғылықты жер заңы
нысаны қолданылған. Алғаш рет 1991 жылғы Негізгі заңнамада жеке заң
азаматтық заң негізінде қарастырылған, шетелдік азаматтың әрекет
қабілеттілігі ол азаматы болып табылатын мемлекеттің заңымен аныкталады.
Аталған үрдіс Қазақстан Республикасының жаңа Азаматтык кодексінің
Халықаралык жеке құқық бөлімінде дами түсті. ҚР АК-нде Жеке түлғаның
жеке заңы атты арнайы 1094-бап бар. Бүл бапта жеке занды анықтаудың әр
түрлі жағдайлары қарастырылған. Осы кодекстің 1094-бабы 1-тармағына сәйкес
жеке тұлғаның азаматтық әрекет қабілеттігі ол азаматы нақты отаны болып
табылатын мемлекеттің заңымен анықталады. Әдетте, тұлғаның бірнеше
азаматтығы, яғни ол екі немесе одан да көп мемлекеттің азаматы болған
жағдайда, аталған түлғаның жеке заңын азаматтық заң нысанында анықтау
күрделенеді. Қазақстан Республикасы мен Фрнция мемлекеті арасындағы
келісім шарт объектісі – достық, ынтымақтастық, татулықтағы
қарымқатынасы жатады. бұл келісім-шартқа 1992 жылы 23 қыркүйекте
Парижде қол қойылды.
Халықаралық келісім-шарттың мақсаты субъектілердің өз елінің
дамуын және танылуын алға тартады. Қазақстан азаматтарының Қытайдағы
құқығын қорғау Қытай азаматтарының Қазақстандағы құқығын қорғау екі
мемлекеттің консультациялық жәрдемімен 1992 жылы 10 тамызда Қытай
мен Қазақстанның консультациялық келісім-шарты арқылы түзілген.
Келісім-шарттар екі түрге бөлінеді:
1. мерзімді;
2. мерзімсіз.
Әрбір келісім-шарт субъектілердің қатысуымен міндетті, әрі әділ
орындалуға міндетті. Әдет-ғұрып нормалар бұл бұрыннан қолданылып келе
жатқан нормалар, шарттар жиынтығы. Әдет-ғұрып нормалары халықаралық
тәжірибиеде қалыптасқан мінез-құлықтар ережесі болып табылады. Әдет-
ғұрыптық норма әдетте ұзақ мерзімді тәжірибе нәтижесінде, құқық
субъектілері осы норманың заңдық міндетті сипатын мойындаған кезде
пайда болады. Әдет-ғұрып нормалары тиісті ереженің анық айқындалған
тұжырымы бар заңды құжат болып есептелмейді. Әдет-ғұрып бір немесе
бірнеше мемлекеттердің осындай халықаралық іс-қимылдарының арқасында
пайда болады. Ол үшін қолдану ұзақтығы және заңды түрде
міндеттілікке сенімді болуы тән қасиет. Жоғарыда ескертіп айтып
өткеніміздей, казіргі таңдағы халықаралық тәжірибеде (практикада)
халықаралық жеке құқық субъектілерінің арнайы қатынастарын келісімді жолмен
қалыпқа келтіру үрдісі байқалып отыр. Халықаралық әдет-ғүрып халықаралық
шартпен қатар, халықаралық жеке құқықтың ең маңызды кайнар көзі болып
табылады. Халықаралық өдет-ғүрып, халықаралық құқық субъектілерінің ұзақ
уақыт бойы қолдану нәтижесінде қалыптасқан тәртіп ережесі болып саналады,
біріншіден, бұл субъектілер мемлекеттер, сонымен қатар осы субъектілермен
занды түрде міндетті екендігі мойындалады. Жоғарыда келтірілген
мәселелерді айта отырып, негізгі екі өлшемді шығаруға болады, (жалпыға
танылған сипатына ие) — объективті жөне субъективті, бұл белгілердің
жиынтығы халықаралық әдет-ғұрыптың бар екендігі туралы айта алады. Осы екі
элементті қалай дәлелдеу қажет? Әрине мүны дөлелдеу өте қиын, дегенмен
әрбір нақты мәселеде оның жағдайын есепке алу кажет, халықаралық тәжірибені
зерттеу қажет. Қойылған сүрақтарға халықаралық жеке құқық жауаптарының дәл
белгілері жоқ. Олардың шешімі біздің пікірімізше, акиқат тұрғыдағы нақты
жағдайларға байланысты болуы қажет. Халыкаралық әдет-ғүрып нормаларын
дәлелдеу мәселесіне орай, олар халықаралық шарттьң негізінде не болмаса
халықаралық ұйымдардың қарарының немесе ішкі мемлекеттік заңдарының
іргесінде қалыптаса ала ма деген сұрақ туады. Яғни, егер норманың, бұрында
кәдімгі құқықтық әрекеті болған кезде, келісімді құқықтық куәландыру алған
уақытында, ол әдет-ғұрып ретінде көрінбей, шарттың нормасы ретінде
қолданыла бастайды. Алайда мүнда, бүл мәселеге өзге курста қарау қажет.
Нормаларының бірі не конструкциясының әбден қалыптасқаны соншалықты, осы
шарттың қатысушылары болып табылмайтын арнайы мемлекеттер ішінде ғана
өздерінің белгілі қатынастарын реттеу кезіндегі міндетті ережесі ретінде,
ұзақ уақыт бойы қолданылып келеді.
Әдет-ғұрып нормалар бұл бұрыннан қолданылып келе жатқан
нормалар, шарттар жиынтығы. Әдет-ғұрып нормалары халықаралық
тәжірибиеде қалыптасқан мінез-құлықтар ережесі болып табылады. Әдет-
ғұрыптық норма әдетте ұзақ мерзімді тәжірибие нәтижесінде, құқық
субъектілері осы норманың заңдық міндетті сипатын мойындаған кезде
пайда болады. Мұндай жағдайда, соңғы мемлекеттерге қатысты халықаралық
жеке құқықтық әдет-ғұрыптың қалыптасу фактісін айту қажет. Екі жақты
халықаралық шарттар, сол секілді сипатта шыға ала ма? Бұған "иә" деп жауап
бере аламыз, дегенмен ең басты шығушы тезисі болып, сол фактісі аталады.
Мұндағы норма, сонымен бірге, белгілі мемлекеттер санымен қолданылады жөне
мойындалады. Осылайша, соларға қатысты ол әдет-ғұрып сипатына ие болады. Ал
шарт бойынша шығушы екі жаққа келер болсақ, мұндайда бұл норма оларға
қатысты кәдімгі құқықтық емес келісім ретінде жүреді. Ішкі мемлекеттік
заңдарды айтатын болсақ, осында жоғарыдағы жағдайды келтіру, өлде-қайда
күрделі бола түседі. Міндетті заңды күші жоқ халықаралық үйымдардың
құжаттарына қатысты, ең аддымен БҰҰ қарарлары, осында қалыптасатын
ережелер негізінде ортақ қолданбалы төжірибе көмегімен және де мемлекеттер
тарапынан заңды міндеттілікті мойыңдауы арқылы халықаралық құқықтық әдет-
ғұрыптар қалыптаса алады.
Тәртіп ережесін қолданудың алғашқы процестері өтіп жатқан кезде, сол
мемлекеттің кәдімгі міндетті нормасы ретіндегі, сол ереженің қалыптасуына
қарсы келгендігін қандай да бір әдіспен көрсету қажет пе еді? Біздің
пікірімізше, осы арада теріс жауап бергеніміз жөн. Сол сияқты жоғарыда біз
келтірген, бірінші сұрағымыздың жауабы өзгеріссіз калады; сондай мемлекетке
қатысты ереженің қолданбай қала беруі тиіс (оның мемлекетке қатысты өз
позициясын корсетпеген жағдайында да). Осы жерде мемлекеттер еркілерінің
қатаң келісімділік кағидасы жүруі тиіс.
Бақылау сұрақтары:
1. Коллизиялық норманың құрылымы.
2. Коллизиялық нормалардың түрлері.
3. Коллизиялық нормалардың мәні.
4. Коллизиялық норманы қолдану.
5. Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Богуславский М.М. Международное частное право. - М., 1994.
2. Богуславский М.М. Международное частное право. - М., 1998.
3. Международное частное право. Современные проблемы.
од ред. М.М.Богуславского. - М., 1994.
4. Галенская Л.Н. Международное частное право. - Ленинград, 1983.
5. Перетерский И.С., Крылов С.Б. Международное частное право. - М., 1959.
6. Лунц Л.А. Курс международного частного права. Общая часть. - М., 1973.
7. Лунц Л.А. Курс международного частного права. Особенная часть. - М.,
1975.
8. Международное частное право. Под ред. Сарсембаева. М.А. - Алматы, 1997.
9. Международное частное право.Под ред. Скаридов А.С. - С -П
,1998.
10. Международнре частное право. - М: , 2001.
11. Международное частное право. Сборник документов. Составители
К.А.Бекяшев, А.Г. Ходаков. - М., 1997.
12. Иссад М. Международное частное право. Пер. с фр. - М., 1989.
13. Чешир Дж., Норт П. Международное частное право. - М., 1982.
14. Лунц Л.А., Марышева Н.И., Садиков О.Н. Международное частное право. -
М., 1984.
15. Минаков А.И. Арбитражные соглашения и практика
рассмотрения
внешнеэкономических споров. - М., 1985.
16. Лебедев С.Н. Международный коммерческий арбитраж: компетенция арбитров
и соглашение сторон. - М, 1988.
17. Шершенович Г.Ф. Учебник торгового права. - М., 1994.
18. Ахмадиева Г.Д. Правовое регулирование внешнеэкономических контрактов в
РК. - Алматы, 1996.
19. Право и иностранные инвестиции в Республике Казахстан. Отв. ред.
М.К. Сулейменов. - Алматы, 1997.
20. Мауленов К.С. Правовое регулирование иностранных инвестиции в
Республике Казахстан. - Алматы, 1998.
21. Айдарбаев С.Ж. Қазақстан Республикасындағы шетелдік
инвестицияларды құқықтық реттеу. - Алматы, 2000.
22. Вилков Г.Е. Национализация и международное право. - М, 1962.
23. Богуславский М.М. Правовое положение иностранных инвестиции. - М.,
1993.
24. Поздняков B.C., Садиков О.Н. Правовое регулирование отношений по
внешней торговле. - М., 1985.
25. Лунц Л.А. Внешне торговая купля-продажа (коллизионные вопросы). - М,
1972.
26. Матвеев Ю.Г. Международные конвенции по авторскому праву. - М., 1975.
27. Сарсембаев М.А. Международное торговое право. - Алматы: Ғылым, 1999.
28. Филимонов Д.Н., Касенова Г.Т., Кенжасарова 3. Международное
налоговое право. - Алматы: Данекер, 2001.
Қосымша әдебиеттер:
29. Мишель Пебро. Международные валютно-финансовые и кредитные отношения.
-М., 1992.
30. Албегова И.М., Емцов Р.Г. Государственная экономическая политика:
опыт перехода к рынку. - М.: Дело и сервис. 1998.
Фридман П. Контроль затрат и финансовых результатов при анализе качества
продукции. - М.: ЮНИТИ. 1994.
Арбитражныи процесс. Под ред. М. Треушникова. - М: БЕК, 1993.
Лунц Л.А. К вопросу о квалификации в международном частном праве.
Советский ежегодник международного права. 1979 г. - М., 1980.
Садиков О.Н. Коллизионные нормы в современном международном частном
праве. Сов. ежегодник международного права. 1982 г. - М., 1983.
Садиков О.Н. Императивные нормы в международном частном праве. Моск.
журнал международного права. 1992. N2.
Ладыженский A.M. Теория национальности юридических лиц в международном
частном праве. Сов. ежегодник международного права. 1964-1965. - М, 1966.
Ляликова Л.А. Транснациональные корпорации и проблема определения их
национальности. Сов. ежегодник международного права. 1981. - М., 1982.
Иванов С.И. Современные тендеции в законодательстве некоторых буржуазных
государств по вопросу об иммунитете государства и его собственности (на
примере США и Англии). Сов. ежегодник международного права, 1981. - М.,
Баратянц Н.Р., Богуславский М.М., Колесник А.Н. Современное международное
право: иммунитет государства. Сов. ежегодник международного права. 1988.
-М, 1989.
Вельяминов Г,М. Основы международного экономического право. - М.: Наука,
1994.
Лаптев В.В. Вопросы собственности в современном международном частном
праве. Вопросы международного частного права. - М., 1956.
Мусин В.А. Международные торговые контракты. - Ленинград, 1986.
Зыкин И.С. Договоров по внешнеэкономической деятельности. - М., 1990.
Розенберг М.Г. Заключение договора международной купли-пр дажи товаров.-
М., 1991.
Комаров А.С. Ответственность в коммерческом обороте. - М., 1991.
Шмитгофф К. Экспорт: право и практика международной торговли. - М., 1993.
Внешнеторговые сделки. Гринько И.С. г. Сумы, 1994.
Садиков О.Н. Правовое регулирование международных перевозок. - М., 1981.
Садиков О.Н. Реформа Бернских конвенций о железнодорожных перевозках.
Внешняя торговля, 1982. N4.
Малеев Ю.Н. Международное воздушное право: вопросы теории и практики.- М.,
1986.
Гуреев С.А. Коллизионные проблемы морского права. - М., 1972.
Маковский А.Л. Международное частное морское право. - М., 1974.
Иванов Г.Г., Маковский А.Л. Международное частное морское право. - М.,
1984.
Альтшуллер А.Б. Международное валютное право. - М., 1984.
Белов А.П. Способы обеспечения исполнения объязательств во внешнеторговых
сделках. - М., 1992.
56. Международное торговое право: расчеты по
контрактам. Сборник международных документов и комментарии. Составитель
Лазарева Т.П. М,-1996.
57. Ерпылева Н.Ю. Международное банковкое право. - М, 1998.
58. Ефимова Л.Г., Новоселова Л.А. Банки: ответственность за
нарушения при расчетах. - М., 1996.
Носкова И.Я. Международные валютно-кредитные отношения. - М., 1995.
Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. Под ред. Л.Н.
Красавиной. - М, 1994.
Тақырып: Халықаралық нормаларды қолдану: негізгі құқықтық мәселелер.
Жоспар:
1. Халықаралық нармаларды қолданудың сатылары.
2. Коллизиялық норманы қолдану.
3. Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану.
Лекция мақсаты: Студентеттерге Халықаралық нармалардың ұғымын және мәнін
түсіндіру, оқыту, Коллизиялық нормалардың құрылымын, қолданылу сатыларын
оқыту, Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану әдістерін түсіндіру, оқыту
болып табылады.
Лекция мәтіні.
1. Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін, экономикада елеулі өзгерісте
орын алды. КСРО-ның кұлдырауына дейін жоспарлы экономика өзінің
жарамсыздығын көрсетті. Нарықтық экономиканың қалыптасу процесінде ТМД
мемлекеттерінің әрқайсысында жаңа өндірістер нысаны мен жана капиталдық
катынастар дамыды. Халыкаралык жеке қүкыктағы элементімен күрделенген еңбек
катынастарын күқықтык реттеу Казақстан
үшін өте маңызды, себебі, Казақстан Республикасынын кәсіпорындарына шетел
азаматтарын жүмысқа тарту кеңінен таралды және Казақстан Республикасының
азаматтары шетелдіктермен инвестицияланған Казақстан кәсіпорындарындағы
жаңа қатынаска түсті. Кеңес Одағының еңбек күкығында шетел азаматтарының
еңбегін реттеу қарастырылмады, сондықтан Қазакстанның еңбек заңнамасы әлі
күнге дейін бүл мәселені толығымен қамтымайды. Шетел элементімен
күрделенген катынастарда, бір еңбек катынасын реттеуде екі немесе одан да
көп мемлекеттердің зандары бәсекелестікке түседі. Сол кезде, кай
мемлекеттің заңын колдануы керек екендігін таңдаймыз. Бүгінгі тандағы
доктрина мен тәжірибе бүл жағдайларды коллизиялық нормаларды колдану арқылы
шешеді. Коллизиялык норманы колданғанда даулы мәселе толық мәнінде
шешілмейді, коллизиялык норма тек қолайлы мемлекеттің үлттык
заңнамаларындағы материалдық нормаларға сілтеме жасайды.
Еңбек қүкығындағы коллизиялык мәселені шешу үшін дүниежүзілік тәжірибеде
келесі байланымдар қолданылады: Құқықты тандау еркіндігі
Жүмыс орнының заңы;
Жүмыс берушінің орналасқан жерінің заңы;
Ту елінің заңы;
Жұмыс берушінің азаматтығы.
Жалдау мәмілесін жасап отырған елдің заңы тараптардың болжаулы еркі немесе
ниеті.
Сонымен, жоғарыда аталып кеткен коллизиялық нормаларды анықтайық.
Халыкаралық жеке құқықта қағиданың мәні ретінде, мемлекеттердің ішкі
заңнамаларына немесе халықаралық келісімдердің қатысушыларына өз
келісімдері бойынша қатынастарды реттеу үшін бір мемлекеттің заңы
колданылады. Кейбір мемлекеттердің заңнамалары мен сот тәжірибесі қолдануға
жасырын түрде шектеулер қояды. Алайда, көптеген мемлекеттердің еңбек
катынастарында бүл қағиданы қолдануға ешбір шектеулер жасалмайды.
Мысалға:Үлыбритания, Германия, Канада, Австрия, Италия, Чехословакия
мемлекеттерін келтіруге болады. Испания, Албания, Австрия мемлекеттері
таңдалған кұкыктың нақты көрініс табуын талап етеді. Австрия, Бельгия,
Бразилия, Германия мемлекеттерінде тандау еріктілігі жоқ болған жағдайда
қолданылатын заңның императивтік нормаларында көрсетілген корғаудан
жұмысшыны айырса, тандалған заң қолданылмайды. Бүгінгі уақытқа дейін
әлемдік тәжірибеде тараптарға жат құкықтық жүйені тандау жағдайы орын
алмады. Көбінесе, жұмыс орны елінің заңы, кәсіпорының орналасқан елінің
заңы немесе жұмысшының зандары колданылады. Герман заңының 27-бабында
тараптарға мәміленің толығымен немесе оның бір бөлігіне қатысты занды
тандау еріктілігіне рұксат берілген. Біздің пікірімізше, бұл шешімді әр
тарап өзінің мүддесін көздеп, қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қолдануы
мүмкін. Бүл тек жария болған халықаралык қүкықта қолданылуы керек, себебі,
тараптар экономикалык жағынан теңдей жағдайға ие. Жүмысшы бірнеше
мемлекеттерде өзінің жүмысын жүзеге асырса және оның әдеттегі жүмыс орнын
аныктау мүмкін болмаса, онда жүмысшының әдеттегі түрғылықты жері немесе өз
кызметін кебінесе жүзеге асыратын жердің заңы қолданылады (Австрияның
заңы). Жұмысшы жүмыс берушіге карағанда экономикалык жағынан әлсіз, оған
тетеп бере алмайды, жүмыс берушінің жағдайы едәуір аукымды қорғалған;
жүмыс беруші өз басқарушылық саясатын түрақты жүргізеді; жұмыс беруші бүл
байланымды көбінесе асыра пайдаланады. Қорыта келгенде, жүмыс орны
мемлекетінің заңын колданғанда, жұмысшының жағдайын корғау мәселесі
көзделуі тиіс.
2. Еңбек келісіміне сәйкес, су немесе әуе көлігінде өз кызметін орындаған
жүмысшының еңбек катынастары көлік күралы тіркелген мемлекеттің заңымен
реттеледі. Румын заңының 140-бабында егер өзгеше тараптар өзге заң
тандамаса, теңіз немесе өзен кемесінің ту заңы немесе әуе кемесі
тіркелген елінің заңы кеме экипажының жалдау шартын реттейді. Келесі
коллизиялык байланымдар: ту заңы — теңізшілігінде (Италия, Франция,
Венгрия), кеменің тіркелген елдің заңы — әуе және су көліктерінде
(Албания), тасымалдаушының заңы — темір жол мен автомобиль көліктеріне
(Венгрия) қатысты колданылады. Кейбір мемлекеттерде өзге баламалық
байланыс - бірлескен тұрғылықты орнын қолдану тенденция байқалуда. Бөлек
жағдайларда теңізшімен, шетел компаниямен жасаскан мәмілені шетелге
барған іс сапар аналогы деп, қарастырады. Жүмыс берушінің жеке заңы - жеке
немесе занды түлға. Егер Венгрлік жүмыс берушінің жұмысшылары ұзак немесе
кыска мерзімді іс сапармен шетелде жүмыс істесе, онда құқықтық қатынасқа
венгр заңы қолданылады. Жоғарыдағы қағида, егер жүмыс орнын нақты анықтау
мүмкін болмағанда немесе жүмыс екі немесе одан да көп мемлекеттерде жүзеге
асырылса ғана қолданылады Белгілі бір мемлекеттің ұйымы өз жұмыскерін
шетелге уақытша жүмысқа жіберсе, онда ұйым орналасқан жердін заңын
колданады.
Жалдау шартын жасаскан мемлекеттің заңы Мысалы, АКШ пен Англия
заңнамаларына сәйкес, енбек қатынастарын реттейтін картасы мемлекеттерде
жасалса, жергілікті кұкық қолданылады делінген. Ресей ғалымдарының
пікірінше, еңбек құкығында эксаумақты қолдану 2 жағдайда рұксат етіледі: а)
арнайы келісімді жасау аркылы б) егер коллизиялык нормалар тікелей шетел
заңдарына сілтеме жасаса, онда барлық жағдайларда шетел заңнамасы
колданылады.
Егер олар мемлекеттің жария тәртібіне қайшы келсе, кез келген мемлекет өз
аумағында шетел зандарын қолдануға тыйым салуға құқылы. Кейбір мемлекеттер
өздерінің еңбек заңнамаларының эксаумактық әрекет етуін кеңейтуге ұмтылады.
Мысалы, АҚШ-тың енбек жағдайларының әділеттілігі, мүгедектер туралы
зандары. Бұл зандар тек АКШ аумағында ғана әрекет етпейді, сонымен катар
шетелде түратын американдыктар мен америка компанияларына таралады.
Чехияның халыкаралық жеке құкығында қосымша коллизиялық байланымды жүмыс
берушінің кәсіпкерлік қызмет жерінің заңы қолданылады. Контрактімен
неғүрлым жақын елдің заңы көптеген даулы жағдайларда тараптар өз құқыктық
қатынастарын реттейтін құқықты тандау келісімге келмеуі нәтижесінде пайда
болады. Бүл байланым факторлардың жиынтығы немесе бір басымдылыққа ие
факторларды карастырады. Мысалы, кәсіпорынның орналасқан жері, компанияның
басшылығы, шартарт таптарының жалпы азаматтығы, жүмысшының өндірістік
нұсқаулықтарды алатын кайнар көзі, жалақы төлеу қайнар көзі мен валюта
еңбек шартының типі т.б. тығыз байланысы осы мемлекеттің еңбек шартын
жасасқан жері немесе еңбек қызметін орындап жаткан жері екенін дәлелдейді.
3. Шартта күкықты тандау жөнінде тараптардын еріктілігі болмаса, онда
судья белгілі бір байланыстырушы факторды негізге ала отырып өз тандауын
жасайды. Бүл коллизиялык байланымды англо-американдық құкықтың тәжірибесі
мен доктринасы қалыптастырды. Кейбір ғалымдар осы байланым аркылы құкықты
колдану мәселесі шешіледі деген пікірді үстанса, ал басқалары оны өз
мүддесіне қорғау үшін қолданады деген пікірде. А. Лунцтың пікірінше, англо-
американдык соттар бүл байланымға сүйен-генде өз елінің құқығын колданудағы
субъективизмді көрсетеді. Еуропалық конвенцияның 6-бабы 2-тарауында
қолданылатын күкықтаңдалмаса, а) контракт жүмысшының шартқа сәйкес әдеттегі
кызметті орындайтын жерінің заңы; б) егер жүмысшы бірде-бір мемлекетте
қызметті орындамаса, онда жалдаушы мемлекеттің кәсіпорынның орналаскан
елінің заңы қолданылады. Егер контракт мазмүнынан контракт өзге мемлекетпен
неғүрлым тығыз байланыста екені анықталса, бүл жағдайда ол өзге мемлекеттің
заңымен реттеледі.
Мысалы, осы ескертпе Германияның Еңбек даулары женіндегі Федералды сотпен
колданылды. Американдық авиакомпания Германияда түрақты түратын бірак
шығу тегі американдық үшқыштарды Германияға жұмысқа алады, кейін дау қай
елдің заңы қолдануға келетіндігі жөнінде туындайды. Әрбір коллизиялық
ереже басқа жай құқық ережелеріне қарағанда екі бөлімнен түрады.
Коллизиялық ереженің екі элементтен күрылуы екі бөліктен
құрылатын гипотеза және диспозиция немесе гипотеза және санкция
жалпы ереженің қүрылымына сәйкес келеді. Құқық теориясында әдеттегі үш
элементтік күрылым (гипотеза, диспозиция, санкция) тек әрекет
ететін құқықты логикалық тұрғыдан таңдау арқылы құрылатын логикалық
ережені сипаттайды. Ал нормативтік актінің мәтінінде көрініс тапқан,
шын мәнінде, нақты құқықтық ереженің екі элементтік құрылымы
болады (гипотеза, санкция). Сонымен, коллизиялық ереженің құрылымын
карастырайық. Оның бірінші бөлігі коллизиялық ереженің көлемі
болып табылады, ол коллизиялық ереженің қандай кұкық
қатынасында қолданылатыны туралы анықтайды. Мысалы: меншік құқығы, отбасы
қүкығы.
Коллизиялық ереженің, екінші бөлігі коллизиялық байлам (қағидат,
бекіту формуласы) деп аталады. Байлам — бүл тиісті қарым -
қатынаста қолданылатын заңға не құқықтық жүйеге нұскау, яғни кай елдің
заңын колдану қажеттілігін көрсетеді. Коллизиялық ережелерде кездесетін
байламдардың келесі түрлері бар: Бүл коллизиялық байлам шарт қай елде
бекітілгенін анықтау керек кезде пайда болады. Бүл байлам бойынша,
шартқа қай мемлекетте қол қойылса, онда сол мемлекеттің заңы
қолданылады. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес сырткы
экономикалық мәміле бойынша шартқа қол қойған жақтардың қүқықтары
мен міндеттеріне қол қойылады.
Коллизиялық ережеде байлам өз бетінше болуы мүмкін емес және ол көп
жағдайда көлемге байланысты болады. Бүл элементтер арасында белгілі бір
байланыстар болады, ол қай елмен қатынас тығыз байланысты, сол елдің
құқығына сілтеме жасайтын коллизиялық формулаға сілтеме жасаудың
мақсаттылығын танудың кең өріс алуынан байқаймыз. Коллизиялық байламдар
катарына кейбір жағдайда қатынас тараптарымен
тандалған елдің құқығына бағынатын ерік автономиясын жаткызады. Бірак
мұндай бір жағынан ұқсас, екінші жағынан әр түрлі құқық
институттарын теңестіру дұрыс емес болып табылады. Ерік
автономиясы кейбір ғалымдардың айтуы бойынша (мысалы Л. П.
Ануфриева) коллизиялық байламдардың түрі болып саналмайды, ол
қолданудың өзіне тән ерекшеліктері бар, кең мағынаға ие
қолдану шарттары басқаша болатын, халықаралық жеке
құқықтағы дербес
кұкықтық институт болып табылады. Ерік автономиясы -
бүл коллизиялық байламдарды анықтау және оны тіркеу тәсілінің кұқықтық
алғышарты болып табылады.
Қазіргі халыкаралык жеке құкықта коллизиялық нормалар көп түрлі және көп
санды болып табылады. Оларды түрлерге бөлудің критерийлері көп. Бүл
ерекшеліктер, халықаралық байланыстар кезінде пайда болатын катынастар
топтардың ерекшеліктерін айқындайды және осы
нормалардың тәжірибеде қолдану кезінде зор маңызға ие. Біріншіден,
халықаралык-құқықтық унификацияға бағытталған, үлттық зандармен
бекітілген және халыкаралык шарттрмен көзделген
коллизиялык нормаларды айыра білу кажет.
Шотландия және осы ел домицилиясына ие Канадалық түлға, ағылшын әскери-
әуе күштерінде қызмет етумен катар, осы елде 40 жыл өмір сүруіне қарамастан
өз елі Жаңа Шотландияға бір кезеңде оралу ниетіне байланысты Англия
домицилиясын кабылдаудың мүмкін еместігі туралы шешім кабылданған.
Адамның кұкык қабілеттілігін, әрекет кабілеттілігін және жеке мүліктік
емес кұкықтарын, сондай-ақ жалпы жеке мәртебесін оның жеке заңына сәйкес
қарастыру қажет. Осы заңнамада жеке заңнын келесі түсінігі берілген:
біріншіден, жеке заң — осы тұлға азаматы болып табылатын мемлекеттің заңы,
екіншіден, бүл заң тұлғаның тұрақты тұратын мекен жайы орналасқан
мемлекеттің заңы. Дәл осылай, отбасы және неке қатынастары, мүрагерлік
қатынастар каралады.
Казақстанның коллизиялық құқығы да осы жолмен дамып келеді. Әдетте,
Қазақстандық құқықта кеңестік кезеңде жеке заңның тұрғылықты жер заңы
нысаны қолданылған. Алғаш рет 1991 жылғы Негізгі заңнамада жеке заң
азаматтық заң негізінде қарастырылған, шетелдік азаматтың әрекет
қабілеттілігі ол азаматы болып табылатын мемлекеттің заңымен аныкталады.
Аталған үрдіс Казақстан Республикасының жаңа Азаматтык кодексінің
Халықаралык жеке құқық бөлімінде дами түсті. ҚР АК-нде Жеке түлғаның
жеке заңы атты арнайы 1094-бап бар. Бүл бапта жеке занды анықтаудың әр
түрлі жағдайлары қарастырылған. Осы кодекстің 1094-бабы 1-тармағына сәйкес
жеке тұлғаның азаматтық әрекет қабілеттігі ол азаматы нақты отаны болып
табылатын мемлекеттің заңымен анықталады. Қазақстан Республикасы мен
Фрнция мемлекеті арасындағы келісім шарт объектісі – достық,
ынтымақтастық, татулықтағы қарымқатынасы жатады. бұл келісім-шартқа
1992 жылы 23 қыркүйекте Парижде қол қойылды.
3. Халықаралық келісім-шарттың мақсаты субъектілердің өз елінің
дамуын және танылуын алға тартады. Қазақстан азаматтарының Қытайдағы
құқығын қорғау Қытай азаматтарының Қазақстандағы құқығын қорғау екі
мемлекеттің консультациялық жәрдемімен 1992 жылы 10 тамызда Қытай
мен Қазақстанның консультациялық келісім-шарты арқылы түзілген.
Келісім-шарттар екі түрге бөлінеді:
1. мерзімді;
2. мерзімсіз.
Әрбір келісім-шарт субъектілердің қатысуымен міндетті, әрі әділ
орындалуға міндетті. Әдет-ғұрып нормалар бұл бұрыннан қолданылып келе
жатқан нормалар, шарттар жиынтығы. Әдет-ғұрып нормалары халықаралық
тәжірибиеде қалыптасқан мінез-құлықтар ережесі болып табылады. Әдет-
ғұрыптық норма әдетте ұзақ мерзімді тәжірибе нәтижесінде, құқық
субъектілері осы норманың заңдық міндетті сипатын мойындаған кезде
пайда болады. Әдет-ғұрып нормалары тиісті ереженің анық айқындалған
тұжырымы бар заңды құжат болып есептелмейді. Әдет-ғұрып бір немесе
бірнеше мемлекеттердің осындай халықаралық іс-қимылдарының арқасында
пайда болады. Ол үшін қолдану ұзақтығы және заңды түрде
міндеттілікке сенімді болуы тән қасиет. Жоғарыда ескертіп айтып
өткеніміздей, казіргі таңдағы халықаралық тәжірибеде (практикада)
халықаралық жеке құқық субъектілерінің арнайы қатынастарын келісімді жолмен
қалыпқа келтіру үрдісі байқалып отыр. Халықаралық әдет-ғүрып халықаралық
шартпен қатар, халықаралық жеке құқықтың ең маңызды кайнар көзі болып
табылады. Халықаралық өдет-ғүрып, халықаралық құқық субъектілерінің ұзақ
уақыт бойы қолдану нәтижесінде қалыптасқан тәртіп ережесі болып саналады,
біріншіден, бұл субъектілер мемлекеттер, сонымен қатар осы субъектілермен
занды түрде міндетті екендігі мойындалады. Жоғарыда келтірілген
мәселелерді айта отырып, негізгі екі өлшемді шығаруға болады, (жалпыға
танылған сипатына ие) — объективті жөне субъективті, бұл белгілердің
жиынтығы халықаралық әдет-ғұрыптың бар екендігі туралы айта алады. Осы екі
элементті қалай дәлелдеу қажет? Әрине мүны дөлелдеу өте қиын, дегенмен
әрбір нақты мәселеде оның жағдайын есепке алу кажет, халықаралық тәжірибені
зерттеу қажет. Қойылған сүрақтарға халықаралық жеке құқық жауаптарының дәл
белгілері жоқ. Олардың шешімі біздің пікірімізше, акиқат тұрғыдағы нақты
жағдайларға байланысты болуы қажет. Халыкаралық әдет-ғүрып нормаларын
дәлелдеу мәселесіне орай, олар халықаралық шарттьң негізінде не болмаса
халықаралық ұйымдардың қарарының немесе ішкі мемлекеттік заңдарының
іргесінде қалыптаса ала ма деген сұрақ туады. Яғни, егер норманың, бұрында
кәдімгі құқықтық әрекеті болған кезде, келісімді құқықтық куәландыру алған
уақытында, ол әдет-ғұрып ретінде көрінбей, шарттың нормасы ретінде
қолданыла бастайды. Алайда мүнда, бүл мәселеге өзге курста қарау қажет.
Нормаларының бірі не конструкциясының әбден қалыптасқаны соншалықты, осы
шарттың қатысушылары болып табылмайтын арнайы мемлекеттер ішінде ғана
өздерінің белгілі қатынастарын реттеу кезіндегі міндетті ережесі ретінде,
ұзақ уақыт бойы қолданылып келеді.
4. Әдет-ғұрып нормалар бұл бұрыннан қолданылып келе жатқан
нормалар, шарттар жиынтығы. Әдет-ғұрып нормалары халықаралық
тәжірибиеде қалыптасқан мінез-құлықтар ережесі болып табылады. Әдет-
ғұрыптық норма әдетте ұзақ мерзімді тәжірибие нәтижесінде, құқық
субъектілері осы норманың заңдық міндетті сипатын мойындаған кезде
пайда болады. Мұндай жағдайда, соңғы мемлекеттерге қатысты халықаралық
жеке құқықтық әдет-ғұрыптың қалыптасу фактісін айту қажет. Екі жақты
халықаралық шарттар, сол секілді сипатта шыға ала ма? Бұған "иә" деп жауап
бере аламыз, дегенмен ең басты шығушы тезисі болып, сол фактісі аталады.
Мұндағы норма, сонымен бірге, белгілі мемлекеттер санымен қолданылады жөне
мойындалады. Осылайша, соларға қатысты ол әдет-ғұрып сипатына ие болады. Ал
шарт бойынша шығушы екі жаққа келер болсақ, мұндайда бұл норма оларға
қатысты кәдімгі құқықтық емес келісім ретінде жүреді. Ішкі мемлекеттік
заңдарды айтатын болсақ, осында жоғарыдағы жағдайды келтіру, өлде-қайда
күрделі бола түседі. Міндетті заңды күші жоқ халықаралық үйымдардың
құжаттарына қатысты, ең аддымен БҰҰ қарарлары, осында қалыптасатын
ережелер негізінде ортақ қолданбалы төжірибе көмегімен және де мемлекеттер
тарапынан заңды міндеттілікті мойыңдауы арқылы халықаралық құқықтық әдет-
ғұрыптар қалыптаса алады.
Бақылау сұрақтары:
1. Халықаралық нармалардың ұғымы және мәні.
2. Коллизиялық норманы қолдану: негізгі кұқықтық сұрақтар.
3. Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану.
4.Қазақстан Республикасының аумағындағы азаматтығы жоқ адамдардың
құқықтық жағдайы.
5.Қазақстан азаматтарының шетелдегі азаматтық құқык қабілеттілігі.
6.Қазақстан Республикасы азаматтарының келген жерінің заңына,
Қазақстан
заңына, сондай-ақ халықаралық шарттарға сәйкес шетелдегі жағдайы.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Богуславский М.М. Международное частное право. - М., 1994.
2. Богуславский М.М. Международное частное право. - М., 1998.
3. Международное частное право. Современные проблемы.
од ред. М.М.Богуславского. - М., 1994.
4. Галенская Л.Н. Международное частное право. - Ленинград, 1983.
5. Перетерский И.С., Крылов С.Б. Международное частное право. - М., 1959.
6. Лунц Л.А. Курс международного частного права. Общая часть. - М., 1973.
7. Лунц Л.А. Курс международного частного права. Особенная часть. - М.,
1975.
8. Международное частное право. Под ред. Сарсембаева. М.А. - Алматы, 1997.
9. Международное частное право.Под ред. Скаридов А.С. - С -П
,1998.
10. Международнре частное право. - М: , 2001.
11. Международное частное право. Сборник документов. Составители
К.А.Бекяшев, А.Г. Ходаков. - М., 1997.
12. Иссад М. Международное частное право. Пер. с фр. - М., 1989.
13. Чешир Дж., Норт П. Международное частное право. - М., 1982.
14. Лунц Л.А., Марышева Н.И., Садиков О.Н. Международное частное право. -
М., 1984.
15. Минаков А.И. Арбитражные соглашения и практика
рассмотрения
внешнеэкономических споров. - М., 1985.
16. Лебедев С.Н. Международный коммерческий арбитраж: компетенция арбитров
и соглашение сторон. - М, 1988.
17. Шершенович Г.Ф. Учебник торгового права. - М., 1994.
18. Ахмадиева Г.Д. Правовое регулирование внешнеэкономических контрактов в
РК. - Алматы, 1996.
Қосымша әдебиеттер:
29. Мишель Пебро. Международные валютно-финансовые и кредитные отношения.
-М., 1992.
30. Албегова И.М., Емцов Р.Г. Государственная экономическая политика:
опыт перехода к рынку. - М.: Дело и сервис. 1998.
Фридман П. Контроль затрат и финансовых результатов при анализе качества
продукции. - М.: ЮНИТИ. 1994.
Арбитражныи процесс. Под ред. М. Треушникова. - М: БЕК, 1993.
Лунц Л.А. К вопросу о квалификации в международном частном праве.
Советский ежегодник международного права. 1979 г. - М., 1980.
Садиков О.Н. Коллизионные нормы в современном международном частном
праве. Сов. ежегодник международного права. 1982 г. - М., 1983.
Садиков О.Н. Императивные нормы в международном частном праве. Моск.
журнал международного права. 1992. N2.
Ладыженский A.M. Теория национальности юридических лиц в международном
частном праве. Сов. ежегодник международного права. 1964-1965. - М, 1966.
Ляликова Л.А. Транснациональные корпорации и проблема определения их
национальности. Сов. ежегодник международного права. 1981. - М., 1982.
Иванов С.И. Современные тендеции в законодательстве некоторых буржуазных
государств по вопросу об иммунитете государства и его собственности (на
примере США и Англии). Сов. ежегодник международного права, 1981. - М.,
Баратянц Н.Р., Богуславский М.М., Колесник А.Н. Современное международное
право: иммунитет государства. Сов. ежегодник международного права. 1988.
-М, 1989.
Вельяминов Г,М. Основы международного экономического право. - М.: Наука,
1994.
Лаптев В.В. Вопросы собственности в современном международном частном
праве. Вопросы международного частного права. - М., 1956.
Мусин В.А. Международные торговые контракты. - Ленинград, 1986.
Зыкин И.С. Договоров по внешнеэкономической деятельности. - М., 1990.
Розенберг М.Г. Заключение договора международной купли-пр дажи товаров.-
М., 1991.
Комаров А.С. Ответственность в коммерческом обороте. - М., 1991.
Шмитгофф К. Экспорт: право и практика международной торговли. - М., 1993.
Внешнеторговые сделки. Гринько И.С. г. Сумы, 1994.
Садиков О.Н. Правовое регулирование международных перевозок. - М., 1981.
Садиков О.Н. Реформа Бернских конвенций о железнодорожных перевозках.
Внешняя торговля, 1982. N4.
Малеев Ю.Н. Международное воздушное право: вопросы теории и практики.- М.,
1986.
Гуреев С.А. Коллизионные проблемы морского права. - М., 1972.
Маковский А.Л. Международное частное морское право. - М., 1974.
Иванов Г.Г., Маковский А.Л. Международное частное морское право. - М.,
1984.
Альтшуллер А.Б. Международное валютное право. - М., 1984.
Тақырып: Халықаралық жеке құқықтың субъектілері.
Жоспар:
1. Халықаралық жеке құқық субъектілері мен оларға қолданылатын құқықтық
режим.
2. Халықаралық жеке құқықтаға жеке тұлғалардың құқықтық жағдайы.
3. Заңды тұлғалардың құқықтық жағдайы.
Лекция мақсаты: Халықаралық жеке құқық субъектілерін мен оларға
қолданылатын құқықтық режимдерді оқыту, түсіндіру. Халықаралық жеке
құқықтаға жеке тұлғалардың құқықтық жағдайын және Заңды тұлғалардың
құқықтық жағдайы оқытып, түсіндіру.
Лекция мәтіні.
1. Халықаралық жеке қүқықтың субъектісі дегеніміз - халықаралық жеке
құқыктар мен міндеттерге ие және осы құқықтар мен міндеттер бойынша
халықаралық жеке құқықтық жауапкершілігі бар халықаралық қатынастарға
қатысушылар. Бұл тақырып қазіргі кездің өзекті мәселесі болып отыр. Өйткені
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алып, егеменді мемлекет болғалы
бері сыртқы саясатын нығайтып, көптеген мемлекеттердің тануы мен қолдауын
алып, БҰҰ мен басқа да халықаралық ұйымдарға мүше болды. Мемлекеттердің
қолдауы және көпжақты немесе екіжақты келісім-шарттарға отыру - Қазақстан
Республикасының егеменді мемлекет ретінде дамуының маңызды, қажетті факторы
болып табылады.
Қазақстан Республикасын қазір 117 мемлекет танып отыр және олардың 105-
імен димломатиялық қарым-қатынас орнатылған. Қазақстан БҰҰ мен Халықаралық
қайта құру жөне Даму банкі, сондай-ақ Халықаралық валюталық қор, ЮНЕСКО,
МАГАТЭ, ИКАО-ны қоса алғанда, 51 халықаралық үйымға мүше болды. Сондықтан
да Казақстан Республикасын халықаралық жеке құқықтың толық субьектісі
қатарына жатқызуға болады.
Жалпы, қүқықтық субъектілік - бұл құқықтар мен міндеттерге ие болу
қасиеті. Ал халықаралық құқықта субъектінің үғымы өзгешелеу. Өйткені
халықаралық жеке құқықта құқық субъектілерін құқық қабілеттілігі (заңмен
құқықтарға ие болу) және әрекет қабілеттілігі (өз әрекеттеріне жауап беріп,
белгілі бір міндеттер атқару) деп бөлмейді. Себебі, біріншіден, халықаралық
құқықта бұлай бөлу оның субъектілерінің арасында кұқықтық теңсіздік тудырар
еді. Екіншіден, халықаралық жеке құқықта әрекет қабілетсіздік болуы мүмкін
емес. Себебі, әрбір субъектілердің кұқық нормаларын шығару мүмкіндіктері
бар. Мұнда ең негізгісі - халықаралық жеке құқық субъектісі тек
міндеттерге ие болып, атқару емес, субъектілердің басқа субъектілермен
келісіп, өзіне міндет жүктей алу жағдайы.
Халықаралық жеке қүқықтың субъектілері негізгі және туынды болып
екіге бөлінеді.
1. негізгі субъектілерге мемлекеттер, тәуелсіздігі үшін күресіп жатқан
халықтар мен үлттар, азаматтар (бірақ бұл даулы мәселе) жатады. Халықаралық
жеке құқық субъектілері мемлекеттерден түрады. Мемлекет бүл — саяси
биліктік сипаттағы күрделі үйым.
2. туынды субъектілерге мемлекетке үқсас құрылымдар, халықаралық үйымдар
жатады.
Жалпы, мемлекеттің өмір сүруі үшін келесі төрт жағдайлардың болуы
қажет:
Біріншіден, мемлекеттің халқы, яғни нәсіліне, тіліне жене діни козқарасы
мен басқа да жағдайларға қарамастан, қоғамда бірге өмір сүретін екі жынысты
адамдар тобының болу қажеттігін айтамыз.
Екіншіден, осы халықтың өмір сүруі үшін жері, аумақтың болуы.
Үшіншіден, мемлекетте үкімет, яғни елді басқаратын бір немесе бірнеше
түлғалардан тұратын халықтың өкілдері болуы қажет.
Тертіншіден, сол үкіметтің егемендігі. Егемендік — бүл жер бетіндегі
қандай да бір билікке төуелсіз, ең жоғарғы билік. Үкіметтің егемендігі өз
мемлекеті шегінде немесе одан да тыс қандай да билікке тәуелсіз болуы.
Егемендік — мемлекеттің өз аумақ шегіндегі жоғарғы билігі. Сондықтан да
мемлекет қазіргі қауымның саяси үйымы болып табьлады. Мемлекет үстінен оған
бұйрық беретін жоғарғы билік жоқ. Мемлекеттер бір-біріне бағынбайды. Осы
жерден біз мемлекеттің егемендігін көре аламыз. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар:
1. Халықаралық коллизиялық нармалардың ұғымы және мәні.
2. Коллизиялық норманы қолдану.
3. Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану.
Лекция мақсаты: Студентеттерге Халықаралық коллизиялық нармалардың ұғымын
және мәнін, Коллизиялық нормалардың құрылымын, қолданылу сатыларын
оқыту, Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану әдістерін түсіндіру, оқыту.
Лекция мәтіні.
1. Коллизиялық ереже халықаралық жеке құқықта қолданылатын күрделі ереже
болып табылады. Оның жағдайын түсіну үшін, бірқатар өзіне тән ерекшеліктері
бар коллизиялык ереженің құрылымын карастыру қажет. Коллизиялық ереженің
ерекше табиғаты олардың құрылымының және оны қолданудың
ерекшеліктерін алдын-ала айқындайды. Әрбір коллизиялық ереже басқа жай
құқық ережелеріне қарағанда екі бөлімнен тұрады. Коллизиялық
ереженің екі элементтен құрылуы екі бөліктен құрылатын гипотеза
және диспозиция немесе гипотеза және санкция жалпы ереженің
қүрылымына сәйкес келеді. Құқық теориясында әдеттегі үш элементтік
құрылым (гипотеза, диспозиция, санкция) тек әрекет ететін құқықты
логикалық тұрғыдан таңдау арқылы құрылатын логикалық ережені
сипаттайды. Ал нормативтік актінің мәтінінде көрініс тапқан, шын
мәнінде, нақты құқықтық ереженің екі элементтік құрылымы болады
(гипотеза, санкция). Сонымен, коллизиялық ереженің құрылымын
қарастырайық. Оның бірінші бөлігі коллизиялық ереженің көлемі
болып табылады, ол коллизиялық ереженің қандай құқық
қатынасында қолданылатыны туралы анықтайды. Мысалы: меншік құқығы, отбасы
қүкығы.
Коллизиялық ереженің, екінші бөлігі коллизиялық байлам (қағидат,
бекіту формуласы) деп аталады. Байлам — бүл тиісті қарым -
қатынаста қолданылатын заңға не құқықтық жүйеге нұсқау, яғни кай елдің
заңын қолдану қажеттілігін көрсетеді. Коллизиялық ережелерде кездесетін
байламдардың келесі түрлері бар: Бұл коллизиялық байлам шарт қай елде
бекітілгенін анықтау керек кезде пайда болады. Бұл байлам бойынша,
шартқа қай мемлекетте қол қойылса, онда сол мемлекеттің заңы
қолданылады. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес сырткы
экономикалық мәміле бойынша шартқа қол қойған жақтардың құқықтары
мен міндеттеріне қол қойылады.
Коллизиялық ережеде байлам өз бетінше болуы мүмкін емес, және ол көп
жағдайда көлемге байланысты болады. Бұл элементтер арасында белгілі бір
байланыстар болады, ол қай елмен қатынас тығыз байланысты, сол елдің
құқығына сілтеме жасайтын коллизиялық формулаға сілтеме жасаудың
мақсаттылығын танудың кең өріс алуынан байқаймыз. Коллизиялық байламдар
катарына кейбір жағдайда қатынас тараптарымен
таңдалған елдің құқығына бағынатын ерік автономиясын жатқызады. Бірақ
мұндай бір жағынан ұқсас, екінші жағынан әр түрлі құқық
институттарын теңестіру дұрыс емес болып табылады. Ерік
автономиясы кейбір ғалымдардың айтуы бойынша (мысалы Л. П.
Ануфриева) коллизиялық байламдардың түрі болып саналмайды, ол
қолданудың өзіне тән ерекшеліктері бар, кең мағынаға ие
қолдану шарттары басқаша болатын, халықаралық жеке
құқықтағы дербес
құкықтық институт болып табылады. Ерік автономиясы -
бүл коллизиялық байламдарды анықтау және оны тіркеу тәсілінің
кұқықтық алғышарты болып табылады.
2. Қазіргі халықаралық жеке құқықта коллизиялық нормалар көп түрлі және
көп санды болып табылады. Оларды түрлерге бөлудің критерийлері көп. Бұл
ерекшеліктер, халықаралық байланыстар кезінде пайда болатын катынастар
топтардың ерекшеліктерін айқындайды және осы
нормалардың тәжірибеде қолдану кезінде зор маңызға ие. Біріншіден,
халықаралык-құқықтық унификацияға бағытталған, ұлттық зандармен
бекітілген және халыкаралык шарттрмен көзделген
коллизиялык нормаларды айыра білу кажет. Олардың арасындағы
айырмашылықтар олардың әрекет ету аясымен және оларды колдану тәртібінен
байкалады. Халықаралык шарттармен бекітілген коллизиялык ереженің
әрек етету аясы, бүл шарттарға катысушылардың барлығының
колдануына алып келеді. Бұл ереженің байламы, жалпы белгісі
ретінде: мұра қалдырушының соңғы тұрақты тұрғылықты жерін
көрсетеді. Реттеу тәсілі бойынша коллизиялық ережелер императивті,
диспозитивті, альтернативті болып үш топқа бөлінеді.
Императивті ережелер — түпкілікті, азаматтык кұкықтық қатынастардың
тараптарымен өзгертіле алмайтын құқықты қолдануға катысты
ұйғарымдар.Диспозитивті ережелер — кұкықты тандау бойынша жалпы
тәртіпті бекіте тұра, тараптарға оны басқа тәртіппен езгерту
мүмкіндігін береді. Диспозитивті ережелер әдетте тараптар құқығы,
егер тараптардың келісімімен өзгеше көзделмесе және т.б.
нысандарда, көрініс табады.
Мысалы, ҚР АК-нің 1108-бабының 2-тармағына сәйкес: Егер тараптардың
келісімінде өзгеше кезделмесе, мәміленің нысанасы болып табылатын
мүлікке заттық құқықтардың пайда болуы және тоқтатылуы, елдің осы
мәміле бағындырылған құқығы бойынша анықталады. Альтернативті ережелер —
мазмүнында, ереже көлемінде кезделген, жеке құқықтық қатынасқа
қолданылатын құқықты тандауды көздейтін бірнеше ережелері бар нормалар.
Кұқық қодданушы орган және тараптар онда кезделгеннің
әрқайсысын қолдана алады. Бірақ, көрсетілген тәртіптердің біреуі
бойынша қатынас реттелуі жеткілікті болады. Мысалы, мәміленің нысаны
ол жасалған жердің қүқығына бағынады. Алайда шетелде жасалған мәмілені,
егер Қазақстан Республикасы құқығының талаптары сақталса,
нысанының сақталмауы салдарынан жарамсыз деп тануға болмайды.
Яғни, шетелде жасалған мәміле нысанына екі альтернативті
байлам қолданылады: оның жасалу жері заңы және Казақстан
Республикасы кұкығы. Альтернативті ережелер халықаралық жеке
кұқықта салыс-тырмалы түрде жақында пайда болған құбылыс болып табылады.
Оның пайда болуы халықаралык байланыстардың дамуы, соңғы
кездерде бүл құқықтық саланың дамуымен соның ішінде әр түрлі
күрылымдардың күрделенуі, реттелетін қатынастардың ерекшеліктерін ескеруге
негізделген, көлемдердің және байламдардың бөлшектелуімен тығыз байланысты.
3. Коллизиялық ереженің мәніне қарай: генералды (басты)
және Субсидиарлы (қосымша) болып екі топқа бөлінеді. Генералды
ереже — Қолданудағы артыкшылыққа ие, қолданылатын құқықты тандау
кезіндегі басты ереже. Мұндағы басты ереже КР-ның заң актілерінде
өзгеше көзделмеуі кажет. Субсидиарлы ереже — басты ережемен байланысты
бір немесе бірнеше құқықты тандау ережелері, ол басты ереже
белгілі бір байланысты колданылмаған жағдайда қолданылады.
Сонымен қатар, субсидиарлы ережелер бірінші, екінші, үшінші дәрежелі
болып белінеді. Сонымен қатар, коллизиялық ережелер
құқықтық қатынас күрделігіне байланысты бөлінеді. Олар: жалпы және
арнайы болып бөлінеді. Жалпы коллизиялык ережелер қатынастың
құқықтық жағдайын анықтайды. Ал арнайы ережелерді жүзеге
асыру барысында туындаған қосымша ережелерді шешуге арналған
құкықтық қатынасты бекітеді. Арнайы коллизиялық ережелер жүйесін
қолдану бірнеше мемлекет аумағында орындалатын шарттар
негізінде пайда болады мысалы, (тасымалдау шарты). Қазақстан
Республикасы үшін ТМД-ға мүше мемлекеттердің құқықтық нормаларын
унификаииялау мәселесі ерекше маңызды болып табылады. Осы мәселені
шешуге 1995 жылы 13 мамырда ТМД елдері үшін заңнама акті ретінде
ұсынылған азаматтық кодекс қабылданған болатын. Осындай актілер
құқық келісімін жасауға мүмкіндік берді
Жеке тұлғаның азаматтық заңы соңғы кездері Еуропа мемлекеттерімен қоса
алғанда көптеген мемлекеттерде үстемдік түрде қарастырылып келеді. Бүл
азаматтык заңның қолданылуына себеп болған 1804 жылғы тарихи Француз
Азаматтық кодексі. Онда шетелде жүрген француз азаматтарының әрекет
қабілеттілігі мен азаматтық жағдайы ұлттык заңымен анықталады делінген.
Кейіннен үлттық заң мәселелері 1865 жылы Италияның Азаматтық кодексінде
1896 жылы Герман Азаматтық зандарында бекітілді. Қазіргі кезде Норвегия,
Дания, Исландия мемлекеттерінен басқа, латын америкалық (Куба, Коста-Рика,
Панамат.б.) және араб мемлекеттерде азаматтық коллизия қағидасын
колданады. Ал англо-американдық құқықтағы домицилия концепциясы басқа құқық
жүйелеріне карағанда ерекше, себебі ол Рим құқығына негізделген.
Англо-саксондық жалпы кұқық жүйесі бойынша пайда болу (шыққантегі)
домицилиясы мен және таңдау домицилиясына бөлінеді. Мысалы, некемен
туылған балаға әкесінің домицилиясы, некесіз туылғандарға шешесінің
домицилиясы тиісті болады. Тандау домицилиясын қабылдау үшін тұлғаның ол
жерде тұрақты өмір сүру, сонымен катар, осыған сәйкес ниеті де болуы қажет.
Дж. Чешир және П. Норт бүл тезисті растау үшін екі сот шешімдерін мысалға
келтіреді. Біріншіден, шотландиялық азаматтың Үндістанда 25 жыл өмір
сүруі, оның келешекте өз еліне қайту ниетінің барлығына байланысты
Үндістанның домицилиясын қабылдауы мүмкін еместігі туралы шешімі. Екінші
шешімде шықкан тегі Жаңа Шотландия және осы ел домицилиясына ие Канадалық
түлға, ағылшын әскери-әуе күштерінде қызмет етумен катар, осы елде 40 жыл
өмір сүруіне қарамастан өз елі Жаңа Шотландияға бір кезеңде оралу ниетіне
байланысты Англия домицилиясын кабылдаудың мүмкін еместігі туралы шешім
кабылданған.
Адамның құкык қабілеттілігін, әрекет кабілеттілігін және жеке мүліктік
емес кұкықтарын, сондай-ақ жалпы жеке мәртебесін оның жеке заңына сәйкес
қарастыру қажет. Осы заңнамада жеке заңнын келесі түсінігі берілген:
біріншіден, жеке заң — осы тұлға азаматы болып табылатын мемлекеттің заңы,
екіншіден, бүл заң тұлғаның тұрақты тұратын мекен жайы орналасқан
мемлекеттің заңы. Дәл осылай, отбасы және неке қатынастары, мүрагерлік
қатынастар каралады.
Казақстанның коллизиялық құқығы да осы жолмен дамып келеді. Әдетте,
Қазақстандық құқықта кеңестік кезеңде жеке заңның тұрғылықты жер заңы
нысаны қолданылған. Алғаш рет 1991 жылғы Негізгі заңнамада жеке заң
азаматтық заң негізінде қарастырылған, шетелдік азаматтың әрекет
қабілеттілігі ол азаматы болып табылатын мемлекеттің заңымен аныкталады.
Аталған үрдіс Қазақстан Республикасының жаңа Азаматтык кодексінің
Халықаралык жеке құқық бөлімінде дами түсті. ҚР АК-нде Жеке түлғаның
жеке заңы атты арнайы 1094-бап бар. Бүл бапта жеке занды анықтаудың әр
түрлі жағдайлары қарастырылған. Осы кодекстің 1094-бабы 1-тармағына сәйкес
жеке тұлғаның азаматтық әрекет қабілеттігі ол азаматы нақты отаны болып
табылатын мемлекеттің заңымен анықталады. Әдетте, тұлғаның бірнеше
азаматтығы, яғни ол екі немесе одан да көп мемлекеттің азаматы болған
жағдайда, аталған түлғаның жеке заңын азаматтық заң нысанында анықтау
күрделенеді. Қазақстан Республикасы мен Фрнция мемлекеті арасындағы
келісім шарт объектісі – достық, ынтымақтастық, татулықтағы
қарымқатынасы жатады. бұл келісім-шартқа 1992 жылы 23 қыркүйекте
Парижде қол қойылды.
Халықаралық келісім-шарттың мақсаты субъектілердің өз елінің
дамуын және танылуын алға тартады. Қазақстан азаматтарының Қытайдағы
құқығын қорғау Қытай азаматтарының Қазақстандағы құқығын қорғау екі
мемлекеттің консультациялық жәрдемімен 1992 жылы 10 тамызда Қытай
мен Қазақстанның консультациялық келісім-шарты арқылы түзілген.
Келісім-шарттар екі түрге бөлінеді:
1. мерзімді;
2. мерзімсіз.
Әрбір келісім-шарт субъектілердің қатысуымен міндетті, әрі әділ
орындалуға міндетті. Әдет-ғұрып нормалар бұл бұрыннан қолданылып келе
жатқан нормалар, шарттар жиынтығы. Әдет-ғұрып нормалары халықаралық
тәжірибиеде қалыптасқан мінез-құлықтар ережесі болып табылады. Әдет-
ғұрыптық норма әдетте ұзақ мерзімді тәжірибе нәтижесінде, құқық
субъектілері осы норманың заңдық міндетті сипатын мойындаған кезде
пайда болады. Әдет-ғұрып нормалары тиісті ереженің анық айқындалған
тұжырымы бар заңды құжат болып есептелмейді. Әдет-ғұрып бір немесе
бірнеше мемлекеттердің осындай халықаралық іс-қимылдарының арқасында
пайда болады. Ол үшін қолдану ұзақтығы және заңды түрде
міндеттілікке сенімді болуы тән қасиет. Жоғарыда ескертіп айтып
өткеніміздей, казіргі таңдағы халықаралық тәжірибеде (практикада)
халықаралық жеке құқық субъектілерінің арнайы қатынастарын келісімді жолмен
қалыпқа келтіру үрдісі байқалып отыр. Халықаралық әдет-ғүрып халықаралық
шартпен қатар, халықаралық жеке құқықтың ең маңызды кайнар көзі болып
табылады. Халықаралық өдет-ғүрып, халықаралық құқық субъектілерінің ұзақ
уақыт бойы қолдану нәтижесінде қалыптасқан тәртіп ережесі болып саналады,
біріншіден, бұл субъектілер мемлекеттер, сонымен қатар осы субъектілермен
занды түрде міндетті екендігі мойындалады. Жоғарыда келтірілген
мәселелерді айта отырып, негізгі екі өлшемді шығаруға болады, (жалпыға
танылған сипатына ие) — объективті жөне субъективті, бұл белгілердің
жиынтығы халықаралық әдет-ғұрыптың бар екендігі туралы айта алады. Осы екі
элементті қалай дәлелдеу қажет? Әрине мүны дөлелдеу өте қиын, дегенмен
әрбір нақты мәселеде оның жағдайын есепке алу кажет, халықаралық тәжірибені
зерттеу қажет. Қойылған сүрақтарға халықаралық жеке құқық жауаптарының дәл
белгілері жоқ. Олардың шешімі біздің пікірімізше, акиқат тұрғыдағы нақты
жағдайларға байланысты болуы қажет. Халыкаралық әдет-ғүрып нормаларын
дәлелдеу мәселесіне орай, олар халықаралық шарттьң негізінде не болмаса
халықаралық ұйымдардың қарарының немесе ішкі мемлекеттік заңдарының
іргесінде қалыптаса ала ма деген сұрақ туады. Яғни, егер норманың, бұрында
кәдімгі құқықтық әрекеті болған кезде, келісімді құқықтық куәландыру алған
уақытында, ол әдет-ғұрып ретінде көрінбей, шарттың нормасы ретінде
қолданыла бастайды. Алайда мүнда, бүл мәселеге өзге курста қарау қажет.
Нормаларының бірі не конструкциясының әбден қалыптасқаны соншалықты, осы
шарттың қатысушылары болып табылмайтын арнайы мемлекеттер ішінде ғана
өздерінің белгілі қатынастарын реттеу кезіндегі міндетті ережесі ретінде,
ұзақ уақыт бойы қолданылып келеді.
Әдет-ғұрып нормалар бұл бұрыннан қолданылып келе жатқан
нормалар, шарттар жиынтығы. Әдет-ғұрып нормалары халықаралық
тәжірибиеде қалыптасқан мінез-құлықтар ережесі болып табылады. Әдет-
ғұрыптық норма әдетте ұзақ мерзімді тәжірибие нәтижесінде, құқық
субъектілері осы норманың заңдық міндетті сипатын мойындаған кезде
пайда болады. Мұндай жағдайда, соңғы мемлекеттерге қатысты халықаралық
жеке құқықтық әдет-ғұрыптың қалыптасу фактісін айту қажет. Екі жақты
халықаралық шарттар, сол секілді сипатта шыға ала ма? Бұған "иә" деп жауап
бере аламыз, дегенмен ең басты шығушы тезисі болып, сол фактісі аталады.
Мұндағы норма, сонымен бірге, белгілі мемлекеттер санымен қолданылады жөне
мойындалады. Осылайша, соларға қатысты ол әдет-ғұрып сипатына ие болады. Ал
шарт бойынша шығушы екі жаққа келер болсақ, мұндайда бұл норма оларға
қатысты кәдімгі құқықтық емес келісім ретінде жүреді. Ішкі мемлекеттік
заңдарды айтатын болсақ, осында жоғарыдағы жағдайды келтіру, өлде-қайда
күрделі бола түседі. Міндетті заңды күші жоқ халықаралық үйымдардың
құжаттарына қатысты, ең аддымен БҰҰ қарарлары, осында қалыптасатын
ережелер негізінде ортақ қолданбалы төжірибе көмегімен және де мемлекеттер
тарапынан заңды міндеттілікті мойыңдауы арқылы халықаралық құқықтық әдет-
ғұрыптар қалыптаса алады.
Тәртіп ережесін қолданудың алғашқы процестері өтіп жатқан кезде, сол
мемлекеттің кәдімгі міндетті нормасы ретіндегі, сол ереженің қалыптасуына
қарсы келгендігін қандай да бір әдіспен көрсету қажет пе еді? Біздің
пікірімізше, осы арада теріс жауап бергеніміз жөн. Сол сияқты жоғарыда біз
келтірген, бірінші сұрағымыздың жауабы өзгеріссіз калады; сондай мемлекетке
қатысты ереженің қолданбай қала беруі тиіс (оның мемлекетке қатысты өз
позициясын корсетпеген жағдайында да). Осы жерде мемлекеттер еркілерінің
қатаң келісімділік кағидасы жүруі тиіс.
Бақылау сұрақтары:
1. Коллизиялық норманың құрылымы.
2. Коллизиялық нормалардың түрлері.
3. Коллизиялық нормалардың мәні.
4. Коллизиялық норманы қолдану.
5. Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Богуславский М.М. Международное частное право. - М., 1994.
2. Богуславский М.М. Международное частное право. - М., 1998.
3. Международное частное право. Современные проблемы.
од ред. М.М.Богуславского. - М., 1994.
4. Галенская Л.Н. Международное частное право. - Ленинград, 1983.
5. Перетерский И.С., Крылов С.Б. Международное частное право. - М., 1959.
6. Лунц Л.А. Курс международного частного права. Общая часть. - М., 1973.
7. Лунц Л.А. Курс международного частного права. Особенная часть. - М.,
1975.
8. Международное частное право. Под ред. Сарсембаева. М.А. - Алматы, 1997.
9. Международное частное право.Под ред. Скаридов А.С. - С -П
,1998.
10. Международнре частное право. - М: , 2001.
11. Международное частное право. Сборник документов. Составители
К.А.Бекяшев, А.Г. Ходаков. - М., 1997.
12. Иссад М. Международное частное право. Пер. с фр. - М., 1989.
13. Чешир Дж., Норт П. Международное частное право. - М., 1982.
14. Лунц Л.А., Марышева Н.И., Садиков О.Н. Международное частное право. -
М., 1984.
15. Минаков А.И. Арбитражные соглашения и практика
рассмотрения
внешнеэкономических споров. - М., 1985.
16. Лебедев С.Н. Международный коммерческий арбитраж: компетенция арбитров
и соглашение сторон. - М, 1988.
17. Шершенович Г.Ф. Учебник торгового права. - М., 1994.
18. Ахмадиева Г.Д. Правовое регулирование внешнеэкономических контрактов в
РК. - Алматы, 1996.
19. Право и иностранные инвестиции в Республике Казахстан. Отв. ред.
М.К. Сулейменов. - Алматы, 1997.
20. Мауленов К.С. Правовое регулирование иностранных инвестиции в
Республике Казахстан. - Алматы, 1998.
21. Айдарбаев С.Ж. Қазақстан Республикасындағы шетелдік
инвестицияларды құқықтық реттеу. - Алматы, 2000.
22. Вилков Г.Е. Национализация и международное право. - М, 1962.
23. Богуславский М.М. Правовое положение иностранных инвестиции. - М.,
1993.
24. Поздняков B.C., Садиков О.Н. Правовое регулирование отношений по
внешней торговле. - М., 1985.
25. Лунц Л.А. Внешне торговая купля-продажа (коллизионные вопросы). - М,
1972.
26. Матвеев Ю.Г. Международные конвенции по авторскому праву. - М., 1975.
27. Сарсембаев М.А. Международное торговое право. - Алматы: Ғылым, 1999.
28. Филимонов Д.Н., Касенова Г.Т., Кенжасарова 3. Международное
налоговое право. - Алматы: Данекер, 2001.
Қосымша әдебиеттер:
29. Мишель Пебро. Международные валютно-финансовые и кредитные отношения.
-М., 1992.
30. Албегова И.М., Емцов Р.Г. Государственная экономическая политика:
опыт перехода к рынку. - М.: Дело и сервис. 1998.
Фридман П. Контроль затрат и финансовых результатов при анализе качества
продукции. - М.: ЮНИТИ. 1994.
Арбитражныи процесс. Под ред. М. Треушникова. - М: БЕК, 1993.
Лунц Л.А. К вопросу о квалификации в международном частном праве.
Советский ежегодник международного права. 1979 г. - М., 1980.
Садиков О.Н. Коллизионные нормы в современном международном частном
праве. Сов. ежегодник международного права. 1982 г. - М., 1983.
Садиков О.Н. Императивные нормы в международном частном праве. Моск.
журнал международного права. 1992. N2.
Ладыженский A.M. Теория национальности юридических лиц в международном
частном праве. Сов. ежегодник международного права. 1964-1965. - М, 1966.
Ляликова Л.А. Транснациональные корпорации и проблема определения их
национальности. Сов. ежегодник международного права. 1981. - М., 1982.
Иванов С.И. Современные тендеции в законодательстве некоторых буржуазных
государств по вопросу об иммунитете государства и его собственности (на
примере США и Англии). Сов. ежегодник международного права, 1981. - М.,
Баратянц Н.Р., Богуславский М.М., Колесник А.Н. Современное международное
право: иммунитет государства. Сов. ежегодник международного права. 1988.
-М, 1989.
Вельяминов Г,М. Основы международного экономического право. - М.: Наука,
1994.
Лаптев В.В. Вопросы собственности в современном международном частном
праве. Вопросы международного частного права. - М., 1956.
Мусин В.А. Международные торговые контракты. - Ленинград, 1986.
Зыкин И.С. Договоров по внешнеэкономической деятельности. - М., 1990.
Розенберг М.Г. Заключение договора международной купли-пр дажи товаров.-
М., 1991.
Комаров А.С. Ответственность в коммерческом обороте. - М., 1991.
Шмитгофф К. Экспорт: право и практика международной торговли. - М., 1993.
Внешнеторговые сделки. Гринько И.С. г. Сумы, 1994.
Садиков О.Н. Правовое регулирование международных перевозок. - М., 1981.
Садиков О.Н. Реформа Бернских конвенций о железнодорожных перевозках.
Внешняя торговля, 1982. N4.
Малеев Ю.Н. Международное воздушное право: вопросы теории и практики.- М.,
1986.
Гуреев С.А. Коллизионные проблемы морского права. - М., 1972.
Маковский А.Л. Международное частное морское право. - М., 1974.
Иванов Г.Г., Маковский А.Л. Международное частное морское право. - М.,
1984.
Альтшуллер А.Б. Международное валютное право. - М., 1984.
Белов А.П. Способы обеспечения исполнения объязательств во внешнеторговых
сделках. - М., 1992.
56. Международное торговое право: расчеты по
контрактам. Сборник международных документов и комментарии. Составитель
Лазарева Т.П. М,-1996.
57. Ерпылева Н.Ю. Международное банковкое право. - М, 1998.
58. Ефимова Л.Г., Новоселова Л.А. Банки: ответственность за
нарушения при расчетах. - М., 1996.
Носкова И.Я. Международные валютно-кредитные отношения. - М., 1995.
Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. Под ред. Л.Н.
Красавиной. - М, 1994.
Тақырып: Халықаралық нормаларды қолдану: негізгі құқықтық мәселелер.
Жоспар:
1. Халықаралық нармаларды қолданудың сатылары.
2. Коллизиялық норманы қолдану.
3. Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану.
Лекция мақсаты: Студентеттерге Халықаралық нармалардың ұғымын және мәнін
түсіндіру, оқыту, Коллизиялық нормалардың құрылымын, қолданылу сатыларын
оқыту, Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану әдістерін түсіндіру, оқыту
болып табылады.
Лекция мәтіні.
1. Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін, экономикада елеулі өзгерісте
орын алды. КСРО-ның кұлдырауына дейін жоспарлы экономика өзінің
жарамсыздығын көрсетті. Нарықтық экономиканың қалыптасу процесінде ТМД
мемлекеттерінің әрқайсысында жаңа өндірістер нысаны мен жана капиталдық
катынастар дамыды. Халыкаралык жеке қүкыктағы элементімен күрделенген еңбек
катынастарын күқықтык реттеу Казақстан
үшін өте маңызды, себебі, Казақстан Республикасынын кәсіпорындарына шетел
азаматтарын жүмысқа тарту кеңінен таралды және Казақстан Республикасының
азаматтары шетелдіктермен инвестицияланған Казақстан кәсіпорындарындағы
жаңа қатынаска түсті. Кеңес Одағының еңбек күкығында шетел азаматтарының
еңбегін реттеу қарастырылмады, сондықтан Қазакстанның еңбек заңнамасы әлі
күнге дейін бүл мәселені толығымен қамтымайды. Шетел элементімен
күрделенген катынастарда, бір еңбек катынасын реттеуде екі немесе одан да
көп мемлекеттердің зандары бәсекелестікке түседі. Сол кезде, кай
мемлекеттің заңын колдануы керек екендігін таңдаймыз. Бүгінгі тандағы
доктрина мен тәжірибе бүл жағдайларды коллизиялық нормаларды колдану арқылы
шешеді. Коллизиялык норманы колданғанда даулы мәселе толық мәнінде
шешілмейді, коллизиялык норма тек қолайлы мемлекеттің үлттык
заңнамаларындағы материалдық нормаларға сілтеме жасайды.
Еңбек қүкығындағы коллизиялык мәселені шешу үшін дүниежүзілік тәжірибеде
келесі байланымдар қолданылады: Құқықты тандау еркіндігі
Жүмыс орнының заңы;
Жүмыс берушінің орналасқан жерінің заңы;
Ту елінің заңы;
Жұмыс берушінің азаматтығы.
Жалдау мәмілесін жасап отырған елдің заңы тараптардың болжаулы еркі немесе
ниеті.
Сонымен, жоғарыда аталып кеткен коллизиялық нормаларды анықтайық.
Халыкаралық жеке құқықта қағиданың мәні ретінде, мемлекеттердің ішкі
заңнамаларына немесе халықаралық келісімдердің қатысушыларына өз
келісімдері бойынша қатынастарды реттеу үшін бір мемлекеттің заңы
колданылады. Кейбір мемлекеттердің заңнамалары мен сот тәжірибесі қолдануға
жасырын түрде шектеулер қояды. Алайда, көптеген мемлекеттердің еңбек
катынастарында бүл қағиданы қолдануға ешбір шектеулер жасалмайды.
Мысалға:Үлыбритания, Германия, Канада, Австрия, Италия, Чехословакия
мемлекеттерін келтіруге болады. Испания, Албания, Австрия мемлекеттері
таңдалған кұкыктың нақты көрініс табуын талап етеді. Австрия, Бельгия,
Бразилия, Германия мемлекеттерінде тандау еріктілігі жоқ болған жағдайда
қолданылатын заңның императивтік нормаларында көрсетілген корғаудан
жұмысшыны айырса, тандалған заң қолданылмайды. Бүгінгі уақытқа дейін
әлемдік тәжірибеде тараптарға жат құкықтық жүйені тандау жағдайы орын
алмады. Көбінесе, жұмыс орны елінің заңы, кәсіпорының орналасқан елінің
заңы немесе жұмысшының зандары колданылады. Герман заңының 27-бабында
тараптарға мәміленің толығымен немесе оның бір бөлігіне қатысты занды
тандау еріктілігіне рұксат берілген. Біздің пікірімізше, бұл шешімді әр
тарап өзінің мүддесін көздеп, қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қолдануы
мүмкін. Бүл тек жария болған халықаралык қүкықта қолданылуы керек, себебі,
тараптар экономикалык жағынан теңдей жағдайға ие. Жүмысшы бірнеше
мемлекеттерде өзінің жүмысын жүзеге асырса және оның әдеттегі жүмыс орнын
аныктау мүмкін болмаса, онда жүмысшының әдеттегі түрғылықты жері немесе өз
кызметін кебінесе жүзеге асыратын жердің заңы қолданылады (Австрияның
заңы). Жұмысшы жүмыс берушіге карағанда экономикалык жағынан әлсіз, оған
тетеп бере алмайды, жүмыс берушінің жағдайы едәуір аукымды қорғалған;
жүмыс беруші өз басқарушылық саясатын түрақты жүргізеді; жұмыс беруші бүл
байланымды көбінесе асыра пайдаланады. Қорыта келгенде, жүмыс орны
мемлекетінің заңын колданғанда, жұмысшының жағдайын корғау мәселесі
көзделуі тиіс.
2. Еңбек келісіміне сәйкес, су немесе әуе көлігінде өз кызметін орындаған
жүмысшының еңбек катынастары көлік күралы тіркелген мемлекеттің заңымен
реттеледі. Румын заңының 140-бабында егер өзгеше тараптар өзге заң
тандамаса, теңіз немесе өзен кемесінің ту заңы немесе әуе кемесі
тіркелген елінің заңы кеме экипажының жалдау шартын реттейді. Келесі
коллизиялык байланымдар: ту заңы — теңізшілігінде (Италия, Франция,
Венгрия), кеменің тіркелген елдің заңы — әуе және су көліктерінде
(Албания), тасымалдаушының заңы — темір жол мен автомобиль көліктеріне
(Венгрия) қатысты колданылады. Кейбір мемлекеттерде өзге баламалық
байланыс - бірлескен тұрғылықты орнын қолдану тенденция байқалуда. Бөлек
жағдайларда теңізшімен, шетел компаниямен жасаскан мәмілені шетелге
барған іс сапар аналогы деп, қарастырады. Жүмыс берушінің жеке заңы - жеке
немесе занды түлға. Егер Венгрлік жүмыс берушінің жұмысшылары ұзак немесе
кыска мерзімді іс сапармен шетелде жүмыс істесе, онда құқықтық қатынасқа
венгр заңы қолданылады. Жоғарыдағы қағида, егер жүмыс орнын нақты анықтау
мүмкін болмағанда немесе жүмыс екі немесе одан да көп мемлекеттерде жүзеге
асырылса ғана қолданылады Белгілі бір мемлекеттің ұйымы өз жұмыскерін
шетелге уақытша жүмысқа жіберсе, онда ұйым орналасқан жердін заңын
колданады.
Жалдау шартын жасаскан мемлекеттің заңы Мысалы, АКШ пен Англия
заңнамаларына сәйкес, енбек қатынастарын реттейтін картасы мемлекеттерде
жасалса, жергілікті кұкық қолданылады делінген. Ресей ғалымдарының
пікірінше, еңбек құкығында эксаумақты қолдану 2 жағдайда рұксат етіледі: а)
арнайы келісімді жасау аркылы б) егер коллизиялык нормалар тікелей шетел
заңдарына сілтеме жасаса, онда барлық жағдайларда шетел заңнамасы
колданылады.
Егер олар мемлекеттің жария тәртібіне қайшы келсе, кез келген мемлекет өз
аумағында шетел зандарын қолдануға тыйым салуға құқылы. Кейбір мемлекеттер
өздерінің еңбек заңнамаларының эксаумактық әрекет етуін кеңейтуге ұмтылады.
Мысалы, АҚШ-тың енбек жағдайларының әділеттілігі, мүгедектер туралы
зандары. Бұл зандар тек АКШ аумағында ғана әрекет етпейді, сонымен катар
шетелде түратын американдыктар мен америка компанияларына таралады.
Чехияның халыкаралық жеке құкығында қосымша коллизиялық байланымды жүмыс
берушінің кәсіпкерлік қызмет жерінің заңы қолданылады. Контрактімен
неғүрлым жақын елдің заңы көптеген даулы жағдайларда тараптар өз құқыктық
қатынастарын реттейтін құқықты тандау келісімге келмеуі нәтижесінде пайда
болады. Бүл байланым факторлардың жиынтығы немесе бір басымдылыққа ие
факторларды карастырады. Мысалы, кәсіпорынның орналасқан жері, компанияның
басшылығы, шартарт таптарының жалпы азаматтығы, жүмысшының өндірістік
нұсқаулықтарды алатын кайнар көзі, жалақы төлеу қайнар көзі мен валюта
еңбек шартының типі т.б. тығыз байланысы осы мемлекеттің еңбек шартын
жасасқан жері немесе еңбек қызметін орындап жаткан жері екенін дәлелдейді.
3. Шартта күкықты тандау жөнінде тараптардын еріктілігі болмаса, онда
судья белгілі бір байланыстырушы факторды негізге ала отырып өз тандауын
жасайды. Бүл коллизиялык байланымды англо-американдық құкықтың тәжірибесі
мен доктринасы қалыптастырды. Кейбір ғалымдар осы байланым аркылы құкықты
колдану мәселесі шешіледі деген пікірді үстанса, ал басқалары оны өз
мүддесіне қорғау үшін қолданады деген пікірде. А. Лунцтың пікірінше, англо-
американдык соттар бүл байланымға сүйен-генде өз елінің құқығын колданудағы
субъективизмді көрсетеді. Еуропалық конвенцияның 6-бабы 2-тарауында
қолданылатын күкықтаңдалмаса, а) контракт жүмысшының шартқа сәйкес әдеттегі
кызметті орындайтын жерінің заңы; б) егер жүмысшы бірде-бір мемлекетте
қызметті орындамаса, онда жалдаушы мемлекеттің кәсіпорынның орналаскан
елінің заңы қолданылады. Егер контракт мазмүнынан контракт өзге мемлекетпен
неғүрлым тығыз байланыста екені анықталса, бүл жағдайда ол өзге мемлекеттің
заңымен реттеледі.
Мысалы, осы ескертпе Германияның Еңбек даулары женіндегі Федералды сотпен
колданылды. Американдық авиакомпания Германияда түрақты түратын бірак
шығу тегі американдық үшқыштарды Германияға жұмысқа алады, кейін дау қай
елдің заңы қолдануға келетіндігі жөнінде туындайды. Әрбір коллизиялық
ереже басқа жай құқық ережелеріне қарағанда екі бөлімнен түрады.
Коллизиялық ереженің екі элементтен күрылуы екі бөліктен
құрылатын гипотеза және диспозиция немесе гипотеза және санкция
жалпы ереженің қүрылымына сәйкес келеді. Құқық теориясында әдеттегі үш
элементтік күрылым (гипотеза, диспозиция, санкция) тек әрекет
ететін құқықты логикалық тұрғыдан таңдау арқылы құрылатын логикалық
ережені сипаттайды. Ал нормативтік актінің мәтінінде көрініс тапқан,
шын мәнінде, нақты құқықтық ереженің екі элементтік құрылымы
болады (гипотеза, санкция). Сонымен, коллизиялық ереженің құрылымын
карастырайық. Оның бірінші бөлігі коллизиялық ереженің көлемі
болып табылады, ол коллизиялық ереженің қандай кұкық
қатынасында қолданылатыны туралы анықтайды. Мысалы: меншік құқығы, отбасы
қүкығы.
Коллизиялық ереженің, екінші бөлігі коллизиялық байлам (қағидат,
бекіту формуласы) деп аталады. Байлам — бүл тиісті қарым -
қатынаста қолданылатын заңға не құқықтық жүйеге нұскау, яғни кай елдің
заңын колдану қажеттілігін көрсетеді. Коллизиялық ережелерде кездесетін
байламдардың келесі түрлері бар: Бүл коллизиялық байлам шарт қай елде
бекітілгенін анықтау керек кезде пайда болады. Бүл байлам бойынша,
шартқа қай мемлекетте қол қойылса, онда сол мемлекеттің заңы
қолданылады. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес сырткы
экономикалық мәміле бойынша шартқа қол қойған жақтардың қүқықтары
мен міндеттеріне қол қойылады.
Коллизиялық ережеде байлам өз бетінше болуы мүмкін емес және ол көп
жағдайда көлемге байланысты болады. Бүл элементтер арасында белгілі бір
байланыстар болады, ол қай елмен қатынас тығыз байланысты, сол елдің
құқығына сілтеме жасайтын коллизиялық формулаға сілтеме жасаудың
мақсаттылығын танудың кең өріс алуынан байқаймыз. Коллизиялық байламдар
катарына кейбір жағдайда қатынас тараптарымен
тандалған елдің құқығына бағынатын ерік автономиясын жаткызады. Бірак
мұндай бір жағынан ұқсас, екінші жағынан әр түрлі құқық
институттарын теңестіру дұрыс емес болып табылады. Ерік
автономиясы кейбір ғалымдардың айтуы бойынша (мысалы Л. П.
Ануфриева) коллизиялық байламдардың түрі болып саналмайды, ол
қолданудың өзіне тән ерекшеліктері бар, кең мағынаға ие
қолдану шарттары басқаша болатын, халықаралық жеке
құқықтағы дербес
кұкықтық институт болып табылады. Ерік автономиясы -
бүл коллизиялық байламдарды анықтау және оны тіркеу тәсілінің кұқықтық
алғышарты болып табылады.
Қазіргі халыкаралык жеке құкықта коллизиялық нормалар көп түрлі және көп
санды болып табылады. Оларды түрлерге бөлудің критерийлері көп. Бүл
ерекшеліктер, халықаралық байланыстар кезінде пайда болатын катынастар
топтардың ерекшеліктерін айқындайды және осы
нормалардың тәжірибеде қолдану кезінде зор маңызға ие. Біріншіден,
халықаралык-құқықтық унификацияға бағытталған, үлттық зандармен
бекітілген және халыкаралык шарттрмен көзделген
коллизиялык нормаларды айыра білу кажет.
Шотландия және осы ел домицилиясына ие Канадалық түлға, ағылшын әскери-
әуе күштерінде қызмет етумен катар, осы елде 40 жыл өмір сүруіне қарамастан
өз елі Жаңа Шотландияға бір кезеңде оралу ниетіне байланысты Англия
домицилиясын кабылдаудың мүмкін еместігі туралы шешім кабылданған.
Адамның кұкык қабілеттілігін, әрекет кабілеттілігін және жеке мүліктік
емес кұкықтарын, сондай-ақ жалпы жеке мәртебесін оның жеке заңына сәйкес
қарастыру қажет. Осы заңнамада жеке заңнын келесі түсінігі берілген:
біріншіден, жеке заң — осы тұлға азаматы болып табылатын мемлекеттің заңы,
екіншіден, бүл заң тұлғаның тұрақты тұратын мекен жайы орналасқан
мемлекеттің заңы. Дәл осылай, отбасы және неке қатынастары, мүрагерлік
қатынастар каралады.
Казақстанның коллизиялық құқығы да осы жолмен дамып келеді. Әдетте,
Қазақстандық құқықта кеңестік кезеңде жеке заңның тұрғылықты жер заңы
нысаны қолданылған. Алғаш рет 1991 жылғы Негізгі заңнамада жеке заң
азаматтық заң негізінде қарастырылған, шетелдік азаматтың әрекет
қабілеттілігі ол азаматы болып табылатын мемлекеттің заңымен аныкталады.
Аталған үрдіс Казақстан Республикасының жаңа Азаматтык кодексінің
Халықаралык жеке құқық бөлімінде дами түсті. ҚР АК-нде Жеке түлғаның
жеке заңы атты арнайы 1094-бап бар. Бүл бапта жеке занды анықтаудың әр
түрлі жағдайлары қарастырылған. Осы кодекстің 1094-бабы 1-тармағына сәйкес
жеке тұлғаның азаматтық әрекет қабілеттігі ол азаматы нақты отаны болып
табылатын мемлекеттің заңымен анықталады. Қазақстан Республикасы мен
Фрнция мемлекеті арасындағы келісім шарт объектісі – достық,
ынтымақтастық, татулықтағы қарымқатынасы жатады. бұл келісім-шартқа
1992 жылы 23 қыркүйекте Парижде қол қойылды.
3. Халықаралық келісім-шарттың мақсаты субъектілердің өз елінің
дамуын және танылуын алға тартады. Қазақстан азаматтарының Қытайдағы
құқығын қорғау Қытай азаматтарының Қазақстандағы құқығын қорғау екі
мемлекеттің консультациялық жәрдемімен 1992 жылы 10 тамызда Қытай
мен Қазақстанның консультациялық келісім-шарты арқылы түзілген.
Келісім-шарттар екі түрге бөлінеді:
1. мерзімді;
2. мерзімсіз.
Әрбір келісім-шарт субъектілердің қатысуымен міндетті, әрі әділ
орындалуға міндетті. Әдет-ғұрып нормалар бұл бұрыннан қолданылып келе
жатқан нормалар, шарттар жиынтығы. Әдет-ғұрып нормалары халықаралық
тәжірибиеде қалыптасқан мінез-құлықтар ережесі болып табылады. Әдет-
ғұрыптық норма әдетте ұзақ мерзімді тәжірибе нәтижесінде, құқық
субъектілері осы норманың заңдық міндетті сипатын мойындаған кезде
пайда болады. Әдет-ғұрып нормалары тиісті ереженің анық айқындалған
тұжырымы бар заңды құжат болып есептелмейді. Әдет-ғұрып бір немесе
бірнеше мемлекеттердің осындай халықаралық іс-қимылдарының арқасында
пайда болады. Ол үшін қолдану ұзақтығы және заңды түрде
міндеттілікке сенімді болуы тән қасиет. Жоғарыда ескертіп айтып
өткеніміздей, казіргі таңдағы халықаралық тәжірибеде (практикада)
халықаралық жеке құқық субъектілерінің арнайы қатынастарын келісімді жолмен
қалыпқа келтіру үрдісі байқалып отыр. Халықаралық әдет-ғүрып халықаралық
шартпен қатар, халықаралық жеке құқықтың ең маңызды кайнар көзі болып
табылады. Халықаралық өдет-ғүрып, халықаралық құқық субъектілерінің ұзақ
уақыт бойы қолдану нәтижесінде қалыптасқан тәртіп ережесі болып саналады,
біріншіден, бұл субъектілер мемлекеттер, сонымен қатар осы субъектілермен
занды түрде міндетті екендігі мойындалады. Жоғарыда келтірілген
мәселелерді айта отырып, негізгі екі өлшемді шығаруға болады, (жалпыға
танылған сипатына ие) — объективті жөне субъективті, бұл белгілердің
жиынтығы халықаралық әдет-ғұрыптың бар екендігі туралы айта алады. Осы екі
элементті қалай дәлелдеу қажет? Әрине мүны дөлелдеу өте қиын, дегенмен
әрбір нақты мәселеде оның жағдайын есепке алу кажет, халықаралық тәжірибені
зерттеу қажет. Қойылған сүрақтарға халықаралық жеке құқық жауаптарының дәл
белгілері жоқ. Олардың шешімі біздің пікірімізше, акиқат тұрғыдағы нақты
жағдайларға байланысты болуы қажет. Халыкаралық әдет-ғүрып нормаларын
дәлелдеу мәселесіне орай, олар халықаралық шарттьң негізінде не болмаса
халықаралық ұйымдардың қарарының немесе ішкі мемлекеттік заңдарының
іргесінде қалыптаса ала ма деген сұрақ туады. Яғни, егер норманың, бұрында
кәдімгі құқықтық әрекеті болған кезде, келісімді құқықтық куәландыру алған
уақытында, ол әдет-ғұрып ретінде көрінбей, шарттың нормасы ретінде
қолданыла бастайды. Алайда мүнда, бүл мәселеге өзге курста қарау қажет.
Нормаларының бірі не конструкциясының әбден қалыптасқаны соншалықты, осы
шарттың қатысушылары болып табылмайтын арнайы мемлекеттер ішінде ғана
өздерінің белгілі қатынастарын реттеу кезіндегі міндетті ережесі ретінде,
ұзақ уақыт бойы қолданылып келеді.
4. Әдет-ғұрып нормалар бұл бұрыннан қолданылып келе жатқан
нормалар, шарттар жиынтығы. Әдет-ғұрып нормалары халықаралық
тәжірибиеде қалыптасқан мінез-құлықтар ережесі болып табылады. Әдет-
ғұрыптық норма әдетте ұзақ мерзімді тәжірибие нәтижесінде, құқық
субъектілері осы норманың заңдық міндетті сипатын мойындаған кезде
пайда болады. Мұндай жағдайда, соңғы мемлекеттерге қатысты халықаралық
жеке құқықтық әдет-ғұрыптың қалыптасу фактісін айту қажет. Екі жақты
халықаралық шарттар, сол секілді сипатта шыға ала ма? Бұған "иә" деп жауап
бере аламыз, дегенмен ең басты шығушы тезисі болып, сол фактісі аталады.
Мұндағы норма, сонымен бірге, белгілі мемлекеттер санымен қолданылады жөне
мойындалады. Осылайша, соларға қатысты ол әдет-ғұрып сипатына ие болады. Ал
шарт бойынша шығушы екі жаққа келер болсақ, мұндайда бұл норма оларға
қатысты кәдімгі құқықтық емес келісім ретінде жүреді. Ішкі мемлекеттік
заңдарды айтатын болсақ, осында жоғарыдағы жағдайды келтіру, өлде-қайда
күрделі бола түседі. Міндетті заңды күші жоқ халықаралық үйымдардың
құжаттарына қатысты, ең аддымен БҰҰ қарарлары, осында қалыптасатын
ережелер негізінде ортақ қолданбалы төжірибе көмегімен және де мемлекеттер
тарапынан заңды міндеттілікті мойыңдауы арқылы халықаралық құқықтық әдет-
ғұрыптар қалыптаса алады.
Бақылау сұрақтары:
1. Халықаралық нармалардың ұғымы және мәні.
2. Коллизиялық норманы қолдану: негізгі кұқықтық сұрақтар.
3. Көп құқықтық жүйесі бар құқықты қолдану.
4.Қазақстан Республикасының аумағындағы азаматтығы жоқ адамдардың
құқықтық жағдайы.
5.Қазақстан азаматтарының шетелдегі азаматтық құқык қабілеттілігі.
6.Қазақстан Республикасы азаматтарының келген жерінің заңына,
Қазақстан
заңына, сондай-ақ халықаралық шарттарға сәйкес шетелдегі жағдайы.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Богуславский М.М. Международное частное право. - М., 1994.
2. Богуславский М.М. Международное частное право. - М., 1998.
3. Международное частное право. Современные проблемы.
од ред. М.М.Богуславского. - М., 1994.
4. Галенская Л.Н. Международное частное право. - Ленинград, 1983.
5. Перетерский И.С., Крылов С.Б. Международное частное право. - М., 1959.
6. Лунц Л.А. Курс международного частного права. Общая часть. - М., 1973.
7. Лунц Л.А. Курс международного частного права. Особенная часть. - М.,
1975.
8. Международное частное право. Под ред. Сарсембаева. М.А. - Алматы, 1997.
9. Международное частное право.Под ред. Скаридов А.С. - С -П
,1998.
10. Международнре частное право. - М: , 2001.
11. Международное частное право. Сборник документов. Составители
К.А.Бекяшев, А.Г. Ходаков. - М., 1997.
12. Иссад М. Международное частное право. Пер. с фр. - М., 1989.
13. Чешир Дж., Норт П. Международное частное право. - М., 1982.
14. Лунц Л.А., Марышева Н.И., Садиков О.Н. Международное частное право. -
М., 1984.
15. Минаков А.И. Арбитражные соглашения и практика
рассмотрения
внешнеэкономических споров. - М., 1985.
16. Лебедев С.Н. Международный коммерческий арбитраж: компетенция арбитров
и соглашение сторон. - М, 1988.
17. Шершенович Г.Ф. Учебник торгового права. - М., 1994.
18. Ахмадиева Г.Д. Правовое регулирование внешнеэкономических контрактов в
РК. - Алматы, 1996.
Қосымша әдебиеттер:
29. Мишель Пебро. Международные валютно-финансовые и кредитные отношения.
-М., 1992.
30. Албегова И.М., Емцов Р.Г. Государственная экономическая политика:
опыт перехода к рынку. - М.: Дело и сервис. 1998.
Фридман П. Контроль затрат и финансовых результатов при анализе качества
продукции. - М.: ЮНИТИ. 1994.
Арбитражныи процесс. Под ред. М. Треушникова. - М: БЕК, 1993.
Лунц Л.А. К вопросу о квалификации в международном частном праве.
Советский ежегодник международного права. 1979 г. - М., 1980.
Садиков О.Н. Коллизионные нормы в современном международном частном
праве. Сов. ежегодник международного права. 1982 г. - М., 1983.
Садиков О.Н. Императивные нормы в международном частном праве. Моск.
журнал международного права. 1992. N2.
Ладыженский A.M. Теория национальности юридических лиц в международном
частном праве. Сов. ежегодник международного права. 1964-1965. - М, 1966.
Ляликова Л.А. Транснациональные корпорации и проблема определения их
национальности. Сов. ежегодник международного права. 1981. - М., 1982.
Иванов С.И. Современные тендеции в законодательстве некоторых буржуазных
государств по вопросу об иммунитете государства и его собственности (на
примере США и Англии). Сов. ежегодник международного права, 1981. - М.,
Баратянц Н.Р., Богуславский М.М., Колесник А.Н. Современное международное
право: иммунитет государства. Сов. ежегодник международного права. 1988.
-М, 1989.
Вельяминов Г,М. Основы международного экономического право. - М.: Наука,
1994.
Лаптев В.В. Вопросы собственности в современном международном частном
праве. Вопросы международного частного права. - М., 1956.
Мусин В.А. Международные торговые контракты. - Ленинград, 1986.
Зыкин И.С. Договоров по внешнеэкономической деятельности. - М., 1990.
Розенберг М.Г. Заключение договора международной купли-пр дажи товаров.-
М., 1991.
Комаров А.С. Ответственность в коммерческом обороте. - М., 1991.
Шмитгофф К. Экспорт: право и практика международной торговли. - М., 1993.
Внешнеторговые сделки. Гринько И.С. г. Сумы, 1994.
Садиков О.Н. Правовое регулирование международных перевозок. - М., 1981.
Садиков О.Н. Реформа Бернских конвенций о железнодорожных перевозках.
Внешняя торговля, 1982. N4.
Малеев Ю.Н. Международное воздушное право: вопросы теории и практики.- М.,
1986.
Гуреев С.А. Коллизионные проблемы морского права. - М., 1972.
Маковский А.Л. Международное частное морское право. - М., 1974.
Иванов Г.Г., Маковский А.Л. Международное частное морское право. - М.,
1984.
Альтшуллер А.Б. Международное валютное право. - М., 1984.
Тақырып: Халықаралық жеке құқықтың субъектілері.
Жоспар:
1. Халықаралық жеке құқық субъектілері мен оларға қолданылатын құқықтық
режим.
2. Халықаралық жеке құқықтаға жеке тұлғалардың құқықтық жағдайы.
3. Заңды тұлғалардың құқықтық жағдайы.
Лекция мақсаты: Халықаралық жеке құқық субъектілерін мен оларға
қолданылатын құқықтық режимдерді оқыту, түсіндіру. Халықаралық жеке
құқықтаға жеке тұлғалардың құқықтық жағдайын және Заңды тұлғалардың
құқықтық жағдайы оқытып, түсіндіру.
Лекция мәтіні.
1. Халықаралық жеке қүқықтың субъектісі дегеніміз - халықаралық жеке
құқыктар мен міндеттерге ие және осы құқықтар мен міндеттер бойынша
халықаралық жеке құқықтық жауапкершілігі бар халықаралық қатынастарға
қатысушылар. Бұл тақырып қазіргі кездің өзекті мәселесі болып отыр. Өйткені
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алып, егеменді мемлекет болғалы
бері сыртқы саясатын нығайтып, көптеген мемлекеттердің тануы мен қолдауын
алып, БҰҰ мен басқа да халықаралық ұйымдарға мүше болды. Мемлекеттердің
қолдауы және көпжақты немесе екіжақты келісім-шарттарға отыру - Қазақстан
Республикасының егеменді мемлекет ретінде дамуының маңызды, қажетті факторы
болып табылады.
Қазақстан Республикасын қазір 117 мемлекет танып отыр және олардың 105-
імен димломатиялық қарым-қатынас орнатылған. Қазақстан БҰҰ мен Халықаралық
қайта құру жөне Даму банкі, сондай-ақ Халықаралық валюталық қор, ЮНЕСКО,
МАГАТЭ, ИКАО-ны қоса алғанда, 51 халықаралық үйымға мүше болды. Сондықтан
да Казақстан Республикасын халықаралық жеке құқықтың толық субьектісі
қатарына жатқызуға болады.
Жалпы, қүқықтық субъектілік - бұл құқықтар мен міндеттерге ие болу
қасиеті. Ал халықаралық құқықта субъектінің үғымы өзгешелеу. Өйткені
халықаралық жеке құқықта құқық субъектілерін құқық қабілеттілігі (заңмен
құқықтарға ие болу) және әрекет қабілеттілігі (өз әрекеттеріне жауап беріп,
белгілі бір міндеттер атқару) деп бөлмейді. Себебі, біріншіден, халықаралық
құқықта бұлай бөлу оның субъектілерінің арасында кұқықтық теңсіздік тудырар
еді. Екіншіден, халықаралық жеке құқықта әрекет қабілетсіздік болуы мүмкін
емес. Себебі, әрбір субъектілердің кұқық нормаларын шығару мүмкіндіктері
бар. Мұнда ең негізгісі - халықаралық жеке құқық субъектісі тек
міндеттерге ие болып, атқару емес, субъектілердің басқа субъектілермен
келісіп, өзіне міндет жүктей алу жағдайы.
Халықаралық жеке қүқықтың субъектілері негізгі және туынды болып
екіге бөлінеді.
1. негізгі субъектілерге мемлекеттер, тәуелсіздігі үшін күресіп жатқан
халықтар мен үлттар, азаматтар (бірақ бұл даулы мәселе) жатады. Халықаралық
жеке құқық субъектілері мемлекеттерден түрады. Мемлекет бүл — саяси
биліктік сипаттағы күрделі үйым.
2. туынды субъектілерге мемлекетке үқсас құрылымдар, халықаралық үйымдар
жатады.
Жалпы, мемлекеттің өмір сүруі үшін келесі төрт жағдайлардың болуы
қажет:
Біріншіден, мемлекеттің халқы, яғни нәсіліне, тіліне жене діни козқарасы
мен басқа да жағдайларға қарамастан, қоғамда бірге өмір сүретін екі жынысты
адамдар тобының болу қажеттігін айтамыз.
Екіншіден, осы халықтың өмір сүруі үшін жері, аумақтың болуы.
Үшіншіден, мемлекетте үкімет, яғни елді басқаратын бір немесе бірнеше
түлғалардан тұратын халықтың өкілдері болуы қажет.
Тертіншіден, сол үкіметтің егемендігі. Егемендік — бүл жер бетіндегі
қандай да бір билікке төуелсіз, ең жоғарғы билік. Үкіметтің егемендігі өз
мемлекеті шегінде немесе одан да тыс қандай да билікке тәуелсіз болуы.
Егемендік — мемлекеттің өз аумақ шегіндегі жоғарғы билігі. Сондықтан да
мемлекет қазіргі қауымның саяси үйымы болып табьлады. Мемлекет үстінен оған
бұйрық беретін жоғарғы билік жоқ. Мемлекеттер бір-біріне бағынбайды. Осы
жерден біз мемлекеттің егемендігін көре аламыз. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz