Ипотекалық несиенің мәні, қағидалары және оның құрылымы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1 Ипотекалық несиенің мәні, қағидалары және оның құрылымы
1.1 Ипотекалық несиелеудің мәні мен қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.2 Қазақстанның ипотекалық компаниясы және тұрғын үй
бағдарламасын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2 Ипотекалық несиелердің есебі
2.1 Ипотекалық несие есебін ұйымдастыру жолдары және оны
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2 Қазақстанда ипотекалық несиелеудің даму перспективасы мен өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
3 Ипотекалық дамудың қазіргі жағдайы
3.1 Қазақстандағы ипотекалық несие жүйесі: проблемалары мен
даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1 Ипотекалық несиенің мәні, қағидалары және оның құрылымы
1.1 Ипотекалық несиелеудің мәні мен қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.2 Қазақстанның ипотекалық компаниясы және тұрғын үй
бағдарламасын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2 Ипотекалық несиелердің есебі
2.1 Ипотекалық несие есебін ұйымдастыру жолдары және оны
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2 Қазақстанда ипотекалық несиелеудің даму перспективасы мен өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
3 Ипотекалық дамудың қазіргі жағдайы
3.1 Қазақстандағы ипотекалық несие жүйесі: проблемалары мен
даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Кіріспе
Ипотекалық несие жылжымайтын мүлікті кепілге салу арқылы және ұзақ мерзімге берілетін ссуданы білдіреді.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев “Қазақстанның әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына ену стратегиясы” халыққа жолдауында атап өткендей: жеке тұрғын үй құрылысын кең ауқымды дамыту – еліміздің басым міндеттерінің бірі [1,3б] .
Бүгінде ипотекалық несиелендіруді дамыту өзекті мәселелердің біріне айналуда. Ипотека халықтың тұрғын үй жағдайларын жақсартудағы мүддесін, банктердің эффективті және пайдалы жұмысын, құрылыс кешенінің ырғақты өндірісін және мемлекеттің мүддесін, яғни экономикалық өсімді қамтамасыз етеді.
Халықаралық тәжірибе көрсеткендей ипотекалық несие жүйесінің дамуы мемлекетке үлкен пайда әкеледі. Ол маңызды әлеуметтік міндеті – халықтың тұрғын үй мәселесін шешуге зор үлесін тигізеді. Ипотеканы дамыту жалпы ел экономикасын дамытудың маңызды факторы болып табылады.
Менің осы курстық жұмысты жазудағы мақсатым – жалпы еліміздегі ипотекалық несиелердің нарықтағы жағдайын сипаттау, зерттеу, перспективалары мен проблемаларын, даму болашағын айқындау. Сонымен қатар еліміздегі екінші деңгейдегі банктердің ипотекалық несие операцияларын ұйымдастыру, есебін жүргізу және талдаудың негізгі мәселелерін, жолдарын айқындайды.
Ипотеканың айрықша маңызды принциптеріне мыналар жатады: кепілге салынатын мүлік нақты болу керек, яғни келісімшартта кепілдік құқығының объектісіне жататын нақты мүлікті анықтау; кепілдіктің жариялығы, яғни кепілге салынған мүліктің ауыртпалығын үшінші тұлғаға оңай танитындай болуы керек.
ҚР-сында ипотекалық несиелендірү жүйесінің белсенді даму кезеңі басталды. Қазіргі кезде ұзақ мерзімді ипотекалық несиелендіру жүйесін дамыту жолымен ақшаны мобилизациялаудың нарықтық механизмдерін дамыту үшін жағдайлардың жасалуы есебінен тұрғын үй нарығында несие – қаржылық сфераның кеңейуі және халықтың төлем қабілеті сұраныстың өсуі үшін алғышарттар бар. Осы жүйені енгізумен бірге халықтың ұзақ мерзімді ипотекалық несие түрінде ұсынылатын қаражаттар есебінен дайын тұрғын үй алу мүмкіндігі туды.
Курстық жұмыс екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде, ипотекалық несиенің мәні, қағидалары, Қазақстандағы ипотекалық компаниясын және түрғын үй бағдарламасын жетілдіру жолдары және оның құрылымы туралы мәселелер қарастырылған.
Екінші бөлімінде, ипотекалық несиелеу есебін ұйымдастыру жолдары және ипотекалық несиелеудің даму перспективасы мен өзекті мәселелері қарастырылған.
Ипотекалық несие жылжымайтын мүлікті кепілге салу арқылы және ұзақ мерзімге берілетін ссуданы білдіреді.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев “Қазақстанның әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына ену стратегиясы” халыққа жолдауында атап өткендей: жеке тұрғын үй құрылысын кең ауқымды дамыту – еліміздің басым міндеттерінің бірі [1,3б] .
Бүгінде ипотекалық несиелендіруді дамыту өзекті мәселелердің біріне айналуда. Ипотека халықтың тұрғын үй жағдайларын жақсартудағы мүддесін, банктердің эффективті және пайдалы жұмысын, құрылыс кешенінің ырғақты өндірісін және мемлекеттің мүддесін, яғни экономикалық өсімді қамтамасыз етеді.
Халықаралық тәжірибе көрсеткендей ипотекалық несие жүйесінің дамуы мемлекетке үлкен пайда әкеледі. Ол маңызды әлеуметтік міндеті – халықтың тұрғын үй мәселесін шешуге зор үлесін тигізеді. Ипотеканы дамыту жалпы ел экономикасын дамытудың маңызды факторы болып табылады.
Менің осы курстық жұмысты жазудағы мақсатым – жалпы еліміздегі ипотекалық несиелердің нарықтағы жағдайын сипаттау, зерттеу, перспективалары мен проблемаларын, даму болашағын айқындау. Сонымен қатар еліміздегі екінші деңгейдегі банктердің ипотекалық несие операцияларын ұйымдастыру, есебін жүргізу және талдаудың негізгі мәселелерін, жолдарын айқындайды.
Ипотеканың айрықша маңызды принциптеріне мыналар жатады: кепілге салынатын мүлік нақты болу керек, яғни келісімшартта кепілдік құқығының объектісіне жататын нақты мүлікті анықтау; кепілдіктің жариялығы, яғни кепілге салынған мүліктің ауыртпалығын үшінші тұлғаға оңай танитындай болуы керек.
ҚР-сында ипотекалық несиелендірү жүйесінің белсенді даму кезеңі басталды. Қазіргі кезде ұзақ мерзімді ипотекалық несиелендіру жүйесін дамыту жолымен ақшаны мобилизациялаудың нарықтық механизмдерін дамыту үшін жағдайлардың жасалуы есебінен тұрғын үй нарығында несие – қаржылық сфераның кеңейуі және халықтың төлем қабілеті сұраныстың өсуі үшін алғышарттар бар. Осы жүйені енгізумен бірге халықтың ұзақ мерзімді ипотекалық несие түрінде ұсынылатын қаражаттар есебінен дайын тұрғын үй алу мүмкіндігі туды.
Курстық жұмыс екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде, ипотекалық несиенің мәні, қағидалары, Қазақстандағы ипотекалық компаниясын және түрғын үй бағдарламасын жетілдіру жолдары және оның құрылымы туралы мәселелер қарастырылған.
Екінші бөлімінде, ипотекалық несиелеу есебін ұйымдастыру жолдары және ипотекалық несиелеудің даму перспективасы мен өзекті мәселелері қарастырылған.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1. «Әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына ену стратегиясы» атты Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2006 жылғы халыққа жолдауы, Егемен Қазақстан. 11 наурыз, Астана «Елорда».2006ж
2. Дүйсенбаев Н. «Вопросы стимулирующей составляющей ипотечного кредитования», Қаржы-қаражат, №2 2004г. 34-36стр.
3. Балубаева А.К. «Национальные модели ипотечных кредитов», Банки Казахстана, №4 2005г. 36-41 стр.
4. А.Ж.Тұрлыбекова. Қазақстан ипотекалық компаниясы және тұрғын үй құрылысын дамытудың мемлекеттік бағдарламасы. //ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. №1. 2006ж. 29-32 беттер.
5. Джимабаев Е. «Особенности национальной ипотеки», Юридическая газета. №2 2004г 54-62б.
6. Міржақыпова С.Т. «Банктегі бухгалтерлік есеп», Алматы, 2004ж 146-153б
7. Итоги 2005 года БТА», Финанс и кредит, №5 2006г. 8-10 с.
8. Дүйсенбаев Н. «Перспективы развития ипотечного кредитования в РК» Банки Казахстана, №1 2004г. 42-45стр.
9. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие», Алматы 2004ж.
10. Мақыш С.Б. «Коммерциялық банктердің операциялары», Алматы, 2004ж.
11. Бердалиев А.К. «Қазақстан экономикасын басқару негіздері», Алматы, 2000ж. 46-52б.
12. Осипова А.В. «Экономикалық теория», Алматы, 2001ж.
13. Сейткасымов Б.К. «Деньги Кредит Банк», Алматы, 2002 ж.
14. Кондрат Е. «Проблемы развития ипотеки в РК», Статистика, учет и аудит, №3 2004г. 68-69 стр.
15. А. Баялбаева. Развитие ипотечного кредитования в Казахстане. // Қаржы-қаражат №4 2005г. 34-37 стр.
16. Дүйсенбаев Н. «Сущности и принципы ипотечного кредитования», Қаржы-қаражат, №1 2004г. 35-40стр.
17. Сейткасимова Г.С. «Банковское дело», Алматы: Қаржы – қаражат, 2001 г
18. Ким Т. «Ипотекалық облигация», РЦБК. №11 2004г. 95-97 б.
19. Рамазанов Н. «Ипотека станет дешевле; обещает финансист», Деловая неделя, №2 2004г. 21- март.
20. Сағындықова Н. «Ипотекалық игіліктер», Егемен Қазақстан, 2004ж. 23 қаңтар.
21. Нурманбетова А. « АТФ банк в системе ипотечного кредитования в Казахстане» , Комсомольская правда, №21 2005г.
22. «Квартира по ипотеке: ярмо или удача» Экспресс К, 2004г. 24 июль
23. Сейітқасымов Б.Қ. «Ипотекалық несие үлгілері», Ақша Несие Банк 2005ж
24. Ким Т. «Ипотекалық облигация», РЦБК. №11 2004г. 95-97 б.
25. Нурсейтов Р. «Ипотечная кредитования в РК, проблемы и перспективы развития» , Евразиская сообщества, №4 2004г. 23-25стр.
1. «Әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына ену стратегиясы» атты Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2006 жылғы халыққа жолдауы, Егемен Қазақстан. 11 наурыз, Астана «Елорда».2006ж
2. Дүйсенбаев Н. «Вопросы стимулирующей составляющей ипотечного кредитования», Қаржы-қаражат, №2 2004г. 34-36стр.
3. Балубаева А.К. «Национальные модели ипотечных кредитов», Банки Казахстана, №4 2005г. 36-41 стр.
4. А.Ж.Тұрлыбекова. Қазақстан ипотекалық компаниясы және тұрғын үй құрылысын дамытудың мемлекеттік бағдарламасы. //ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. №1. 2006ж. 29-32 беттер.
5. Джимабаев Е. «Особенности национальной ипотеки», Юридическая газета. №2 2004г 54-62б.
6. Міржақыпова С.Т. «Банктегі бухгалтерлік есеп», Алматы, 2004ж 146-153б
7. Итоги 2005 года БТА», Финанс и кредит, №5 2006г. 8-10 с.
8. Дүйсенбаев Н. «Перспективы развития ипотечного кредитования в РК» Банки Казахстана, №1 2004г. 42-45стр.
9. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие», Алматы 2004ж.
10. Мақыш С.Б. «Коммерциялық банктердің операциялары», Алматы, 2004ж.
11. Бердалиев А.К. «Қазақстан экономикасын басқару негіздері», Алматы, 2000ж. 46-52б.
12. Осипова А.В. «Экономикалық теория», Алматы, 2001ж.
13. Сейткасымов Б.К. «Деньги Кредит Банк», Алматы, 2002 ж.
14. Кондрат Е. «Проблемы развития ипотеки в РК», Статистика, учет и аудит, №3 2004г. 68-69 стр.
15. А. Баялбаева. Развитие ипотечного кредитования в Казахстане. // Қаржы-қаражат №4 2005г. 34-37 стр.
16. Дүйсенбаев Н. «Сущности и принципы ипотечного кредитования», Қаржы-қаражат, №1 2004г. 35-40стр.
17. Сейткасимова Г.С. «Банковское дело», Алматы: Қаржы – қаражат, 2001 г
18. Ким Т. «Ипотекалық облигация», РЦБК. №11 2004г. 95-97 б.
19. Рамазанов Н. «Ипотека станет дешевле; обещает финансист», Деловая неделя, №2 2004г. 21- март.
20. Сағындықова Н. «Ипотекалық игіліктер», Егемен Қазақстан, 2004ж. 23 қаңтар.
21. Нурманбетова А. « АТФ банк в системе ипотечного кредитования в Казахстане» , Комсомольская правда, №21 2005г.
22. «Квартира по ипотеке: ярмо или удача» Экспресс К, 2004г. 24 июль
23. Сейітқасымов Б.Қ. «Ипотекалық несие үлгілері», Ақша Несие Банк 2005ж
24. Ким Т. «Ипотекалық облигация», РЦБК. №11 2004г. 95-97 б.
25. Нурсейтов Р. «Ипотечная кредитования в РК, проблемы и перспективы развития» , Евразиская сообщества, №4 2004г. 23-25стр.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1 Ипотекалық несиенің мәні, қағидалары және оның құрылымы
1.1 Ипотекалық несиелеудің мәні мен
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ...3
1.2 Қазақстанның ипотекалық компаниясы және тұрғын үй
бағдарламасын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2 Ипотекалық несиелердің есебі
2.1 Ипотекалық несие есебін ұйымдастыру жолдары және оны
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 Қазақстанда ипотекалық несиелеудің даму перспективасы мен өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
3 Ипотекалық дамудың қазіргі жағдайы
3.1 Қазақстандағы ипотекалық несие жүйесі: проблемалары мен
даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...31
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Кіріспе
Ипотекалық несие жылжымайтын мүлікті кепілге салу арқылы және ұзақ
мерзімге берілетін ссуданы білдіреді.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев “Қазақстанның әлемнің бәсекеге қабілетті 50
елдің қатарына ену стратегиясы” халыққа жолдауында атап өткендей: жеке
тұрғын үй құрылысын кең ауқымды дамыту – еліміздің басым міндеттерінің бірі
[1,3б] .
Бүгінде ипотекалық несиелендіруді дамыту өзекті мәселелердің біріне
айналуда. Ипотека халықтың тұрғын үй жағдайларын жақсартудағы мүддесін,
банктердің эффективті және пайдалы жұмысын, құрылыс кешенінің ырғақты
өндірісін және мемлекеттің мүддесін, яғни экономикалық өсімді қамтамасыз
етеді.
Халықаралық тәжірибе көрсеткендей ипотекалық несие жүйесінің дамуы
мемлекетке үлкен пайда әкеледі. Ол маңызды әлеуметтік міндеті – халықтың
тұрғын үй мәселесін шешуге зор үлесін тигізеді. Ипотеканы дамыту жалпы ел
экономикасын дамытудың маңызды факторы болып табылады.
Менің осы курстық жұмысты жазудағы мақсатым – жалпы еліміздегі
ипотекалық несиелердің нарықтағы жағдайын сипаттау, зерттеу,
перспективалары мен проблемаларын, даму болашағын айқындау. Сонымен қатар
еліміздегі екінші деңгейдегі банктердің ипотекалық несие операцияларын
ұйымдастыру, есебін жүргізу және талдаудың негізгі мәселелерін, жолдарын
айқындайды.
Ипотеканың айрықша маңызды принциптеріне мыналар жатады: кепілге
салынатын мүлік нақты болу керек, яғни келісімшартта кепілдік құқығының
объектісіне жататын нақты мүлікті анықтау; кепілдіктің жариялығы, яғни
кепілге салынған мүліктің ауыртпалығын үшінші тұлғаға оңай танитындай
болуы керек.
ҚР-сында ипотекалық несиелендірү жүйесінің белсенді даму кезеңі
басталды. Қазіргі кезде ұзақ мерзімді ипотекалық несиелендіру жүйесін
дамыту жолымен ақшаны мобилизациялаудың нарықтық механизмдерін дамыту үшін
жағдайлардың жасалуы есебінен тұрғын үй нарығында несие – қаржылық сфераның
кеңейуі және халықтың төлем қабілеті сұраныстың өсуі үшін алғышарттар бар.
Осы жүйені енгізумен бірге халықтың ұзақ мерзімді ипотекалық несие түрінде
ұсынылатын қаражаттар есебінен дайын тұрғын үй алу мүмкіндігі туды.
Курстық жұмыс екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде, ипотекалық
несиенің мәні, қағидалары, Қазақстандағы ипотекалық компаниясын және түрғын
үй бағдарламасын жетілдіру жолдары және оның құрылымы туралы мәселелер
қарастырылған.
Екінші бөлімінде, ипотекалық несиелеу есебін ұйымдастыру жолдары және
ипотекалық несиелеудің даму перспективасы мен өзекті мәселелері
қарастырылған.
1 Ипотекалық несиенің мәні, қағидалары және оның құрылымы
1.1 Ипотекалық несиелеудің мәні мен қағидалары
Ипотека несиемен қамтудың сенімді бір әдісі болып табылады. Біздің
елмізде нарықтық қатынастардың дамуына қарай ипотекалық несиені дамыту
қажеттілігі өсуде. Бірақ ипотеканың дамуы қажетті экономикалық шарттарсыз
мүмкін емес. Кепілдік құқықтың әмбебап нормалары бойынша мүлікті кепілге
тек несиелік кепіл иесі ғана қоя алады.
Қазақстанда банктер көбінесе келесі кепіл түрлерін қолданады:
жылжымайтын мүлік, жоғары өтімді товарлар, ірі банктердің кепілдігі, шетел
және ұлттық валютадағы депозиттер, табыстама. Қазіргі кезде олар өзінің
практикасында көбінесе жылжымайтын мүлікті кепілдендіруге жүгінеді.
Қазақстанда ипотеканың дамуы ҚР-сы президентінің нұсқауымен бастау алды.
Бұл 1995ж. 23 желтоқсанда №2723 жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы заң.
Берілген нұсқау ипотеканы кепілге қойылған жылжымайтын мүлік және ондағы
үлес кепіл берушінің немесе үшінші жақтың иелігінде немесе қолданысында
болатын кепіл түрі ретінде анықталады. Бүгінгі күні мемлекетте ипотека заңи
түрде кіспорын, құрылыс, ғимарат немесе жермен тікелей байланысты т.б.
объектілер кепіл ретінде қолданылады. Ипотеканың экономикалық мәні банктен
немесе басқа қаржылық ұйымнан ссуда алу мақсатында жылжымайтын мүлік
кепілінің бір түрі.
Ипотекалық несие – бұл жылжымайтын мүлік кепілі бойынша банктен
берілетін ұзақ мерзімді ссуда. Нарықтық экономика осы несиені кең қолдануды
көздейді. Классикалық түсінікте ипотека – ол тек қана несиені беру ғана
емес, сонымен қатар құнды қағаздарды эмиссиялау мен салым және
облигациялармен байланысты ресурстарды тарту әдісі ретінде түсіндіріледі.
Ипотекалық несиелеу жүйесі 2 бағыттан тұрады:
1. шаруашылық субъектісіне және тұрғындарға берілетін ипотекалық несие;
2. несиелер үшін ресурстарды тартуды қосымша қамтамасыз ететін екінші
нарықта (ипотекалық қарыздық міндеттеме) ипотекалық несиені сату.
Әлемдік тәжірибеде негізінде бірінші бағытта ипотекалық банк, екінші –
мүлік кепілімен қамтамасыз етілетін банктің активтерін сатып алатын
қаржылық компаниялар, қорлар және олардың базасында өзінің атынан шығаратын
құнды қағаздар жатады.
Бұл құнды қағаздар өтімді, өйткені олар жылжымайтын мүлікпен қамтамасыз
етілген және инвестицияға ұзақ мерзімді және тұрақты табыс алуға мүмкіндік
береді.
Кейбір қаржылық компаниялардың міндеттері бойынша шетелде кепіл ретінде
олардың сенімділігін жоғарылататын мемлекет болып табылады.
Мүлікке ипотекалық несиенің екінші нарығының функциялануы ипотекалық
несиенің банктің капиталының өтімділігін қамтамасыз етеді, айналымда ақша
массасын байланыстырады, капиталды ел ауданы және экономикалық сферасына
бөлуге көмектеседі, несие бойынша пайыз тавкасын тұрақтандырады.
Осы жағдайда ипотекалық несиемен айналысатын банктер несиелік
ресурстармен шектелмейді, өйткені екінші нарықта негізгі операцияны жүргізу
арқылы айналымға қайта түсіретін жаңа несиені бере, қажетті құралдарды
қосымша мобильдауға мүмкіндік алады.
Берілген жүйені эффективті функциялау екінші ипотекалық нарықтың
дамығандығын көрсетеді.
Ипотекалық несиенің объектісі:
1. жер учаскесі;
2. тұрғын-үй, квартиралар, үйлер, котедждер, дачалар және т.б.
кәсіпорынның ғимараттары және құрылыстар;
3. коммерциялық қызметтің сервизтік қызмет көрсету объектісі,
ресторандар, офистер, сауда үйлері және жеке дүкендер;
4. өндірістік кеңселер – складтар, заводтық ғимараттар, ғылыми-зерттеу
институттары, энергетика объектісі, гараждар және өндіріске арналған
құрылыстар.
Ипотекалық несиені келесі түрде көрсетуге болады:
1. тұрғын үй құрылысын несиелендіру;
2. тұрғын үйге жөндеу жұмыстарын жүргізу.
Тұрғын үй құрылысын несиелендіру қысқа мерзімді және коммерциялық
банктерге немесе құнды қағаздарды сату арқылы немесе кәсіпорын және банктен
заем негізінде қаражаттарды тартатын депозиттік институттар түрінде
ұйымдастырылған мамандандырылған институттар мен көрсетіледі.
Ипотекалық несиенің басты есебі нарықтық механизмдерді дамыту
мақсатында тұрғындардың сұранысының төлем қабілеттілігін ұстау, қоғамның
бюджеттен тыс ресурстарын мобилизациялау және ұзақ мерзімді ипотекалық
жүйесін дамытуда несиелік – қаржы сферасына бағыттау.
Қазіргі кезде әлемдік тәжірибеде коммерциялық банк тұрғын үйді
несиелеудің 3 түрін көрсетеді:
1. жеке және заңды тұлғалардың жерді алу үшін берілетін қысқа және ұзақ
мерзімді несие;
2. жеке және заңды тұлғалардың құрылыс жұмыстарын қаржыландыруда алатын
тұрғын үй құрылысына қысқа мерзімді несие;
3. жеке және заңды тұлғалардың тұрғын үйді иемдену үшін алынатын ұзақ
мерзімді несие.
