Құран Кәрімнің жазылуы, көбейтілуі және харәкәлануы
Кіріспе
І Бөлім. Құран Кәрімнің жазылуы
1.1. Құранның Хз.Пайғамбар заманында жазылуы
1.2. Жазылған Құран аяттарының сақталуы
1.3. Құранның бір кітап халіне келтірілмеуінің себептері
ІІ Бөлім. Құран мәтіндерінің бір араға жиналуы
2.1. Құран мәтіндерінің жиналуын қажет еткен себептер
2.2. Құранды жинау ісінің Зейд бин Сабитке берілуі
2.3. Құранды топтастыруда қолданылған метод және мұсхафтың ерекшеліктері
ІІІ Бөлім. Құран Кәрімнің көбейтілуі
3.1. Құранның көбейтілуін қажет еткен себептер
3.2. Құранды көбейту мақсатында құрылған комиссияның іс.әрекеттері
3.3. Құранды көбейтуде негізге алынған принциптер және Құранға харәкә және ноқта белгілерінің қойылуы
3.4. Көбейтілген Мұсхафтардан қазіргі күнге жеткендері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
І Бөлім. Құран Кәрімнің жазылуы
1.1. Құранның Хз.Пайғамбар заманында жазылуы
1.2. Жазылған Құран аяттарының сақталуы
1.3. Құранның бір кітап халіне келтірілмеуінің себептері
ІІ Бөлім. Құран мәтіндерінің бір араға жиналуы
2.1. Құран мәтіндерінің жиналуын қажет еткен себептер
2.2. Құранды жинау ісінің Зейд бин Сабитке берілуі
2.3. Құранды топтастыруда қолданылған метод және мұсхафтың ерекшеліктері
ІІІ Бөлім. Құран Кәрімнің көбейтілуі
3.1. Құранның көбейтілуін қажет еткен себептер
3.2. Құранды көбейту мақсатында құрылған комиссияның іс.әрекеттері
3.3. Құранды көбейтуде негізге алынған принциптер және Құранға харәкә және ноқта белгілерінің қойылуы
3.4. Көбейтілген Мұсхафтардан қазіргі күнге жеткендері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Тақырыптың өзектілігі. Құран Кәрім, 610-632 жылдары арасындағы жиырма үш жыл бойынша адамзаттың соңғы пайғамбары Хз. Мұхаммедке уахи жолымен түсірілген. Хз.Пайғамбардың тірі кезінде жазыла бастаған және түскен күннен қазіргі кезге дейін қандайда бір өзгертуге ұшырамаған. Құранның бұл ерекшелігі, Құраннан басқа илахи кітаптардың ешқайсысына бұйырмаған. Өйткені Құранның қорғалуы және сақталу ісі уахидың иесі Аллах Тағала тарапынан болмақ. Аллах Тағала Құран Кәрімде былай дейді: «Расында Құранды біз түсірдік. Әрі шын мәнісінде оны біз қорғаушымыз» (Хижр, 9). Құран Кәрімнен басқа ешбір илахи кітаптарға Аллах Тағала бұлай кепілдік бермеген. Аллах Тағаланың бұл берген кепілдігін жер жүзінде жүзеге асырушы тұлға Хз.Пайғамбар және оның сахабалары болмақ.
Қазір қолымызда болған Құранның осындай дәрежеде жетуі түрлі қиыншылықтармен жүзеге асқан. Бұл әлемдік кітаптың өз дәрежесінде сақталып қазіргі күнге жетуіне Хз.Пайғамбардың және оның сахабаларының қосқан үлестері өлшеусіз. Алғаш уахи келе бастаған кезде Меккеде оқу жазу білетін адамдардың саны саусақпен санарлық еді Хз.Пайғамбардың өзі үмми(сауатсыз) болатын. Сондықтан алғашқы келген уахилар көп жағдайда жаттау арқылы сақталынатын. Өйткені ол заманда Арабияда жазу өнері кең таралмаған еді адамдар кез-келген нәрсені жаттап алуға дағдыланған болатын. Бірақ Құранның сақталуы үшін бұл жеткілікті болмады Хз.Пайғамбар Құранның жазылу арқылы сақталу керектігін нақты түсініп оны өзі тағайындаған уахи жазушыларына жаздыра бастады. Ислам діні Арабияға келген күннен бастап Арабияда жазу ісі және ғылым қарыштап дами бастады. Исламға дейін араптар арасында бірде-бір қандайда бір жанырда жазылған шығарма болмаған еді. Ислам діні білім үйренуді насихат ететін дін оның дәлелі ретінде ең алғашқы Құран аяты «оқы» сөзімен басталады. Бұның өзі Исламның ғылымға қаншалықты көңіл бөлетіндігін көрсетеді. Құран Кәрім Хз.Пайғамбардың өмірде болған кезінде жаздырылған, сонымен қатар тек қана жаздырылып қана қойылмаған сахабалар тарапынан жатталған болатын. Хз.Пайғамбар заманында уахи әлі жалғасып жатқандықтан Құран бөліктері бір кітап халіне келтірілмеді. Бұл іс өзінен кейінгі сахабаларына қалдырылды. Хз.Әбу Бәкірдің Құранды топтастыруға кіріскен кезінде Құран бөліктері шашыраңқы халде болатын олар сахабалардың қолында әр түрлі жазу құралдарының үстіне жазылып сақталған еді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Құран Кәрім түскен күннен қазіргі күнге дейін зерттеліп келеді. Өйткені Құран Кәрім әлемдік кітап және адамзаттың ақыретке дейінгі сұрақтарына жауап береді. Өзінің түп негізін сақтаған Аллах тарапынан қорғалғандықтан өз маңызын ешқашан жоймақ емес.
Қарастырылып отырған жұмыстың мақсаты осы тақырыпта еңбек жазған белгілі ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып Құран Кәрімнің бүгінгі күндегі дәрежесіне қалай жеткендігін жан-жақты зерттеу болмақ.
Қазір қолымызда болған Құранның осындай дәрежеде жетуі түрлі қиыншылықтармен жүзеге асқан. Бұл әлемдік кітаптың өз дәрежесінде сақталып қазіргі күнге жетуіне Хз.Пайғамбардың және оның сахабаларының қосқан үлестері өлшеусіз. Алғаш уахи келе бастаған кезде Меккеде оқу жазу білетін адамдардың саны саусақпен санарлық еді Хз.Пайғамбардың өзі үмми(сауатсыз) болатын. Сондықтан алғашқы келген уахилар көп жағдайда жаттау арқылы сақталынатын. Өйткені ол заманда Арабияда жазу өнері кең таралмаған еді адамдар кез-келген нәрсені жаттап алуға дағдыланған болатын. Бірақ Құранның сақталуы үшін бұл жеткілікті болмады Хз.Пайғамбар Құранның жазылу арқылы сақталу керектігін нақты түсініп оны өзі тағайындаған уахи жазушыларына жаздыра бастады. Ислам діні Арабияға келген күннен бастап Арабияда жазу ісі және ғылым қарыштап дами бастады. Исламға дейін араптар арасында бірде-бір қандайда бір жанырда жазылған шығарма болмаған еді. Ислам діні білім үйренуді насихат ететін дін оның дәлелі ретінде ең алғашқы Құран аяты «оқы» сөзімен басталады. Бұның өзі Исламның ғылымға қаншалықты көңіл бөлетіндігін көрсетеді. Құран Кәрім Хз.Пайғамбардың өмірде болған кезінде жаздырылған, сонымен қатар тек қана жаздырылып қана қойылмаған сахабалар тарапынан жатталған болатын. Хз.Пайғамбар заманында уахи әлі жалғасып жатқандықтан Құран бөліктері бір кітап халіне келтірілмеді. Бұл іс өзінен кейінгі сахабаларына қалдырылды. Хз.Әбу Бәкірдің Құранды топтастыруға кіріскен кезінде Құран бөліктері шашыраңқы халде болатын олар сахабалардың қолында әр түрлі жазу құралдарының үстіне жазылып сақталған еді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Құран Кәрім түскен күннен қазіргі күнге дейін зерттеліп келеді. Өйткені Құран Кәрім әлемдік кітап және адамзаттың ақыретке дейінгі сұрақтарына жауап береді. Өзінің түп негізін сақтаған Аллах тарапынан қорғалғандықтан өз маңызын ешқашан жоймақ емес.
Қарастырылып отырған жұмыстың мақсаты осы тақырыпта еңбек жазған белгілі ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып Құран Кәрімнің бүгінгі күндегі дәрежесіне қалай жеткендігін жан-жақты зерттеу болмақ.
1.Суат Йылдырым. «Құран ілімдеріне кіріспе». Аударған Хайреттин Өзтүрік. Алматы 2007, 27-бет
2. Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, II, 6, 10
3. Халифа Алтай. «Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі». Медине 1991, Ғалақ сүресі, 597-бет
4. Hamidulİah, «Kur'ân'ı Kerîm Tarihi Ders Notları», (trc. Suat Yıldırım), Erzurum 1975, s. 15
5. Суат Йылдырым. «Құран ілімдеріне кіріспе». Аударған Хайреттин Өзтүрік. Алматы 2007, 51-бет
6. Heysemi, «Mecmeuz-zevаid», Beyrut 1967, Darul-Fikr yay. I, s 152
7. Hamidullah, «İslаm Peygamberi» Çeviren Prof. Dr. Salıh Tug. Istambul 1991, I, 108
8. Doç. Dr. Muhsin Demirci. Tefsir Usulü ve Tarihi. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, s 83-87
9. Muhammed Hamidulİah, «Kur'ân'ı Kerîm Tarihi», İstanbul 2000 Beyan, yay. s 49
10. Hamidulİah, «Kur'ân'ı Kerîm Tarihi Ders Notları», (trc. Suat Yıldırım), Erzurum 1975, s 19
11. Ибн Хажәр Асқалани. «Фатхул-Бари шархул-Бухари»,
«Дәрул-фикр» баспасы, 2000 ж 248-бет
12. Суат Йылдырым. «Құран ілімдеріне кіріспе». Аударған Хайреттин Өзтүрік. Алматы 2007, 24-бет
13. Abdurrahman Çetin, «Kuran İlimleri ve Kur'an-ı Kerim Tarihi». İstanbul, 2013, s 92
14. Исмайл Жаррахоғлы. Тәпсір методы. Дианет баспасы, Анкара 1983, 69-70беттер
15. Abdurrahman Çetin, «Kuran İlimleri ve Kur'an-ı Kerim Tarihi». İstanbul, 2013, s 100
16. Л.И.Климович. Книга о Коране, его происхождении и мифологии. Москва Издательство политической литературы 1986, с 39
17. Ибн Хажәр Асқалани. «Фатхул-Бари шархул-Бухари»,
«Дәрул-фикр» баспасы, 2000 ж 23-бет
18. Осман Кесикоғлу. “Соңғы пайғамбар Хз.Мұхаммедтің (с.а.у.) өмірбаяны”. Қазақшаға аударған Сәуле Дағайқызы. Анкара 1998, 152-бет
19. Әл-Хафиз Жәләуиддин әс-Суюти. әл-Итқан фи Улумил-
Құран. «Дару Ибн Кәсир» баспасы, Бәйрут, 1987ж 1-том, 77-бет
20. Doç. Dr. Muhsin Demirci. Tefsir Usulü ve Tarihi. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, s 96-97
21. Abdurrahman Çetin, «Kuran İlimleri ve Kur'an-ı Kerim Tarihi». İstanbul, 2013,s 101
22. Theodor-Schwlly. Kur'аn Tarihi. Çeviren Muammer Sencer, İstanbul 1970, s.26
23. Мұхаммед Хамидуллах. Құран Кәрім тарихы. Истанбул 1993, 41-42б
24. Suyuti Celaleddin. el-İtkan fi Ulumil-Kuran. I, Bsk., Istanbul 1978, Kahraman Yay. s 195
25. Л.И.Климович. Книга о Коране, его происхождении и мифологии. Москва Издательство политической литературы 1986, с 40
26. Tabari, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir, Camiul-Beyan fi Tevilil-Kuran, thk. Ahmed Muhammed Şakir, Beyrut 2000, s 20
27. әл-Хафиз Жәләуддин әс-Суюти. әл-Итқан фи Улумил-Құран. «Дару Ибн Кәсир» баспасы, Бәйрут, 1987, 87-бет
28. Мухаммәд Бәдруддин. әл-Бурһан фи улумул-Қуран.Бәйрут, 1958, 57-бет
29. Л.И.Климович. Книга о Коране, его происхождении и мифологии. Москва Издательство политической литературы 1986, с 32
30. Суат Йылдырым. «Құран ілімдеріне кіріспе». Аударған Хайреттин Өзтүрік. Алматы 2007, 62-бет
31. Тафсир ибн Аббас, «әл-Кутубус-сақафия» баспасы,Бәйрут, 1991, 42-бет
32. Doç. Dr. Muhsin Demirci. Tefsir Usulü ve Tarihi. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, s 99-102
33. Mes'udi, Ali b. Huseyn, Mürûcu'z-zeheb, (thk. Muhammed MuhyiddinAbdulhamîd) Mısır 1964, II, 400. Aynca bkz. er-Râfii, İ'cSzu'İ-Kur'ân, s. 41
34. Tabari, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir, Camiul-Beyan fi Tevilil-Kuran, thk. Ahmed Muhammed Şakir, Beyrut 2000, s 92
35. Abdurrahman Çetin, «Kuran İlimleri ve Kur'an-ı Kerim Tarihi». İstanbul, 2013,s 103
36. Л.И.Климович. Книга о Коране, его происхождении и мифологии. Москва Издательство политической литературы 1986, с 44
37. ибн Аббас, «әл-Кутубус-сақафия» баспасы,Бәйрут, 1991, 23-бет
38. Dr. Subhi es-Salih, Kur’an İlimleri, Hibaş Yayınları: 65-73
39. Suyuti Celaleddin. el-İtkan fi Ulumil-Kuran. I, Bsk., Istanbul 1978, Kahraman Yay. s 221
40. Суат Йылдырым. «Құран ілімдеріне кіріспе». Аударған Хайреттин Өзтүрік. Алматы 2007, 64-бет
41. Исмайл Жаррахоғлы. Тәпсір методы. Дианет баспасы, Анкара 1983, 83-бет
42. Мухаммәд Бәдруддин. әл-Бурһан фи улумул-Қуран.Бәйрут, 1958, 95-бет
43. Hamidulİah, «Kur'ân'ı Kerîm Tarihi Ders Notları», (trc. Suat Yıldırım), Erzurum 1975, s 30
44. Doç. Dr. Muhsin Demirci. Tefsir Usulü ve Tarihi. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, s 106-107
45. Hamidulİah, «Kur'ân'ı Kerîm Tarihi Ders Notları», (trc. Suat Yıldırım), Erzurum 1975, s 31
2. Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, II, 6, 10
3. Халифа Алтай. «Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі». Медине 1991, Ғалақ сүресі, 597-бет
4. Hamidulİah, «Kur'ân'ı Kerîm Tarihi Ders Notları», (trc. Suat Yıldırım), Erzurum 1975, s. 15
5. Суат Йылдырым. «Құран ілімдеріне кіріспе». Аударған Хайреттин Өзтүрік. Алматы 2007, 51-бет
6. Heysemi, «Mecmeuz-zevаid», Beyrut 1967, Darul-Fikr yay. I, s 152
7. Hamidullah, «İslаm Peygamberi» Çeviren Prof. Dr. Salıh Tug. Istambul 1991, I, 108
8. Doç. Dr. Muhsin Demirci. Tefsir Usulü ve Tarihi. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, s 83-87
9. Muhammed Hamidulİah, «Kur'ân'ı Kerîm Tarihi», İstanbul 2000 Beyan, yay. s 49
10. Hamidulİah, «Kur'ân'ı Kerîm Tarihi Ders Notları», (trc. Suat Yıldırım), Erzurum 1975, s 19
11. Ибн Хажәр Асқалани. «Фатхул-Бари шархул-Бухари»,
«Дәрул-фикр» баспасы, 2000 ж 248-бет
12. Суат Йылдырым. «Құран ілімдеріне кіріспе». Аударған Хайреттин Өзтүрік. Алматы 2007, 24-бет
13. Abdurrahman Çetin, «Kuran İlimleri ve Kur'an-ı Kerim Tarihi». İstanbul, 2013, s 92
14. Исмайл Жаррахоғлы. Тәпсір методы. Дианет баспасы, Анкара 1983, 69-70беттер
15. Abdurrahman Çetin, «Kuran İlimleri ve Kur'an-ı Kerim Tarihi». İstanbul, 2013, s 100
16. Л.И.Климович. Книга о Коране, его происхождении и мифологии. Москва Издательство политической литературы 1986, с 39
17. Ибн Хажәр Асқалани. «Фатхул-Бари шархул-Бухари»,
«Дәрул-фикр» баспасы, 2000 ж 23-бет
18. Осман Кесикоғлу. “Соңғы пайғамбар Хз.Мұхаммедтің (с.а.у.) өмірбаяны”. Қазақшаға аударған Сәуле Дағайқызы. Анкара 1998, 152-бет
19. Әл-Хафиз Жәләуиддин әс-Суюти. әл-Итқан фи Улумил-
Құран. «Дару Ибн Кәсир» баспасы, Бәйрут, 1987ж 1-том, 77-бет
20. Doç. Dr. Muhsin Demirci. Tefsir Usulü ve Tarihi. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, s 96-97
21. Abdurrahman Çetin, «Kuran İlimleri ve Kur'an-ı Kerim Tarihi». İstanbul, 2013,s 101
22. Theodor-Schwlly. Kur'аn Tarihi. Çeviren Muammer Sencer, İstanbul 1970, s.26
23. Мұхаммед Хамидуллах. Құран Кәрім тарихы. Истанбул 1993, 41-42б
24. Suyuti Celaleddin. el-İtkan fi Ulumil-Kuran. I, Bsk., Istanbul 1978, Kahraman Yay. s 195
25. Л.И.Климович. Книга о Коране, его происхождении и мифологии. Москва Издательство политической литературы 1986, с 40
26. Tabari, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir, Camiul-Beyan fi Tevilil-Kuran, thk. Ahmed Muhammed Şakir, Beyrut 2000, s 20
27. әл-Хафиз Жәләуддин әс-Суюти. әл-Итқан фи Улумил-Құран. «Дару Ибн Кәсир» баспасы, Бәйрут, 1987, 87-бет
28. Мухаммәд Бәдруддин. әл-Бурһан фи улумул-Қуран.Бәйрут, 1958, 57-бет
29. Л.И.Климович. Книга о Коране, его происхождении и мифологии. Москва Издательство политической литературы 1986, с 32
30. Суат Йылдырым. «Құран ілімдеріне кіріспе». Аударған Хайреттин Өзтүрік. Алматы 2007, 62-бет
31. Тафсир ибн Аббас, «әл-Кутубус-сақафия» баспасы,Бәйрут, 1991, 42-бет
32. Doç. Dr. Muhsin Demirci. Tefsir Usulü ve Tarihi. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, s 99-102
33. Mes'udi, Ali b. Huseyn, Mürûcu'z-zeheb, (thk. Muhammed MuhyiddinAbdulhamîd) Mısır 1964, II, 400. Aynca bkz. er-Râfii, İ'cSzu'İ-Kur'ân, s. 41
34. Tabari, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir, Camiul-Beyan fi Tevilil-Kuran, thk. Ahmed Muhammed Şakir, Beyrut 2000, s 92
35. Abdurrahman Çetin, «Kuran İlimleri ve Kur'an-ı Kerim Tarihi». İstanbul, 2013,s 103
36. Л.И.Климович. Книга о Коране, его происхождении и мифологии. Москва Издательство политической литературы 1986, с 44
37. ибн Аббас, «әл-Кутубус-сақафия» баспасы,Бәйрут, 1991, 23-бет
38. Dr. Subhi es-Salih, Kur’an İlimleri, Hibaş Yayınları: 65-73
39. Suyuti Celaleddin. el-İtkan fi Ulumil-Kuran. I, Bsk., Istanbul 1978, Kahraman Yay. s 221
40. Суат Йылдырым. «Құран ілімдеріне кіріспе». Аударған Хайреттин Өзтүрік. Алматы 2007, 64-бет
41. Исмайл Жаррахоғлы. Тәпсір методы. Дианет баспасы, Анкара 1983, 83-бет
42. Мухаммәд Бәдруддин. әл-Бурһан фи улумул-Қуран.Бәйрут, 1958, 95-бет
43. Hamidulİah, «Kur'ân'ı Kerîm Tarihi Ders Notları», (trc. Suat Yıldırım), Erzurum 1975, s 30
44. Doç. Dr. Muhsin Demirci. Tefsir Usulü ve Tarihi. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, s 106-107
45. Hamidulİah, «Kur'ân'ı Kerîm Tarihi Ders Notları», (trc. Suat Yıldırım), Erzurum 1975, s 31
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Доғанбаев Бақберді Аллидинұлы
Құран Кәрімнің жазылуы, көбейтілуі және харәкәлануы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В021100-Теология мамандығы
Түркістан 2014
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
___ ______ 2014 ж.
кафедра меңгерушісі, филос.ғ.к.,
доцент ________ Қаратышқанова Қ.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Құран Кәрімнің жазылуы, көбейтілуі және харәкәлануы
5В021100-Теология мамандығы
Орындаған Доғанбаев.Б.А.
Ғылыми жетекшісі,
филос.ғ.д., профессор Кенжетаев Д.Т.
Түркістан 2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...4
І Бөлім. Құран Кәрімнің жазылуы
1.1. Құранның Хз.Пайғамбар заманында
жазылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2. Жазылған Құран аяттарының сақталуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.3. Құранның бір кітап халіне келтірілмеуінің себептері
... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІ Бөлім. Құран мәтіндерінің бір араға жиналуы
2.1. Құран мәтіндерінің жиналуын қажет еткен себептер
... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2. Құранды жинау ісінің Зейд бин Сабитке берілуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3. Құранды топтастыруда қолданылған метод және мұсхафтың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
ІІІ Бөлім. Құран Кәрімнің көбейтілуі
3.1. Құранның көбейтілуін қажет еткен себептер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
3.2. Құранды көбейту мақсатында құрылған комиссияның іс-әрекеттері
... ... ..43
3.3. Құранды көбейтуде негізге алынған принциптер және Құранға харәкә және
ноқта белгілерінің қойылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 50
3.4. Көбейтілген Мұсхафтардан қазіргі күнге жеткендері
... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...63
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Құран Кәрім, 610-632 жылдары арасындағы жиырма
үш жыл бойынша адамзаттың соңғы пайғамбары Хз. Мұхаммедке уахи жолымен
түсірілген. Хз.Пайғамбардың тірі кезінде жазыла бастаған және түскен күннен
қазіргі кезге дейін қандайда бір өзгертуге ұшырамаған. Құранның бұл
ерекшелігі, Құраннан басқа илахи кітаптардың ешқайсысына бұйырмаған.
Өйткені Құранның қорғалуы және сақталу ісі уахидың иесі Аллах Тағала
тарапынан болмақ. Аллах Тағала Құран Кәрімде былай дейді: Расында Құранды
біз түсірдік. Әрі шын мәнісінде оны біз қорғаушымыз (Хижр, 9). Құран
Кәрімнен басқа ешбір илахи кітаптарға Аллах Тағала бұлай кепілдік бермеген.
Аллах Тағаланың бұл берген кепілдігін жер жүзінде жүзеге асырушы тұлға
Хз.Пайғамбар және оның сахабалары болмақ.
Қазір қолымызда болған Құранның осындай дәрежеде жетуі түрлі
қиыншылықтармен жүзеге асқан. Бұл әлемдік кітаптың өз дәрежесінде сақталып
қазіргі күнге жетуіне Хз.Пайғамбардың және оның сахабаларының қосқан
үлестері өлшеусіз. Алғаш уахи келе бастаған кезде Меккеде оқу жазу білетін
адамдардың саны саусақпен санарлық еді Хз.Пайғамбардың өзі үмми(сауатсыз)
болатын. Сондықтан алғашқы келген уахилар көп жағдайда жаттау арқылы
сақталынатын. Өйткені ол заманда Арабияда жазу өнері кең таралмаған еді
адамдар кез-келген нәрсені жаттап алуға дағдыланған болатын. Бірақ Құранның
сақталуы үшін бұл жеткілікті болмады Хз.Пайғамбар Құранның жазылу арқылы
сақталу керектігін нақты түсініп оны өзі тағайындаған уахи жазушыларына
жаздыра бастады. Ислам діні Арабияға келген күннен бастап Арабияда жазу ісі
және ғылым қарыштап дами бастады. Исламға дейін араптар арасында бірде-бір
қандайда бір жанырда жазылған шығарма болмаған еді. Ислам діні білім
үйренуді насихат ететін дін оның дәлелі ретінде ең алғашқы Құран аяты оқы
сөзімен басталады. Бұның өзі Исламның ғылымға қаншалықты көңіл бөлетіндігін
көрсетеді. Құран Кәрім Хз.Пайғамбардың өмірде болған кезінде жаздырылған,
сонымен қатар тек қана жаздырылып қана қойылмаған сахабалар тарапынан
жатталған болатын. Хз.Пайғамбар заманында уахи әлі жалғасып жатқандықтан
Құран бөліктері бір кітап халіне келтірілмеді. Бұл іс өзінен кейінгі
сахабаларына қалдырылды. Хз.Әбу Бәкірдің Құранды топтастыруға кіріскен
кезінде Құран бөліктері шашыраңқы халде болатын олар сахабалардың қолында
әр түрлі жазу құралдарының үстіне жазылып сақталған еді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Құран Кәрім түскен күннен қазіргі
күнге дейін зерттеліп келеді. Өйткені Құран Кәрім әлемдік кітап және
адамзаттың ақыретке дейінгі сұрақтарына жауап береді. Өзінің түп негізін
сақтаған Аллах тарапынан қорғалғандықтан өз маңызын ешқашан жоймақ емес.
Қарастырылып отырған жұмыстың мақсаты осы тақырыпта еңбек жазған
белгілі ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып Құран Кәрімнің бүгінгі
күндегі дәрежесіне қалай жеткендігін жан-жақты зерттеу болмақ. Құран
тарихын жазу барысында мынадай міндеттер қойылды:
• Құран Кәрімнің жазылу тарихын зерделеу;
• Жазылған Құран бөліктерінің қалай сақталғандығын қарастыру;
• Құранның бір кітап халіне келтірілмеуінің себептері;
• Шашыраңқы Құран аяттарының бір кітап халіне келтіруді қажет еткен
себептерді қарастыру;
• Құран Кәрімді көбейтуді қажет еткен себептерді зерделеу;
• Көбейтілген Құран мұсхафтарының ноқталануының мәні.
Зерттелу деңгейі. Хз.Пайғамбар және сахабалардың көпшілік бөлігі
үмми(сауатсыз) болғандықтан және жазу құралдары аз болғандықтан уахидың
алғашқы кезеңдерінде Құран мәтіндері көбінесе жатталатын болған, бірақ
Хз.Пайғамбар жазу ісіне аса бір маңыз берді. Аллах Тағала Құран Кәрімге
Кітап атын беріп жазылуын әмір еткен болатын. Өйткені кітап сөзінің
мағынасы жазба және жазылған нәрсе деген мағынаға келеді. Сондықтан
Хз.Пайғамбар сауатты жазу білетін сахабаларды уахиды жазатын катиб(жазушы)
сайлады. Хз.Пайғамбар әрбір уахи келген кезде олардың біреуін шақырып,
Жәбрейлдің айтуымен түскен аяттың қай жерге қай сүренің ішіне
жазылатындығын айтып жаздыртатын. Хз.Пайғамбардың келген уахиды
жаздыртқанына байланысты көптеген дәлел риуаяттар хадис кітаптарында орын
алған. Уахиды жазған жазушылардың саны қырыққа жуық болғандығы хадис
кітаптарында айтылады. Құран тыңдаған сахабалар егер де жазу білетін болса
есіткен Құран аяттарын жазады және жазған бұл мәтіндерін жаттайтын жазу
білмейтін сахабалардың арасында да Құран жаттағандары көп болған. Құранның
Хз.Пайғамбар заманында жазылғандығына байланысты ислам ғалымдары көптеген
дәлелдер ұсынады. Солардың бірі Ибн Хишамның айтуы бойынша Хз.Омардың
мұсылман болу оқиғасында қарындасының қолында болған Таха сүресінің алғашқы
аяттары жазылған парақ, Құранның жазыла бастағанын көрсететін дәлел. Тағы
да Абдуллах б. Омардан мынадай бір хабар жеткен: Біз, өзімізбен бірге
Құран нұсқаларын алып жүрген кезде дұшпан саналған мемлекеттерге баруға
рұқсат берілмеді. Бұның себебі, ол нұсқалардың жау қолына өтіп кетуінен
қорққандықтан болатын .Хз.Пайғамбар өзіне түскен Құран аятттары және
сүрелерді ол дәуірде кең қолданылған әр түрлі жазу құралдарына жаздыратын
болған. Бұл жазу құралдары мыналар:
1. Құрма ағашының жапырақтары, қабықтары жазу құралы болды.
2. Жұқа ақ тастар.
3. Малдың жауырын және қабырға сүйектері.
4. Малдың тазартылып иленген терісі.
5.Саз балшықтан жасалған түрлі бұйымдардың үстіне.
6. Пергамент және мата бөліктерінің үстіне жазылды.
7. Қағаз. Бірақ қағаз ол кезде қымбат және қол жетімсіз болғандықтан жиі
қолданылмады.
Хазіреті Аллах елшісі әрбір жаңадан түскен уахи мәтіндерін бірінші
кезекте ер адамдарға, артынша әйелдерге оқып түсіндіретін. Түскен Құран
мәтіндерін жазғандар оны жаттайтын болған әрі жазған мәтіндерін үйлерінде
сақтайтын еді.Құранның сақталу мәселесі бойынша Мұхаммед Салим Мухайсин бұл
мәселеде Хамидуллахтың пікірін жақтап былай дейді: Хз.Пайғамбар заманында
бұл жазу құралдарының үстіне жазылған Құран мәтіндері шашыраңқы халде
сахабалардың қолдарында сақталған. Яғни Құранның барлығы жазулы және
белгілі бір жерде сақтаулы емес болатын. Дәруәзә болса, бұлармен бір
пікірде болып Құранның шашыраңқы бөліктер түрінде кейбір Мұсылмандардың
жанында болғандығын жеткізеді.
Бұл мәселе жайлы өз пікірін жазған Захид әл-Кәусәри, бұл мәтіндердің
сахабалардың үйлерінде сақталғандығын айтады және Құран Хз.Пайғамбар
заманында жазылған еді. Хз.Пайғамбардың құзырында жазылған бұл бөліктерді
сахабалар үйлерінде сақтаған болатын дейді. Оқу жазу білмейтін
үмми(сауатсыз) және өздерінің жеке бір Құран нұсқалары болмаған мұсылмандар
Хз.Пайғамбардың Құран оқуы, намаз оқуы және уағыз айтқан кездерінде жаттап
алатын болған. Хз.Пайғамбардың өмірде болған кезінде уахи үздіксіз келіп
тұрғандықтан Құран мәтіндерін бір кітап халіне келтіп мұсхаф жасау мүмкін
болмаған еді. Егер де Хз.Пайғамбардың заманында Құран Кәрімді бір кітап
халіне келтіруге әрекет жасалған болса еді уахи ұдайы келіп жатқандықтан
жиі-жиі өзгертулер енгізіп алдыңғы жазылған мұсхафтың орнына жаңадан мұсхаф
жазып отыруға тура келетін еді әрине бұл мүмкін емес болатын. Сахабалардың
көпшілігі Құранды жаттайтын араларында қари сахабалар да бар еді және
өздеріне тиесілі жеке мұсхафтары бар сахабалар да бар еді. Бұл кезде
Хз.Пайғамбар тірі болатын ол өмірде болған кезде Құранның жойылуына
байланысты қандайда бір қауіп жоқ болды. Осындай себептерге байланысты ол
кезде Құранның сақталуына байланысты қандайда бір қауіп туындамады.Бірақ
Хз.Пайғамбар қайтыс болғаннан кейін иртидат(діннен шығу) оқиғалары және
жалған пайғамбарлар пайда болды.
Хз.Пайғамбар қайтыс болғаннан кейін оның халифасы Хз. Әбу Бәкір
дәуірінде Құранға байланысты жасалынған іс-әрекет, хижри жыл санауы бойынша
он бірінші жылдың соңында немесе он екінші жылдың басында, халифалық
міндетінің алғашқы жылында болды. Шамамен он бес айға созылған Құранды
топтастыру іс-әрекеті, Яамама шайқасынан кейін басталып халифа Хз. Әбу
Бәкірдің хижри он үшінші жылдың алтыншы айында қайтыс болуынан бірнеше ай
бұрын аяқталды. Халифа Хз. Әбу Бәкірдің аз ғана екі жылдық халифалығның көп
бөлігі Ислам топрақтарында Хз.Пайғамбардың өлімінен соң пайда болған
мәселелерді шешумен кетті. Бұл дәуірде Араптар арасында тайпалардың діннен
шығыуы, зекет беруді қаламайтындардың артты және жалған пайғамбарлар пайда
болды. Хз. Әбу Бәкірдің қысқа екі жылдық халифалығында бұл мәселелердің
барлығы өз шешімін тапты. Оның халифалығы заманында өте маңызды істерінің
бірі шашыраңқы халдегі жазулы Құран нұсқаларын бір араға жинап Құранды бір
кітап халіне келтіріп оның жойылып кетуіне байланысты алаңдаушылықтың алдын
алды. Хз. Али, Хз. Әбу Бәкірдің жасаған бұл іс-әрекетінің өте рахметті және
маңызды бір іс болғандығын өзінің мына сөздерімен көрсетеді: Аллах Хз. Әбу
Бәкірге рахмет етсін, мұсхафтар мәселесіне келгенде ең жоғары әжір(сыйлық)
оған тиесілі, Құранды ең алғаш болып топтастырған ол болатын. Хз. Әбу
Бәкір Құранды топтастыру ісін Хз.Пайғамбардың уахи жазушысы болған Зейд б.
Сабитке тапсырды. Хз. Әбу Бәкірдің халифалығы заманында Құранның
топтастыру іс-әрекетінен соң Хз. Омардың халифалығы кезінде Құранға
байланысты қандайда бір іс-әрекет жасалынбады. Дегенмен Хз. Османның
халифалығының алғашқы жылдарында мұсылмандар арасында негізгі Мұсхафтан
Құранды көбейту қажеттілігі сезіле басталған болатын. Сахабалардың
Мединеден тыс басқа жерлерге шығуы Хз.Омардың халифалығы заманында тек қана
рұқсатпен жүзеге асатын еді. Одан кейін халифа болған Хз.Осман заманында
бұған толық еркіндік берілген еді. Ислам өлкелеріне таралған сахабалар
Құранды өздері білген қырағаттармен үйрете бастаған болатын. Осының
негізінде мұсылмандар арасында қырағатқа байланысты түрлі келіспеушіліктер
пайда болды.Бұл келіспеушіліктердің алдын алу мақсатымен халифа Осман
негізгі Мұсхафты Хафсадан алдыртып комиссия құрып жеті нұсқада көбейтті.
Көбейтілген Құран нұсқасының сол нұсқаны үйрететін үйретуші
мұғалімдерсіз жіберілмегенін айту маңызды болып есептелінеді. Мысалы
Мединеге Зейд б. Сабит, Меккеге Абдуллах б. Сайд, Шамға Мұғира б. Шихаб,
Басраға Амир б. Қайс және Куфаға Әбу Абдуррахман әс-Сүлеми халифа Османның
бұйрығымен жіберілген болатын.
Осы тақырып бойынша маңызды жұмыстар жасаған Абдулфәттах әл-Кади бұл
мәселе жайлы былай дейді: Бұл ғалымдардың әрқайсысы жіберілген өлкенің
адамдарына, Хз.Пайғамбардан тәуатур жолымен келген Мұсхафтың жазуына лайық
болып саналған қырағаттарды оқитын. Хз.Османның Мұсхафтармен бірге оны
оқытатын ғалымдарды жіберудегі мақсаты адамдардың Хз.Пайғамбардан жеткен
қырағаттарды үйренуін қамтамасыз ету болатын.
Хз.Осман заманында истинсах (көбейтілу) етіліп белгілі Ислам
орталықтарына жіберілген Мұсхафтардан төрт данасы өртелген, түрлі соғыстар
және басқа да оқиғалардың себебінен жоқ болып кеткен, бірақ бұлардың
арасынан үш данасы қазіргі күнге дейін жеткен. Ол Мұсхафтардың біреуі
Түркиядағы Топкапы Сарайында, ал екіншісі болса Ташкентте үшіншісі Лонданда
сақтаулы тұр. Қазіргі күнге дейін жеткен бұл үш нұсқаға байланысты
зерттеулер жасаған белгілі пәкістандық ислам ғалымы Мұхаммед Хамидуллах бұл
нұсқаларды зерттей келе нұсқаларда мағына жағынан толық бірдей болғандығын
айтқан.
Халифа Османның көбейттірген Мұсхафтары харәкә және ноқталарсыз болды
және мұндай белгілер қойылмастан көбейтілген болатын. Осындай түрде
жазылған Құран мәтіндерін әр түрлі аймақтарда өмір сүрген араб халықтары
бұлардың арасын айыра алатын. Құранды оқу үшін қандайда бір харәкә және
ноқталау белгілеріне қажеттілік туған жоқ болатын. Белгілі ислам ғалымы Әбу
Ахмәд әл-Әскәридің айтуы бойынша Құранды ешқандай харәкәсіз және
ноқталаусыз оқу халифа Османның заманынан Абдулмәліктің халифалығына
дейінгі аралыққа дейін жалғасқан болатын. Алайда халифа Абдулмәліктің
кезінде Иракта араб еместер арасында Құранның сөздері мен әріптерін қате
оқуларына байланысты бөлінушіліктер пайда болды.
Осыған байланысты мемелекет адамдары Құранның бұрмаланып оқылуына
байланысты өз алаңдаушылықтарын білдірген болатын. Осының негізінде Құран
мәтіндерінің дұрыс оқылуын қамтамасыз ететін ой-пікірлер айтыла бастады.
Осы мәселе жайында Убейдуллах б. Зияд және әл-Хаджаж б. Юсуф әс-Сақафи өз
пікірлерін айтты. Соның ішінде әл-Хаджаж Құран жазуына байланысты
жаңартулар жасады. Оның жасаған бұл реформалары Құран жазуының ең ашық,
анық түрде және оңай оқылуын қамтамасыз етуді негізге алынды. Халифа Осман
өзінің көбейттірген мұсхафтарына байланысты оның ішінен жазуға
кемшіліктердің шығатындығын айтты және оның араптар тарапынан
түзеттірілетінін айтқан болатын. Құранды ең алғаш ноқталаған адам Әбул-
Әсуәд әд-Дуәли болды. Ол Құранның оқылуын жеңілдететін белгілер қоюға
кірісіп нәтижесінде фәтхә үшін әріптің үстіне бір ноқта, кәсрә үшін астына
бір ноқта, дамма үшін әріптің алдына бір ноқта белгілерін жасады.Ол
осылайша Құранның оқылуына байланысты қателіктерді түзетуге тырысқан
болатын.
Әбул-Әсуәд әд-Дуәлимен бірге Құранды ноқталауға өз үлесін қосқан адам
Иахя б. Ямер. Дегенмен оның Құранды ең алғаш ноқталағаны жайында қандайда
бір нақты дәлел жоқтың қасы. Иахя б. Ямер Мерв қаласындағы мұсхафтарды ең
алғаш ноқталаған адам болғандығы айтылады. Бұл мәселе жайындағысын айтады.
Ибн Халликан оның айтуы бойынша Ибн Сириннің ноқталанған бір мұсхафы бар
еді, оны Иахя б. Ямер ноқталаған екен. Иахя б. Ямердің Әбул-Әсуәд әд-Дуәли
сияқты Құран оқылуының жақсаруына қосқан үлесі болғандығы анық.
Жылдар өткен сайын Құран оқуының жеңілдетуіне байланысты іс-әрекеттер
арта түсті. Ноқталарды ең алғаш қойған және оларды Құранда қолданған адам
әл-Халил . Ноқталардың қойылу себептерін түсіндіріп хамза, шәдда белгілерін
қойған да ол болатын. әл-Халил қазіргі кезде қолданылып жатқан Құранның
оқылуын жеңілдетуге бағытталған белгілердің көпшілігін жасады.
Зерттеу әдісі.Бұл зерттеу жұмысында салыстыру, классикалық және
саманауи процестерді синтездей отырып, анализ жасау әдісі кеңінен
қолданады. Құран тарихының негізгі ұстанымдарын негізге ала отырып дәлелді
пікірлер келтірілді.
Диплом жұмысының құрылымы. Құран Кәрімнің жазылуы, көбейтілуі және
харәкәлануы деп аталатын жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі–65 бет
Бірінші бөлімде Ұлы Жаратушы тарапына түсірілген Құран уахиының ең
алғаш Хазіреті Пайғамбар заманында қалай жазыла бастағаны және сақталуы
және жазылған Құран бөліктерінің неліктен бір кітап халіне
келтірілмегендігі баяндалады.
Екінші бөлімде жазылған Құран бөліктерінің Хазіреті Әбу Бәкір
заманында топтастырылуы топтастырылуын қажет еткен себептер және Құранды
бір кітап халіне келтіру ісінің Мединелік сахаба Зейд б. Сабитке берілуі
баяндалады және Құран бөліктерін жинау барысында қолданылған метод сондай-
ақ топтастырылған мұсхафтың ерекшеліктері айтылады.
Үшінші бөлімде Құранның халифа Осман заманында көбейтілуі, Мұсхафтың
көбейтілуін қажет еткен себептер, Құранды көбейту ісінің Зейд б.
Сабиткеберілуі және көбейтілген Осман мұсхафтарының харәкәлануы баяндалады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І Бөлім. Құран Кәрімнің жазылуы
1. Құранның Хз.Пайғамбар заманында жазылуы
Білгеніміздей Хз.Пайғамбардың негізгі міндеті, уахи жолымен келген
Аллахтың әмірі мен тыйымдарын адамдарға жеткізу, сондай-ақ уахидың сақталуы
мен қорғалуын қамтамасыз ету болды. Осы себептен Аллах елшісі бір жағынан
таблиғ міндетін атқарған кезде екінші жағынан сахабаларға Құранды оқытқызды
және жаттатқызды. Хз.Пайғамбар өзіне түсірілген аят пен сүрелерді Аллахтың
рұқсатымен алдын өзі жаттайтын еді сосын асхабына таблиғ ететін еді. Әр жыл
Рамазан айында Жәбрейіл Хз.Пайғамбарға келіп ол кезге дейін түскен барлық
аяттарды оған оқиды, Хз.Пайғамбар да Жәбрейілге оқып беретін еді. Осылайша
Құранды муқабәлә(бір-бірлеріне қарсы отырып оқу) етіп жаттайтын еді. Тіпті
Хз.Пайғамбардың қайтыс болатын жылы бұл муқабәлә екі рет жасалынды.
Хз.Пайғамбардың рамазанда болған соңғы муқабәләсін әл-ардатул ахирә деп
атайды. Бұл жайында Хз. Фатима Хз.Пайғамбардың өзіне жасырын түрде:
Жәбрейіл әр жыл сайын Құранды менімен бірге бір рет муқабәлә жасайтын еді.
Бұл жылы Құранды екі рет муқабәлә жасадық. Содан-ақ ажалымның келгендігін
түсіндім деп айтқанын Хз. Айша айтады.
Аллах Тағала Құран Кәрімде былай дейді: Расында Құранды біз түсірдік.
Әрі шын мәнісінде оны біз қорғаушымыз (Хижр, 9) деу арқылы оның қорғалуы
тікелей Аллах тарапынан болатындығын білдіреді. Хз.Пайғамбар Құранды бүкіл
адамдарға жеткізуге міндеттелген осы міндетін орындау үшін үлкен қайрат
танытқан. Аллах тарапынан жіберілген Құран Кәрімнің сақталуына себепкер
болды [1. 27б].
Хз.Пайғамбар және сахабалардың көпшілігі үмми(сауатсыз) болғандықтан
және жазу құралдары аз болғандықтан алғашқы кездерде Құран мәтіндері
көбінесе жатталатын еді, бірақ Хз.Пайғамбар жазу ісіне аса бір маңыз берді.
Аллах Тағала Құран Кәрімге Кітап атын берген жазылуын әмір еткен. Өйткені
кітап сөзінің мағынасы жазылған нәрсе деген мағынаға келеді. Сондықтан
Хз.Пайғамбар сауатты жазу білетін сахабаларды уахиды жазатын катиб(жазушы)
қылды. Әрбір уахи келген кезде олардың біреуін шақырып, Жәбрейлдің айтуымен
түскен аяттың қай сүренің ішіне жазылатындығын айтып жаздыртатын еді.
Хз.Пайғамбардың келген уахиды жаздыртқанына байланысты көптеген риуаяттар
хадис кітаптарында орын алған. Уахиды жазған жазушылардың саны қырыққа жуық
болды.
VI-VII ғасырларда жазу Арабия түбегінде кең жайылған және жеңіл бір
қатынас құралы емес еді. Жағдай осылай болса да соған қарамастан Құран
Кәрімнің барлығы Хз.Пайғамбар заманында жазылды.
Құранның ең алғашқы уахилары деп саналатын аяттарда оқу және жазу
туралы айтылған. Бұл аяттарда оқудың, қаламмен жазудың, білмеген нәрсені
үйренудің айтылуы уахидың өте ерте кезден бастап жазыла бастағанын
көрсететін дәлелдердін бірі.
Хз.Пайғамбар да сондай бір көзқараста болып жазуға аса мән беріп, оқу-
жазуды үйренуді қолдады. Әкенің балаларына оқу-жазуды үйретуін, бір жағынан
әкелік міндет ретінде көріп, Бәдір соғысында тұтқынға түскен алпыс
мүшірікке мұсылмандардың он баласына оқу-жазуды үйретсе оны бостандыққа
жіберетіні туралы шарт қойды. Жаттау қабілеті әлсіз болған сахабаларына
қолынан жәрдем алуын яғни алған білімдерін жазып сақтауын өсиет етіп,
әрдайым мен үйретуші ретінде жіберілдім деп айтты.
Хз.Пайғамбардан Құран тыңдаған сахабалар егер жазу білетін болса
есіткендерін жазады және жазған бұл мәтіндерін жаттайтын еді жазу
білмейтіндердің де арасында жаттағандары көп еді. Ямама оқиғасында
70(кейбіреулердің айтуына қарағанда 500 және 700) курра сахабалардың шәхит
болуы, ол дәуірде Құранды жаттағандардың көп болғандығын көрсетеді.
Мұсылмандар Құранды жаттап оны күндіз-түні оқитын еді. Бірақ
Хз.Пайғамбар(сау) түскен Құран уахиының тек жатталуы жеткілікті деп
ойламады. Үйткені оны көп адамдар жаттасын брақ кейін белгілі бір уақыт
өткенде жаңылу, ұмыту, шатастыру болады. Сол себептен Хз.Пайғамбар(сау)
сахабаларына Құранды жаттауға және жазуға әмір етті. Құранның Хз.Пайғамбар
заманында жазылғандығына байланысты ешқандай күмән жоқ және бұл айтылып
отырған пікірлерді дәлелдейтін көптеген дәлелдермен құжаттар бар. Бұл
дәлелдерді Құранның ішіндегі дәлелдер және Құраннан тыс басқа дәлелдер деп
қарастырсақ болады.
А. Құранның ішіндегі дәлелдер
Құранның өзін кітап ретінде анықтама беруі уахи болған кезден жазуға
көшірілгенін көрсететін Құранның ішіндегі дәлелдерінің бірін сипаттап тұр.
Бұл мәселеде Құран мен кітап болу сипатының бірге айтылған аяттарды айтсақ
болады. Кітап сөзінің, бірқатар мәселелерді бір араға келтіру мағынасы бар
және жазылған және оқылған нәрсе деген мағынаға да келеді.
Пайғамбарлықтың алғашқы жылдарында түскен Ғалақ сүресінің 5 аятында:
اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ، خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ، اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَم الَّذِي عَلَّمَ
بِالْقَلَمِ، عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لمَْ يَعْلَمْ
Жаратқан Раббыңның атымен оқы. Ол, адам баласын ұйыған қаннан
жаратқан. Оқы! Ол Раббың аса ардақты. Сондай қаламмен үйреткен. Ол,
адамдарға білмеген нәрсесін үйреткен. Бұл аяттарда оқу-жазу туралы
айтылған. Оқудың, жазудың, білмеген нәрсені үйренудің өте маңызды нәрсе
екендігі айтылады. Аятта айтылған нәрселер Құранның жазуға көшірілуіне
ишарат болды [2. 597б].
Құранның Мекке кезеңінде жазылғандығын көрсететін дәлелдердің бірі
Фурқан сүресінің бесінші аяты: Олар айтты: (Бұл Құран), оның, басқаларға
жаздырып өзіне күні бойы оқуда болған, бұрынғыларға тиісті аңыз әңгімелер.
Бұл аятта кәпірлердің Құранға жала жауып оның яғни Құран аяттарының алдыңғы
қауымдардың аңыз әңгімелері болғандығын, Хз.Пайғамбардың бұларды
басқаларына жаздырғандығы және жатталуы үшін өзіне күні бойы оқылғандығы
айтылады. Бұл жерде екі маңызды нәрсені аңғаруға болады: біріншісі уахидың
Мекке кезеңінен бастап жазыла бастағанын және екіншісі ол Хз.Пайғамбардың
оқу–жазу білмейтін үмми болғандығын осы аят арқылы аңғаруға болады.
Ғабәсә сүресінің алғашқы аяттарында бұл илахи хабардың бір өсиет
болғандығы, өте қадірлі, жоғары және өте таза беттерде жазулы екендігі, аса
қадірлі жазушылар тарапынан жазылғандығы білдіріліп, бұл аяттардан насихат
алуға тырыспаған кәпірлердің қатты азаппен қиналатындығы айтылады.
Жазылғандығы айтылған бұл аяттардың Ләуху-махфуздағы негізі, қадірлі
жазушылар періштелер тарапынан жазылғандығы, жер жүзіне түскеннен кейін
уахилар Хз.Пайғамбардың жазушылары тарапынан жазылды.
Уақиға сүресінің соңғы аяттарында, Құранның этимологиясына байланысты
мүшіріктердің жапқан жалаларына жауап ретінде, уахидың Ләуху-махфузда
сақталған бір кітапта екендігін нақты білдірілген. Яғни Құранның Ләуху-
махфузда сақталғандығы айтылады. Одан кейінгі аятта Оған тек таза
болғандардан басқасы жақындамайды деген аят келеді. Бұл жерде айтылып
отырған мутаххәруун сөзінің мағынасын көпшілік ғалымдар періштелер
екендігін айтады.
Бәийнә сүресінің екінші және үшінші аяттарында: Аллах тарапынан
жіберілген және ең дұрыс хүкүмдерді қосқан өте таза парақтарды оқыған бір
елші. Бұл аят Хз.Пайғамбар Аллах тарапынан келген бір елші болғандығын
және өте таза парақтар оқығандығын білдіреді. Ибн Хажәрдің айтуы бойынша
бұл аят, Құранның түскен кезден бастап жазылғндығын көрсетеді.
Жоғарыда айтылған дәлелдер, Құранның түскен кезінен бастап жазыла
бастағанын көрсетеді. Бұл бойынша Хз.Пайғамбар Құранның алғашқы түскен
күнінен бастап жаздыртқанын білдіреді.
Енді Құраннан тыс басқа дәлелдерге тақталайық.
Б. Құраннан тыс басқа дәлелдер
Құран мәтінінің Аллах елшісі заманында жазылғандығын көрсететін
Құраннан тыс басқа дәлелдер аз емес. Бұлардың кейбіреулеріне тоқталып
кетейік.
1. Ибн Хишамның айтуы бойынша Хз.Омар(ра)дың мұсылман болу оқиғасында
қарындасының қолында болған Таха сүресінің алғашқы аяттары жазылған парақ,
Құранның жазыла бастағанын көрсетеді.
2. Хз.Османның(ра) сөзі де Құранның жазылғандығын көрсетеді:
Пайғамбарға(сау) Құран аяттары түскен кезде Құран жазушыларының бірін
шақырып оған: Бұл аяттарды жазып, пәлен сүренің ішіне қой дейтін.
3. Абдуллах б. Омардан мынадай бір хабар жеткен: Біз, өзімізбен бірге
Құран нұсқаларын алып жүрген кезде дұшпан мемлекеттерге баруға рұқсат
етілмеді. Бұның себебі, ол нұсқалардың жау қолына өтіп кетуінен
қорққандықтан еді [3; 6-10б].
4. Хз.Пайғамбардың(сау) Менен Құраннан басқа бірнәрсе жазбаңдар
деген сөзі де Құран уахиының жазылғандығын корсететін дәлелдерден бірісі.
Байқағанымыздай барлық бұл тарихи дәлелдер анық, Аллах елшісі, өзіне
келген әрбір Құран уахиын тек жаттау және жаттатумен шектелмеген, сонымен
қатар жазуға да әмір еткен. Хз.Пайғамбар үмми(оқу-жазу білмейтін) болатын
сондықтан өзіне келген уахиларды оқу-жазу білетін көптеген сахабаларға
жаздыратын еді. Мысалы тек қана Медине дәуірінде 65 кісі уахи
катиплері(келген уахиды жазатын адам) болды. Меккеде алғашқы уахи катибі
болған адам Абдуллах б. Саад б. Әбу Сарх болды. Ал Мединеде болса алғашқы
уахи катибі болған Убеий б. Кааб еді. Одан соң Зейд б. Сабит уахи катибі
болды. Бұлардан басқа да көптеген сахабалар уахи жазды олардың есімдері
былай: Әбу Бәкір, Омар б. әл-Хаттаб, Али б. Әбу Талиб, Осман б. Аффан,
Зубейр б. Аууам, Халид б. Уалид, Амр б. Ас, Хузейфа б. Иаман, Амир б.
Фухейра, Муавия, Шурахбил б. Хәсәнә, Сабит б. Қайс, Абдуллах б. Әркам, Муаз
б. Жәбал, Абдуллах б. Сейд, Саад б. Әбу Уаққас, Талха б. Убейдуллах, Муғира
б. Шубә және тағы басқалары болды.
Жазбаларға қарағанда Хз.Пайғамбардың (сау)Құран жазушылары(түскен
аяттарды жазатан адамдар) аяттарды жазып бітіргеннен кейін Аллах елшісі
оған жазғандарын дауыстап оқуын әмір еткен.
Осылайша Құран жазушысы жазған мәтінде кемшілік, қате болса оны
түзеттіріп отырған. Зейд б. Сабит бұл жағдайды бізге былайша
түсіндіреді:Аллах елшісі маған уахи жаздырады және біткен кезде жазғанымды
оқыттыратын еді. Егер қандайдабір қате немесе кемшілік тапса, бұны бірден
түзеттіретін еді. Сосын мен де уахиды адамдарға білдіретін едім. Бұдан соң
Аллах елшісінің бақылауынан өткен Құран мәтіні, қайтадан оның әмірі бойынша
көбейтілді, мұсылмандардың бір бөлігі бұл көбейтілген нұсқадан алады, бір
бөлігі түзетілген нұсқадан өздері үшін бір нұсқадан жазып алады [4;15].
Истинсах(көбейтілу) ісі біткеннен соң негізгі нұсқа Аллах елшісіне қайта
тапсырылады. Аллах елшісі қандайдабір қателікке жол бермеу үшін келіп
жатқан уахиды түрлі нәрселерге жаздыратын сосын сүре біткенде оларды бір
лайықты параққа жаздыратан еді. Зейд б. Сабит:Біз Хз. Пайғамбардың(сау)
жанында Құранды бір бөлек бөліктерден жинайтын едік деген сөзі де бұған
бір дәлел болады. Бұның үстіне әл-Хаким ән-Найсабури де Зейд б. Сабиттің
айтқандарына сүйене отырып былай деген:Құран мәтінінің бір жерге жиналуы
үш жағдайда болып алғашқысы, Хз.Пайғамбардың(сау) хұзырында жасалды.
Сонымен қатар әл-Байхақи да:Менің ойымша бұның мақсаты, түрлі уақыттарда
түскен аяттарды Хз.Пайғамбардың назарында сүрелер халінде жазу деп бір
көзқараста жорамал жасады.
Тағы да бір басқа риуаятта да, Хазрежли Зүрекұлдарындан Рафи б. Малик
(32\652) жайында Ибнул-Есир тарапынан жазылады. Бұл бойынша Рафи б. Малик,
Хз.Пайғамбармен Ақабада бір араға келген, бұл кездесуде Хз.Пайғамбар оған,
он жыл бойы түскен аяттарды берген және Юсуф сүресін үйреткен. Рафи б.
Малик Мединеге келгенінде Мединеде ең алғаш құрылған Ислам мешітінде
үйренген аяттарын айналасындағы адамдарға оқыған.
Айрықша Құранның жазылғандығын көрсететін басқа да хабарлар бар.
Зейд б. Сабит былай дейді: Хз.Пайғамбардың көршісі едім. Өзіне уахи
келген кезде мені шақырады және менен келген уахиды жазуымды сұрайтын еді.
Уахи катиплігін Мединеде жасаған Зейд б. Сабит бұл мәселеге байланысты
маңызды материалдар ұсынады: Хз.Пайғамбардың хұзырында Құранды пергамент
немесе папирустардан телиф ететін едік [5;51б]. Байхаки бұл жердегі
телиф сөзінің мағынасын былайша түсіндіреді шашыраңқы халде болған Құран
бөліктерінің, аят және сүрелерінің Хз.Пайғамбардың әмірі бойынша бір араға
келтірілгендігі, қойылуы керек жерлерге оның әмірі бойынша орналастырылуы
мағынасына келетіндігі жайында пікір айтады.Байқағанымыздай Құранның ол
кезде қолда бар табылған материалдарға жазылып, кейін мүмкіндік болған
кезде берік материалдарға қайта көшіріліп жазылғандығын көрсетеді. Тіпті
Зеркаши бұл риуаяттың, Құранның ең алғаш топтастырылуын Хз.Пайғамбар
заманында жасалынғандығын көрсететіндігін айтады.
Тағы да Зейд б. Сабиттен келген мына бір хабар да бұл мәселені
нақтылай түседі: Мен Хз.Пайғамбарға келген уахиды жазатын едім. Уахи
келген кезде оның бойында қалыптан тыс жағдайлар орын алады, борша-борша
болып терлейтін еді. Бұл халі өткеннен кейін қолымдағы жауырын сүйегіне
ұқсас жазу материалымды алып оның хұзырына кіремін, ол оқыған Құранды
жазатын едім. Жазу ісін бітірген кезде уахидың ауырлығынан тізелерім
сынады, енді жүре алмайтын сияқты болатын едім. Уахиды жазып бітіргенімде
Хз.Пайғамбар оқы дейтін, мен де жазғандарымды оқитын едім. Егерде
қандайда бір қате болса Хз.Пайғамбар оны түзелтеді, сосын жазған бөліктерді
халыққа беретін еді [6,152б].
Имам Маликтің Муваттасында Абдуллах б. Әбу Бәкір б. Хазмдан риуаят
етілген бір хабарда Хз.Пайғамбардың Амр б. Хазмға жазған хатында Құранға
тек қана таза болғандар жақындай алады деп айтылады.
Абдуллах б. Аббастан риуаят етілген бір хабарда Хз. Османға тиесілі
мына сөздерді айтады:
Кейбір уақыттарда Хз.Пайғамбарға бірнеше сүре бірден түсетін еді.
Өзіне бір уахи түскен кезде бұны мынадай нәрселер айтылған сүренің ішіне
қойыңдар, ана аятты мынадай нәрселер айтылған сүренің ішіне қойыңдар дейтін
еді.
Жазбаларда Хз.Пайғамбардың уахи катиплері жайлы мағлұматтардың да
берілуі бір дәлел болып табылады. Хз.Пайғамбардың уахи және басқа да жазу
істеріндегі катипларының саны жиырма төрт және қырық үш арасында. Бұның өзі
Хз.Пайғамбардың өмірде болған кезінде Құранның жазыла бастағанын көрсетеді.
Уахи жазушыларының арасында мына есімдер алдыңғы қатарда келеді: Зейд
б. Сабит, Убеий б. Кааб, Хз.Әбу Бәкір, Хз. Осман, Хз.Али, Әбу Әийуб әл-
Ансари, Әсад б. Зурарә, Абдуллах б. Саад б. Әбис-Сарх, Халид б. Сайд,
Муавия б. Әбу Суфян, Әбу Суфян, Әбу Сәләмә, Әркам б. Әбил-Әркам, Джафер б.
Әбу Талиб, Хузейфа б. әл-Иаман, Халид б. Уалид, Зубейр б. Аууам, Зейд б.
Әркам, Талха б. Убейдуллах, Абдуллах б. Реваха, Амр б. әл-Ас, Муғира б.
Шубә, Язид б. Әбу Суфян, Муаз б. Джәбәл, Абдуллах б. Амр б. әл-Ас, Хассан
б. Сабит.
Барлық бұл ашық нақты дәлелдерден түсінетініміз Құран Кәрім
Хз.Пайғамбардың өмірде болған кезінде жаздырылған, сонымен қатар тек қана
жаздырылып қана қойылмаған сахабалар тарапынан жатталған. Хз.Пайғамбар
заманында уахи әлі жалғасып жатқандықтан Құран парақтары бір кітап халіне
келтірілмеді. Бұл іс өзінен кейінгі сахабаларына қалдырылды. Хз.Әбу
Бәкірдің Құранды топтастыруға кіріскен кезінде Құран бөліктері шашыраңқы
халде еді олар сахабалардың қолында әр түрлі жазу құралдарының үстіне
жазылған еді.
Бұл риуаяттардан ұғатынымыз Хз.Пайғамбардың(сау), түрлі уақыттарда
түскен аяттарды әртүрлі нәрселерге(тері, мата, сүйек, құрма ағашының
жапырақтары және қабығы т.б.) жаздырып кейін бір таза параққа жаздырып
мұхафаза(жаттау) жасағанын көреміз.
Құран мәтінінің Аллах елшісі(сау) заманындағы алғашқы жазылу тарихына
яғни ең алғаш қай кезде жазылды хижреттен алдын ба, әлде хижреттен соң ба
соған тоқталайық. Меккеде түскен әл-Фурқан 255ші аяты Құранның Мәдинаға
хижрет етілуден бұрын жазылғандығын көрсетсе де, мұнымен нақты уақытын
белгілеу мүмкін емес. Бұл тақырыпта бізге нақтылық беретін хабар, Хз.
Омардың қарындасының қолында болған хронологиялық бойынша 45-ші Мұсхафларда
20-шы қатарда орналасқан Таха сүресі жазылған Құран мәтіні. Білетініміздей
бұл сүре Хз. Омардың мұсылман болуынын бұрын түскен. Хз. Омар, Аллах
елшісі Мұхаммедтің(сау) пайғамбарлығының 5-ші жылы мұсылман болды [7;108б].
Бұл жазылған деректерге сүйенсек Құран мәтінінің хижреттен бұрын
жазылғандығы туралы пікір айта аламыз. Дегенмен зерттеулерде сүренің түсу
тарихы 45-ші қатарда орналасуы және өзінен бұрын түскен сүрелердің де нақты
қай кезде жазылғандығы туралы дәлелдердің болмауы, нақты аяттардың қай
кезден бастап жазыла бастағанын білуге мүмкіндік бермейді. Ислам
энциклопедиясында Құран тарихын жазған Ф.Бюль, уахидың қай кезден бастап
жазыла бастағаны жөнінде белгісіз екендігін айта келіп, келген уахилердің
жазылуына мұқтаждық сезілгенге дейін көп уақыт өткендігі турасындағы
пікірде де емес.
Бірақ италиян тарихшысы Каэтани, бұл тақырыпта айтылған Хз. Омардың
мұсылман болу оқиғасын күманды көрсетуге тырысты. Меккеде түскен Құран
мәтіндерінің жазыла бастамағанын дәлелдеумен болды. Оның бұл тақырыптағы
түсінігі былай: Құранның түсу тарихы бір ширек ғасырды толтырады. Хижреттен
бұрын Пайғамбардың таблиғ еткен Құран мәтінінің жазылып қорғалуы жөнінде
Мұхаммедтің мән бергендігіне сүйенетін ешбір ишарат жоқ. Құранның бұл
дәуірде жазылғандығын көрсететін дәлелге яғни Омардың мұсылман болу
оқиғасын кездейсоқтық деп біледі. Бұдан шығатыны хижреттен бұрын
Мұхаммедтің таблиғ еткен аяттарды жаздыруды ойламағандығы, мәтіннің
мұхафазасы үшін сахабаларға және хафиздарға сенген.
Каэтанидің бұл айтқан пікірлерін қабыл алу мүмкін емес. Хз. Омардың
мұсылман болу оқиғасын қабыл етпеумен бірге бұл риуаятты айтқан рауиді
қабыл етпесек те, кәпірлердің Хз.Пайғамбар жайындағы пікірлеріні айтқан әл-
Фурқан 255ші аяты, Құран уахиының Меккеде жазылғандыған анық көрсетеді.
Негізінен бұл жерде анық білінбеген нәрсе, уахидың Меккеде қай кезден
бастап жазыла бастағандығы. Айтпесе Мекке дәурінде уахидың жазылғандығына
байланысты ешқандай күмән жоқ [8;83-87б]. Хз.Пайғамбар уахидың сақталуы
үшін қатты көңіл бөлетін еді. Оның келген уахиларды жаттауы көкірегінде
сақтап тілінде айтуы Аллахқа тиесілі еді. Хз.Пайғамбар келген уахиларды
алдымен өзі намаздарда оқып жаттауын қуаттандыратын еді. Кейін жаттауы
жақсы болған мұсылмандарға жаттататын еді. Құранда бұл жайында: Саған
оқытамыз және сен Аллахтың қалауымен ұмытпайтын боласын деп әмір етті.
Хз.Пайғамбардан бөлек сахабалар да келген уахиларды жаттады. Түндерде және
намаздарда әрдайым оқылған Құран мәтіндері оның сақталуына негіз болды. Ол
кездерде екі уақыт намаз оқылатын еді таң намазы және екінті намазы.
Хз.Пайғамбар жүрегіне түсірілген уахиларды тек тек оқумен және жаттаумен
шектеліп қалған жоқ сонымен қатар оның жаздырылуын да әмір еткен әт-Тур
сүресінің алғашқы аяттары және Абәсә сүресінің 11-14-ші аяттары бұған дәлел
бола алады. Келген уахилардың жақсы жақсы жатталуы үшін Хз.Пайғамбар түскен
аяттарды бірінші өзі жаттайды сосын әрдайым намаздарда, сапарларда және
қиын кездерде оқитын еді. Күнделікті оқылатын намаздарда Құран аяттарының
жоғары дауыспен оқылуын әмір етті. Бұның нәтижесінде мұсылмандар Құранды
жаттаулары керек болды. Құран оқыған кезде Хз.Пайғамбар сахабаларға сіңдіре-
сіңдіре оқитын еді. Сахабалар да Құранның оқылуына аса бір маңыздылық
танытатын еді. Хз.Пайғамбар олар Құран оқыған кезде олардың Құран оқуларын
бақылап отыратын еді.
Құранның үйренілуі үшін бір мұғалімнің тарапынан үйренілуін талап
етті. Әлбетте ең алғашқы мұғалім Хз.Пайғамбардың өзі болды ал кейінгі
мұғалімдер болса Хз.Пайғамбар тарапынан жетілген мұғалімдер еді.
Хз.Пайғамбар сахабалардың қабілеттеріне қарайтын еді егер жаттау қабілеті
жақсы болса оған Құранды жаттауды бұйыратын, ал егер жаттау қабілеті әлсіз
жаттағанын тез ұмытып қала беретін болса оған Құран мітіндерін жазуға
рұқсат еткен. Сахабалардың әрдайым ұмытпай жаттап жүрулері үшін де
жазуларын әмір еткен болатын.
Бұдан бұрын айтқанымыздай дәлелдер Құран аяттарының барлығы
Хз.Пайғамбар заманында жазылғандығын көрсетеді. Оның үстіне Хз.Әбу Бәкірдің
Құранды бір араға жинау үшін тағайындаған Зейд б. Сабитке Аллах елшісі
Мұхаммедтің тірі кезінде жазылмаған ешбір аяттың жиналмауын әмір етуі де,
Меккеде түскен Құран бөліктерінің барлығының жазылғандығы деп жорамалдасақ
болады. Бұдан шығатын қорытынды Құранның Меккеде түскен кезінен бастап
жазыла бастады десек болады.
1.2. Жазылған Құран аяттарының сақталуы
Жаздырылған Құран аяттарының қайда сақталғандығы жөнінде екі түрлі
пікір бар. Бірінші топтың пікірі бойынша уахи жазушылары тарапынан жазылған
әрбір мәтін түзеттірілгеннен кейін Хз.Пайғамбардың үйінде сақталатын еді.
Шындығында Хз.Әбу Бәкірдің, Құранның жиналуы кезінде Хз.Пайғамбардың үйінде
көптеген жазылған мәтін тауып бұларды бірбірімен жіпке байлап жинатқандығы
жайындағы риуаятта бұған тірек бола алады [9;49б]. Хз.Әбу Бәкірдің
байлатқан бұл парақтар, Құранның барлық нұсқасы емес еді. Егер олай болған
жағдайда, Хз.Әбу Бәкір, Зейд б. Сабиттің басшылығындағы Құранды бір жерге
жинау комиссиясын құрмайтын еді. Бұл парақтар Хз.Пайғамбарға тиесілі. Ең
көп сенім білдірілетін нұсқа да бұл болуы керек. Мүмкін Хз.Пайғамбар өзіне
тиесілі бір Құран нұсқасының болғандығын қалаған, бұны біреуге жаздырған,
бірақ бітірмей қайтыс болды. Мүмкін бұл пікір Хз.Пайғамбардың ақылына
өмірінің соңғы жылдарында келген шығар. Егер де оның ойында осындай бір ой
балса еді, негізгі нұсқа да біткен болар еді [10;19б].
Бұл тақырыпта тағы бір басқа пікір бойынша, уахи жазушыларының
тарапынын жазылып сосын Истинсах(көбейтілу) етілген аят мәтіндері, бұларды
жазған жазушылар тарапынан қорғалған. Өйткені бұл жағдай, уахи
жазушыларының жазған негізгі мәтіндерден көшірме жолы арқылы нұсқа шығаруды
қалаған сахабалар үшін де практикалық жол болып саналды.
Бір-бірлерінен әр түрлі жазу құралдарына жазылған аяттардың Мекке және
Мединеде қайда сақталғандығы мәселесі де Құран тарихының маңызды бөлігі
болып табылады. Қайнақтарды зерттегенімізде, бұл мәселеде Мекке және Медине
деп бір шешімге бармай, бұлардың кейбіреулерінің Хз.Пайғамбардың үйінде
сақталғандығы, ал тағы кейбіреулерінің уахиды жазған уахи катибтерінде
(жазушы) сақталғандығын көреміз. Бұл мәселеде алғашқы және жалғыз қайнақ
хижри 243те қайтыс болған Әбу Абдиллах әл-Харис ибн Әсәд әл-Мухасибидің
Фәхмус-Суннә атты еңбегінде орын алған риуаят болып табылады. Суютидің
және одан риуаят еткен Зәрканидің де айтқан риуаяты мынадай: Құранның
жазылуы, соңынан пайда болған бір мәселе емес. Хз.Пайғамбар оның жазылуын
бұйырды. Бірақ Құран тері, жауырын сүйегі, құрма жапырағы және тағы басқа
нәрселердің үстіне шашыраңқы халде жазылған еді. Хз.Әбу Бәкір шашыраңқы
Құран нұсқаларының бір жерге топтастырылуын бұйырды. Құран жазылған
парақтардың шашыраңқы тұрде Хз.Пайғамбардың үйінде табылған еді. Хз.Әбу
Бәкір қандайда бір бөлігі жоғалып кетпесін деп оларды топтастырып бір
жіппен байлатқызды. Мұхасибидің сөздеріне сүйене отырып бұл уахилардың
Хз.Пайғамбардың үйінде сақталғандығы жайлы пікірде де емеспіз. Біз,
Мұхасибидің, Құранның топтастырылуы оқиғасын өз ақылы бойынша шамалап
болжам жасаған деп түсінеміз. Өйткені ол, Хз.Пайғамбардың бұйрығымен
жазылған Құранның жазу құралдарында шашыраңқы халде тері, құрма жапырақтары
үстіне жазылғандығын айтқаннан кейін, өз ақыл бойынша шамалаған жазу
құралдарының парақ\қағаз болғандығын айтады. Оның айтқандарынан ұғатынымыз
мынадай: Хз.Пайғамбар өмірде болған кезінде қағаз, тері және басқа да жазу
құралдарының үстіне жазылған Құран мәтіндері, топтастырылған түрде бір
жерде сақтаулы болмай әр түрлі жерлерде сақталған еді. Хз.Әбу Бәкір
шашыраңқы халде болған бұларды топтастырып бір жіппен байланылуын және бір
мұсхаф халіне келтірілуін емес, жазылып бір жерде топтастырылуын әмір етті.
Жоғарыда айтылған риуаяттардан шығаратын нәтиже Зәркаши, Суюти, Зәркани,
Субхи Салих, Хамидуллах, Мұхаммед Сайд Ясин, Рамазан әл-Бути, Зәнджани,
Осман Кескиұлы, Измирли Исмайл Хаккы, Расул Жафериан және басқа ғалымдар
уахидың Хз.Пайғамбардың үйінде сақталғандығы жайындағы пікірді айтады және
бұл пікірлеріне дәлел ретінде жоғарыдағы риуаятты көрсетеді. Сонымен қатар
кейбір ғалымдар жазылған бұл уахилардың Хз.Пайғамбардың үйінде емес
сахабалар тарапынан сақталғандығын айтады. Бұлардың кейбіреулері мыналар:
Жоғарыда айтылған Хамидуллах кейбір еңбектерінде бұлардың
Хз.Пайғамбардың үйінде сақталғандығын айтады тағы бір басқа еңбегінде бұл
мәтіндердің Хз.Пайғамбардың үйінде емес уахиды жазған катиптер тарапынан
сақталғандығын айтып келіп былай дейді: Ресми уахи катиптері тарапынан
жазылып нұсқалары шығарылған аят мәтіндері, Хз.Пайғамбар тарапынан
сақталмай уахилерді жазған катиплер тарапынан сақталған және бұлардан
көшірме жасап нұсқа шығаруды қалағандарға әрқашан ризалық білдірген.
Мұхаммед Салим Мухайсин де, бұл мәселеде Хамидуллахтың көзқарасын
жақтап былай дейді: Хз.Пайғамбар заманында бұл жазу құралдарының ұстіне
жазылған Құран мәтіндері шашыраңқы халде сахабалардың қолдарында еді. Яғни
Құранның барлығы жазулы және белгілі бір жерде сақтаулы емес еді. Дәруәзә
да, бұлармен бір пікірде болып Құранның шашыраңқы бөліктер түрінде кейбір
Мұсылмандардың жанында болғандығын айтады.
Захид әл-Кәусәри де, бұл мәтіндердің сахабалардың үйлерінде
сақталғандығын айтады және Құран Хз.Пайғамбар заманында жазылған.
Хз.Пайғамбардың құзырында жазылған бұл бөліктерді сахабалар үйлерінде
сақтаған дейді. Бұл жерден түсінетініміз бұл мәтіндердің барлығы емес тек
қана бір бөлігі Хз.Пайғамбардың үйінде, бір бөлігі уахиды жазған катиптер
тарапынан сақталған. Өйткені барлығы Хз.Пайғамбардың үйінде сақталған болса
еді, өте көп хафыз сахабалар шахид болған Яамама шайқасынан соң Хз.Омардың
Құранның жоғалып кету мәселесіне байланысты алаңдаушылығына және бұл
мәселеде Хз.Әбу Бәкірге жүгінуіне ешқандай қажеттілік болмайтын еді.
Айрықша Құранның топтастырылуы үшін Хз.Әбу Бәкірдің тарапынан
ұйымдастырылған Құранды топтастыру үшін құрылған комиссияның бұл мәтіндерді
назарға алмай, сахабалардан Құран аяттарын топтастыруға тырысулары қалай
болмақ? Басқа жағынан Хз.Әбу Бәкір заманында Құранды топтастыру ісіне
тағайындалған Зейд б. Сабиттің, Хз.Пайғамбардың мұндай бір мирас
қалдырғандығы жайында айтқандығы туралы ешқандай хабар көрмедік. Мүмкін
Хз.Пайғамбар үшін жазылған нұсқа Хз.Пайғамбардың үйінде, сахабалардың және
уахи катиптерінің өздері үшін жазған нұсқалары өздерінің үйлерінде
сақталатын еді. Бірақ бұдан бұрын қаралған қайнақтарда мәтіндердің екі
нұсқа болып жазылғандығына байланысты қандайда бір дәлел жоқ. Бұл мәселеге
байланысты қайнақтарда сенімді дәлелдердің болмағандығы үшін, жазулы уахи
мәтіндерінің Хз.Пайғамбардың үйінде сақталғандығына байланысты
айтатындардың сүйенетін тек бір дәлелі ол Мухасибидің айтқан риуаяты болып
саналады. Сахабалардың үйінде сақталғандығын айтатындардың болса ешбір
ешбір сүйенетін дәлелі жоқ. Осы себептен біз де Хз.Пайғамбардың өзіне
келген уахиларды жаздырғаннан соң бұлардың үлкен бір бөлігін өз үйінде
сақтағандығы жайындағы пікірдеміз [11;248б]. Сонымен қатар сахабаның өздері
үшін жазған уахи мәтіндерін өздерінің үйлерінде сақтаған деп пікір айтамыз.
Өйткені сахабалардың өздері үшін өте маңызды болған бұл Құран мәтіндерін
сақтатаулары міндетті.
Бұл мәселеге байланысты тағы да бір мәселе жазылған Құран аяттарының
Меккеден Мединеге қалай жеткендігі. Жазбаларда орын алған бір риуаят
бойынша І-ші және ІІ-ші Ақаба анттасуында Мединеден келгендерге берілу
арқылы жеткізілген. Сәмхудидің риуаят еткен бір риуаяты бойынша,
Зурайкұлдарынан Рафи б. Малик әз-Зураки Ақабада Хз.Пайғамбармен кездескен.
Хз.Пайғамбарымыз Рафи б. Малик әз-Зуракиге 10 жыл бойы түскен бүкіл аят
мәтіндерін ішіне алған бір құжат береді, осылайша Рафи б. Малик әз-Зураки
Мединеде өз ауданында салынған, ішінде Құран оқылған Исламның алғашқы
мешітінде бұл аяттарды айналасына жиналғандарға оқыған. Бұл жазылған
нұсқалардың алып жүруге оңай мата, тері үстеріне жазылғандығын назарға
алсақ, хижрет кезінде әрбір сахабаның өздерінің нұсқаларын алып жүрулері
жеңіл болған деп айта аламыз. Меккеде жазылған бұл құжаттар
Хз.Пайғамбардың хижреттен бұрын І-ші және ІІ-ші Ақаба анттасуында өзіне
бойұсынушылық антын беруге келгендерге беру арқылы және басқа да жолдармен
Мединеге жеткізуге тырысты.
Бұл екі пікір жайында бір ой айту керек болса мыналарды айта аламыз.
Білетініміздей уахи жазушылары әрбір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Доғанбаев Бақберді Аллидинұлы
Құран Кәрімнің жазылуы, көбейтілуі және харәкәлануы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В021100-Теология мамандығы
Түркістан 2014
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
___ ______ 2014 ж.
кафедра меңгерушісі, филос.ғ.к.,
доцент ________ Қаратышқанова Қ.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Құран Кәрімнің жазылуы, көбейтілуі және харәкәлануы
5В021100-Теология мамандығы
Орындаған Доғанбаев.Б.А.
Ғылыми жетекшісі,
филос.ғ.д., профессор Кенжетаев Д.Т.
Түркістан 2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...4
І Бөлім. Құран Кәрімнің жазылуы
1.1. Құранның Хз.Пайғамбар заманында
жазылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2. Жазылған Құран аяттарының сақталуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.3. Құранның бір кітап халіне келтірілмеуінің себептері
... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІ Бөлім. Құран мәтіндерінің бір араға жиналуы
2.1. Құран мәтіндерінің жиналуын қажет еткен себептер
... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2. Құранды жинау ісінің Зейд бин Сабитке берілуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3. Құранды топтастыруда қолданылған метод және мұсхафтың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
ІІІ Бөлім. Құран Кәрімнің көбейтілуі
3.1. Құранның көбейтілуін қажет еткен себептер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
3.2. Құранды көбейту мақсатында құрылған комиссияның іс-әрекеттері
... ... ..43
3.3. Құранды көбейтуде негізге алынған принциптер және Құранға харәкә және
ноқта белгілерінің қойылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 50
3.4. Көбейтілген Мұсхафтардан қазіргі күнге жеткендері
... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...63
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Құран Кәрім, 610-632 жылдары арасындағы жиырма
үш жыл бойынша адамзаттың соңғы пайғамбары Хз. Мұхаммедке уахи жолымен
түсірілген. Хз.Пайғамбардың тірі кезінде жазыла бастаған және түскен күннен
қазіргі кезге дейін қандайда бір өзгертуге ұшырамаған. Құранның бұл
ерекшелігі, Құраннан басқа илахи кітаптардың ешқайсысына бұйырмаған.
Өйткені Құранның қорғалуы және сақталу ісі уахидың иесі Аллах Тағала
тарапынан болмақ. Аллах Тағала Құран Кәрімде былай дейді: Расында Құранды
біз түсірдік. Әрі шын мәнісінде оны біз қорғаушымыз (Хижр, 9). Құран
Кәрімнен басқа ешбір илахи кітаптарға Аллах Тағала бұлай кепілдік бермеген.
Аллах Тағаланың бұл берген кепілдігін жер жүзінде жүзеге асырушы тұлға
Хз.Пайғамбар және оның сахабалары болмақ.
Қазір қолымызда болған Құранның осындай дәрежеде жетуі түрлі
қиыншылықтармен жүзеге асқан. Бұл әлемдік кітаптың өз дәрежесінде сақталып
қазіргі күнге жетуіне Хз.Пайғамбардың және оның сахабаларының қосқан
үлестері өлшеусіз. Алғаш уахи келе бастаған кезде Меккеде оқу жазу білетін
адамдардың саны саусақпен санарлық еді Хз.Пайғамбардың өзі үмми(сауатсыз)
болатын. Сондықтан алғашқы келген уахилар көп жағдайда жаттау арқылы
сақталынатын. Өйткені ол заманда Арабияда жазу өнері кең таралмаған еді
адамдар кез-келген нәрсені жаттап алуға дағдыланған болатын. Бірақ Құранның
сақталуы үшін бұл жеткілікті болмады Хз.Пайғамбар Құранның жазылу арқылы
сақталу керектігін нақты түсініп оны өзі тағайындаған уахи жазушыларына
жаздыра бастады. Ислам діні Арабияға келген күннен бастап Арабияда жазу ісі
және ғылым қарыштап дами бастады. Исламға дейін араптар арасында бірде-бір
қандайда бір жанырда жазылған шығарма болмаған еді. Ислам діні білім
үйренуді насихат ететін дін оның дәлелі ретінде ең алғашқы Құран аяты оқы
сөзімен басталады. Бұның өзі Исламның ғылымға қаншалықты көңіл бөлетіндігін
көрсетеді. Құран Кәрім Хз.Пайғамбардың өмірде болған кезінде жаздырылған,
сонымен қатар тек қана жаздырылып қана қойылмаған сахабалар тарапынан
жатталған болатын. Хз.Пайғамбар заманында уахи әлі жалғасып жатқандықтан
Құран бөліктері бір кітап халіне келтірілмеді. Бұл іс өзінен кейінгі
сахабаларына қалдырылды. Хз.Әбу Бәкірдің Құранды топтастыруға кіріскен
кезінде Құран бөліктері шашыраңқы халде болатын олар сахабалардың қолында
әр түрлі жазу құралдарының үстіне жазылып сақталған еді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Құран Кәрім түскен күннен қазіргі
күнге дейін зерттеліп келеді. Өйткені Құран Кәрім әлемдік кітап және
адамзаттың ақыретке дейінгі сұрақтарына жауап береді. Өзінің түп негізін
сақтаған Аллах тарапынан қорғалғандықтан өз маңызын ешқашан жоймақ емес.
Қарастырылып отырған жұмыстың мақсаты осы тақырыпта еңбек жазған
белгілі ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып Құран Кәрімнің бүгінгі
күндегі дәрежесіне қалай жеткендігін жан-жақты зерттеу болмақ. Құран
тарихын жазу барысында мынадай міндеттер қойылды:
• Құран Кәрімнің жазылу тарихын зерделеу;
• Жазылған Құран бөліктерінің қалай сақталғандығын қарастыру;
• Құранның бір кітап халіне келтірілмеуінің себептері;
• Шашыраңқы Құран аяттарының бір кітап халіне келтіруді қажет еткен
себептерді қарастыру;
• Құран Кәрімді көбейтуді қажет еткен себептерді зерделеу;
• Көбейтілген Құран мұсхафтарының ноқталануының мәні.
Зерттелу деңгейі. Хз.Пайғамбар және сахабалардың көпшілік бөлігі
үмми(сауатсыз) болғандықтан және жазу құралдары аз болғандықтан уахидың
алғашқы кезеңдерінде Құран мәтіндері көбінесе жатталатын болған, бірақ
Хз.Пайғамбар жазу ісіне аса бір маңыз берді. Аллах Тағала Құран Кәрімге
Кітап атын беріп жазылуын әмір еткен болатын. Өйткені кітап сөзінің
мағынасы жазба және жазылған нәрсе деген мағынаға келеді. Сондықтан
Хз.Пайғамбар сауатты жазу білетін сахабаларды уахиды жазатын катиб(жазушы)
сайлады. Хз.Пайғамбар әрбір уахи келген кезде олардың біреуін шақырып,
Жәбрейлдің айтуымен түскен аяттың қай жерге қай сүренің ішіне
жазылатындығын айтып жаздыртатын. Хз.Пайғамбардың келген уахиды
жаздыртқанына байланысты көптеген дәлел риуаяттар хадис кітаптарында орын
алған. Уахиды жазған жазушылардың саны қырыққа жуық болғандығы хадис
кітаптарында айтылады. Құран тыңдаған сахабалар егер де жазу білетін болса
есіткен Құран аяттарын жазады және жазған бұл мәтіндерін жаттайтын жазу
білмейтін сахабалардың арасында да Құран жаттағандары көп болған. Құранның
Хз.Пайғамбар заманында жазылғандығына байланысты ислам ғалымдары көптеген
дәлелдер ұсынады. Солардың бірі Ибн Хишамның айтуы бойынша Хз.Омардың
мұсылман болу оқиғасында қарындасының қолында болған Таха сүресінің алғашқы
аяттары жазылған парақ, Құранның жазыла бастағанын көрсететін дәлел. Тағы
да Абдуллах б. Омардан мынадай бір хабар жеткен: Біз, өзімізбен бірге
Құран нұсқаларын алып жүрген кезде дұшпан саналған мемлекеттерге баруға
рұқсат берілмеді. Бұның себебі, ол нұсқалардың жау қолына өтіп кетуінен
қорққандықтан болатын .Хз.Пайғамбар өзіне түскен Құран аятттары және
сүрелерді ол дәуірде кең қолданылған әр түрлі жазу құралдарына жаздыратын
болған. Бұл жазу құралдары мыналар:
1. Құрма ағашының жапырақтары, қабықтары жазу құралы болды.
2. Жұқа ақ тастар.
3. Малдың жауырын және қабырға сүйектері.
4. Малдың тазартылып иленген терісі.
5.Саз балшықтан жасалған түрлі бұйымдардың үстіне.
6. Пергамент және мата бөліктерінің үстіне жазылды.
7. Қағаз. Бірақ қағаз ол кезде қымбат және қол жетімсіз болғандықтан жиі
қолданылмады.
Хазіреті Аллах елшісі әрбір жаңадан түскен уахи мәтіндерін бірінші
кезекте ер адамдарға, артынша әйелдерге оқып түсіндіретін. Түскен Құран
мәтіндерін жазғандар оны жаттайтын болған әрі жазған мәтіндерін үйлерінде
сақтайтын еді.Құранның сақталу мәселесі бойынша Мұхаммед Салим Мухайсин бұл
мәселеде Хамидуллахтың пікірін жақтап былай дейді: Хз.Пайғамбар заманында
бұл жазу құралдарының үстіне жазылған Құран мәтіндері шашыраңқы халде
сахабалардың қолдарында сақталған. Яғни Құранның барлығы жазулы және
белгілі бір жерде сақтаулы емес болатын. Дәруәзә болса, бұлармен бір
пікірде болып Құранның шашыраңқы бөліктер түрінде кейбір Мұсылмандардың
жанында болғандығын жеткізеді.
Бұл мәселе жайлы өз пікірін жазған Захид әл-Кәусәри, бұл мәтіндердің
сахабалардың үйлерінде сақталғандығын айтады және Құран Хз.Пайғамбар
заманында жазылған еді. Хз.Пайғамбардың құзырында жазылған бұл бөліктерді
сахабалар үйлерінде сақтаған болатын дейді. Оқу жазу білмейтін
үмми(сауатсыз) және өздерінің жеке бір Құран нұсқалары болмаған мұсылмандар
Хз.Пайғамбардың Құран оқуы, намаз оқуы және уағыз айтқан кездерінде жаттап
алатын болған. Хз.Пайғамбардың өмірде болған кезінде уахи үздіксіз келіп
тұрғандықтан Құран мәтіндерін бір кітап халіне келтіп мұсхаф жасау мүмкін
болмаған еді. Егер де Хз.Пайғамбардың заманында Құран Кәрімді бір кітап
халіне келтіруге әрекет жасалған болса еді уахи ұдайы келіп жатқандықтан
жиі-жиі өзгертулер енгізіп алдыңғы жазылған мұсхафтың орнына жаңадан мұсхаф
жазып отыруға тура келетін еді әрине бұл мүмкін емес болатын. Сахабалардың
көпшілігі Құранды жаттайтын араларында қари сахабалар да бар еді және
өздеріне тиесілі жеке мұсхафтары бар сахабалар да бар еді. Бұл кезде
Хз.Пайғамбар тірі болатын ол өмірде болған кезде Құранның жойылуына
байланысты қандайда бір қауіп жоқ болды. Осындай себептерге байланысты ол
кезде Құранның сақталуына байланысты қандайда бір қауіп туындамады.Бірақ
Хз.Пайғамбар қайтыс болғаннан кейін иртидат(діннен шығу) оқиғалары және
жалған пайғамбарлар пайда болды.
Хз.Пайғамбар қайтыс болғаннан кейін оның халифасы Хз. Әбу Бәкір
дәуірінде Құранға байланысты жасалынған іс-әрекет, хижри жыл санауы бойынша
он бірінші жылдың соңында немесе он екінші жылдың басында, халифалық
міндетінің алғашқы жылында болды. Шамамен он бес айға созылған Құранды
топтастыру іс-әрекеті, Яамама шайқасынан кейін басталып халифа Хз. Әбу
Бәкірдің хижри он үшінші жылдың алтыншы айында қайтыс болуынан бірнеше ай
бұрын аяқталды. Халифа Хз. Әбу Бәкірдің аз ғана екі жылдық халифалығның көп
бөлігі Ислам топрақтарында Хз.Пайғамбардың өлімінен соң пайда болған
мәселелерді шешумен кетті. Бұл дәуірде Араптар арасында тайпалардың діннен
шығыуы, зекет беруді қаламайтындардың артты және жалған пайғамбарлар пайда
болды. Хз. Әбу Бәкірдің қысқа екі жылдық халифалығында бұл мәселелердің
барлығы өз шешімін тапты. Оның халифалығы заманында өте маңызды істерінің
бірі шашыраңқы халдегі жазулы Құран нұсқаларын бір араға жинап Құранды бір
кітап халіне келтіріп оның жойылып кетуіне байланысты алаңдаушылықтың алдын
алды. Хз. Али, Хз. Әбу Бәкірдің жасаған бұл іс-әрекетінің өте рахметті және
маңызды бір іс болғандығын өзінің мына сөздерімен көрсетеді: Аллах Хз. Әбу
Бәкірге рахмет етсін, мұсхафтар мәселесіне келгенде ең жоғары әжір(сыйлық)
оған тиесілі, Құранды ең алғаш болып топтастырған ол болатын. Хз. Әбу
Бәкір Құранды топтастыру ісін Хз.Пайғамбардың уахи жазушысы болған Зейд б.
Сабитке тапсырды. Хз. Әбу Бәкірдің халифалығы заманында Құранның
топтастыру іс-әрекетінен соң Хз. Омардың халифалығы кезінде Құранға
байланысты қандайда бір іс-әрекет жасалынбады. Дегенмен Хз. Османның
халифалығының алғашқы жылдарында мұсылмандар арасында негізгі Мұсхафтан
Құранды көбейту қажеттілігі сезіле басталған болатын. Сахабалардың
Мединеден тыс басқа жерлерге шығуы Хз.Омардың халифалығы заманында тек қана
рұқсатпен жүзеге асатын еді. Одан кейін халифа болған Хз.Осман заманында
бұған толық еркіндік берілген еді. Ислам өлкелеріне таралған сахабалар
Құранды өздері білген қырағаттармен үйрете бастаған болатын. Осының
негізінде мұсылмандар арасында қырағатқа байланысты түрлі келіспеушіліктер
пайда болды.Бұл келіспеушіліктердің алдын алу мақсатымен халифа Осман
негізгі Мұсхафты Хафсадан алдыртып комиссия құрып жеті нұсқада көбейтті.
Көбейтілген Құран нұсқасының сол нұсқаны үйрететін үйретуші
мұғалімдерсіз жіберілмегенін айту маңызды болып есептелінеді. Мысалы
Мединеге Зейд б. Сабит, Меккеге Абдуллах б. Сайд, Шамға Мұғира б. Шихаб,
Басраға Амир б. Қайс және Куфаға Әбу Абдуррахман әс-Сүлеми халифа Османның
бұйрығымен жіберілген болатын.
Осы тақырып бойынша маңызды жұмыстар жасаған Абдулфәттах әл-Кади бұл
мәселе жайлы былай дейді: Бұл ғалымдардың әрқайсысы жіберілген өлкенің
адамдарына, Хз.Пайғамбардан тәуатур жолымен келген Мұсхафтың жазуына лайық
болып саналған қырағаттарды оқитын. Хз.Османның Мұсхафтармен бірге оны
оқытатын ғалымдарды жіберудегі мақсаты адамдардың Хз.Пайғамбардан жеткен
қырағаттарды үйренуін қамтамасыз ету болатын.
Хз.Осман заманында истинсах (көбейтілу) етіліп белгілі Ислам
орталықтарына жіберілген Мұсхафтардан төрт данасы өртелген, түрлі соғыстар
және басқа да оқиғалардың себебінен жоқ болып кеткен, бірақ бұлардың
арасынан үш данасы қазіргі күнге дейін жеткен. Ол Мұсхафтардың біреуі
Түркиядағы Топкапы Сарайында, ал екіншісі болса Ташкентте үшіншісі Лонданда
сақтаулы тұр. Қазіргі күнге дейін жеткен бұл үш нұсқаға байланысты
зерттеулер жасаған белгілі пәкістандық ислам ғалымы Мұхаммед Хамидуллах бұл
нұсқаларды зерттей келе нұсқаларда мағына жағынан толық бірдей болғандығын
айтқан.
Халифа Османның көбейттірген Мұсхафтары харәкә және ноқталарсыз болды
және мұндай белгілер қойылмастан көбейтілген болатын. Осындай түрде
жазылған Құран мәтіндерін әр түрлі аймақтарда өмір сүрген араб халықтары
бұлардың арасын айыра алатын. Құранды оқу үшін қандайда бір харәкә және
ноқталау белгілеріне қажеттілік туған жоқ болатын. Белгілі ислам ғалымы Әбу
Ахмәд әл-Әскәридің айтуы бойынша Құранды ешқандай харәкәсіз және
ноқталаусыз оқу халифа Османның заманынан Абдулмәліктің халифалығына
дейінгі аралыққа дейін жалғасқан болатын. Алайда халифа Абдулмәліктің
кезінде Иракта араб еместер арасында Құранның сөздері мен әріптерін қате
оқуларына байланысты бөлінушіліктер пайда болды.
Осыған байланысты мемелекет адамдары Құранның бұрмаланып оқылуына
байланысты өз алаңдаушылықтарын білдірген болатын. Осының негізінде Құран
мәтіндерінің дұрыс оқылуын қамтамасыз ететін ой-пікірлер айтыла бастады.
Осы мәселе жайында Убейдуллах б. Зияд және әл-Хаджаж б. Юсуф әс-Сақафи өз
пікірлерін айтты. Соның ішінде әл-Хаджаж Құран жазуына байланысты
жаңартулар жасады. Оның жасаған бұл реформалары Құран жазуының ең ашық,
анық түрде және оңай оқылуын қамтамасыз етуді негізге алынды. Халифа Осман
өзінің көбейттірген мұсхафтарына байланысты оның ішінен жазуға
кемшіліктердің шығатындығын айтты және оның араптар тарапынан
түзеттірілетінін айтқан болатын. Құранды ең алғаш ноқталаған адам Әбул-
Әсуәд әд-Дуәли болды. Ол Құранның оқылуын жеңілдететін белгілер қоюға
кірісіп нәтижесінде фәтхә үшін әріптің үстіне бір ноқта, кәсрә үшін астына
бір ноқта, дамма үшін әріптің алдына бір ноқта белгілерін жасады.Ол
осылайша Құранның оқылуына байланысты қателіктерді түзетуге тырысқан
болатын.
Әбул-Әсуәд әд-Дуәлимен бірге Құранды ноқталауға өз үлесін қосқан адам
Иахя б. Ямер. Дегенмен оның Құранды ең алғаш ноқталағаны жайында қандайда
бір нақты дәлел жоқтың қасы. Иахя б. Ямер Мерв қаласындағы мұсхафтарды ең
алғаш ноқталаған адам болғандығы айтылады. Бұл мәселе жайындағысын айтады.
Ибн Халликан оның айтуы бойынша Ибн Сириннің ноқталанған бір мұсхафы бар
еді, оны Иахя б. Ямер ноқталаған екен. Иахя б. Ямердің Әбул-Әсуәд әд-Дуәли
сияқты Құран оқылуының жақсаруына қосқан үлесі болғандығы анық.
Жылдар өткен сайын Құран оқуының жеңілдетуіне байланысты іс-әрекеттер
арта түсті. Ноқталарды ең алғаш қойған және оларды Құранда қолданған адам
әл-Халил . Ноқталардың қойылу себептерін түсіндіріп хамза, шәдда белгілерін
қойған да ол болатын. әл-Халил қазіргі кезде қолданылып жатқан Құранның
оқылуын жеңілдетуге бағытталған белгілердің көпшілігін жасады.
Зерттеу әдісі.Бұл зерттеу жұмысында салыстыру, классикалық және
саманауи процестерді синтездей отырып, анализ жасау әдісі кеңінен
қолданады. Құран тарихының негізгі ұстанымдарын негізге ала отырып дәлелді
пікірлер келтірілді.
Диплом жұмысының құрылымы. Құран Кәрімнің жазылуы, көбейтілуі және
харәкәлануы деп аталатын жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі–65 бет
Бірінші бөлімде Ұлы Жаратушы тарапына түсірілген Құран уахиының ең
алғаш Хазіреті Пайғамбар заманында қалай жазыла бастағаны және сақталуы
және жазылған Құран бөліктерінің неліктен бір кітап халіне
келтірілмегендігі баяндалады.
Екінші бөлімде жазылған Құран бөліктерінің Хазіреті Әбу Бәкір
заманында топтастырылуы топтастырылуын қажет еткен себептер және Құранды
бір кітап халіне келтіру ісінің Мединелік сахаба Зейд б. Сабитке берілуі
баяндалады және Құран бөліктерін жинау барысында қолданылған метод сондай-
ақ топтастырылған мұсхафтың ерекшеліктері айтылады.
Үшінші бөлімде Құранның халифа Осман заманында көбейтілуі, Мұсхафтың
көбейтілуін қажет еткен себептер, Құранды көбейту ісінің Зейд б.
Сабиткеберілуі және көбейтілген Осман мұсхафтарының харәкәлануы баяндалады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І Бөлім. Құран Кәрімнің жазылуы
1. Құранның Хз.Пайғамбар заманында жазылуы
Білгеніміздей Хз.Пайғамбардың негізгі міндеті, уахи жолымен келген
Аллахтың әмірі мен тыйымдарын адамдарға жеткізу, сондай-ақ уахидың сақталуы
мен қорғалуын қамтамасыз ету болды. Осы себептен Аллах елшісі бір жағынан
таблиғ міндетін атқарған кезде екінші жағынан сахабаларға Құранды оқытқызды
және жаттатқызды. Хз.Пайғамбар өзіне түсірілген аят пен сүрелерді Аллахтың
рұқсатымен алдын өзі жаттайтын еді сосын асхабына таблиғ ететін еді. Әр жыл
Рамазан айында Жәбрейіл Хз.Пайғамбарға келіп ол кезге дейін түскен барлық
аяттарды оған оқиды, Хз.Пайғамбар да Жәбрейілге оқып беретін еді. Осылайша
Құранды муқабәлә(бір-бірлеріне қарсы отырып оқу) етіп жаттайтын еді. Тіпті
Хз.Пайғамбардың қайтыс болатын жылы бұл муқабәлә екі рет жасалынды.
Хз.Пайғамбардың рамазанда болған соңғы муқабәләсін әл-ардатул ахирә деп
атайды. Бұл жайында Хз. Фатима Хз.Пайғамбардың өзіне жасырын түрде:
Жәбрейіл әр жыл сайын Құранды менімен бірге бір рет муқабәлә жасайтын еді.
Бұл жылы Құранды екі рет муқабәлә жасадық. Содан-ақ ажалымның келгендігін
түсіндім деп айтқанын Хз. Айша айтады.
Аллах Тағала Құран Кәрімде былай дейді: Расында Құранды біз түсірдік.
Әрі шын мәнісінде оны біз қорғаушымыз (Хижр, 9) деу арқылы оның қорғалуы
тікелей Аллах тарапынан болатындығын білдіреді. Хз.Пайғамбар Құранды бүкіл
адамдарға жеткізуге міндеттелген осы міндетін орындау үшін үлкен қайрат
танытқан. Аллах тарапынан жіберілген Құран Кәрімнің сақталуына себепкер
болды [1. 27б].
Хз.Пайғамбар және сахабалардың көпшілігі үмми(сауатсыз) болғандықтан
және жазу құралдары аз болғандықтан алғашқы кездерде Құран мәтіндері
көбінесе жатталатын еді, бірақ Хз.Пайғамбар жазу ісіне аса бір маңыз берді.
Аллах Тағала Құран Кәрімге Кітап атын берген жазылуын әмір еткен. Өйткені
кітап сөзінің мағынасы жазылған нәрсе деген мағынаға келеді. Сондықтан
Хз.Пайғамбар сауатты жазу білетін сахабаларды уахиды жазатын катиб(жазушы)
қылды. Әрбір уахи келген кезде олардың біреуін шақырып, Жәбрейлдің айтуымен
түскен аяттың қай сүренің ішіне жазылатындығын айтып жаздыртатын еді.
Хз.Пайғамбардың келген уахиды жаздыртқанына байланысты көптеген риуаяттар
хадис кітаптарында орын алған. Уахиды жазған жазушылардың саны қырыққа жуық
болды.
VI-VII ғасырларда жазу Арабия түбегінде кең жайылған және жеңіл бір
қатынас құралы емес еді. Жағдай осылай болса да соған қарамастан Құран
Кәрімнің барлығы Хз.Пайғамбар заманында жазылды.
Құранның ең алғашқы уахилары деп саналатын аяттарда оқу және жазу
туралы айтылған. Бұл аяттарда оқудың, қаламмен жазудың, білмеген нәрсені
үйренудің айтылуы уахидың өте ерте кезден бастап жазыла бастағанын
көрсететін дәлелдердін бірі.
Хз.Пайғамбар да сондай бір көзқараста болып жазуға аса мән беріп, оқу-
жазуды үйренуді қолдады. Әкенің балаларына оқу-жазуды үйретуін, бір жағынан
әкелік міндет ретінде көріп, Бәдір соғысында тұтқынға түскен алпыс
мүшірікке мұсылмандардың он баласына оқу-жазуды үйретсе оны бостандыққа
жіберетіні туралы шарт қойды. Жаттау қабілеті әлсіз болған сахабаларына
қолынан жәрдем алуын яғни алған білімдерін жазып сақтауын өсиет етіп,
әрдайым мен үйретуші ретінде жіберілдім деп айтты.
Хз.Пайғамбардан Құран тыңдаған сахабалар егер жазу білетін болса
есіткендерін жазады және жазған бұл мәтіндерін жаттайтын еді жазу
білмейтіндердің де арасында жаттағандары көп еді. Ямама оқиғасында
70(кейбіреулердің айтуына қарағанда 500 және 700) курра сахабалардың шәхит
болуы, ол дәуірде Құранды жаттағандардың көп болғандығын көрсетеді.
Мұсылмандар Құранды жаттап оны күндіз-түні оқитын еді. Бірақ
Хз.Пайғамбар(сау) түскен Құран уахиының тек жатталуы жеткілікті деп
ойламады. Үйткені оны көп адамдар жаттасын брақ кейін белгілі бір уақыт
өткенде жаңылу, ұмыту, шатастыру болады. Сол себептен Хз.Пайғамбар(сау)
сахабаларына Құранды жаттауға және жазуға әмір етті. Құранның Хз.Пайғамбар
заманында жазылғандығына байланысты ешқандай күмән жоқ және бұл айтылып
отырған пікірлерді дәлелдейтін көптеген дәлелдермен құжаттар бар. Бұл
дәлелдерді Құранның ішіндегі дәлелдер және Құраннан тыс басқа дәлелдер деп
қарастырсақ болады.
А. Құранның ішіндегі дәлелдер
Құранның өзін кітап ретінде анықтама беруі уахи болған кезден жазуға
көшірілгенін көрсететін Құранның ішіндегі дәлелдерінің бірін сипаттап тұр.
Бұл мәселеде Құран мен кітап болу сипатының бірге айтылған аяттарды айтсақ
болады. Кітап сөзінің, бірқатар мәселелерді бір араға келтіру мағынасы бар
және жазылған және оқылған нәрсе деген мағынаға да келеді.
Пайғамбарлықтың алғашқы жылдарында түскен Ғалақ сүресінің 5 аятында:
اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ، خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ، اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَم الَّذِي عَلَّمَ
بِالْقَلَمِ، عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لمَْ يَعْلَمْ
Жаратқан Раббыңның атымен оқы. Ол, адам баласын ұйыған қаннан
жаратқан. Оқы! Ол Раббың аса ардақты. Сондай қаламмен үйреткен. Ол,
адамдарға білмеген нәрсесін үйреткен. Бұл аяттарда оқу-жазу туралы
айтылған. Оқудың, жазудың, білмеген нәрсені үйренудің өте маңызды нәрсе
екендігі айтылады. Аятта айтылған нәрселер Құранның жазуға көшірілуіне
ишарат болды [2. 597б].
Құранның Мекке кезеңінде жазылғандығын көрсететін дәлелдердің бірі
Фурқан сүресінің бесінші аяты: Олар айтты: (Бұл Құран), оның, басқаларға
жаздырып өзіне күні бойы оқуда болған, бұрынғыларға тиісті аңыз әңгімелер.
Бұл аятта кәпірлердің Құранға жала жауып оның яғни Құран аяттарының алдыңғы
қауымдардың аңыз әңгімелері болғандығын, Хз.Пайғамбардың бұларды
басқаларына жаздырғандығы және жатталуы үшін өзіне күні бойы оқылғандығы
айтылады. Бұл жерде екі маңызды нәрсені аңғаруға болады: біріншісі уахидың
Мекке кезеңінен бастап жазыла бастағанын және екіншісі ол Хз.Пайғамбардың
оқу–жазу білмейтін үмми болғандығын осы аят арқылы аңғаруға болады.
Ғабәсә сүресінің алғашқы аяттарында бұл илахи хабардың бір өсиет
болғандығы, өте қадірлі, жоғары және өте таза беттерде жазулы екендігі, аса
қадірлі жазушылар тарапынан жазылғандығы білдіріліп, бұл аяттардан насихат
алуға тырыспаған кәпірлердің қатты азаппен қиналатындығы айтылады.
Жазылғандығы айтылған бұл аяттардың Ләуху-махфуздағы негізі, қадірлі
жазушылар періштелер тарапынан жазылғандығы, жер жүзіне түскеннен кейін
уахилар Хз.Пайғамбардың жазушылары тарапынан жазылды.
Уақиға сүресінің соңғы аяттарында, Құранның этимологиясына байланысты
мүшіріктердің жапқан жалаларына жауап ретінде, уахидың Ләуху-махфузда
сақталған бір кітапта екендігін нақты білдірілген. Яғни Құранның Ләуху-
махфузда сақталғандығы айтылады. Одан кейінгі аятта Оған тек таза
болғандардан басқасы жақындамайды деген аят келеді. Бұл жерде айтылып
отырған мутаххәруун сөзінің мағынасын көпшілік ғалымдар періштелер
екендігін айтады.
Бәийнә сүресінің екінші және үшінші аяттарында: Аллах тарапынан
жіберілген және ең дұрыс хүкүмдерді қосқан өте таза парақтарды оқыған бір
елші. Бұл аят Хз.Пайғамбар Аллах тарапынан келген бір елші болғандығын
және өте таза парақтар оқығандығын білдіреді. Ибн Хажәрдің айтуы бойынша
бұл аят, Құранның түскен кезден бастап жазылғндығын көрсетеді.
Жоғарыда айтылған дәлелдер, Құранның түскен кезінен бастап жазыла
бастағанын көрсетеді. Бұл бойынша Хз.Пайғамбар Құранның алғашқы түскен
күнінен бастап жаздыртқанын білдіреді.
Енді Құраннан тыс басқа дәлелдерге тақталайық.
Б. Құраннан тыс басқа дәлелдер
Құран мәтінінің Аллах елшісі заманында жазылғандығын көрсететін
Құраннан тыс басқа дәлелдер аз емес. Бұлардың кейбіреулеріне тоқталып
кетейік.
1. Ибн Хишамның айтуы бойынша Хз.Омар(ра)дың мұсылман болу оқиғасында
қарындасының қолында болған Таха сүресінің алғашқы аяттары жазылған парақ,
Құранның жазыла бастағанын көрсетеді.
2. Хз.Османның(ра) сөзі де Құранның жазылғандығын көрсетеді:
Пайғамбарға(сау) Құран аяттары түскен кезде Құран жазушыларының бірін
шақырып оған: Бұл аяттарды жазып, пәлен сүренің ішіне қой дейтін.
3. Абдуллах б. Омардан мынадай бір хабар жеткен: Біз, өзімізбен бірге
Құран нұсқаларын алып жүрген кезде дұшпан мемлекеттерге баруға рұқсат
етілмеді. Бұның себебі, ол нұсқалардың жау қолына өтіп кетуінен
қорққандықтан еді [3; 6-10б].
4. Хз.Пайғамбардың(сау) Менен Құраннан басқа бірнәрсе жазбаңдар
деген сөзі де Құран уахиының жазылғандығын корсететін дәлелдерден бірісі.
Байқағанымыздай барлық бұл тарихи дәлелдер анық, Аллах елшісі, өзіне
келген әрбір Құран уахиын тек жаттау және жаттатумен шектелмеген, сонымен
қатар жазуға да әмір еткен. Хз.Пайғамбар үмми(оқу-жазу білмейтін) болатын
сондықтан өзіне келген уахиларды оқу-жазу білетін көптеген сахабаларға
жаздыратын еді. Мысалы тек қана Медине дәуірінде 65 кісі уахи
катиплері(келген уахиды жазатын адам) болды. Меккеде алғашқы уахи катибі
болған адам Абдуллах б. Саад б. Әбу Сарх болды. Ал Мединеде болса алғашқы
уахи катибі болған Убеий б. Кааб еді. Одан соң Зейд б. Сабит уахи катибі
болды. Бұлардан басқа да көптеген сахабалар уахи жазды олардың есімдері
былай: Әбу Бәкір, Омар б. әл-Хаттаб, Али б. Әбу Талиб, Осман б. Аффан,
Зубейр б. Аууам, Халид б. Уалид, Амр б. Ас, Хузейфа б. Иаман, Амир б.
Фухейра, Муавия, Шурахбил б. Хәсәнә, Сабит б. Қайс, Абдуллах б. Әркам, Муаз
б. Жәбал, Абдуллах б. Сейд, Саад б. Әбу Уаққас, Талха б. Убейдуллах, Муғира
б. Шубә және тағы басқалары болды.
Жазбаларға қарағанда Хз.Пайғамбардың (сау)Құран жазушылары(түскен
аяттарды жазатан адамдар) аяттарды жазып бітіргеннен кейін Аллах елшісі
оған жазғандарын дауыстап оқуын әмір еткен.
Осылайша Құран жазушысы жазған мәтінде кемшілік, қате болса оны
түзеттіріп отырған. Зейд б. Сабит бұл жағдайды бізге былайша
түсіндіреді:Аллах елшісі маған уахи жаздырады және біткен кезде жазғанымды
оқыттыратын еді. Егер қандайдабір қате немесе кемшілік тапса, бұны бірден
түзеттіретін еді. Сосын мен де уахиды адамдарға білдіретін едім. Бұдан соң
Аллах елшісінің бақылауынан өткен Құран мәтіні, қайтадан оның әмірі бойынша
көбейтілді, мұсылмандардың бір бөлігі бұл көбейтілген нұсқадан алады, бір
бөлігі түзетілген нұсқадан өздері үшін бір нұсқадан жазып алады [4;15].
Истинсах(көбейтілу) ісі біткеннен соң негізгі нұсқа Аллах елшісіне қайта
тапсырылады. Аллах елшісі қандайдабір қателікке жол бермеу үшін келіп
жатқан уахиды түрлі нәрселерге жаздыратын сосын сүре біткенде оларды бір
лайықты параққа жаздыратан еді. Зейд б. Сабит:Біз Хз. Пайғамбардың(сау)
жанында Құранды бір бөлек бөліктерден жинайтын едік деген сөзі де бұған
бір дәлел болады. Бұның үстіне әл-Хаким ән-Найсабури де Зейд б. Сабиттің
айтқандарына сүйене отырып былай деген:Құран мәтінінің бір жерге жиналуы
үш жағдайда болып алғашқысы, Хз.Пайғамбардың(сау) хұзырында жасалды.
Сонымен қатар әл-Байхақи да:Менің ойымша бұның мақсаты, түрлі уақыттарда
түскен аяттарды Хз.Пайғамбардың назарында сүрелер халінде жазу деп бір
көзқараста жорамал жасады.
Тағы да бір басқа риуаятта да, Хазрежли Зүрекұлдарындан Рафи б. Малик
(32\652) жайында Ибнул-Есир тарапынан жазылады. Бұл бойынша Рафи б. Малик,
Хз.Пайғамбармен Ақабада бір араға келген, бұл кездесуде Хз.Пайғамбар оған,
он жыл бойы түскен аяттарды берген және Юсуф сүресін үйреткен. Рафи б.
Малик Мединеге келгенінде Мединеде ең алғаш құрылған Ислам мешітінде
үйренген аяттарын айналасындағы адамдарға оқыған.
Айрықша Құранның жазылғандығын көрсететін басқа да хабарлар бар.
Зейд б. Сабит былай дейді: Хз.Пайғамбардың көршісі едім. Өзіне уахи
келген кезде мені шақырады және менен келген уахиды жазуымды сұрайтын еді.
Уахи катиплігін Мединеде жасаған Зейд б. Сабит бұл мәселеге байланысты
маңызды материалдар ұсынады: Хз.Пайғамбардың хұзырында Құранды пергамент
немесе папирустардан телиф ететін едік [5;51б]. Байхаки бұл жердегі
телиф сөзінің мағынасын былайша түсіндіреді шашыраңқы халде болған Құран
бөліктерінің, аят және сүрелерінің Хз.Пайғамбардың әмірі бойынша бір араға
келтірілгендігі, қойылуы керек жерлерге оның әмірі бойынша орналастырылуы
мағынасына келетіндігі жайында пікір айтады.Байқағанымыздай Құранның ол
кезде қолда бар табылған материалдарға жазылып, кейін мүмкіндік болған
кезде берік материалдарға қайта көшіріліп жазылғандығын көрсетеді. Тіпті
Зеркаши бұл риуаяттың, Құранның ең алғаш топтастырылуын Хз.Пайғамбар
заманында жасалынғандығын көрсететіндігін айтады.
Тағы да Зейд б. Сабиттен келген мына бір хабар да бұл мәселені
нақтылай түседі: Мен Хз.Пайғамбарға келген уахиды жазатын едім. Уахи
келген кезде оның бойында қалыптан тыс жағдайлар орын алады, борша-борша
болып терлейтін еді. Бұл халі өткеннен кейін қолымдағы жауырын сүйегіне
ұқсас жазу материалымды алып оның хұзырына кіремін, ол оқыған Құранды
жазатын едім. Жазу ісін бітірген кезде уахидың ауырлығынан тізелерім
сынады, енді жүре алмайтын сияқты болатын едім. Уахиды жазып бітіргенімде
Хз.Пайғамбар оқы дейтін, мен де жазғандарымды оқитын едім. Егерде
қандайда бір қате болса Хз.Пайғамбар оны түзелтеді, сосын жазған бөліктерді
халыққа беретін еді [6,152б].
Имам Маликтің Муваттасында Абдуллах б. Әбу Бәкір б. Хазмдан риуаят
етілген бір хабарда Хз.Пайғамбардың Амр б. Хазмға жазған хатында Құранға
тек қана таза болғандар жақындай алады деп айтылады.
Абдуллах б. Аббастан риуаят етілген бір хабарда Хз. Османға тиесілі
мына сөздерді айтады:
Кейбір уақыттарда Хз.Пайғамбарға бірнеше сүре бірден түсетін еді.
Өзіне бір уахи түскен кезде бұны мынадай нәрселер айтылған сүренің ішіне
қойыңдар, ана аятты мынадай нәрселер айтылған сүренің ішіне қойыңдар дейтін
еді.
Жазбаларда Хз.Пайғамбардың уахи катиплері жайлы мағлұматтардың да
берілуі бір дәлел болып табылады. Хз.Пайғамбардың уахи және басқа да жазу
істеріндегі катипларының саны жиырма төрт және қырық үш арасында. Бұның өзі
Хз.Пайғамбардың өмірде болған кезінде Құранның жазыла бастағанын көрсетеді.
Уахи жазушыларының арасында мына есімдер алдыңғы қатарда келеді: Зейд
б. Сабит, Убеий б. Кааб, Хз.Әбу Бәкір, Хз. Осман, Хз.Али, Әбу Әийуб әл-
Ансари, Әсад б. Зурарә, Абдуллах б. Саад б. Әбис-Сарх, Халид б. Сайд,
Муавия б. Әбу Суфян, Әбу Суфян, Әбу Сәләмә, Әркам б. Әбил-Әркам, Джафер б.
Әбу Талиб, Хузейфа б. әл-Иаман, Халид б. Уалид, Зубейр б. Аууам, Зейд б.
Әркам, Талха б. Убейдуллах, Абдуллах б. Реваха, Амр б. әл-Ас, Муғира б.
Шубә, Язид б. Әбу Суфян, Муаз б. Джәбәл, Абдуллах б. Амр б. әл-Ас, Хассан
б. Сабит.
Барлық бұл ашық нақты дәлелдерден түсінетініміз Құран Кәрім
Хз.Пайғамбардың өмірде болған кезінде жаздырылған, сонымен қатар тек қана
жаздырылып қана қойылмаған сахабалар тарапынан жатталған. Хз.Пайғамбар
заманында уахи әлі жалғасып жатқандықтан Құран парақтары бір кітап халіне
келтірілмеді. Бұл іс өзінен кейінгі сахабаларына қалдырылды. Хз.Әбу
Бәкірдің Құранды топтастыруға кіріскен кезінде Құран бөліктері шашыраңқы
халде еді олар сахабалардың қолында әр түрлі жазу құралдарының үстіне
жазылған еді.
Бұл риуаяттардан ұғатынымыз Хз.Пайғамбардың(сау), түрлі уақыттарда
түскен аяттарды әртүрлі нәрселерге(тері, мата, сүйек, құрма ағашының
жапырақтары және қабығы т.б.) жаздырып кейін бір таза параққа жаздырып
мұхафаза(жаттау) жасағанын көреміз.
Құран мәтінінің Аллах елшісі(сау) заманындағы алғашқы жазылу тарихына
яғни ең алғаш қай кезде жазылды хижреттен алдын ба, әлде хижреттен соң ба
соған тоқталайық. Меккеде түскен әл-Фурқан 255ші аяты Құранның Мәдинаға
хижрет етілуден бұрын жазылғандығын көрсетсе де, мұнымен нақты уақытын
белгілеу мүмкін емес. Бұл тақырыпта бізге нақтылық беретін хабар, Хз.
Омардың қарындасының қолында болған хронологиялық бойынша 45-ші Мұсхафларда
20-шы қатарда орналасқан Таха сүресі жазылған Құран мәтіні. Білетініміздей
бұл сүре Хз. Омардың мұсылман болуынын бұрын түскен. Хз. Омар, Аллах
елшісі Мұхаммедтің(сау) пайғамбарлығының 5-ші жылы мұсылман болды [7;108б].
Бұл жазылған деректерге сүйенсек Құран мәтінінің хижреттен бұрын
жазылғандығы туралы пікір айта аламыз. Дегенмен зерттеулерде сүренің түсу
тарихы 45-ші қатарда орналасуы және өзінен бұрын түскен сүрелердің де нақты
қай кезде жазылғандығы туралы дәлелдердің болмауы, нақты аяттардың қай
кезден бастап жазыла бастағанын білуге мүмкіндік бермейді. Ислам
энциклопедиясында Құран тарихын жазған Ф.Бюль, уахидың қай кезден бастап
жазыла бастағаны жөнінде белгісіз екендігін айта келіп, келген уахилердің
жазылуына мұқтаждық сезілгенге дейін көп уақыт өткендігі турасындағы
пікірде де емес.
Бірақ италиян тарихшысы Каэтани, бұл тақырыпта айтылған Хз. Омардың
мұсылман болу оқиғасын күманды көрсетуге тырысты. Меккеде түскен Құран
мәтіндерінің жазыла бастамағанын дәлелдеумен болды. Оның бұл тақырыптағы
түсінігі былай: Құранның түсу тарихы бір ширек ғасырды толтырады. Хижреттен
бұрын Пайғамбардың таблиғ еткен Құран мәтінінің жазылып қорғалуы жөнінде
Мұхаммедтің мән бергендігіне сүйенетін ешбір ишарат жоқ. Құранның бұл
дәуірде жазылғандығын көрсететін дәлелге яғни Омардың мұсылман болу
оқиғасын кездейсоқтық деп біледі. Бұдан шығатыны хижреттен бұрын
Мұхаммедтің таблиғ еткен аяттарды жаздыруды ойламағандығы, мәтіннің
мұхафазасы үшін сахабаларға және хафиздарға сенген.
Каэтанидің бұл айтқан пікірлерін қабыл алу мүмкін емес. Хз. Омардың
мұсылман болу оқиғасын қабыл етпеумен бірге бұл риуаятты айтқан рауиді
қабыл етпесек те, кәпірлердің Хз.Пайғамбар жайындағы пікірлеріні айтқан әл-
Фурқан 255ші аяты, Құран уахиының Меккеде жазылғандыған анық көрсетеді.
Негізінен бұл жерде анық білінбеген нәрсе, уахидың Меккеде қай кезден
бастап жазыла бастағандығы. Айтпесе Мекке дәурінде уахидың жазылғандығына
байланысты ешқандай күмән жоқ [8;83-87б]. Хз.Пайғамбар уахидың сақталуы
үшін қатты көңіл бөлетін еді. Оның келген уахиларды жаттауы көкірегінде
сақтап тілінде айтуы Аллахқа тиесілі еді. Хз.Пайғамбар келген уахиларды
алдымен өзі намаздарда оқып жаттауын қуаттандыратын еді. Кейін жаттауы
жақсы болған мұсылмандарға жаттататын еді. Құранда бұл жайында: Саған
оқытамыз және сен Аллахтың қалауымен ұмытпайтын боласын деп әмір етті.
Хз.Пайғамбардан бөлек сахабалар да келген уахиларды жаттады. Түндерде және
намаздарда әрдайым оқылған Құран мәтіндері оның сақталуына негіз болды. Ол
кездерде екі уақыт намаз оқылатын еді таң намазы және екінті намазы.
Хз.Пайғамбар жүрегіне түсірілген уахиларды тек тек оқумен және жаттаумен
шектеліп қалған жоқ сонымен қатар оның жаздырылуын да әмір еткен әт-Тур
сүресінің алғашқы аяттары және Абәсә сүресінің 11-14-ші аяттары бұған дәлел
бола алады. Келген уахилардың жақсы жақсы жатталуы үшін Хз.Пайғамбар түскен
аяттарды бірінші өзі жаттайды сосын әрдайым намаздарда, сапарларда және
қиын кездерде оқитын еді. Күнделікті оқылатын намаздарда Құран аяттарының
жоғары дауыспен оқылуын әмір етті. Бұның нәтижесінде мұсылмандар Құранды
жаттаулары керек болды. Құран оқыған кезде Хз.Пайғамбар сахабаларға сіңдіре-
сіңдіре оқитын еді. Сахабалар да Құранның оқылуына аса бір маңыздылық
танытатын еді. Хз.Пайғамбар олар Құран оқыған кезде олардың Құран оқуларын
бақылап отыратын еді.
Құранның үйренілуі үшін бір мұғалімнің тарапынан үйренілуін талап
етті. Әлбетте ең алғашқы мұғалім Хз.Пайғамбардың өзі болды ал кейінгі
мұғалімдер болса Хз.Пайғамбар тарапынан жетілген мұғалімдер еді.
Хз.Пайғамбар сахабалардың қабілеттеріне қарайтын еді егер жаттау қабілеті
жақсы болса оған Құранды жаттауды бұйыратын, ал егер жаттау қабілеті әлсіз
жаттағанын тез ұмытып қала беретін болса оған Құран мітіндерін жазуға
рұқсат еткен. Сахабалардың әрдайым ұмытпай жаттап жүрулері үшін де
жазуларын әмір еткен болатын.
Бұдан бұрын айтқанымыздай дәлелдер Құран аяттарының барлығы
Хз.Пайғамбар заманында жазылғандығын көрсетеді. Оның үстіне Хз.Әбу Бәкірдің
Құранды бір араға жинау үшін тағайындаған Зейд б. Сабитке Аллах елшісі
Мұхаммедтің тірі кезінде жазылмаған ешбір аяттың жиналмауын әмір етуі де,
Меккеде түскен Құран бөліктерінің барлығының жазылғандығы деп жорамалдасақ
болады. Бұдан шығатын қорытынды Құранның Меккеде түскен кезінен бастап
жазыла бастады десек болады.
1.2. Жазылған Құран аяттарының сақталуы
Жаздырылған Құран аяттарының қайда сақталғандығы жөнінде екі түрлі
пікір бар. Бірінші топтың пікірі бойынша уахи жазушылары тарапынан жазылған
әрбір мәтін түзеттірілгеннен кейін Хз.Пайғамбардың үйінде сақталатын еді.
Шындығында Хз.Әбу Бәкірдің, Құранның жиналуы кезінде Хз.Пайғамбардың үйінде
көптеген жазылған мәтін тауып бұларды бірбірімен жіпке байлап жинатқандығы
жайындағы риуаятта бұған тірек бола алады [9;49б]. Хз.Әбу Бәкірдің
байлатқан бұл парақтар, Құранның барлық нұсқасы емес еді. Егер олай болған
жағдайда, Хз.Әбу Бәкір, Зейд б. Сабиттің басшылығындағы Құранды бір жерге
жинау комиссиясын құрмайтын еді. Бұл парақтар Хз.Пайғамбарға тиесілі. Ең
көп сенім білдірілетін нұсқа да бұл болуы керек. Мүмкін Хз.Пайғамбар өзіне
тиесілі бір Құран нұсқасының болғандығын қалаған, бұны біреуге жаздырған,
бірақ бітірмей қайтыс болды. Мүмкін бұл пікір Хз.Пайғамбардың ақылына
өмірінің соңғы жылдарында келген шығар. Егер де оның ойында осындай бір ой
балса еді, негізгі нұсқа да біткен болар еді [10;19б].
Бұл тақырыпта тағы бір басқа пікір бойынша, уахи жазушыларының
тарапынын жазылып сосын Истинсах(көбейтілу) етілген аят мәтіндері, бұларды
жазған жазушылар тарапынан қорғалған. Өйткені бұл жағдай, уахи
жазушыларының жазған негізгі мәтіндерден көшірме жолы арқылы нұсқа шығаруды
қалаған сахабалар үшін де практикалық жол болып саналды.
Бір-бірлерінен әр түрлі жазу құралдарына жазылған аяттардың Мекке және
Мединеде қайда сақталғандығы мәселесі де Құран тарихының маңызды бөлігі
болып табылады. Қайнақтарды зерттегенімізде, бұл мәселеде Мекке және Медине
деп бір шешімге бармай, бұлардың кейбіреулерінің Хз.Пайғамбардың үйінде
сақталғандығы, ал тағы кейбіреулерінің уахиды жазған уахи катибтерінде
(жазушы) сақталғандығын көреміз. Бұл мәселеде алғашқы және жалғыз қайнақ
хижри 243те қайтыс болған Әбу Абдиллах әл-Харис ибн Әсәд әл-Мухасибидің
Фәхмус-Суннә атты еңбегінде орын алған риуаят болып табылады. Суютидің
және одан риуаят еткен Зәрканидің де айтқан риуаяты мынадай: Құранның
жазылуы, соңынан пайда болған бір мәселе емес. Хз.Пайғамбар оның жазылуын
бұйырды. Бірақ Құран тері, жауырын сүйегі, құрма жапырағы және тағы басқа
нәрселердің үстіне шашыраңқы халде жазылған еді. Хз.Әбу Бәкір шашыраңқы
Құран нұсқаларының бір жерге топтастырылуын бұйырды. Құран жазылған
парақтардың шашыраңқы тұрде Хз.Пайғамбардың үйінде табылған еді. Хз.Әбу
Бәкір қандайда бір бөлігі жоғалып кетпесін деп оларды топтастырып бір
жіппен байлатқызды. Мұхасибидің сөздеріне сүйене отырып бұл уахилардың
Хз.Пайғамбардың үйінде сақталғандығы жайлы пікірде де емеспіз. Біз,
Мұхасибидің, Құранның топтастырылуы оқиғасын өз ақылы бойынша шамалап
болжам жасаған деп түсінеміз. Өйткені ол, Хз.Пайғамбардың бұйрығымен
жазылған Құранның жазу құралдарында шашыраңқы халде тері, құрма жапырақтары
үстіне жазылғандығын айтқаннан кейін, өз ақыл бойынша шамалаған жазу
құралдарының парақ\қағаз болғандығын айтады. Оның айтқандарынан ұғатынымыз
мынадай: Хз.Пайғамбар өмірде болған кезінде қағаз, тері және басқа да жазу
құралдарының үстіне жазылған Құран мәтіндері, топтастырылған түрде бір
жерде сақтаулы болмай әр түрлі жерлерде сақталған еді. Хз.Әбу Бәкір
шашыраңқы халде болған бұларды топтастырып бір жіппен байланылуын және бір
мұсхаф халіне келтірілуін емес, жазылып бір жерде топтастырылуын әмір етті.
Жоғарыда айтылған риуаяттардан шығаратын нәтиже Зәркаши, Суюти, Зәркани,
Субхи Салих, Хамидуллах, Мұхаммед Сайд Ясин, Рамазан әл-Бути, Зәнджани,
Осман Кескиұлы, Измирли Исмайл Хаккы, Расул Жафериан және басқа ғалымдар
уахидың Хз.Пайғамбардың үйінде сақталғандығы жайындағы пікірді айтады және
бұл пікірлеріне дәлел ретінде жоғарыдағы риуаятты көрсетеді. Сонымен қатар
кейбір ғалымдар жазылған бұл уахилардың Хз.Пайғамбардың үйінде емес
сахабалар тарапынан сақталғандығын айтады. Бұлардың кейбіреулері мыналар:
Жоғарыда айтылған Хамидуллах кейбір еңбектерінде бұлардың
Хз.Пайғамбардың үйінде сақталғандығын айтады тағы бір басқа еңбегінде бұл
мәтіндердің Хз.Пайғамбардың үйінде емес уахиды жазған катиптер тарапынан
сақталғандығын айтып келіп былай дейді: Ресми уахи катиптері тарапынан
жазылып нұсқалары шығарылған аят мәтіндері, Хз.Пайғамбар тарапынан
сақталмай уахилерді жазған катиплер тарапынан сақталған және бұлардан
көшірме жасап нұсқа шығаруды қалағандарға әрқашан ризалық білдірген.
Мұхаммед Салим Мухайсин де, бұл мәселеде Хамидуллахтың көзқарасын
жақтап былай дейді: Хз.Пайғамбар заманында бұл жазу құралдарының ұстіне
жазылған Құран мәтіндері шашыраңқы халде сахабалардың қолдарында еді. Яғни
Құранның барлығы жазулы және белгілі бір жерде сақтаулы емес еді. Дәруәзә
да, бұлармен бір пікірде болып Құранның шашыраңқы бөліктер түрінде кейбір
Мұсылмандардың жанында болғандығын айтады.
Захид әл-Кәусәри де, бұл мәтіндердің сахабалардың үйлерінде
сақталғандығын айтады және Құран Хз.Пайғамбар заманында жазылған.
Хз.Пайғамбардың құзырында жазылған бұл бөліктерді сахабалар үйлерінде
сақтаған дейді. Бұл жерден түсінетініміз бұл мәтіндердің барлығы емес тек
қана бір бөлігі Хз.Пайғамбардың үйінде, бір бөлігі уахиды жазған катиптер
тарапынан сақталған. Өйткені барлығы Хз.Пайғамбардың үйінде сақталған болса
еді, өте көп хафыз сахабалар шахид болған Яамама шайқасынан соң Хз.Омардың
Құранның жоғалып кету мәселесіне байланысты алаңдаушылығына және бұл
мәселеде Хз.Әбу Бәкірге жүгінуіне ешқандай қажеттілік болмайтын еді.
Айрықша Құранның топтастырылуы үшін Хз.Әбу Бәкірдің тарапынан
ұйымдастырылған Құранды топтастыру үшін құрылған комиссияның бұл мәтіндерді
назарға алмай, сахабалардан Құран аяттарын топтастыруға тырысулары қалай
болмақ? Басқа жағынан Хз.Әбу Бәкір заманында Құранды топтастыру ісіне
тағайындалған Зейд б. Сабиттің, Хз.Пайғамбардың мұндай бір мирас
қалдырғандығы жайында айтқандығы туралы ешқандай хабар көрмедік. Мүмкін
Хз.Пайғамбар үшін жазылған нұсқа Хз.Пайғамбардың үйінде, сахабалардың және
уахи катиптерінің өздері үшін жазған нұсқалары өздерінің үйлерінде
сақталатын еді. Бірақ бұдан бұрын қаралған қайнақтарда мәтіндердің екі
нұсқа болып жазылғандығына байланысты қандайда бір дәлел жоқ. Бұл мәселеге
байланысты қайнақтарда сенімді дәлелдердің болмағандығы үшін, жазулы уахи
мәтіндерінің Хз.Пайғамбардың үйінде сақталғандығына байланысты
айтатындардың сүйенетін тек бір дәлелі ол Мухасибидің айтқан риуаяты болып
саналады. Сахабалардың үйінде сақталғандығын айтатындардың болса ешбір
ешбір сүйенетін дәлелі жоқ. Осы себептен біз де Хз.Пайғамбардың өзіне
келген уахиларды жаздырғаннан соң бұлардың үлкен бір бөлігін өз үйінде
сақтағандығы жайындағы пікірдеміз [11;248б]. Сонымен қатар сахабаның өздері
үшін жазған уахи мәтіндерін өздерінің үйлерінде сақтаған деп пікір айтамыз.
Өйткені сахабалардың өздері үшін өте маңызды болған бұл Құран мәтіндерін
сақтатаулары міндетті.
Бұл мәселеге байланысты тағы да бір мәселе жазылған Құран аяттарының
Меккеден Мединеге қалай жеткендігі. Жазбаларда орын алған бір риуаят
бойынша І-ші және ІІ-ші Ақаба анттасуында Мединеден келгендерге берілу
арқылы жеткізілген. Сәмхудидің риуаят еткен бір риуаяты бойынша,
Зурайкұлдарынан Рафи б. Малик әз-Зураки Ақабада Хз.Пайғамбармен кездескен.
Хз.Пайғамбарымыз Рафи б. Малик әз-Зуракиге 10 жыл бойы түскен бүкіл аят
мәтіндерін ішіне алған бір құжат береді, осылайша Рафи б. Малик әз-Зураки
Мединеде өз ауданында салынған, ішінде Құран оқылған Исламның алғашқы
мешітінде бұл аяттарды айналасына жиналғандарға оқыған. Бұл жазылған
нұсқалардың алып жүруге оңай мата, тері үстеріне жазылғандығын назарға
алсақ, хижрет кезінде әрбір сахабаның өздерінің нұсқаларын алып жүрулері
жеңіл болған деп айта аламыз. Меккеде жазылған бұл құжаттар
Хз.Пайғамбардың хижреттен бұрын І-ші және ІІ-ші Ақаба анттасуында өзіне
бойұсынушылық антын беруге келгендерге беру арқылы және басқа да жолдармен
Мединеге жеткізуге тырысты.
Бұл екі пікір жайында бір ой айту керек болса мыналарды айта аламыз.
Білетініміздей уахи жазушылары әрбір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz