Қазақстанның оңтүстігіндегі Орта Азия хандарының саясаты

1. Қазақтардың Ташкент иелігінің құрамында болуы. ХІХ ғасырдың басында Жетісу мен Оңтүстік Қазақстандағы Қоқан және Хиуа билеушілердің басқыншылығы.
2. Қазақ халқының Орта Азия хандарының езгісіне қарсы азаттық күресі. Тентек төренің, Арынғазы сұлтандардың (1812.1821 жж.) және Жоламан Тіленшіұлының (1822.1824 жж.), Сержан Қасымұлының отаршылдыққа қарсы күресі.
3. Ұлы жұз қазақтарының Қоқанға қарсы көтерілісі (1857).

ХVІІІ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның оңтүстігіндегі жағдай оның қалған бөліктеріндегі жағдайдан ерекше болды. ХІХ ғ. басында Оңтүстік Қазақстан ортаазиялық феодалдық мемлекеттер – Хиуа, Бұқара және ең үлкен дәрежеде Қоқан экспанциясының объектісіне айналды. Тентек төренің, Арынғазы сұлтандардың және Жоламан Тіленшіұлының, Сержан Қасымұлының отаршылдыққа қарсы күресін, ұлы жұз қазақтарының Қоқанға қарсы көтерілісінің нәтижелерін талдау.

Лекция мәтіні: Қазақтардың Ташкент иелігінің құрамында болуы. ХІХ ғасырдың басында Жетісу мен Оңтүстік Қазақстандағы Қоқан және Хиуа билеушілердің басқыншылығы.
Қазақстанның оңтүстігінде олардың үстемдік ету кезеңі біршама аз уақыт аралығын (шамамен 1810-1866) алса да, бұл кезең аймақтың Ресей империясына қосылуының тікелей алдында болған маңызды кезең. ХVІІІ ғ. аяғына қарай Қазақстанның оңтүстігі оны мекендеген әртүрлі рулардың, көбінесе Ұлы жүз бен Орта жүз руларының көшпелі шаруашылығы басым аймақ болды.
Бұл жағдайлар қазақ хандары билігінің нығаюына себепші болмады, өйткені бай отырықшылық-егіншілік жазиралары болмаған олар көшпелі бірлестіктерге өз билігін нығайту үшін олардың ресурстарын пайдалана алмады. Солай бола тұрса да, ХVІІІ ғасырдың аяғына дейін, Орталық Азия жоңғарлардың басқыншылығы, Ираннан Нәдір шахтың шапқыншылығы, Аштархан ұрпақтары мемлекетінің құлауы және өзбек қауымдарының Орта Азиядағы иеліктері қайта бөлісу үшін жүргізген кескілескен күресі туғызған құлдыраудан ес жиып үлгергенше, қазақ хандары жоңғарларды ығыстырып шығарып, Қазақстанның оңтүстігінде өз билігін қалпына келтіріп қана қоймай, жоңғарлардан Ташкентті қайтадан тартып алды, тіпті жергілікті қыпшақтарға сүйене отырып, Ферғана істеріне араласа бастады. 1748 жылы шамасында «ташкенттік төре», Барақ сұлтанның баласы, Наманганның билеушісі және Тұраққорғанның (кейіннен Солтүстік Ферғанадағы қоқан наместнигінің рециденциясы) негізін салушы Шығай ханды дала қыпшақтары – Йазы-Ферғана ханы деп жариялады. Алайда көп ұзамай ол қоқан билеушісі Әбді әл-Кәрім биден жеңіліс тапты.

1. Қазақстан тарихы. 4 томдық. I, II, III, IV т. А., 1998ж.
Қазақстан тарихы очерктер. А., 1994ж.
Аманжолов Қ. Қазақстан тарихы дәрістер курсы. I, II т. А., 2004ж.