Үй құрылысы үшін берілетін несие сомасы құжаттарда көрсетілген сомасы
аясында болады. Бұндай несиелер несиелік желілер негізінде беріледі.
Сондағы алынатын соманың барлығы бірақ берілмейді, ол ол заңды жұмыстың
орындалу шамасына қарай бөлініп төленеді.
Ипотекалық несие нарығында келесі субъектілер қызмет етеді:
1. қарыз алушы;
2. кредитор;
3. ипотекалық несиеге қаражаттарды салатын инвестор (ссуда беретін банк
қана емес);
4. үкімет.
Қарыз алушының негізгі мақсаты ай сайын несие бойынша төлем жүргізе
отырып, мүмкіндігінше арзан және жағдайы жақсы тұрғын үйді иемдену болып
табылады [2, 34-36б].
Банк өзінің акционерлерінің дивидендтерін және табысын
максималдандыруға бағытталады. Инвесторда салымдармен қамтамасыз етілген
қаражаттарын салымға және құнды қағаздарға сала жоғары табыс алуға
бағытталады. Берілетін ипотекалық несие сомасы, жерді сатып алудан, құрылыс
немесе иемденген тұрғын үйдің салымы бойынша құны 70 пайыздан аспауы керек.
Ипотекалық несиелендіру процесі өте жоғары несиелік тәуекелмен
байланысты. Несиелік тәуекел ықтималдығымен байланысты заем алушының өз
төлемдерін төлемеген жағдайда кепілге берілетін мүлікке құқықтан айыру және
тұрғын үйден шығару мүмкіндігін нақты заңмен бекітудің принципиалды маңызы
болады.
Ипотекалық несиелік операцияларда мәміле қозғалмайтын мүлік салымы
көмегімен рәсімделеді. Салым – бұл қарызды (ссуданы) төлеуді қамтамасыз
ретінде қарыз алушы-заем алушының кредитор – банкке меншік құқығын уақытша
беруді куәландыратын құжат берілетін құқық. Қарыздың толығымен және
бекітілген мерзімде өтелуі кезінде өз күшін жоғалтады.
Сөйтіп салымды беретін тұлға салым затына физикалық түрінде иелік етуді
жалғастырады, бірақ меншік құқығы ипотекалық несие өтелгенге дейін банкке
тиесілі болады.
Мұндай салым ипотекалық несиенің негізгі қамтамасыз етушісі болып
табылады. Онда кепіл заты егжейлі-тегжейлі – суреттеледі, және ол
мемлекеттік тіркеуге жатады. Қозғалмайтын мүлік салымы несиелік
келісімдердің жалп міндеттемелер пунктерін қамтуы тиіс: мерзім, қарыз
сомасы және пайыздар. Қосымша шарттар салық төлемдерін реттеуді, жөндеу
жұмыстарын және меншікті сақталу жағдайын, оны пайдалану бойынша
міндеттерді білдіреді.
Ипотеканы бағалау күрделілігі несиенің максималды деңгейін төмендетеді.
Барлық дерлік салымдарды бөлшектеп өтелетін ссуда түрінде түсінуге
болады. Ипотекалық несие бойынша заем алушы алынған ссуда сомасын
пайыздармен бірге ай сайынғы төлемдер нысанында өтеуге міндетті. Ай сайынғы
төлемдер тұрақты бола алады, кейде өсуі де мүмкін, бұл олардың мөлшерін
инфляция деңгейінде түзетуге мүмкіндік береді. Ипотекалық несиелендіру
барысындағы ссуда туралы және оны қамтамасыз ету құралдары туралы
келісімдер несиенің басқа түрлеріндегі келісімдерден ерекше болып табылады,
бұл ерекше заңдылық нормаларды қолдануды көздейді. Олардың ең маңыздыларына
мүлікті қарыздар үшін мәжбүрлеп ұстап қалу құқығы жатады. Бөтен
қозғалмайтын мүлікке құқық кепілденген мүлік құнына негізіндегі талапты
басыидылықпен қанағаттандыру мүмкіндіктерінен тұрады. Бұл құқықтың мәні
келесідей: қарыз алушының өз міндеттерін орындамау жағдайында, мысалы,
ссуданы мерзімінде өтемеуде, кредитор кепілденген қозғалмайтын мүлік
құнынан өз талабын қанағаттандыра алады, сондай-ақ өзге кредиторлар алдында
басым түрде.
Экономикалық талаптарға мыналар жатады: кепіл объектісін дұрыс таңдау,
оның құнын бағалау, кепіл түрін анықтау, кей жағдайда кепіл заттарын
сақталуын бақылауды ұйымдастыру. Заңдылық талаптарға мыналар жатады: кепіл
беруші мен кепіл ұстаушының құқықтары мен міндеттерін нақты анықтау, кепіл
түріне сәйкес кепіл құжаттарын сақтау тәртібі.
Кепіл туралы келісімде несиенің түріне қарай несиені кепілдік
қамтамасыз ету нысаны, мөлшері және тәртібі анықталады.
Кепіл заты мыналар бойынша болуы мүмкін:
1. заем алушының меншігі болып табылатын құрылыс жұретін жер учаскесі;
2. дайын тұрғын үй немесе аяқталмаған құрылыс;
3. мүліктің және мүлік құқығының басқа түрлері.
Кепілдік мүлікті кепіл беруші жоғалту және құрту тәуекелдерінен
сақтандыруы керек.
Несиені беру туралы шешім заем алушының несиелік өтініші негізінде
кредитор-банкпен қабылданады.
Кепіл затының келесі ортақ талаптары болады:
1. кепіл берушіде кепіл затына деген меншік құқығының немесе толық
шаруашылық ету құқығының болуы;
2. кепілдің сол затына өзге кредиторлар тарапынан претензиялардың болмауы;
3. салынатын мүлік түріне байланысты дифференциаланған белгілі бір сала
критерийлеріне сәйкес болмауы.
4. кепіл құнының клиенттің сәйкес міндеттерін қанағаттандыру үшін
жеткіліктілігі;
5. арнайы кітапта міндетті тіркелу.
Ссудаларды жабу ретінде банктер әр қайлы мүлікті қолдануы мүмкін:
қозғалмайтын мүлік; өтімді мүлік (жңіл және тез өткізілетін товарлар); әр
түрлі бағалы қағаздар (жеткіліктітүрінде өтімді); ақша қаражаттары, соның
ішінде шетел валютасындағы; т.б. мүлік; мүліктік құқықтар.
Сонымен қозғалмайтын мүлік кепілі – бұл меншікті иемдену тәсілі емес,
бұл тек кепілге салынған мүлік құнынан кредитор талаптарын қанағаттандыру
нысаны.
Қарыздың төленуі жағдайында борышқордың кепілденген мүлікті сатып алу
құқығын айыру қатысты қарапайым процедура болып табылады. Ипотекалық
несиелендірудің шетелдік тәжірибесін талдау осыны дәлелдейді.
Осы саладағы отандық және шетелдік тәжірибені талдау ипотекалық
несиенің келесі ортақ принциптерін ажыратуға мүмкіндік береді:
1. меншік құқықтарын шектеу шарттарында мүлікті борышқордың қолында
қалдыру;
2. кепіл үлесі түрінде ссуда мөлшерін анықтау;
3. 1 мүлік кепілі бойынша қосымша ипотекалық ссудаларды алу;
4. сақтандыруды есепке ала отырып ссудаларды беру;
5. мерзімінде қарызды төлемеу кезінде қозғалмайтын мүлікті жоғалту немесе
оны басқа тұрғындарға беру;
Қозғалмайтын мүлік кепілмен берілетін ссудалар нарықтық экономиканы
дамыған елдерде кең таралған. Мұнда әр банк ипотекалық несиелерді берідің
өз схемасын қолданады. Олар несиелендіру объектісі мен субъектілеріне қарай
ресурстарды мобилизациялау әдістеріне қарай негізгі қарыз бен пайызды
алуына қарай әр түрлі болып табылады. Оларды ұсынудың механизмдері мен
сфераларында әр түрлі ипотекалық несиелерді ұсынуы техникасы мен шарттары
көптеген факторларға байланысты, бірақ несиелендіру объектісі –
қозғалмайтын мүлік түрі басыңқы болып қалады.
Ипотекалық ссудаларды талдай отырып мыналарды орындау қажет:
1. қарызды өтеу схемасын дайындау;
2. инвестор үшін ипотеканың эффективтілігін және борышқор үшін ссуда
бағасын анықтау;
3. ипотеканың анағұрлым мақсатты түрі негізінде таңдауға мүмкіндік беретін
қосымша шарттарды табу.
Осы проблемаларды шешу ипотекалық ссуданың таңдалған түріне және оны
берудің нақты шарттарына байланысты [3, 36-б].
1.2. Қазақстанның ипотекалық компаниясы және тұрғын үй бағдарламасын
жетілдіру жолдары
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының № 469 қаулысымен
2000 жылғы 20 желтоқсанда – Қазақстан Ипотекалық Компаниясы (ҚИК)
құрылды. Қазақстан Ипотекалық Компаниясының негізгі мақсаты – қаржы
рыногында несие алу жолымен ипотекалық несие берген екінші денгейдегі
банктердің қайта қаржыландыруды, сондай -ақ ипотекалық облигациялар шығару
және тарту арқылы ипотекалық рынокқа инвестиция тартуды жүзеге асырады.
Қазақстан Ипотекалық Компаниясы өзінің қызметін 2001 жылдың 2-ші
жартысынан бастап жүзеге асыра бастады. Қазақстан Ипотекалық Компаниясы
қызметі ипотекалық несиелеу нарығында екінші деңгейдегі банктер мен несие
беруге лицензиясы бар ұйымдарды біртұтас жүйеге біріктіруге мүмкіншілік
береді.
АҚ ҚИК-ның қызметінің негізгі түрлері болып мыналар табылады:
ипотекалық жылжымайтын мүлікпен қамтамасыз етілген ипотекалық түрғын үй
несиесі бойынша талап ету қүқығын банк – партнерден сатып алу және осы
талап ету қуқығымен қамтамасыз етілген облигацияларды сондай-ақ бағалы
қағаздарды шығару. Ипотекалық несие нарығында Компания арзан қаражат көзі
болып табылады және ипотекалық бизнесті қаржыландырудың сенімді көзі болып
табылады.
Компанияның рөлі – екінші денгейлі банктер мен бірдей денгейде
ипотекалық несие беру емес, екінші қайталама ипотекалық нарықты
қалыптастыру және реттеу.
ҚИК қызметінің негізгі ерекшелігінің бірі – несиенің берілуі мен оның
қайтарылуы шетел валюталарға қатыссыз, тек теңгемен жүзеге асырылады.
Сондай-ақ компания бағдарламасы бойынша берілетін несие сыйақысының
нарықтағы көрсеткішінің ең төменгі деңгейде болатынымен және несие
мерзімінің ұзақтығымен ерекшеленеді.
Қазіргі кезде Қазақстан Ипотекалық компания өздігінен тартылатын
мемлекеттік емес қаржыландыру көздерін ғана пайдалана отырып кредитор өз
банктерін қаржыландырады.
ҚИК қызметі кредитор банктер арасында бәсекелестіктің өсуіне және
ипотекалық несиелеу жағдайларының женілдеуіне мүмкіндік жасады. Мысалы,
2003 жылдың басында банктер кредиттер 3 жылдан аспайтын мерзімге береді, ал
теңгемен несие бойынша сыйақы ставкасы жылдық 28% - ға жетті. 2005 жылдың
аяғына несиелеу мерзімдері 20 жылға дейін өсті, ал сыйақы ставкасы жылдық
12 % - ға дейін азайды.
Нәтижесінде қазіргі кезде ҚИК өздігінен тартылатын мемлекеттік емес
қаржыландыру көздерін ғана пайдалана отырып кредитор – банктерді
қаржыландырады. Есептік кезең ішінде ҚИК 500 млн. теңгеге ипотекалық
облигациялардың бірінші шығарылымен орналастырды. Сонымен қатар, ҚИК
қаржылық агенттік мәртебесін бірінші болып алды, мұның өзі ипотекалық
облигациялардың инвестициялық тартымдылығын арттыруға мүмкіндік береді.
Эмиссиялардың жалпы сомасы Ұлттық банкте 3 млрд. теңге көлемінде
тіркелді, облигациялардың айналыс мерзімі – 10 жыл. Қазақстан Қор биржасы
ЖАҚ – ның Биржалық кеңесінің шешімімен облигациялар А санаты бойынша
ресми тізімге енгізілді.
Банктердің несиелері экономиканы тұрақтандыруда ең манызды
фактор болып табылады.
Кесте-1. Тұрғын үй ипотекалық несиелендіру бойынша жиынтық кесте.
№ Банк атауы Несиелеу Минималды Жылдық МерзіміненМерзімінен
мерзімі бастапқы пайыз бұрын өтеубұрын өтеу
жарна, ( мүмкіндігішарттары
1. АТФ Банк 15-20ж 10-30 13,5 бар Айыппұл жоқ
дейін
2. Альянс Банк 3-20 жыл 15 13,6 бар өтеу
сомасынан 2(
айыппұл
3. Казкоммерц-б3-30ж 7ж 13,5 бар Бастапқы
анк дейін дейін-14.5; пайыздан 1,5
7ж. ( айыппұл
жоғары-14;15
ж.жоғары-13.
5
4. Каспий Банкі7ж. дейін30 18 бар 3 айдан кейін
айыппұл жоқ
5. Халық Банкі 15ж. 7ж.дейін-15;11 бар Айыппұл жоқ
дейін 10ж.дейін-2010
; 9
15ж.дейін-30
6. Нұрбанк 15ж.дейін15 12 бар 1ж.дейін-5(;
1ж.кейін
айыппұл жоқ
7. БТА Ипотека 3-20жыл 15 12,8 ҚИК;бар өтелетін
14,8 сомадан 2(
айыппұл
8. ЦентрКредит 20ж. 15 13,6 бар өтелетін
Банк дейін сомадан 2(
айыппұл
9. Цеснабанк 20ж. 15 13,6 бар өтелетін
дейін сомадан 2(
айыппұл
Ипотека куәлігі бір данада жасалады және кепіл үстаушыға
беріледі. Ипотека куәлігінде мыналар көрсетілуге тиіс:
1. құжаттың атауына енгізілген Ипотека куәлігі сөздері;
2. кепіл берушінің аты – жөні және түрағы (мекен жәйы);
3. кепіл ұстаушының аты – жөні және турағы;
4. егер борышқор негізгі міндеттеме бойынша кепіл беруші болмаса,
борышқордың аты – жөні және түрағы;
5. ипотека шарты жасалған күн мен орны;
6. егер олар төленуге тиіс болса, негізгі міндеттеменің сомасы мен
проценттінің мөлшерін көрсету;
7. егер олар төленуге тиіс болсанегізгі міндеттеменің сомасы мен
проценттін төлеумерзімін көрсеу, ал егер бұл сома және немесе процент
бөлініп төленуге тиіс болса, тиісті төлемдердің мерзімі мен
кезенділігін және әрқайсысының мөлшері немесе оларды айқындауға
мүмкіндік беретін шарттарды көрсету;
8. кепілге берілген жылжымайтын мүліктің тізбесі мен мекен – жайы;
9. ипотеканың мәні болып табылаты мүліктің кепіл берушінің меншігі болып
табылатынын айқындайтын қүкықтың атауы;
10. кепіл берушінің қойған қолы;
11. ипотека куәлігінің берілу күні.
Компания қызметінің негізгі жетістіктерінің бірі және түрғын үй
ипотекалық несие жүйесі жұмысының нәтижесінде қалыптасқан қағида – несиенің
берілуі мен оның кері қайтарылуы компания бағдарламасы бойынша, шетелдік
валюталарға қатыссыз, тек қана теңгемен жүзеге асырылады. Сондай – ақ
компанияның бағдарламасы бойынша берілетің несие сыйақысының нарықтағы
көрсеткішінің ең төменгі деңгейде болатынымен несие мерзімінің ұзактығымен
ерекшеледі. 2003 жылы Қазақстан Ипотекалық Компаниясы 2002 жылға қарағанда
ипотекалық түрғың үй кредиттерін 8 есеге жуық сатып алды (7938 млн. теңге),
2004 жылы 1 қантарда 5488 несие бойынша несие берешегінің қалдығы
жоспардағы 49000 млн. теңге орнына 8116 млн. теңге болды.
Қазіргі уақытта Қазақстан Ипотекалық Компаниясы акционері
Ұлттық банк болып табылады. 2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасында түрғын үй құрылысын дамытудың Мемлекеттік бағдарламасының
шеңберінде түрғын үйге қол жеткізуге ипотекалық несие берудегі Қазақстан
Ипотекалық Компаниясы АҚ – ның Арнайы бағдарламасы бойынша ипотекалық
несие, тұрғын үйді сатып алуға қол жеткізгісі келген азаматтарда 1 шаршы
метрі 350 АҚШ долларына тиесілі келетін сомадан аспайтын және ҚИК АҚ-ның
ипотекалық түрғын үй несиелерінің негізгі талаптарына сәйкес беріледі.
Мемлекеттік түрғын үй бағдарламасы бойынша ипотекалық несие еліміздің
барлық облыстарында жүргізіледі, өйткені Қазақстанның барлық аймақтарында
осындай түрғын үйлер салынбақшы.
Бағдарламаның ерекшеліктері:
1. сыйақы ставкасы -10%;
2. алғашқы жарна түрғын үй қүнының 10% кем емес;
3. несие беру мерзімі 20 жылға дейін;
4. мерзімен бұрын несие борышын өтеу 3 жыл ішінде берілмейді.
Мемлекеттік түрғын үй бағдарламасының қүрылысы, сыйақы ставкасын
төмендету есебінен төлем ақы төлеу қабілетінің сүранымына жағдай жасау,
алғашқы жарнаны төмендету және несие беру мерзімін үзарту. Мемлекеттік
бағдарлама бойынша түрғын үйді сату тәртібі – ұкіметтің бекітілген
Қаулысымен жергілікті атқару органдары – арқылы сатуға қол жеткізу
ережелерімен реттеледі. Мемлекеттік бағдарлама бойынша түрғын үйге қол
жеткізуге мүлделі Қазақстан республикасының азаматтарды Ережеге сәйкес
Уәкілетті органға үміткерлердің ресми тізіміне ену үшін қажетті өтініш
білдіреді.
Түрғын үй сатып алудағы басым қуқықтың берілуі:
1. балалары бар жас отбасына;
2. мемлекеттік бюджеттің қаражаты есебінде түрғын мемлекеттік органдар
және мекемелердегі қызметкерлеріне;
3. әлеуметтік саладағы мемлекеттік мекемелердің қызметкерлеріне.
Түрғын үйді сатып алу туралы шешім қабылданғаннан кейін, Уәкілетті
орган және Қазақстан Республикасының азаматы екі жұмыс күнінің ішінде заң
тәртібімен белгіленген сатып алу – сату шартын жасайды, сонан соң несиегер
мен серіктес банк арасында банктік несие шарты жасалады.
Компания бағдарламасы бойынша несиелеудің негізгі шарттарының бірі
– теңгемен түрғын үй ипотекалық несиесін беру. Теңгемен ипотекалық несие
беру нарығын дамытудың бір жолы 2005-2007 жылдарға арналғын ҚР-да тұрғын үй
қүрылысынын дамытудың арнаулы мемлекеттік бағдарламасы болып табылады.
Тұрғын үй құрылысын дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы. Бұл бағдарламаның негізгі міндеті тұрғын үй
рыногындағы ұсыныс пен сүранысты екенін, соған сәйкес осы бағытта жүзеге
асырылатын нақты шараларды тізіп көрсетті. Олар: бірінші, ипотеканың
несиелеуді дамыту; екінші, тұрғын үй құрылыс жинақтамалары жүйесін
жетілдіру; үшінші, қолжетімді жаңа тұргын үй құрылыс үшін жергілікті
атқарушы органдарды несиелеу; төртінші, коммуналдың тұрғын үй құрылысы;
бесінші, құрылыс материалдары тиімді констукциялармен технологиялар
өндірістерін дамыту; алтыншы, инженерлік инфрақұрылымды өркендету.
Бірінші. Ретте атап көрсетілген, яғни тұргын үй саласына инвестиция
тартуда ипотекалық несиелеу ең тиімді жолдардың бірі екеніне тоқталған
Даниал Ахметов аталған қызмет түрі қазіргі уақытта еліміздің аз ғана тобына
ғана қолайлы жағдай туғызып отырғанын, оның негізгі себебі түргындарды
алғашқы жарна қаражатының жеткіліксіз екенін атап өтті.
Қазіргі 13-15 пайыздық ставка 9-10 пайызға дейін азайтылып,
ипотекалық несиелер үшін қайтару мерзімі бүгінгі 10 жылдан 20 жылға дейін
ұзартылмақ, ал алғашқы төлемақы жарнасы 15-тен 10 пайызға дейін
төмендетілмек.
Екінші. Тұрғын үй құрылысы жинақтамалары жүйесін жетілдіру. Бүл
жүйе Қазақстанда жаңадан қалыптасып келеді. Үкімет басшысы осыған орай
салымшыларды молынан тарту үшін жинақтаудың алғашқы төлем ақы жарнасы 50-
ден 25 пайызға дейін төмендету, несиені қайтару мерзімін қалған сома
бойынша 15-тен 25 жылға дейін ұзарту бағдарлама барысында қарастырылған.
Үшінші. Жаңа қолжетімді түрғын үй құрылысы үшін жергілікті атқарушы
органдарды несиелеу. Бұл жердегі ең маңызы мәселе, деп атап көрсетті
Премьер-Минимтр Даниал Ахметов осы жүйе бойынша салынған арзан пәтерлердің
алыпсатарлық арқылы үстеме бағаға сатылуына жол бермеу. Сондықтан да Үкімет
түрғын үйді несиелеу сатудың тиісті ережелерін әзірлеуде. Сонымен қатар,
жеке сектор да мемлекет құрған ипотекалық несиелеу мен тұрғын үй құрылыс
жинақтамалары жүйелеріне қатысушылар тарапынан түсетін төлемге қабілетті
сүранысқа қызығушылық танытып, арзан әрі жайлы тұрғын үй құрылысының
қарқынын арттырмақ.
Төртінші. Коммуналдық тұрғын үй салу, яғни мемлекет түрғын үй
проблемасын шешу жөнінде белгілі бір міндеттемелер алатын жекелеген
азаматтар категориясын баспамен қамтамасыз ету жергілікті атқарушы
органдардың құзыры болып табылады. Осы мақсатта әр облысты жыл сайын кем
дегенде 100 пәтерлік үй салу көзделген. Үш жылдағы жалпы қаржылық шығын
18,9 миллиард теңгені құрайды.
Бесінші. Құрылыс материалдарды, тиімді конструкциялар мен
технологиялар өндірісін дамыту, яғни елімізде әйнек, шыны талшығын, металды
алмастыратын алюминий қүймаларынан, композиттік және басқа материалдардан
жасалған конструкциялар шығару жөніндегі кәсіпорындар жоқ екен. Соған орай,
бағдарламада құрылыс материалдарының, технологиялардың отандық өндірісін
дамыту жөніндегі шаралар белгіленген.
Алтыншы. Тұрғын үй бағасының елеулі құрамдасы инженерлік
коммуникацияларға кететін шығындар екенін ескерсек, инженерлік
инфрақұрылымды дамытудың қажетті айқындала түседі. Мемлекеттік бағдарлама
іске асырудын күтілетін нәтижелер 2005-2007 жылдары іске қосылатын тұрғын
үй 12 миллион шаршы метр болады; 45 мыңнан астам адам үшін жаңа жұмыс
орындары құрылады; тұрғын үй қорының қолайлылығы және қалалар мен басқа
елді мекендердің архитектуралық бейнесі жақсарады және т.с.с.
2005 - 2007 жылдарға арналған ҚР тұрғын үй құрылысы дамуының
мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру үшін келесідей қаржыландыру
ресурстары мен көздер қажет етіледі: 3 жылға 150,0 млрд. теңге мемлекеттік
ресурстар, соның ішінде 2005 жылы – 60,5 млрд. теңге, 2006 жылы – 63,7
млрд. теңге, 2007 жылы – 25,8 млрд. теңге. Сонымен қатар, 2005 жылы несиеге
берілген 42 млрд. теңге 2007 жылы қайта инвестицияланады.
Бағдарлама келесі бағыттар бойынша жүзеге асырылады:
1. Тұрғын үй құрылысының ұсынысын ынталандыру:
1. Жалпы сипаттағы жүйелік шаралар:
1.1 тұрғын үй бір шаршы метр құрылысының күнін төмендету;
1.2 жеке тұрғын үй құрылысығ дамыту;
1.3 жеке капитал инвестициясын тарту негізінде тұрғын үй құрылысы;
1.4 жаңа технология еңгізу мен тиімді, экологиялық таза құрылыс
материалдар өндірісін дамыту.
2. Халықтың әлеуметтік қорғалатын орта топтары үшін құрылысты ынталандыру:
2.1 коммуналды тұрғын үй құрылысы;
2.2 мемлекеттік қаражат есебінен тұрғын үй құрылысы.3
3. Төлем қабілеттілігі бар сұранысты ынталандыру:
3.1 ипотекалық несиелеу жүйесін жақсарту;
3.2 құрылыс жинақтар жүйесін дамыту.
Бағдарламаның шеңберінде тұрғын үй құрылысы жоспарланып, оның шаршы
метрі 350 АҚШ долларынан аспайтын болуы керек. Компания бағдарламасы
бойынша берілген тұрғын үй ипотекалық несиесінің ставкалық сыйақысы
өзгермелі; оның өзгерісіне ұшырауы бір жылға шағып есептегендегі құнсыздану
индексіне байланысты болады. Несие алушының белгіленген ставка бойынша
несиесін қайта қарау мерзімі басталғанға дейінгі қайтару мерзімі –
белгіленіп қойылған мерзім болып есептеледі. Несие алушыны айтарлықтай зиян
келтіретіндей дәрежесі құнсызданудан қорғау үшін сыйақының жоғары шегі
алынады, ол әрбір екінші белгіленіп қойылған мерзімнің аяғына дейін өз
күшінде болады.
Банк ипотекалық тұрғын үй несиесі бойынша талап ету құқығын кері
өтеп алуды төмендегі жағдайлар бойынша:
1. Компанияның талаптарына ипотекалық тұрғын үй несиесінің сәйкес келмеуі;
2. Ипотекалық немесе несиелік шарт бойынша қарыз алушы міндеттері
орындалмаса немесе орандауға жатпаса;
3. өзге де талаптарды орындамаса;
4. талдамалы ипотекалық куәлікті алмастыру.
Банктердің несиелері экономиканы тұрақтандыруда ең манызды
фактор болып табылады [5,54-62б].
2 Ипотекалық несиелердің есебі
2.1 Ипотекалық несие есебін ұйымдастыру жолдары және оны талдау
Ипотекалық инвестициялау жүйесі төмен пайызбен ұзақ мерзімге берілетін
жинақ механизмі ретінде қарастырылады. Ипотекалық ссудалар тұрғын үйді және
өндірістік кеңселерді иемденуге, тұрғызуды және қайта жоспарлауды
қаржыландырады. Онда қазіргі ипотекалық несие негізінде қорғаныс
сенімділігі мынандай қағидалармен ұсталады:
1. Маман қағидасы – ипотекалық кітапта көрсетілген кепілдік құқықты
белгілі бір мүлікпен байланыстыру;
2. Жариялылық сенімділік қағидасы – барлық қызығушылық білдіретін
тұлғаларға кітапта көрсетілген құқықтардан басқа құқықтың жоқтығына
сенімділікті қамтамасыз ету;
3. Құқық бойынша ипотекалық кітапқа енгізілген қарызды жабудан басқа
қолданылмайтын қағида.
4. Берілген мүлікке әр түрлі кредиторлардың претензияларын
қанағаттандыру.
Қазіргі кезде ипотекалық несие жүйесінің бірнеше түрлері бар. Солардың
бірі жылжымайтын мүлікті тұтыну заты емес, тауар және табыс көзі болып
табылатын коммерциялық құрылысшы. Осы жүйе берілген жылжымайтын мүлікке
салымды құрады және жаңа құрылыс салуға несие алады. Салым - берілген
жылжымайтын мүліктің амортизациясын есептеу арқылы және жаңа құрылыс
бағасының құны арқылы ашылады.
Ипотекалық несиенің банктік несиемен бірге қаржыландырудың қосымша көзі
ретінде қарастырылатын жүйесі бар. Мысалыға, муниципалды дотация,
жекешелендірілген сертификаттар, азаматтардың және кәсіпорынның қаржылық
құралдары, жер учаскесіне, гаражға және басқа да жылжымайтын мүліктің
қосымша салымына банктің қосымша несиесі. Және делдал компания немесе
сатып алу және сату аукционы арқылы контрактіні жүргізу.
Осы жүйелер құрылыстың бағасының тұрақсыздығына байланысты,
коммерциялық тәуекелді төмендетеді.
Ипотека кепіл берушінің сату құқы арқылы кез келген жылжымайтын мүлікке
бекітілуі мүмкін. Нақтырақ айтатын болсақ:
1. жер учаскелері;
2. тұрғын үйлер және квартиралар;
3. өндірістік қызметте қолданылатын кәсіпорын, ғимарат, құрылыс және басқа
да жылжымайтын мүлік;
4. тұтынуға арналған құрылыстар;
5. басқа да жылжымайтын мүліктер.
Ипотека заты толық шаруашылықты жүргізуші және жеке меншік құқығында
кепіл берушіге жатуы керек. Мүлікке ипотека барлық меншік иелерінің жазба
түріндегі келісімі ретінде ғана беріледі.
Несиені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1 Ипотекалық несиенің мәні, қағидалары және оның құрылымы
1.1 Ипотекалық несиелеудің мәні мен
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ...3
1.2 Қазақстанның ипотекалық компаниясы және тұрғын үй
бағдарламасын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2 Ипотекалық несиелердің есебі
2.1 Ипотекалық несие есебін ұйымдастыру жолдары және оны
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 Қазақстанда ипотекалық несиелеудің даму перспективасы мен өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
3 Ипотекалық дамудың қазіргі жағдайы
3.1 Қазақстандағы ипотекалық несие жүйесі: проблемалары мен
даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...31
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Кіріспе
Ипотекалық несие жылжымайтын мүлікті кепілге салу арқылы және ұзақ
мерзімге берілетін ссуданы білдіреді.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев “Қазақстанның әлемнің бәсекеге қабілетті 50
елдің қатарына ену стратегиясы” халыққа жолдауында атап өткендей: жеке
тұрғын үй құрылысын кең ауқымды дамыту – еліміздің басым міндеттерінің бірі
[1,3б] .
Бүгінде ипотекалық несиелендіруді дамыту өзекті мәселелердің біріне
айналуда. Ипотека халықтың тұрғын үй жағдайларын жақсартудағы мүддесін,
банктердің эффективті және пайдалы жұмысын, құрылыс кешенінің ырғақты
өндірісін және мемлекеттің мүддесін, яғни экономикалық өсімді қамтамасыз
етеді.
Халықаралық тәжірибе көрсеткендей ипотекалық несие жүйесінің дамуы
мемлекетке үлкен пайда әкеледі. Ол маңызды әлеуметтік міндеті – халықтың
тұрғын үй мәселесін шешуге зор үлесін тигізеді. Ипотеканы дамыту жалпы ел
экономикасын дамытудың маңызды факторы болып табылады.
Менің осы курстық жұмысты жазудағы мақсатым – жалпы еліміздегі
ипотекалық несиелердің нарықтағы жағдайын сипаттау, зерттеу,
перспективалары мен проблемаларын, даму болашағын айқындау. Сонымен қатар
еліміздегі екінші деңгейдегі банктердің ипотекалық несие операцияларын
ұйымдастыру, есебін жүргізу және талдаудың негізгі мәселелерін, жолдарын
айқындайды.
Ипотеканың айрықша маңызды принциптеріне мыналар жатады: кепілге
салынатын мүлік нақты болу керек, яғни келісімшартта кепілдік құқығының
объектісіне жататын нақты мүлікті анықтау; кепілдіктің жариялығы, яғни
кепілге салынған мүліктің ауыртпалығын үшінші тұлғаға оңай танитындай
болуы керек.
ҚР-сында ипотекалық несиелендірү жүйесінің белсенді даму кезеңі
басталды. Қазіргі кезде ұзақ мерзімді ипотекалық несиелендіру жүйесін
дамыту жолымен ақшаны мобилизациялаудың нарықтық механизмдерін дамыту үшін
жағдайлардың жасалуы есебінен тұрғын үй нарығында несие – қаржылық сфераның
кеңейуі және халықтың төлем қабілеті сұраныстың өсуі үшін алғышарттар бар.
Осы жүйені енгізумен бірге халықтың ұзақ мерзімді ипотекалық несие түрінде
ұсынылатын қаражаттар есебінен дайын тұрғын үй алу мүмкіндігі туды.
Курстық жұмыс екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде, ипотекалық
несиенің мәні, қағидалары, Қазақстандағы ипотекалық компаниясын және түрғын
үй бағдарламасын жетілдіру жолдары және оның құрылымы туралы мәселелер
қарастырылған.
Екінші бөлімінде, ипотекалық несиелеу есебін ұйымдастыру жолдары және
ипотекалық несиелеудің даму перспективасы мен өзекті мәселелері
қарастырылған.
1 Ипотекалық несиенің мәні, қағидалары және оның құрылымы
1.1 Ипотекалық несиелеудің мәні мен қағидалары
Ипотека несиемен қамтудың сенімді бір әдісі болып табылады. Біздің
елмізде нарықтық қатынастардың дамуына қарай ипотекалық несиені дамыту
қажеттілігі өсуде. Бірақ ипотеканың дамуы қажетті экономикалық шарттарсыз
мүмкін емес. Кепілдік құқықтың әмбебап нормалары бойынша мүлікті кепілге
тек несиелік кепіл иесі ғана қоя алады.
Қазақстанда банктер көбінесе келесі кепіл түрлерін қолданады:
жылжымайтын мүлік, жоғары өтімді товарлар, ірі банктердің кепілдігі, шетел
және ұлттық валютадағы депозиттер, табыстама. Қазіргі кезде олар өзінің
практикасында көбінесе жылжымайтын мүлікті кепілдендіруге жүгінеді.
Қазақстанда ипотеканың дамуы ҚР-сы президентінің нұсқауымен бастау алды.
Бұл 1995ж. 23 желтоқсанда №2723 жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы заң.
Берілген нұсқау ипотеканы кепілге қойылған жылжымайтын мүлік және ондағы
үлес кепіл берушінің немесе үшінші жақтың иелігінде немесе қолданысында
болатын кепіл түрі ретінде анықталады. Бүгінгі күні мемлекетте ипотека заңи
түрде кіспорын, құрылыс, ғимарат немесе жермен тікелей байланысты т.б.
объектілер кепіл ретінде қолданылады. Ипотеканың экономикалық мәні банктен
немесе басқа қаржылық ұйымнан ссуда алу мақсатында жылжымайтын мүлік
кепілінің бір түрі.
Ипотекалық несие – бұл жылжымайтын мүлік кепілі бойынша банктен
берілетін ұзақ мерзімді ссуда. Нарықтық экономика осы несиені кең қолдануды
көздейді. Классикалық түсінікте ипотека – ол тек қана несиені беру ғана
емес, сонымен қатар құнды қағаздарды эмиссиялау мен салым және
облигациялармен байланысты ресурстарды тарту әдісі ретінде түсіндіріледі.
Ипотекалық несиелеу жүйесі 2 бағыттан тұрады:
1. шаруашылық субъектісіне және тұрғындарға берілетін ипотекалық несие;
2. несиелер үшін ресурстарды тартуды қосымша қамтамасыз ететін екінші
нарықта (ипотекалық қарыздық міндеттеме) ипотекалық несиені сату.
Әлемдік тәжірибеде негізінде бірінші бағытта ипотекалық банк, екінші –
мүлік кепілімен қамтамасыз етілетін банктің активтерін сатып алатын
қаржылық компаниялар, қорлар және олардың базасында өзінің атынан шығаратын
құнды қағаздар жатады.
Бұл құнды қағаздар өтімді, өйткені олар жылжымайтын мүлікпен қамтамасыз
етілген және инвестицияға ұзақ мерзімді және тұрақты табыс алуға мүмкіндік
береді.
Кейбір қаржылық компаниялардың міндеттері бойынша шетелде кепіл ретінде
олардың сенімділігін жоғарылататын мемлекет болып табылады.
Мүлікке ипотекалық несиенің екінші нарығының функциялануы ипотекалық
несиенің банктің капиталының өтімділігін қамтамасыз етеді, айналымда ақша
массасын байланыстырады, капиталды ел ауданы және экономикалық сферасына
бөлуге көмектеседі, несие бойынша пайыз тавкасын тұрақтандырады.
Осы жағдайда ипотекалық несиемен айналысатын банктер несиелік
ресурстармен шектелмейді, өйткені екінші нарықта негізгі операцияны жүргізу
арқылы айналымға қайта түсіретін жаңа несиені бере, қажетті құралдарды
қосымша мобильдауға мүмкіндік алады.
Берілген жүйені эффективті функциялау екінші ипотекалық нарықтың
дамығандығын көрсетеді.
Ипотекалық несиенің объектісі:
1. жер учаскесі;
2. тұрғын-үй, квартиралар, үйлер, котедждер, дачалар және т.б.
кәсіпорынның ғимараттары және құрылыстар;
3. коммерциялық қызметтің сервизтік қызмет көрсету объектісі,
ресторандар, офистер, сауда үйлері және жеке дүкендер;
4. өндірістік кеңселер – складтар, заводтық ғимараттар, ғылыми-зерттеу
институттары, энергетика объектісі, гараждар және өндіріске арналған
құрылыстар.
Ипотекалық несиені келесі түрде көрсетуге болады:
1. тұрғын үй құрылысын несиелендіру;
2. тұрғын үйге жөндеу жұмыстарын жүргізу.
Тұрғын үй құрылысын несиелендіру қысқа мерзімді және коммерциялық
банктерге немесе құнды қағаздарды сату арқылы немесе кәсіпорын және банктен
заем негізінде қаражаттарды тартатын депозиттік институттар түрінде
ұйымдастырылған мамандандырылған институттар мен көрсетіледі.
Ипотекалық несиенің басты есебі нарықтық механизмдерді дамыту
мақсатында тұрғындардың сұранысының төлем қабілеттілігін ұстау, қоғамның
бюджеттен тыс ресурстарын мобилизациялау және ұзақ мерзімді ипотекалық
жүйесін дамытуда несиелік – қаржы сферасына бағыттау.
Қазіргі кезде әлемдік тәжірибеде коммерциялық банк тұрғын үйді
несиелеудің 3 түрін көрсетеді:
1. жеке және заңды тұлғалардың жерді алу үшін берілетін қысқа және ұзақ
мерзімді несие;
2. жеке және заңды тұлғалардың құрылыс жұмыстарын қаржыландыруда алатын
тұрғын үй құрылысына қысқа мерзімді несие;
3. жеке және заңды тұлғалардың тұрғын үйді иемдену үшін алынатын ұзақ
мерзімді несие.
Үй құрылысы үшін берілетін несие сомасы құжаттарда көрсетілген сомасы
аясында болады. Бұндай несиелер несиелік желілер негізінде беріледі.
Сондағы алынатын соманың барлығы бірақ берілмейді, ол ол заңды жұмыстың
орындалу шамасына қарай бөлініп төленеді.
Ипотекалық несие нарығында келесі субъектілер қызмет етеді:
1. қарыз алушы;
2. кредитор;
3. ипотекалық несиеге қаражаттарды салатын инвестор (ссуда беретін банк
қана емес);
4. үкімет.
Қарыз алушының негізгі мақсаты ай сайын несие бойынша төлем жүргізе
отырып, мүмкіндігінше арзан және жағдайы жақсы тұрғын үйді иемдену болып
табылады [2, 34-36б].
Банк өзінің акционерлерінің дивидендтерін және табысын
максималдандыруға бағытталады. Инвесторда салымдармен қамтамасыз етілген
қаражаттарын салымға және құнды қағаздарға сала жоғары табыс алуға
бағытталады. Берілетін ипотекалық несие сомасы, жерді сатып алудан, құрылыс
немесе иемденген тұрғын үйдің салымы бойынша құны 70 пайыздан аспауы керек.
Ипотекалық несиелендіру процесі өте жоғары несиелік тәуекелмен
байланысты. Несиелік тәуекел ықтималдығымен байланысты заем алушының өз
төлемдерін төлемеген жағдайда кепілге берілетін мүлікке құқықтан айыру және
тұрғын үйден шығару мүмкіндігін нақты заңмен бекітудің принципиалды маңызы
болады.
Ипотекалық несиелік операцияларда мәміле қозғалмайтын мүлік салымы
көмегімен рәсімделеді. Салым – бұл қарызды (ссуданы) төлеуді қамтамасыз
ретінде қарыз алушы-заем алушының кредитор – банкке меншік құқығын уақытша
беруді куәландыратын құжат берілетін құқық. Қарыздың толығымен және
бекітілген мерзімде өтелуі кезінде өз күшін жоғалтады.
Сөйтіп салымды беретін тұлға салым затына физикалық түрінде иелік етуді
жалғастырады, бірақ меншік құқығы ипотекалық несие өтелгенге дейін банкке
тиесілі болады.
Мұндай салым ипотекалық несиенің негізгі қамтамасыз етушісі болып
табылады. Онда кепіл заты егжейлі-тегжейлі – суреттеледі, және ол
мемлекеттік тіркеуге жатады. Қозғалмайтын мүлік салымы несиелік
келісімдердің жалп міндеттемелер пунктерін қамтуы тиіс: мерзім, қарыз
сомасы және пайыздар. Қосымша шарттар салық төлемдерін реттеуді, жөндеу
жұмыстарын және меншікті сақталу жағдайын, оны пайдалану бойынша
міндеттерді білдіреді.
Ипотеканы бағалау күрделілігі несиенің максималды деңгейін төмендетеді.
Барлық дерлік салымдарды бөлшектеп өтелетін ссуда түрінде түсінуге
болады. Ипотекалық несие бойынша заем алушы алынған ссуда сомасын
пайыздармен бірге ай сайынғы төлемдер нысанында өтеуге міндетті. Ай сайынғы
төлемдер тұрақты бола алады, кейде өсуі де мүмкін, бұл олардың мөлшерін
инфляция деңгейінде түзетуге мүмкіндік береді. Ипотекалық несиелендіру
барысындағы ссуда туралы және оны қамтамасыз ету құралдары туралы
келісімдер несиенің басқа түрлеріндегі келісімдерден ерекше болып табылады,
бұл ерекше заңдылық нормаларды қолдануды көздейді. Олардың ең маңыздыларына
мүлікті қарыздар үшін мәжбүрлеп ұстап қалу құқығы жатады. Бөтен
қозғалмайтын мүлікке құқық кепілденген мүлік құнына негізіндегі талапты
басыидылықпен қанағаттандыру мүмкіндіктерінен тұрады. Бұл құқықтың мәні
келесідей: қарыз алушының өз міндеттерін орындамау жағдайында, мысалы,
ссуданы мерзімінде өтемеуде, кредитор кепілденген қозғалмайтын мүлік
құнынан өз талабын қанағаттандыра алады, сондай-ақ өзге кредиторлар алдында
басым түрде.
Экономикалық талаптарға мыналар жатады: кепіл объектісін дұрыс таңдау,
оның құнын бағалау, кепіл түрін анықтау, кей жағдайда кепіл заттарын
сақталуын бақылауды ұйымдастыру. Заңдылық талаптарға мыналар жатады: кепіл
беруші мен кепіл ұстаушының құқықтары мен міндеттерін нақты анықтау, кепіл
түріне сәйкес кепіл құжаттарын сақтау тәртібі.
Кепіл туралы келісімде несиенің түріне қарай несиені кепілдік
қамтамасыз ету нысаны, мөлшері және тәртібі анықталады.
Кепіл заты мыналар бойынша болуы мүмкін:
1. заем алушының меншігі болып табылатын құрылыс жұретін жер учаскесі;
2. дайын тұрғын үй немесе аяқталмаған құрылыс;
3. мүліктің және мүлік құқығының басқа түрлері.
Кепілдік мүлікті кепіл беруші жоғалту және құрту тәуекелдерінен
сақтандыруы керек.
Несиені беру туралы шешім заем алушының несиелік өтініші негізінде
кредитор-банкпен қабылданады.
Кепіл затының келесі ортақ талаптары болады:
1. кепіл берушіде кепіл затына деген меншік құқығының немесе толық
шаруашылық ету құқығының болуы;
2. кепілдің сол затына өзге кредиторлар тарапынан претензиялардың болмауы;
3. салынатын мүлік түріне байланысты дифференциаланған белгілі бір сала
критерийлеріне сәйкес болмауы.
4. кепіл құнының клиенттің сәйкес міндеттерін қанағаттандыру үшін
жеткіліктілігі;
5. арнайы кітапта міндетті тіркелу.
Ссудаларды жабу ретінде банктер әр қайлы мүлікті қолдануы мүмкін:
қозғалмайтын мүлік; өтімді мүлік (жңіл және тез өткізілетін товарлар); әр
түрлі бағалы қағаздар (жеткіліктітүрінде өтімді); ақша қаражаттары, соның
ішінде шетел валютасындағы; т.б. мүлік; мүліктік құқықтар.
Сонымен қозғалмайтын мүлік кепілі – бұл меншікті иемдену тәсілі емес,
бұл тек кепілге салынған мүлік құнынан кредитор талаптарын қанағаттандыру
нысаны.
Қарыздың төленуі жағдайында борышқордың кепілденген мүлікті сатып алу
құқығын айыру қатысты қарапайым процедура болып табылады. Ипотекалық
несиелендірудің шетелдік тәжірибесін талдау осыны дәлелдейді.
Осы саладағы отандық және шетелдік тәжірибені талдау ипотекалық
несиенің келесі ортақ принциптерін ажыратуға мүмкіндік береді:
1. меншік құқықтарын шектеу шарттарында мүлікті борышқордың қолында
қалдыру;
2. кепіл үлесі түрінде ссуда мөлшерін анықтау;
3. 1 мүлік кепілі бойынша қосымша ипотекалық ссудаларды алу;
4. сақтандыруды есепке ала отырып ссудаларды беру;
5. мерзімінде қарызды төлемеу кезінде қозғалмайтын мүлікті жоғалту немесе
оны басқа тұрғындарға беру;
Қозғалмайтын мүлік кепілмен берілетін ссудалар нарықтық экономиканы
дамыған елдерде кең таралған. Мұнда әр банк ипотекалық несиелерді берідің
өз схемасын қолданады. Олар несиелендіру объектісі мен субъектілеріне қарай
ресурстарды мобилизациялау әдістеріне қарай негізгі қарыз бен пайызды
алуына қарай әр түрлі болып табылады. Оларды ұсынудың механизмдері мен
сфераларында әр түрлі ипотекалық несиелерді ұсынуы техникасы мен шарттары
көптеген факторларға байланысты, бірақ несиелендіру объектісі –
қозғалмайтын мүлік түрі басыңқы болып қалады.
Ипотекалық ссудаларды талдай отырып мыналарды орындау қажет:
1. қарызды өтеу схемасын дайындау;
2. инвестор үшін ипотеканың эффективтілігін және борышқор үшін ссуда
бағасын анықтау;
3. ипотеканың анағұрлым мақсатты түрі негізінде таңдауға мүмкіндік беретін
қосымша шарттарды табу.
Осы проблемаларды шешу ипотекалық ссуданың таңдалған түріне және оны
берудің нақты шарттарына байланысты [3, 36-б].
1.2. Қазақстанның ипотекалық компаниясы және тұрғын үй бағдарламасын
жетілдіру жолдары
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының № 469 қаулысымен
2000 жылғы 20 желтоқсанда – Қазақстан Ипотекалық Компаниясы (ҚИК)
құрылды. Қазақстан Ипотекалық Компаниясының негізгі мақсаты – қаржы
рыногында несие алу жолымен ипотекалық несие берген екінші денгейдегі
банктердің қайта қаржыландыруды, сондай -ақ ипотекалық облигациялар шығару
және тарту арқылы ипотекалық рынокқа инвестиция тартуды жүзеге асырады.
Қазақстан Ипотекалық Компаниясы өзінің қызметін 2001 жылдың 2-ші
жартысынан бастап жүзеге асыра бастады. Қазақстан Ипотекалық Компаниясы
қызметі ипотекалық несиелеу нарығында екінші деңгейдегі банктер мен несие
беруге лицензиясы бар ұйымдарды біртұтас жүйеге біріктіруге мүмкіншілік
береді.
АҚ ҚИК-ның қызметінің негізгі түрлері болып мыналар табылады:
ипотекалық жылжымайтын мүлікпен қамтамасыз етілген ипотекалық түрғын үй
несиесі бойынша талап ету қүқығын банк – партнерден сатып алу және осы
талап ету қуқығымен қамтамасыз етілген облигацияларды сондай-ақ бағалы
қағаздарды шығару. Ипотекалық несие нарығында Компания арзан қаражат көзі
болып табылады және ипотекалық бизнесті қаржыландырудың сенімді көзі болып
табылады.
Компанияның рөлі – екінші денгейлі банктер мен бірдей денгейде
ипотекалық несие беру емес, екінші қайталама ипотекалық нарықты
қалыптастыру және реттеу.
ҚИК қызметінің негізгі ерекшелігінің бірі – несиенің берілуі мен оның
қайтарылуы шетел валюталарға қатыссыз, тек теңгемен жүзеге асырылады.
Сондай-ақ компания бағдарламасы бойынша берілетін несие сыйақысының
нарықтағы көрсеткішінің ең төменгі деңгейде болатынымен және несие
мерзімінің ұзақтығымен ерекшеленеді.
Қазіргі кезде Қазақстан Ипотекалық компания өздігінен тартылатын
мемлекеттік емес қаржыландыру көздерін ғана пайдалана отырып кредитор өз
банктерін қаржыландырады.
ҚИК қызметі кредитор банктер арасында бәсекелестіктің өсуіне және
ипотекалық несиелеу жағдайларының женілдеуіне мүмкіндік жасады. Мысалы,
2003 жылдың басында банктер кредиттер 3 жылдан аспайтын мерзімге береді, ал
теңгемен несие бойынша сыйақы ставкасы жылдық 28% - ға жетті. 2005 жылдың
аяғына несиелеу мерзімдері 20 жылға дейін өсті, ал сыйақы ставкасы жылдық
12 % - ға дейін азайды.
Нәтижесінде қазіргі кезде ҚИК өздігінен тартылатын мемлекеттік емес
қаржыландыру көздерін ғана пайдалана отырып кредитор – банктерді
қаржыландырады. Есептік кезең ішінде ҚИК 500 млн. теңгеге ипотекалық
облигациялардың бірінші шығарылымен орналастырды. Сонымен қатар, ҚИК
қаржылық агенттік мәртебесін бірінші болып алды, мұның өзі ипотекалық
облигациялардың инвестициялық тартымдылығын арттыруға мүмкіндік береді.
Эмиссиялардың жалпы сомасы Ұлттық банкте 3 млрд. теңге көлемінде
тіркелді, облигациялардың айналыс мерзімі – 10 жыл. Қазақстан Қор биржасы
ЖАҚ – ның Биржалық кеңесінің шешімімен облигациялар А санаты бойынша
ресми тізімге енгізілді.
Банктердің несиелері экономиканы тұрақтандыруда ең манызды
фактор болып табылады.
Кесте-1. Тұрғын үй ипотекалық несиелендіру бойынша жиынтық кесте.
№ Банк атауы Несиелеу Минималды Жылдық МерзіміненМерзімінен
мерзімі бастапқы пайыз бұрын өтеубұрын өтеу
жарна, ( мүмкіндігішарттары
1. АТФ Банк 15-20ж 10-30 13,5 бар Айыппұл жоқ
дейін
2. Альянс Банк 3-20 жыл 15 13,6 бар өтеу
сомасынан 2(
айыппұл
3. Казкоммерц-б3-30ж 7ж 13,5 бар Бастапқы
анк дейін дейін-14.5; пайыздан 1,5
7ж. ( айыппұл
жоғары-14;15
ж.жоғары-13.
5
4. Каспий Банкі7ж. дейін30 18 бар 3 айдан кейін
айыппұл жоқ
5. Халық Банкі 15ж. 7ж.дейін-15;11 бар Айыппұл жоқ
дейін 10ж.дейін-2010
; 9
15ж.дейін-30
6. Нұрбанк 15ж.дейін15 12 бар 1ж.дейін-5(;
1ж.кейін
айыппұл жоқ
7. БТА Ипотека 3-20жыл 15 12,8 ҚИК;бар өтелетін
14,8 сомадан 2(
айыппұл
8. ЦентрКредит 20ж. 15 13,6 бар өтелетін
Банк дейін сомадан 2(
айыппұл
9. Цеснабанк 20ж. 15 13,6 бар өтелетін
дейін сомадан 2(
айыппұл
Ипотека куәлігі бір данада жасалады және кепіл үстаушыға
беріледі. Ипотека куәлігінде мыналар көрсетілуге тиіс:
1. құжаттың атауына енгізілген Ипотека куәлігі сөздері;
2. кепіл берушінің аты – жөні және түрағы (мекен жәйы);
3. кепіл ұстаушының аты – жөні және турағы;
4. егер борышқор негізгі міндеттеме бойынша кепіл беруші болмаса,
борышқордың аты – жөні және түрағы;
5. ипотека шарты жасалған күн мен орны;
6. егер олар төленуге тиіс болса, негізгі міндеттеменің сомасы мен
проценттінің мөлшерін көрсету;
7. егер олар төленуге тиіс болсанегізгі міндеттеменің сомасы мен
проценттін төлеумерзімін көрсеу, ал егер бұл сома және немесе процент
бөлініп төленуге тиіс болса, тиісті төлемдердің мерзімі мен
кезенділігін және әрқайсысының мөлшері немесе оларды айқындауға
мүмкіндік беретін шарттарды көрсету;
8. кепілге берілген жылжымайтын мүліктің тізбесі мен мекен – жайы;
9. ипотеканың мәні болып табылаты мүліктің кепіл берушінің меншігі болып
табылатынын айқындайтын қүкықтың атауы;
10. кепіл берушінің қойған қолы;
11. ипотека куәлігінің берілу күні.
Компания қызметінің негізгі жетістіктерінің бірі және түрғын үй
ипотекалық несие жүйесі жұмысының нәтижесінде қалыптасқан қағида – несиенің
берілуі мен оның кері қайтарылуы компания бағдарламасы бойынша, шетелдік
валюталарға қатыссыз, тек қана теңгемен жүзеге асырылады. Сондай – ақ
компанияның бағдарламасы бойынша берілетің несие сыйақысының нарықтағы
көрсеткішінің ең төменгі деңгейде болатынымен несие мерзімінің ұзактығымен
ерекшеледі. 2003 жылы Қазақстан Ипотекалық Компаниясы 2002 жылға қарағанда
ипотекалық түрғың үй кредиттерін 8 есеге жуық сатып алды (7938 млн. теңге),
2004 жылы 1 қантарда 5488 несие бойынша несие берешегінің қалдығы
жоспардағы 49000 млн. теңге орнына 8116 млн. теңге болды.
Қазіргі уақытта Қазақстан Ипотекалық Компаниясы акционері
Ұлттық банк болып табылады. 2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасында түрғын үй құрылысын дамытудың Мемлекеттік бағдарламасының
шеңберінде түрғын үйге қол жеткізуге ипотекалық несие берудегі Қазақстан
Ипотекалық Компаниясы АҚ – ның Арнайы бағдарламасы бойынша ипотекалық
несие, тұрғын үйді сатып алуға қол жеткізгісі келген азаматтарда 1 шаршы
метрі 350 АҚШ долларына тиесілі келетін сомадан аспайтын және ҚИК АҚ-ның
ипотекалық түрғын үй несиелерінің негізгі талаптарына сәйкес беріледі.
Мемлекеттік түрғын үй бағдарламасы бойынша ипотекалық несие еліміздің
барлық облыстарында жүргізіледі, өйткені Қазақстанның барлық аймақтарында
осындай түрғын үйлер салынбақшы.
Бағдарламаның ерекшеліктері:
1. сыйақы ставкасы -10%;
2. алғашқы жарна түрғын үй қүнының 10% кем емес;
3. несие беру мерзімі 20 жылға дейін;
4. мерзімен бұрын несие борышын өтеу 3 жыл ішінде берілмейді.
Мемлекеттік түрғын үй бағдарламасының қүрылысы, сыйақы ставкасын
төмендету есебінен төлем ақы төлеу қабілетінің сүранымына жағдай жасау,
алғашқы жарнаны төмендету және несие беру мерзімін үзарту. Мемлекеттік
бағдарлама бойынша түрғын үйді сату тәртібі – ұкіметтің бекітілген
Қаулысымен жергілікті атқару органдары – арқылы сатуға қол жеткізу
ережелерімен реттеледі. Мемлекеттік бағдарлама бойынша түрғын үйге қол
жеткізуге мүлделі Қазақстан республикасының азаматтарды Ережеге сәйкес
Уәкілетті органға үміткерлердің ресми тізіміне ену үшін қажетті өтініш
білдіреді.
Түрғын үй сатып алудағы басым қуқықтың берілуі:
1. балалары бар жас отбасына;
2. мемлекеттік бюджеттің қаражаты есебінде түрғын мемлекеттік органдар
және мекемелердегі қызметкерлеріне;
3. әлеуметтік саладағы мемлекеттік мекемелердің қызметкерлеріне.
Түрғын үйді сатып алу туралы шешім қабылданғаннан кейін, Уәкілетті
орган және Қазақстан Республикасының азаматы екі жұмыс күнінің ішінде заң
тәртібімен белгіленген сатып алу – сату шартын жасайды, сонан соң несиегер
мен серіктес банк арасында банктік несие шарты жасалады.
Компания бағдарламасы бойынша несиелеудің негізгі шарттарының бірі
– теңгемен түрғын үй ипотекалық несиесін беру. Теңгемен ипотекалық несие
беру нарығын дамытудың бір жолы 2005-2007 жылдарға арналғын ҚР-да тұрғын үй
қүрылысынын дамытудың арнаулы мемлекеттік бағдарламасы болып табылады.
Тұрғын үй құрылысын дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы. Бұл бағдарламаның негізгі міндеті тұрғын үй
рыногындағы ұсыныс пен сүранысты екенін, соған сәйкес осы бағытта жүзеге
асырылатын нақты шараларды тізіп көрсетті. Олар: бірінші, ипотеканың
несиелеуді дамыту; екінші, тұрғын үй құрылыс жинақтамалары жүйесін
жетілдіру; үшінші, қолжетімді жаңа тұргын үй құрылыс үшін жергілікті
атқарушы органдарды несиелеу; төртінші, коммуналдың тұрғын үй құрылысы;
бесінші, құрылыс материалдары тиімді констукциялармен технологиялар
өндірістерін дамыту; алтыншы, инженерлік инфрақұрылымды өркендету.
Бірінші. Ретте атап көрсетілген, яғни тұргын үй саласына инвестиция
тартуда ипотекалық несиелеу ең тиімді жолдардың бірі екеніне тоқталған
Даниал Ахметов аталған қызмет түрі қазіргі уақытта еліміздің аз ғана тобына
ғана қолайлы жағдай туғызып отырғанын, оның негізгі себебі түргындарды
алғашқы жарна қаражатының жеткіліксіз екенін атап өтті.
Қазіргі 13-15 пайыздық ставка 9-10 пайызға дейін азайтылып,
ипотекалық несиелер үшін қайтару мерзімі бүгінгі 10 жылдан 20 жылға дейін
ұзартылмақ, ал алғашқы төлемақы жарнасы 15-тен 10 пайызға дейін
төмендетілмек.
Екінші. Тұрғын үй құрылысы жинақтамалары жүйесін жетілдіру. Бүл
жүйе Қазақстанда жаңадан қалыптасып келеді. Үкімет басшысы осыған орай
салымшыларды молынан тарту үшін жинақтаудың алғашқы төлем ақы жарнасы 50-
ден 25 пайызға дейін төмендету, несиені қайтару мерзімін қалған сома
бойынша 15-тен 25 жылға дейін ұзарту бағдарлама барысында қарастырылған.
Үшінші. Жаңа қолжетімді түрғын үй құрылысы үшін жергілікті атқарушы
органдарды несиелеу. Бұл жердегі ең маңызы мәселе, деп атап көрсетті
Премьер-Минимтр Даниал Ахметов осы жүйе бойынша салынған арзан пәтерлердің
алыпсатарлық арқылы үстеме бағаға сатылуына жол бермеу. Сондықтан да Үкімет
түрғын үйді несиелеу сатудың тиісті ережелерін әзірлеуде. Сонымен қатар,
жеке сектор да мемлекет құрған ипотекалық несиелеу мен тұрғын үй құрылыс
жинақтамалары жүйелеріне қатысушылар тарапынан түсетін төлемге қабілетті
сүранысқа қызығушылық танытып, арзан әрі жайлы тұрғын үй құрылысының
қарқынын арттырмақ.
Төртінші. Коммуналдық тұрғын үй салу, яғни мемлекет түрғын үй
проблемасын шешу жөнінде белгілі бір міндеттемелер алатын жекелеген
азаматтар категориясын баспамен қамтамасыз ету жергілікті атқарушы
органдардың құзыры болып табылады. Осы мақсатта әр облысты жыл сайын кем
дегенде 100 пәтерлік үй салу көзделген. Үш жылдағы жалпы қаржылық шығын
18,9 миллиард теңгені құрайды.
Бесінші. Құрылыс материалдарды, тиімді конструкциялар мен
технологиялар өндірісін дамыту, яғни елімізде әйнек, шыны талшығын, металды
алмастыратын алюминий қүймаларынан, композиттік және басқа материалдардан
жасалған конструкциялар шығару жөніндегі кәсіпорындар жоқ екен. Соған орай,
бағдарламада құрылыс материалдарының, технологиялардың отандық өндірісін
дамыту жөніндегі шаралар белгіленген.
Алтыншы. Тұрғын үй бағасының елеулі құрамдасы инженерлік
коммуникацияларға кететін шығындар екенін ескерсек, инженерлік
инфрақұрылымды дамытудың қажетті айқындала түседі. Мемлекеттік бағдарлама
іске асырудын күтілетін нәтижелер 2005-2007 жылдары іске қосылатын тұрғын
үй 12 миллион шаршы метр болады; 45 мыңнан астам адам үшін жаңа жұмыс
орындары құрылады; тұрғын үй қорының қолайлылығы және қалалар мен басқа
елді мекендердің архитектуралық бейнесі жақсарады және т.с.с.
2005 - 2007 жылдарға арналған ҚР тұрғын үй құрылысы дамуының
мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру үшін келесідей қаржыландыру
ресурстары мен көздер қажет етіледі: 3 жылға 150,0 млрд. теңге мемлекеттік
ресурстар, соның ішінде 2005 жылы – 60,5 млрд. теңге, 2006 жылы – 63,7
млрд. теңге, 2007 жылы – 25,8 млрд. теңге. Сонымен қатар, 2005 жылы несиеге
берілген 42 млрд. теңге 2007 жылы қайта инвестицияланады.
Бағдарлама келесі бағыттар бойынша жүзеге асырылады:
1. Тұрғын үй құрылысының ұсынысын ынталандыру:
1. Жалпы сипаттағы жүйелік шаралар:
1.1 тұрғын үй бір шаршы метр құрылысының күнін төмендету;
1.2 жеке тұрғын үй құрылысығ дамыту;
1.3 жеке капитал инвестициясын тарту негізінде тұрғын үй құрылысы;
1.4 жаңа технология еңгізу мен тиімді, экологиялық таза құрылыс
материалдар өндірісін дамыту.
2. Халықтың әлеуметтік қорғалатын орта топтары үшін құрылысты ынталандыру:
2.1 коммуналды тұрғын үй құрылысы;
2.2 мемлекеттік қаражат есебінен тұрғын үй құрылысы.3
3. Төлем қабілеттілігі бар сұранысты ынталандыру:
3.1 ипотекалық несиелеу жүйесін жақсарту;
3.2 құрылыс жинақтар жүйесін дамыту.
Бағдарламаның шеңберінде тұрғын үй құрылысы жоспарланып, оның шаршы
метрі 350 АҚШ долларынан аспайтын болуы керек. Компания бағдарламасы
бойынша берілген тұрғын үй ипотекалық несиесінің ставкалық сыйақысы
өзгермелі; оның өзгерісіне ұшырауы бір жылға шағып есептегендегі құнсыздану
индексіне байланысты болады. Несие алушының белгіленген ставка бойынша
несиесін қайта қарау мерзімі басталғанға дейінгі қайтару мерзімі –
белгіленіп қойылған мерзім болып есептеледі. Несие алушыны айтарлықтай зиян
келтіретіндей дәрежесі құнсызданудан қорғау үшін сыйақының жоғары шегі
алынады, ол әрбір екінші белгіленіп қойылған мерзімнің аяғына дейін өз
күшінде болады.
Банк ипотекалық тұрғын үй несиесі бойынша талап ету құқығын кері
өтеп алуды төмендегі жағдайлар бойынша:
1. Компанияның талаптарына ипотекалық тұрғын үй несиесінің сәйкес келмеуі;
2. Ипотекалық немесе несиелік шарт бойынша қарыз алушы міндеттері
орындалмаса немесе орандауға жатпаса;
3. өзге де талаптарды орындамаса;
4. талдамалы ипотекалық куәлікті алмастыру.
Банктердің несиелері экономиканы тұрақтандыруда ең манызды
фактор болып табылады [5,54-62б].
2 Ипотекалық несиелердің есебі
2.1 Ипотекалық несие есебін ұйымдастыру жолдары және оны талдау
Ипотекалық инвестициялау жүйесі төмен пайызбен ұзақ мерзімге берілетін
жинақ механизмі ретінде қарастырылады. Ипотекалық ссудалар тұрғын үйді және
өндірістік кеңселерді иемденуге, тұрғызуды және қайта жоспарлауды
қаржыландырады. Онда қазіргі ипотекалық несие негізінде қорғаныс
сенімділігі мынандай қағидалармен ұсталады:
1. Маман қағидасы – ипотекалық кітапта көрсетілген кепілдік құқықты
белгілі бір мүлікпен байланыстыру;
2. Жариялылық сенімділік қағидасы – барлық қызығушылық білдіретін
тұлғаларға кітапта көрсетілген құқықтардан басқа құқықтың жоқтығына
сенімділікті қамтамасыз ету;
3. Құқық бойынша ипотекалық кітапқа енгізілген қарызды жабудан басқа
қолданылмайтын қағида.
4. Берілген мүлікке әр түрлі кредиторлардың претензияларын
қанағаттандыру.
Қазіргі кезде ипотекалық несие жүйесінің бірнеше түрлері бар. Солардың
бірі жылжымайтын мүлікті тұтыну заты емес, тауар және табыс көзі болып
табылатын коммерциялық құрылысшы. Осы жүйе берілген жылжымайтын мүлікке
салымды құрады және жаңа құрылыс салуға несие алады. Салым - берілген
жылжымайтын мүліктің амортизациясын есептеу арқылы және жаңа құрылыс
бағасының құны арқылы ашылады.
Ипотекалық несиенің банктік несиемен бірге қаржыландырудың қосымша көзі
ретінде қарастырылатын жүйесі бар. Мысалыға, муниципалды дотация,
жекешелендірілген сертификаттар, азаматтардың және кәсіпорынның қаржылық
құралдары, жер учаскесіне, гаражға және басқа да жылжымайтын мүліктің
қосымша салымына банктің қосымша несиесі. Және делдал компания немесе
сатып алу және сату аукционы арқылы контрактіні жүргізу.
Осы жүйелер құрылыстың бағасының тұрақсыздығына байланысты,
коммерциялық тәуекелді төмендетеді.
Ипотека кепіл берушінің сату құқы арқылы кез келген жылжымайтын мүлікке
бекітілуі мүмкін. Нақтырақ айтатын болсақ:
1. жер учаскелері;
2. тұрғын үйлер және квартиралар;
3. өндірістік қызметте қолданылатын кәсіпорын, ғимарат, құрылыс және басқа
да жылжымайтын мүлік;
4. тұтынуға арналған құрылыстар;
5. басқа да жылжымайтын мүліктер.
Ипотека заты толық шаруашылықты жүргізуші және жеке меншік құқығында
кепіл берушіге жатуы керек. Мүлікке ипотека барлық меншік иелерінің жазба
түріндегі келісімі ретінде ғана беріледі.
Несиені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz