Алтын орда мемлекетінің билеушілері
1. Алтын Орда мемлекетінің құрылуы.
2. Алтын Орда билеушілері
3. Алтын Орда көп ұлтты мемлекет.
4. Алтын Орданың қоғамдық құрылысы.
5. Алтын Орданын гүлденуі мен құлдырауы
6. Монғол шапқыншылығының Қазақстанға тигізген зардаптары.
7. Пайдаланылған әдебиеттер
2. Алтын Орда билеушілері
3. Алтын Орда көп ұлтты мемлекет.
4. Алтын Орданың қоғамдық құрылысы.
5. Алтын Орданын гүлденуі мен құлдырауы
6. Монғол шапқыншылығының Қазақстанға тигізген зардаптары.
7. Пайдаланылған әдебиеттер
Алтын Орда (моңғ. Алтан Ордын улс; тат. Altın Urda; орыс. Золотая Орда; түр. Altın Ordu) — Басында моңғол — кейінірек түркіленген — 1240 жылдары Рус княздіктері жауланып алынғаннан кейін Моңғол империясының батыс бөлігінде орнағанхандық; ол қазіргі Ресей, Украина, Молдова, Қазақстан және Кавказдың жерінде орналасқан. Шарықтау дәуірінде Алтын Орда Шығыс Еуропаның Орал тауларынан Днепр өзенінің оң жақ жағалауына дейінгі жерлерді алып, Сібірге терең бойлап еніп жатты. Оңтүстігінде Орданың жері Қара теңізбен, Кавказ тауларымен және моңғол Ильхандар династиясының қол астындағы Персиямен шектесіп жатты.
Моңғолия тарихы Алтын деген атау төрт шартараптың түсінен келген деген жорамал бар: солтүстіктің түсі — қара, шығыстың түсі — көк, оңтүстіктің түсі — қызыл, батыстың түсі — ақ, ал сары (немесе алтын) түс — орталықтың түсі.
Басқа бір болжам бойынша, Алтын Орда атауы орыс тіліндегі Золотая Орда, яғни Бату ханның Еділ өзенінің жағасында өзінің болашақ астанасының орнын белгілеу үшін алтын түсті үйлерден тіккізген салтанатты қаласының атынан шыққан, Моңғол тілінде «Алтын Орда» деген сөз тіркесі Алтын түсті орданы, немесе патша сарайын білдіреді.
Моңғолдың билеуші руы да өздерін «алтын әулет» деп атаған, «Алтын Орда» атауы да осыдан келіп шыққан болуы мүмкін.
Бұл мемлекетті Алтын Орда деп атайтын бізге келіп жеткен ең алғашқы құжаттар 17-ші ғасырға жатады (Алтын Орда күйрегеннен көп кейін). Одан ертерек құжаттарда ол мемлекет Жошы ұлысы деп аталады.
Кейбір ғалымдар оның басқа атауын, Қыпшақ хандығы деген атауды қолданғанды дұрыс көреді, себебі ортағасырлық құжаттарда қыпшақ сөзі осы мемлекетке қатысты жиі аталған.
Қайтыс боларының алдында Шыңғыс хан өз иелігіндегі жерлерді төрт ұлына бөліп берді. Жошының үлкен ұлдары Бату менОрданың еншісіне моңғол иеліктерінің қиыр батысында жатқан оңтүстік Ресей мен Қазақстанның жерлері тиді. Бату Көк Орданы, Орда Ақ Орданы билей бастады.
1235 жылы Бату (тұңғыштық жолымен) қолбасшы Сүбедей баһадурдың көмегімен батысқа қарай жаңа жорық бастап, алдымен башқұрттарды, сосын 1236 жылы Еділ Бұлғариясын жаулап алады. 1237 жылы ол Украинаның оңтүстік даласын жаулап, ондағы құмандарды батысқа қарай ығыстырды. Содан ол солтүстікке қарай бұрылып, Русьқа басып кірді де үш жыл бойы орыс княздықтарын жаулаумен болды, сол кезде Күйік пен Қадан оңтүстікке қарай жылжыды.
Моңғолия тарихы Алтын деген атау төрт шартараптың түсінен келген деген жорамал бар: солтүстіктің түсі — қара, шығыстың түсі — көк, оңтүстіктің түсі — қызыл, батыстың түсі — ақ, ал сары (немесе алтын) түс — орталықтың түсі.
Басқа бір болжам бойынша, Алтын Орда атауы орыс тіліндегі Золотая Орда, яғни Бату ханның Еділ өзенінің жағасында өзінің болашақ астанасының орнын белгілеу үшін алтын түсті үйлерден тіккізген салтанатты қаласының атынан шыққан, Моңғол тілінде «Алтын Орда» деген сөз тіркесі Алтын түсті орданы, немесе патша сарайын білдіреді.
Моңғолдың билеуші руы да өздерін «алтын әулет» деп атаған, «Алтын Орда» атауы да осыдан келіп шыққан болуы мүмкін.
Бұл мемлекетті Алтын Орда деп атайтын бізге келіп жеткен ең алғашқы құжаттар 17-ші ғасырға жатады (Алтын Орда күйрегеннен көп кейін). Одан ертерек құжаттарда ол мемлекет Жошы ұлысы деп аталады.
Кейбір ғалымдар оның басқа атауын, Қыпшақ хандығы деген атауды қолданғанды дұрыс көреді, себебі ортағасырлық құжаттарда қыпшақ сөзі осы мемлекетке қатысты жиі аталған.
Қайтыс боларының алдында Шыңғыс хан өз иелігіндегі жерлерді төрт ұлына бөліп берді. Жошының үлкен ұлдары Бату менОрданың еншісіне моңғол иеліктерінің қиыр батысында жатқан оңтүстік Ресей мен Қазақстанның жерлері тиді. Бату Көк Орданы, Орда Ақ Орданы билей бастады.
1235 жылы Бату (тұңғыштық жолымен) қолбасшы Сүбедей баһадурдың көмегімен батысқа қарай жаңа жорық бастап, алдымен башқұрттарды, сосын 1236 жылы Еділ Бұлғариясын жаулап алады. 1237 жылы ол Украинаның оңтүстік даласын жаулап, ондағы құмандарды батысқа қарай ығыстырды. Содан ол солтүстікке қарай бұрылып, Русьқа басып кірді де үш жыл бойы орыс княздықтарын жаулаумен болды, сол кезде Күйік пен Қадан оңтүстікке қарай жылжыды.
1.Қазақстан тарихы. Очерктер- Алматы, 1994
2.Күзембайұлы. Қазақстан тарихы. - Алматы, 1999
3. Ырыспайұлы. Қазақстан Республикасының тарихы.- Алматы, 2000
4.Қазақстан тарихы. Д.Бабаев. Алматы «Рауан» 1996.
5.Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы. Қ.М.Байпақов, Б.Е.Көмеков, К.А.Пищулина. Алматы «Мектеп», 2001.
2.Күзембайұлы. Қазақстан тарихы. - Алматы, 1999
3. Ырыспайұлы. Қазақстан Республикасының тарихы.- Алматы, 2000
4.Қазақстан тарихы. Д.Бабаев. Алматы «Рауан» 1996.
5.Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы. Қ.М.Байпақов, Б.Е.Көмеков, К.А.Пищулина. Алматы «Мектеп», 2001.
ЖОСПАР
1. Алтын Орда мемлекетінің құрылуы.
2. Алтын Орда билеушілері
3. Алтын Орда көп ұлтты мемлекет.
4. Алтын Орданың қоғамдық құрылысы.
5. Алтын Орданын гүлденуі мен құлдырауы
6. Монғол шапқыншылығының Қазақстанға тигізген зардаптары.
7. Пайдаланылған әдебиеттер
Алтын Орда мемлекетінің құрылуы.
Алтын Орда (моңғ. Алтан Ордын улс; тат. Altın Urda; орыс. Золотая
Орда; түр. Altın Ordu) — Басында моңғол —
кейінірек түркіленген — 1240 жылдар ы Рус княздіктері жауланып алынғаннан
кейін Моңғол империясының батыс бөлігінде орнағанхандық; ол қазіргі Ресей,
Украина, Молдова, Қазақстан және Кавказдың ж ерінде орналасқан. Шарықтау
дәуірінде Алтын Орда Шығыс Еуропаның Орал тауларынан Днепр өзенінің оң жақ
жағалауына дейінгі жерлерді алып, Сібірге терең бойлап еніп жатты.
Оңтүстігінде Орданың жері Қара теңізбен, Кавказ тауларымен және моңғол
Ильхандар династиясының қол астындағы Персиямен шектесіп жатты.
Моңғолия тарихы Алтын деген атау төрт шартараптың түсінен келген деген
жорамал бар: солтүстіктің түсі — қара, шығыстың түсі — көк, оңтүстіктің
түсі — қызыл, батыстың түсі — ақ, ал сары (немесе алтын) түс — орталықтың
түсі.
Басқа бір болжам бойынша, Алтын Орда атауы орыс тіліндегі Золотая
Орда, яғни Бату ханның Еділ өзенінің жағасында өзінің болашақ астанасының
орнын белгілеу үшін алтын түсті үйлерден тіккізген салтанатты қаласының
атынан шыққан, Моңғол тілінде Алтын Орда деген сөз тіркесі Алтын түсті
орданы, немесе патша сарайын білдіреді.
Моңғолдың билеуші руы да өздерін алтын әулет деп атаған, Алтын
Орда атауы да осыдан келіп шыққан болуы мүмкін.
Бұл мемлекетті Алтын Орда деп атайтын бізге келіп жеткен ең алғашқы
құжаттар 17-ші ғасырға жатады (Алтын Орда күйрегеннен көп кейін). Одан
ертерек құжаттарда ол мемлекет Жошы ұлысы деп аталады.
Кейбір ғалымдар оның басқа атауын, Қыпшақ хандығы деген атауды
қолданғанды дұрыс көреді, себебі ортағасырлық құжаттарда қыпшақ сөзі осы
мемлекетке қатысты жиі аталған.
Қайтыс боларының алдында Шыңғыс хан өз иелігіндегі жерлерді төрт ұлына
бөліп берді. Жошының үлкен ұлдары Бату менОрданың еншісіне моңғол
иеліктерінің қиыр батысында жатқан оңтүстік Ресей мен
Қазақстанның жерлері тиді. Бату Көк Орданы, Орда Ақ Орданы билей бастады.
1235 жылы Бату (тұңғыштық жолымен) қолбасшы Сүбедей баһадурдың
көмегімен батысқа қарай жаңа жорық бастап, алдымен башқұрттарды,
сосын 1236 жылы Еділ Бұлғариясын жаулап алады. 1237 жылы ол Украинаның
оңтүстік даласын жаулап, ондағы құмандарды батысқа қарай ығыстырды. Содан
ол солтүстікке қарай бұрылып, Русьқа басып кірді де үш жыл бойы орыс
княздықтарын жаулаумен болды, сол кезде Күйік пен Қадан оңтүстікке қарай
жылжыды.
Құмандардың батысқа қашып, Мажарстан королінің жерін паналап отырғанын
желеу етіп, Бату Шайбан, Орда Ежен, Байдар және Мөңкесияқты Шыңғыс әулеті
мен өз бауырларымен бірге батысқа жорық жасады. Легница және Мухимаңында
неміс-поляк рыцарьларынан жиналған әскермен шайқасып, оларды талқандады.
Бірақ сол 1241 жылы Үгедей хан қайтыс болып, Бату енді ғана қоршап-қамай
бастаған Венаны тастап, елге қайтып кетті. Моңғол әскерінің ең батыстағы
жаулап алуы осы болды.
1242 жылы Мажарстан арқылы қайтып (жолшыбай Пешт қаласын
жаулап), Бұлғарстанды бағындырды. Бату астанасын ежелгі Хазар қағанатының
астанасының орнында орналасқан, Еділдің төменгі ағысындағы Сарай-
Жүк қаласында орнатты. Содан сәл бұрын Бату мен Орданың бауыры Шайбан Орал
тауларының шығысында Обь пен Ертістің бойында өз еншісіне ұлыс алып, сонда
кетіп қалған болатын.
Алтын орда (1243-1503) – Орта ғасырларда Шыңғыс хан империясының
құрамында дешті қыпшақта құрылған түрік мемлекеті. Экономикалық және әскери
күш-қуаты толысып мәдениеті өркендеген кезеңде (ХІІІ-ХІVғғ) мемлекет
жерінің көлемі 10 млн км2-ден асты. Батыста Днестрге, Шығыста Ертіске,
оңтүстікте солтүстік кавказға дейін жетті. Орыс княздықтары да Алтын ордаға
тәуелді болды. Бату хан тұсында астанасы Еділ бойындағы Сарай қаласы болып
кейін Берке сарайына (Сарай әл-Жадид) көшірілді. Негізгі әскери күші
қыпшақтар болды. Берке ханның кезеңінен бастап Алтын орда хандары өздерін
тәуелсізбіз деп есептеді. Берке хан билік еткен кезеңде (1957-66) Шыңғыс
хан ұрпақтары және оларға ере келген әскерлер мұсылман дінін қабылдай
бастады, біртіндеп жергілікті түркі халықтарының әдет ғұрпына бой ұсынып,
араласып кетті. 1312 ж Өзбек хан Алтын ордада Ислам дінін мемлекеттік дін
деп жариялады. Еділ бойы мен Орта Азиядағы мұсылмандық дәстүрдің әсерімен
далалық мәдениет Исламданды. Алтын орда Анадолымен, Сириямен, Мысырмен және
басқа да шығыс елдерімен сауда қатынасын орнатып, елшіліктер алмасып
отырғандықтан Ұлы Жібек жолының маңызды бір тармағына айналды.
ХІV ғ 2-жартысынан бастап Алтын ордада орталықтандыруға қарсы күштер
әлсірей бастады Орданың батыс жағындағы Еділ бойында, Астраханда, Қырымда,
Сарайшықта жергілікті билеушілер күшейді. Алтын орда жеріндегі саяси
өзгерістер оның құрамындағы Ақ орда, Шайбани ұлыстарының дербес бой
көтеруіне мүмкіндік туғызды. Ерзен және Мүбәрәк Хожа хандардың иелігі
болған Ақ орда ХІV ғ 2-ширегінде Алтын ордадан бөліне бастады. Әмір
Темірдің жойқын әскери жорықтары да Алтын орданың құлауына әкеліп соқтырды.
1502 ж Соңғы билеуші Шейх Ахмет ханның өлімінен соң Алтын орда мемелекеті
жойылды. Алтын орда жерінде Қырым (1428-1792), Қазан (1437-1556), Қасым
(1445-1681), Астрахан (1466-1557), Сібір (1563-1656), Башқұрт (1656-1738),
хандықтары сияқты мемлекеттік құрылымдар пайда болды. Қазақ хандығы да осы
кезеңдерде (шамамен 1466) қалыптасты.
Қазақстан аумағы үш моңғол ұлысының кұрамына енді: үлкен (далалық)
бөлігі Жошы ұлысына, Оңтүстік жөне Оңтүстік-Шығыс Казакстан Шағатай
ұлысына, Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігі Үгедей ұлысына карады. Жошы ұлысы
Ертістен батысқа қарайғы ұлан-ғайыр жерді, Жетісудың солтүстік бөлігі мен
бүкіл Дешті-Қыпшақты, Еділдің төменгі бойын қоса алып жатты. Шағатай ұлысы
жоғарыда аталған жерге қоса, Шығыс Түркістан мен Мәуереннахрды қамтыды.
Үгедей Батыс Монғолияны, Жоғарғы Ертіс пен Тарбағатайды биледі. Шыңғыс
ұлдары өз ұлыстарын тәуелсіз иеліктерге айналдыруға тырысты. 1227 ж. Шыңғыс
хан өлгеннен кейін бұл ұмтылыс күшейе түсіп, империя бірнеше тәуелсіз
мемлекеттерге ыдырап кетті.
1227 ж. Жошы өлген соң орнына ұлы Батый отырды. Ол Батыс Дешті-Қыпшақ
даласына, Еділ бұлғарлары жеріне, одан әрі батысқа шапқыншылық жорықтар
ұйымдастырды. Ірі орыс князьдіктері талқандалды, Польша, Венгрия, Чехия
және басқа көптеген елдер тонауға ұшырады. Жеті жылға созылған жорықтарынан
кейін Батыйдың қол астына Қырымды қоса, Еділден Дунайға дейінгі жер,
Солтүстік Кавказ, Батыс қыпшак (половецтер) даласы қосылды. Осыдан кейін
Батый Еділдің төменгі аясында Алтын Орда атты жаңа монғол мемлекетін құрды.
Оған Жошы ұлысының жері — Шығыс Дешті-Қыпшақ, Хорезм мен Батыс Сібірдің бір
бөлігі және батыстағы жаңадан жаулап алынған жерлер карады. Батый әскерінен
жеңілген орыс князьдіктері бағынышты тәуелділікте болды. Орыс князьдері
Алтын Ордаға тәуелділіктерін мойындап, ұлы ханның қолынан князь атағын
алып, алым-салық төлеп тұрды.
Батый құрған мемлекет шығыс деректерінде Жошы ұлысы деп, сондай-ақ Жошы
ұрпактары — хандардың атымен (Батый ұлысы, Берке ұлысы, т. б.) аталды.
Астанасы Сарай-Бату (Астрахань маңында), кейіннен Сарай-Берке қаласында
болды.
Алтын Орда билеушілері
Мемлекетті Орда Ежен тегінен шыққан хандар басқарды. Алғашқы ханы –
Сасы Бұға (1309-1315), мұрагері – Ерзен хан (1315-1320). Ақ Орданың Алтын
Ордадан оқшаулануы ХІҮ ғ. 2-ші ширегінде Ерзен мен Мүбәракқожа тұсында
басталды. Мүбәракқожа хан (1320-1344 жж.) Алтын Ордаға бағынбай дербес
саясат жүргізуге тырысты.
Шымтайдың (1344-1361 жж.) ұлы Орыс ханның кезінде (1361-1376 жж.) Ақ
Орда Алтын Ордадан бөлініп, тәуелсіз хандық болып жарияланды. Ақ Орда Орыс
хан тұсында едәуір нығаяды. Әйгілі тарихшы Қадырғали Жалайырдың айтуынша
Орыс хан өз заманының қуатты да құдіретті, батыл билеушісі болған. Ол ең
алдымен Ақ Орданың саяси тәуелсіздігін нығайтуға мейлінше күш жұмсады. Оның
сыртқы саясаты негізінен Әмір Темірдің шапқыншылық жорығына тойтарыс беруге
бағытталды. Ал ішкі саясаты Ақ Орданың экономикасын өркендетіп,
мемлекеттік қуатын арттыруды көздеді, ол ең алдымен Сырдария алқабындағы
отырықшы егінші аймақтардың егін шаруашылығын өркендетуге және осы өңірдегі
шаруашылық, мәдениет орталығы болған қалаларды көркейтуге баса мән берді.
Орыс хан Алтын Орда тағы жолындағы күреске белсене қатысты. Ол хан
болып нығайып алған соң ішкі феодалдық қырқысты жойып, Алтын Орданы өзіне
бағындыруға әрекет етті. Бұл мақсатын жүзеге асыру үшін 1368 жылы Еділ
бойына жорық жасайды. 1374-1375 жж. Сарай-Беркені, Қажы-Тарханды
(Астрахань) алып, Кама бұлғарларын бағындырады. Бірақ Алтын Орданың уақытша
билеушісі Мамайды жеңе алмайды және бұл кезде Ақ Орданың өзіне Әмір Темір
тарапынан қауіп төнгендіктен Орыс хан Сырдария бойындағы өз иелігіне қайтып
оралады. Ол өзінің қайтар жолында Алтын Орданы жаулау кезінде өзіне көмекке
келмеген Жошы әулетінің бірі Маңғыстау аймағының билеушісі Түй-Қожаны
өлтіреді. Оның баласы Тоқтамыс Әмір Темірге барып паналайды. Темір бұл
жағдайды пайдаланып, Тоқтамысты көп әскермен Ақ Ордаға жібереді.
Тоқтамыстың алғашқы жорығы (1374-1375) сәтсіз аяқталды, Ақ Орда әскерлері
оның әскерлерін талқандады. Бұл соғыста Орыс ханның баласы Құтлық Бұқа қаза
болды. Әмір Темірден жаңадан әскер алған Тоқтамыстың екінші жорығы да Орыс
ханның ұлы Тоқтақия басқарған Ақ Орда әскерлерінен жеңілді, тек төртінші
жорығынан кейін ғана Тоқтамыс Ақ Орда тағына отырды. Темір басқыншылығына
қарсы күрестің негізгі ауыр салмағы Орыс ханға түседі. Ұрыс барысында Орыс
хан қаза тапты. Тоқтамыс Орыстың баласы Темір-Мәлікті (1376-1379 жж.) 1379
жылы жеңіп, Ақ Орда билеушісі болды.
Ақ Орданың әскери күшіне ие болған Тоқтамыс 1380 жылы Алтын Орданы
алды. Сөйтіп, ол бір мезгіл (1380-1395 жж.) Ақ Орда мен Алтын Ордаға хан
болды. ХІҮ ғасырдың 80-жылдары Тоқтамыс Ақ Орда мен Алтын Орда жерін түгел
бағындырып, Әмір темірге қарсы шықты. Осы кезде Әмір Темір мен Тоқтамыс
арасындағы ұзаққа созылған қанды соғыс басталды. 1395 жылы Кавказдағы Терек
өзенінің аңғарындағы шешуші шайқаста Әмір Темір Тоқтамысты жеңіп, Алтын
Орданы талқандады.
ХІҮ ғ. аяғы – ХҮ ғ. басында сыртқы саяси ауыр жағдайлар мен ішкі
қырқыстар кезінде Ақ Орда әлсіреп кетті. Ақ Орданың әлсіреу себептері: Әмір
Темірдің тонаушылық жорықтары және ішкі тартыстар.
1423-1428 жж. Орыс ханның немересі Барақ біраз уақыт бойы Ақ Ордадағы
өз әулетінің билігін қалпына келтірді. Ақ Орданың соңғы ханы Барақ
Самарқанның билеушісі Темірдің немересі Ұлықбекті жеңіп, Сырдарияның
бойындағы көптеген қалаларды өзіне қаратады. Бірақ ол көп ұзамай қаза
табады, сосын Ақ Орданың жеріндегі билік Шайбан ұрпағы Әбілқайырдың қолына
көшеді.
Саяси жағынан іс жүзінде дербес, экономикалық жағынан тәуелсіз болған,
сыртқы саясатта өзіндік бағыт-бағдары, билеуші хандарының әулеттік жөн-
жосығы бар Ақ Орда мемлекеттік бірлестігі ХІҮ-ХҮ ғғ. Шығыс Дешті-Қыпшақ пен
Түркістан жеріндегі этникалық топтардың, тайпалар мен халықтардың бастарын
қосып, біріктіруде маңызды рөл атқарды. Кейін Ақ Орда мемлекеті Қазақ
хандығының құрылуына негіз болды.
Алтын Орда көп ұлтты мемлекет.
Оның құрамына бір-бірінен қоғамдық-экономикалык даму деңгейі жағынан
айырмашылығы бар, өзіндік мәдениеті мен салт-дәстүрлері сақталған көптеген
ұлттар мен халықтар кірді. Көшпелілер негізінен түркі халықтары — ен көбі
кыпшактар, сондай-ақ қаңлылар, наймандар және т. б. болды. Отырыкшылардан
бұлғарлар, мордвалар, орыстар, черкестер, хорезмдіктер, т. б. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Алтын Орда мемлекетінің құрылуы.
2. Алтын Орда билеушілері
3. Алтын Орда көп ұлтты мемлекет.
4. Алтын Орданың қоғамдық құрылысы.
5. Алтын Орданын гүлденуі мен құлдырауы
6. Монғол шапқыншылығының Қазақстанға тигізген зардаптары.
7. Пайдаланылған әдебиеттер
Алтын Орда мемлекетінің құрылуы.
Алтын Орда (моңғ. Алтан Ордын улс; тат. Altın Urda; орыс. Золотая
Орда; түр. Altın Ordu) — Басында моңғол —
кейінірек түркіленген — 1240 жылдар ы Рус княздіктері жауланып алынғаннан
кейін Моңғол империясының батыс бөлігінде орнағанхандық; ол қазіргі Ресей,
Украина, Молдова, Қазақстан және Кавказдың ж ерінде орналасқан. Шарықтау
дәуірінде Алтын Орда Шығыс Еуропаның Орал тауларынан Днепр өзенінің оң жақ
жағалауына дейінгі жерлерді алып, Сібірге терең бойлап еніп жатты.
Оңтүстігінде Орданың жері Қара теңізбен, Кавказ тауларымен және моңғол
Ильхандар династиясының қол астындағы Персиямен шектесіп жатты.
Моңғолия тарихы Алтын деген атау төрт шартараптың түсінен келген деген
жорамал бар: солтүстіктің түсі — қара, шығыстың түсі — көк, оңтүстіктің
түсі — қызыл, батыстың түсі — ақ, ал сары (немесе алтын) түс — орталықтың
түсі.
Басқа бір болжам бойынша, Алтын Орда атауы орыс тіліндегі Золотая
Орда, яғни Бату ханның Еділ өзенінің жағасында өзінің болашақ астанасының
орнын белгілеу үшін алтын түсті үйлерден тіккізген салтанатты қаласының
атынан шыққан, Моңғол тілінде Алтын Орда деген сөз тіркесі Алтын түсті
орданы, немесе патша сарайын білдіреді.
Моңғолдың билеуші руы да өздерін алтын әулет деп атаған, Алтын
Орда атауы да осыдан келіп шыққан болуы мүмкін.
Бұл мемлекетті Алтын Орда деп атайтын бізге келіп жеткен ең алғашқы
құжаттар 17-ші ғасырға жатады (Алтын Орда күйрегеннен көп кейін). Одан
ертерек құжаттарда ол мемлекет Жошы ұлысы деп аталады.
Кейбір ғалымдар оның басқа атауын, Қыпшақ хандығы деген атауды
қолданғанды дұрыс көреді, себебі ортағасырлық құжаттарда қыпшақ сөзі осы
мемлекетке қатысты жиі аталған.
Қайтыс боларының алдында Шыңғыс хан өз иелігіндегі жерлерді төрт ұлына
бөліп берді. Жошының үлкен ұлдары Бату менОрданың еншісіне моңғол
иеліктерінің қиыр батысында жатқан оңтүстік Ресей мен
Қазақстанның жерлері тиді. Бату Көк Орданы, Орда Ақ Орданы билей бастады.
1235 жылы Бату (тұңғыштық жолымен) қолбасшы Сүбедей баһадурдың
көмегімен батысқа қарай жаңа жорық бастап, алдымен башқұрттарды,
сосын 1236 жылы Еділ Бұлғариясын жаулап алады. 1237 жылы ол Украинаның
оңтүстік даласын жаулап, ондағы құмандарды батысқа қарай ығыстырды. Содан
ол солтүстікке қарай бұрылып, Русьқа басып кірді де үш жыл бойы орыс
княздықтарын жаулаумен болды, сол кезде Күйік пен Қадан оңтүстікке қарай
жылжыды.
Құмандардың батысқа қашып, Мажарстан королінің жерін паналап отырғанын
желеу етіп, Бату Шайбан, Орда Ежен, Байдар және Мөңкесияқты Шыңғыс әулеті
мен өз бауырларымен бірге батысқа жорық жасады. Легница және Мухимаңында
неміс-поляк рыцарьларынан жиналған әскермен шайқасып, оларды талқандады.
Бірақ сол 1241 жылы Үгедей хан қайтыс болып, Бату енді ғана қоршап-қамай
бастаған Венаны тастап, елге қайтып кетті. Моңғол әскерінің ең батыстағы
жаулап алуы осы болды.
1242 жылы Мажарстан арқылы қайтып (жолшыбай Пешт қаласын
жаулап), Бұлғарстанды бағындырды. Бату астанасын ежелгі Хазар қағанатының
астанасының орнында орналасқан, Еділдің төменгі ағысындағы Сарай-
Жүк қаласында орнатты. Содан сәл бұрын Бату мен Орданың бауыры Шайбан Орал
тауларының шығысында Обь пен Ертістің бойында өз еншісіне ұлыс алып, сонда
кетіп қалған болатын.
Алтын орда (1243-1503) – Орта ғасырларда Шыңғыс хан империясының
құрамында дешті қыпшақта құрылған түрік мемлекеті. Экономикалық және әскери
күш-қуаты толысып мәдениеті өркендеген кезеңде (ХІІІ-ХІVғғ) мемлекет
жерінің көлемі 10 млн км2-ден асты. Батыста Днестрге, Шығыста Ертіске,
оңтүстікте солтүстік кавказға дейін жетті. Орыс княздықтары да Алтын ордаға
тәуелді болды. Бату хан тұсында астанасы Еділ бойындағы Сарай қаласы болып
кейін Берке сарайына (Сарай әл-Жадид) көшірілді. Негізгі әскери күші
қыпшақтар болды. Берке ханның кезеңінен бастап Алтын орда хандары өздерін
тәуелсізбіз деп есептеді. Берке хан билік еткен кезеңде (1957-66) Шыңғыс
хан ұрпақтары және оларға ере келген әскерлер мұсылман дінін қабылдай
бастады, біртіндеп жергілікті түркі халықтарының әдет ғұрпына бой ұсынып,
араласып кетті. 1312 ж Өзбек хан Алтын ордада Ислам дінін мемлекеттік дін
деп жариялады. Еділ бойы мен Орта Азиядағы мұсылмандық дәстүрдің әсерімен
далалық мәдениет Исламданды. Алтын орда Анадолымен, Сириямен, Мысырмен және
басқа да шығыс елдерімен сауда қатынасын орнатып, елшіліктер алмасып
отырғандықтан Ұлы Жібек жолының маңызды бір тармағына айналды.
ХІV ғ 2-жартысынан бастап Алтын ордада орталықтандыруға қарсы күштер
әлсірей бастады Орданың батыс жағындағы Еділ бойында, Астраханда, Қырымда,
Сарайшықта жергілікті билеушілер күшейді. Алтын орда жеріндегі саяси
өзгерістер оның құрамындағы Ақ орда, Шайбани ұлыстарының дербес бой
көтеруіне мүмкіндік туғызды. Ерзен және Мүбәрәк Хожа хандардың иелігі
болған Ақ орда ХІV ғ 2-ширегінде Алтын ордадан бөліне бастады. Әмір
Темірдің жойқын әскери жорықтары да Алтын орданың құлауына әкеліп соқтырды.
1502 ж Соңғы билеуші Шейх Ахмет ханның өлімінен соң Алтын орда мемелекеті
жойылды. Алтын орда жерінде Қырым (1428-1792), Қазан (1437-1556), Қасым
(1445-1681), Астрахан (1466-1557), Сібір (1563-1656), Башқұрт (1656-1738),
хандықтары сияқты мемлекеттік құрылымдар пайда болды. Қазақ хандығы да осы
кезеңдерде (шамамен 1466) қалыптасты.
Қазақстан аумағы үш моңғол ұлысының кұрамына енді: үлкен (далалық)
бөлігі Жошы ұлысына, Оңтүстік жөне Оңтүстік-Шығыс Казакстан Шағатай
ұлысына, Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігі Үгедей ұлысына карады. Жошы ұлысы
Ертістен батысқа қарайғы ұлан-ғайыр жерді, Жетісудың солтүстік бөлігі мен
бүкіл Дешті-Қыпшақты, Еділдің төменгі бойын қоса алып жатты. Шағатай ұлысы
жоғарыда аталған жерге қоса, Шығыс Түркістан мен Мәуереннахрды қамтыды.
Үгедей Батыс Монғолияны, Жоғарғы Ертіс пен Тарбағатайды биледі. Шыңғыс
ұлдары өз ұлыстарын тәуелсіз иеліктерге айналдыруға тырысты. 1227 ж. Шыңғыс
хан өлгеннен кейін бұл ұмтылыс күшейе түсіп, империя бірнеше тәуелсіз
мемлекеттерге ыдырап кетті.
1227 ж. Жошы өлген соң орнына ұлы Батый отырды. Ол Батыс Дешті-Қыпшақ
даласына, Еділ бұлғарлары жеріне, одан әрі батысқа шапқыншылық жорықтар
ұйымдастырды. Ірі орыс князьдіктері талқандалды, Польша, Венгрия, Чехия
және басқа көптеген елдер тонауға ұшырады. Жеті жылға созылған жорықтарынан
кейін Батыйдың қол астына Қырымды қоса, Еділден Дунайға дейінгі жер,
Солтүстік Кавказ, Батыс қыпшак (половецтер) даласы қосылды. Осыдан кейін
Батый Еділдің төменгі аясында Алтын Орда атты жаңа монғол мемлекетін құрды.
Оған Жошы ұлысының жері — Шығыс Дешті-Қыпшақ, Хорезм мен Батыс Сібірдің бір
бөлігі және батыстағы жаңадан жаулап алынған жерлер карады. Батый әскерінен
жеңілген орыс князьдіктері бағынышты тәуелділікте болды. Орыс князьдері
Алтын Ордаға тәуелділіктерін мойындап, ұлы ханның қолынан князь атағын
алып, алым-салық төлеп тұрды.
Батый құрған мемлекет шығыс деректерінде Жошы ұлысы деп, сондай-ақ Жошы
ұрпактары — хандардың атымен (Батый ұлысы, Берке ұлысы, т. б.) аталды.
Астанасы Сарай-Бату (Астрахань маңында), кейіннен Сарай-Берке қаласында
болды.
Алтын Орда билеушілері
Мемлекетті Орда Ежен тегінен шыққан хандар басқарды. Алғашқы ханы –
Сасы Бұға (1309-1315), мұрагері – Ерзен хан (1315-1320). Ақ Орданың Алтын
Ордадан оқшаулануы ХІҮ ғ. 2-ші ширегінде Ерзен мен Мүбәракқожа тұсында
басталды. Мүбәракқожа хан (1320-1344 жж.) Алтын Ордаға бағынбай дербес
саясат жүргізуге тырысты.
Шымтайдың (1344-1361 жж.) ұлы Орыс ханның кезінде (1361-1376 жж.) Ақ
Орда Алтын Ордадан бөлініп, тәуелсіз хандық болып жарияланды. Ақ Орда Орыс
хан тұсында едәуір нығаяды. Әйгілі тарихшы Қадырғали Жалайырдың айтуынша
Орыс хан өз заманының қуатты да құдіретті, батыл билеушісі болған. Ол ең
алдымен Ақ Орданың саяси тәуелсіздігін нығайтуға мейлінше күш жұмсады. Оның
сыртқы саясаты негізінен Әмір Темірдің шапқыншылық жорығына тойтарыс беруге
бағытталды. Ал ішкі саясаты Ақ Орданың экономикасын өркендетіп,
мемлекеттік қуатын арттыруды көздеді, ол ең алдымен Сырдария алқабындағы
отырықшы егінші аймақтардың егін шаруашылығын өркендетуге және осы өңірдегі
шаруашылық, мәдениет орталығы болған қалаларды көркейтуге баса мән берді.
Орыс хан Алтын Орда тағы жолындағы күреске белсене қатысты. Ол хан
болып нығайып алған соң ішкі феодалдық қырқысты жойып, Алтын Орданы өзіне
бағындыруға әрекет етті. Бұл мақсатын жүзеге асыру үшін 1368 жылы Еділ
бойына жорық жасайды. 1374-1375 жж. Сарай-Беркені, Қажы-Тарханды
(Астрахань) алып, Кама бұлғарларын бағындырады. Бірақ Алтын Орданың уақытша
билеушісі Мамайды жеңе алмайды және бұл кезде Ақ Орданың өзіне Әмір Темір
тарапынан қауіп төнгендіктен Орыс хан Сырдария бойындағы өз иелігіне қайтып
оралады. Ол өзінің қайтар жолында Алтын Орданы жаулау кезінде өзіне көмекке
келмеген Жошы әулетінің бірі Маңғыстау аймағының билеушісі Түй-Қожаны
өлтіреді. Оның баласы Тоқтамыс Әмір Темірге барып паналайды. Темір бұл
жағдайды пайдаланып, Тоқтамысты көп әскермен Ақ Ордаға жібереді.
Тоқтамыстың алғашқы жорығы (1374-1375) сәтсіз аяқталды, Ақ Орда әскерлері
оның әскерлерін талқандады. Бұл соғыста Орыс ханның баласы Құтлық Бұқа қаза
болды. Әмір Темірден жаңадан әскер алған Тоқтамыстың екінші жорығы да Орыс
ханның ұлы Тоқтақия басқарған Ақ Орда әскерлерінен жеңілді, тек төртінші
жорығынан кейін ғана Тоқтамыс Ақ Орда тағына отырды. Темір басқыншылығына
қарсы күрестің негізгі ауыр салмағы Орыс ханға түседі. Ұрыс барысында Орыс
хан қаза тапты. Тоқтамыс Орыстың баласы Темір-Мәлікті (1376-1379 жж.) 1379
жылы жеңіп, Ақ Орда билеушісі болды.
Ақ Орданың әскери күшіне ие болған Тоқтамыс 1380 жылы Алтын Орданы
алды. Сөйтіп, ол бір мезгіл (1380-1395 жж.) Ақ Орда мен Алтын Ордаға хан
болды. ХІҮ ғасырдың 80-жылдары Тоқтамыс Ақ Орда мен Алтын Орда жерін түгел
бағындырып, Әмір темірге қарсы шықты. Осы кезде Әмір Темір мен Тоқтамыс
арасындағы ұзаққа созылған қанды соғыс басталды. 1395 жылы Кавказдағы Терек
өзенінің аңғарындағы шешуші шайқаста Әмір Темір Тоқтамысты жеңіп, Алтын
Орданы талқандады.
ХІҮ ғ. аяғы – ХҮ ғ. басында сыртқы саяси ауыр жағдайлар мен ішкі
қырқыстар кезінде Ақ Орда әлсіреп кетті. Ақ Орданың әлсіреу себептері: Әмір
Темірдің тонаушылық жорықтары және ішкі тартыстар.
1423-1428 жж. Орыс ханның немересі Барақ біраз уақыт бойы Ақ Ордадағы
өз әулетінің билігін қалпына келтірді. Ақ Орданың соңғы ханы Барақ
Самарқанның билеушісі Темірдің немересі Ұлықбекті жеңіп, Сырдарияның
бойындағы көптеген қалаларды өзіне қаратады. Бірақ ол көп ұзамай қаза
табады, сосын Ақ Орданың жеріндегі билік Шайбан ұрпағы Әбілқайырдың қолына
көшеді.
Саяси жағынан іс жүзінде дербес, экономикалық жағынан тәуелсіз болған,
сыртқы саясатта өзіндік бағыт-бағдары, билеуші хандарының әулеттік жөн-
жосығы бар Ақ Орда мемлекеттік бірлестігі ХІҮ-ХҮ ғғ. Шығыс Дешті-Қыпшақ пен
Түркістан жеріндегі этникалық топтардың, тайпалар мен халықтардың бастарын
қосып, біріктіруде маңызды рөл атқарды. Кейін Ақ Орда мемлекеті Қазақ
хандығының құрылуына негіз болды.
Алтын Орда көп ұлтты мемлекет.
Оның құрамына бір-бірінен қоғамдық-экономикалык даму деңгейі жағынан
айырмашылығы бар, өзіндік мәдениеті мен салт-дәстүрлері сақталған көптеген
ұлттар мен халықтар кірді. Көшпелілер негізінен түркі халықтары — ен көбі
кыпшактар, сондай-ақ қаңлылар, наймандар және т. б. болды. Отырыкшылардан
бұлғарлар, мордвалар, орыстар, черкестер, хорезмдіктер, т. б. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz