Несиенің мәні және нысандары
Кіріспе
Негізгі бөлім
а) Несие жүйесі
б) Несиенің мәні және нысандары
в) Несиенің формалары және түрлері
г). Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттің ақша . несие саясатының
маңызды органы болып табылады
д) Банктердің экономиканы тұрақтандырудағы рөлі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Негізгі бөлім
а) Несие жүйесі
б) Несиенің мәні және нысандары
в) Несиенің формалары және түрлері
г). Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттің ақша . несие саясатының
маңызды органы болып табылады
д) Банктердің экономиканы тұрақтандырудағы рөлі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қандайда бір қоғамда болсын, ақшаның қажеттілігі тауар өндірісі мен тауар айналымынан туындайды. Олай болса, ақша ұзақ мерзімді даму процесінде пайда болған. Сондықтан да ақшаның пайда болуы өте ерте заманнан бастау алады.
Ақша мәні орындалатын функциялары: құн өлшемі, айналыс қаражаты арқылы анықталады.
Ақша жүйесі – бұл әр мемлекетте тарихи қалыптасқан және мемлекет заңды түрде бекіткен ақша айналымының нысаны.
Ақша жиыны – ақша айналымы мен жинақ ақшаның функциясын атқаратын, қолда бар және ақшасыз нысандағы барлық ақшалай қаражаттың жиынтығы.
Ақша айналыс саласынан уақытша шығып қалғаннан кейін олар қорлана бастайды. Қорлану қызметінде ақша өзінің құнын сол формада сақтай отырып, олар кез келген уақытта айналысқа төлем немесе айналым құралы ретінде түсе алады. Шынында да бұл елдегі ақша айналысының тұрақтылығы жағдайында, яғни инфляцияның болмауына байланысты ғана мүмкін.
Ақша айналыс құралы қызметін атқаратын болғандықтан, айналыс қажеттілігі олардың саны өткізілуі тиіс тауарлардың бағасы мен массасы негізінде, яғни өткізілуі тиіс тауарлар бағасының сомасымен анықталады. Қанша дегенмен бір ақша бірлігі бір – несие тауар мәмілелеріне қызмет ететін болғандықтан, ақша айналысы қанша көп болса, айналыс үшін олардың қажетті саны сонша аз болады.
Егер ақшаның айналыстағы массасы тауар массасына көп болса онда,бұл олардың құнсыздануына, яғни инфляцияға алып келеді.
Қаржы-несие саясаты елдегі экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізуге және экономикалық өсу үшін қолайлы жағдайлар жасауға бағытталған мемлекеттің экономикалық саясатының маңызды құрамдас бөлімдерінің бірі болып табылады. Қаржы-несие саясаты - бұл ақша айналысын реттеу мақсаты мен мемлекеттің қаржы-несие саласында пайдаланылатын өзара байланысты шаралар жиынтығы.
Қазіргі жағдайдағы қазақстандық экономикада қаржы-несиелік реттеу сұрақтарының өзектілігі белгілі бір деңгейде қаржы-несие саясатын жасау кезінде талдау және болжау әдістерін , сонымен бірге оны іске асыру механизмдерін жетілдіру қажеттіліктерімен анықталады.
Ұлттық банктің пайыздық саясатын нарықта сапалы параметрді белгілеу жолымен ақша айналысын реттеудің маңызды құралы қызметін атқарады. Банктік несиелер құнын реттеу арқылы ақша айналымына тез және адекваттық әсер етуге қол жеткізуге болады. Ұлттық банктің несие құнына әсер ету мүмкіндігі оның соңғы сатысындағы кредитор қызметін қамтамасыз етеді.
Несие бойынша сыйақы ставкалары қаржы-несие саясатын бір құралы ретінде нарықтық сыйақы ставкаларына әсер ету үшін пайдаланылады. Осы құрал Қазақстанның Ұлттық банкісінің белгілеген қайта қаржыландырудың ресми ставкаларынан және оның іске асыратын операциялары бойынша тағы басқа сыйақы ставкаларынан тұрады. Ресми сыйақы ставкалары несие бойынша сұраныс пен ұсыныстан құралатын нарықтың жалпы жағдайына , инфляция деңгейіне тәуелді. Қазіргі кезде ресми сыйақы ставкаларының төмендеу тенденциясы байқалуда.
Ақша мәні орындалатын функциялары: құн өлшемі, айналыс қаражаты арқылы анықталады.
Ақша жүйесі – бұл әр мемлекетте тарихи қалыптасқан және мемлекет заңды түрде бекіткен ақша айналымының нысаны.
Ақша жиыны – ақша айналымы мен жинақ ақшаның функциясын атқаратын, қолда бар және ақшасыз нысандағы барлық ақшалай қаражаттың жиынтығы.
Ақша айналыс саласынан уақытша шығып қалғаннан кейін олар қорлана бастайды. Қорлану қызметінде ақша өзінің құнын сол формада сақтай отырып, олар кез келген уақытта айналысқа төлем немесе айналым құралы ретінде түсе алады. Шынында да бұл елдегі ақша айналысының тұрақтылығы жағдайында, яғни инфляцияның болмауына байланысты ғана мүмкін.
Ақша айналыс құралы қызметін атқаратын болғандықтан, айналыс қажеттілігі олардың саны өткізілуі тиіс тауарлардың бағасы мен массасы негізінде, яғни өткізілуі тиіс тауарлар бағасының сомасымен анықталады. Қанша дегенмен бір ақша бірлігі бір – несие тауар мәмілелеріне қызмет ететін болғандықтан, ақша айналысы қанша көп болса, айналыс үшін олардың қажетті саны сонша аз болады.
Егер ақшаның айналыстағы массасы тауар массасына көп болса онда,бұл олардың құнсыздануына, яғни инфляцияға алып келеді.
Қаржы-несие саясаты елдегі экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізуге және экономикалық өсу үшін қолайлы жағдайлар жасауға бағытталған мемлекеттің экономикалық саясатының маңызды құрамдас бөлімдерінің бірі болып табылады. Қаржы-несие саясаты - бұл ақша айналысын реттеу мақсаты мен мемлекеттің қаржы-несие саласында пайдаланылатын өзара байланысты шаралар жиынтығы.
Қазіргі жағдайдағы қазақстандық экономикада қаржы-несиелік реттеу сұрақтарының өзектілігі белгілі бір деңгейде қаржы-несие саясатын жасау кезінде талдау және болжау әдістерін , сонымен бірге оны іске асыру механизмдерін жетілдіру қажеттіліктерімен анықталады.
Ұлттық банктің пайыздық саясатын нарықта сапалы параметрді белгілеу жолымен ақша айналысын реттеудің маңызды құралы қызметін атқарады. Банктік несиелер құнын реттеу арқылы ақша айналымына тез және адекваттық әсер етуге қол жеткізуге болады. Ұлттық банктің несие құнына әсер ету мүмкіндігі оның соңғы сатысындағы кредитор қызметін қамтамасыз етеді.
Несие бойынша сыйақы ставкалары қаржы-несие саясатын бір құралы ретінде нарықтық сыйақы ставкаларына әсер ету үшін пайдаланылады. Осы құрал Қазақстанның Ұлттық банкісінің белгілеген қайта қаржыландырудың ресми ставкаларынан және оның іске асыратын операциялары бойынша тағы басқа сыйақы ставкаларынан тұрады. Ресми сыйақы ставкалары несие бойынша сұраныс пен ұсыныстан құралатын нарықтың жалпы жағдайына , инфляция деңгейіне тәуелді. Қазіргі кезде ресми сыйақы ставкаларының төмендеу тенденциясы байқалуда.
1. Әубәкіров Ә. Я. , Байжұмаев Б.Б. , Жақыпова Ф.Н., Табеев Т.П. Эко-
номикалық теория Алматы-1997.
2. Әубәкіров Я.Ә., Байжұманов Б.Б.Экономикалық теория: Оқу құралы . –
Алматы: Қазақ университеті, 1999 ж.
3. Көшенова Б. Ақша , несие, банктер. Алматы-2000.
4. Ковалева А.М.. Финансы. – Москва: 2000г
5.Қазақша-орысша , Орысша-қазақша сөздік Алматы-1991
6. Мәуленова С.С. , БекмолдинС.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. Экономикалық
теория Алматы-2003.
7. Найменов С.М. Қазақстан Республикасының Қаржылық құқығы
Алматы, Демеу 1994 ж.
8. Омирбаев С.М. Финансы: Учебное пособие для вузов. – Астана: 2003г
9. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша , несие, банктер Алматы - 2001.
10. Соколовой О.В.. Финансы, деньги, кредит: Учебник / под ред.– М.:
Юристь, 2001г. – 635-639с.
11. Шуляк П.Н Финансы предприятия Москва-2001.
12. Шеденов Ө.Қ., Жүнісов Б.А.. – «Жалпы экономикалық теория». Ақтөбе,
«А – Полиграфия», 2004 ж.
13. Шуляк П.Н., Белотелова Н.П. Финансы: Учебное пособие. – М.:
Издательский Дом «Дашков и К», 2000г
номикалық теория Алматы-1997.
2. Әубәкіров Я.Ә., Байжұманов Б.Б.Экономикалық теория: Оқу құралы . –
Алматы: Қазақ университеті, 1999 ж.
3. Көшенова Б. Ақша , несие, банктер. Алматы-2000.
4. Ковалева А.М.. Финансы. – Москва: 2000г
5.Қазақша-орысша , Орысша-қазақша сөздік Алматы-1991
6. Мәуленова С.С. , БекмолдинС.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. Экономикалық
теория Алматы-2003.
7. Найменов С.М. Қазақстан Республикасының Қаржылық құқығы
Алматы, Демеу 1994 ж.
8. Омирбаев С.М. Финансы: Учебное пособие для вузов. – Астана: 2003г
9. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша , несие, банктер Алматы - 2001.
10. Соколовой О.В.. Финансы, деньги, кредит: Учебник / под ред.– М.:
Юристь, 2001г. – 635-639с.
11. Шуляк П.Н Финансы предприятия Москва-2001.
12. Шеденов Ө.Қ., Жүнісов Б.А.. – «Жалпы экономикалық теория». Ақтөбе,
«А – Полиграфия», 2004 ж.
13. Шуляк П.Н., Белотелова Н.П. Финансы: Учебное пособие. – М.:
Издательский Дом «Дашков и К», 2000г
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім
а) Несие
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 4
б) Несиенің мәні және
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
в) Несиенің формалары және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
г). Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттің ақша – несие саясатының
маңызды органы болып
табылады ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
д) Банктердің экономиканы тұрақтандырудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .33
Кіріспе.
НесиенiЎ м„нiн ашу –бґл несиенi экономиаклыј јатынастардыЎ бiртґтас
жҐйенiЎ элементi ретiнде к†рсететiн,оныЎ м„ндi аныјтыЈын бiлдiретiн
сапаларын тану болып табылады.
НесиенiЎ јґрылымы белгiлi бiр м„нге айналЈан ж„не несиелiк јатынастар
танымыныЎ сатысы ретiнде к†рiнедi.Ол несиеде тґрајты, †згерiссiз јалады.
Ѕґрылымдыј талдау тґрЈысынан алЈанда несие зерттеу объектiсi ретiнде,
б„рiнен бґрын оныЎ субъектiлерi болып табылатын элементтерден тґрады.
Несиелiк м„мiледе јатынас субъектiлерi јарыз берушi ж„не јарыз алушы
болады. Кредитор мен јарыз алушыныЎ јалыптасуы тауар †ндiрушi мен тауар
айналысы негiзiнде жҐредi.
Сатып алу-сату процесiнде тауарларды †ткiзу сатушыныЎ олардыЎ ајшалай
эквивалентiн „р уајытта тез арада алуына мҐмкiндiк бермейдi. Сатып алушы
тауарды белгiлi бiр мерзiмнен кейiн т†леуi мҐмкiн. Бiр тауар иеленушi јолма-
јол тауарды сатады, ал басјасы ајшаныЎ †кiлi немесе болашајтаЈы ајшаныЎ
†кiлi ретiнде бола отырып тауарды сатып алады. Сатушы- јарыз берушi, ал
сатып алушы-борышјор болады. Кредитор ж„не јарыз алушы бiр полюсте
эквивалент мерзiмiнiЎ ґзартылуы, ал басјасында оныЎ т†ленуi жҐзеге асатын
жаЈдайлардыЎ барлыЈына јатысады.
А) НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ
Бастапјыда кредитор ж„не јарыз алушы јарапайым јатынастарда болады.
Мґлiктiк теЎсiздiктiЎ тереЎдеуiне байланысты артыј †нiмдерi бар рулыј
јауымдастыј мҐшелерi кредитор ретiнде к†рiне алатын болады. АлЈашјы
†сiмјорлар металл ајшадан бґрын пайда болЈан. ‡сiмјор-саудагер,к†пес
т„рiздi ежелгi к„сiп. Ѕазiргi уајыттаЈы банкир болудан бґрын, ол †те
тарихи жолдан †ттi. Кредитор ретiнде храмдар, јоЈамдаЈы шаруашылыј
жҐргiзушi субъектiлерiнiЎ ед„уiр байлыјтарын жинајтайтын шаруашылыј пен
тґтыну мајсаттарына јызмет к†рсететiн †згеше банкирлiк Ґйлер болды.
Кредитор- несиелiк м„мiленiЎ јарызды ґсынушы жаЈы. јарыз беру Ґшiн
кредитордыЎ јарамаЈында белгiлi бiр јґжаттар болуы керек. ОныЎ к†здерi †з
јорлары, ресурстары, †з кезегiнде јайтарылымдылыј негiзiнде ґдайы †ндiрiс
процесiнiЎ басја субъектiлерiнен алынЈан ресурстар бола алады. Ѕазiргi
уајыттаЈы шаруашылыјта кредитор-банк јарызды тек †з меншiгiндегi
ресурстар есебiнен Јана емес, оныЎ шоттарында сајталуы тартылЈан јґжаттар
есебiнен де,сонымен јатар акция ж„не облигацияларды орналастыру арјылы
жинајталЈан јґжаттар есебiнен де бере алады.
БанктердiЎ јґрылуымен кредиторлардыЎ шоЈырлануы жҐредi. Банкирлер басја
барлыј кредиторлардыЎ †кiлi болды. Банктер ґжымдыј кредиторлар ретiнде
бола отырып, несиелеу Ґшiн шаруашылыјта уајытша пайдаланылмайтын
ресурстарды жинајтай алады, сонымен јатар эмиссия жасай алады. Кейбiр
жаЈдайларда босаЈан ресурстар болып табылатын јґндылыјтар да јарызЈа
берiледi. Коммерциялыј несие кезiнде кредитор сатылуЈа жататын тауарларды
јарыз алушыЈа бередi.
ТауардыЎ жiберiлуi фактi, алайда, жҐк жiберушiнi кредитор етпейтi.
Тауарды ж†нелту мен сатудан тҐсетiн тҐсiмнiЎ арасындаЈы уајыт бойынша
Ґзiлiс кредитордыЎ пайда болуына „келуi мҐмкiн. Бґл Ґшiн тауарды јоюшы
эквивалент т†ленудiЎ кейiнге јалдырылуына рґјсат берiлуi керек.
Кредитор ретiнде басја шаруашылыј иесiне белгiлi бiр мерзiмге ресурс
берушi тґлЈа болады. ЈаЈида бойынша кредитор ерiктi тҐрде болады. Ѕарыз
алушы несиенi белгiленген мерзiмде јайтармаЈан жаЈдайда несиелiк келiсiмнiЎ
ерiктiлiгi бґзылады, јарыз алушылармен анаЈґрлым јатаЎ јатынастарЈа „кеп
соЈады. КредиторлардыЎ бар болуыныЎ уајыттыј шекарасы несиенiЎ мерзiмiмен
аныјталады. НесиенiЎ мерзiмi †з кезегiнде ґдайы †ндiрiс процесiнiЎ барысына
байланысты.
Ѕарыз алушы - несиелiк јатынастыЎ, несиенi алушы ж„не алЈан јарызды
јайтаруЈа мiндеттi жаЈы болып келедi. Борышјор ж„не јарыз алушы – бiр-
бiрiне жајын, бiрај шамасы бiрдей тҐсiнiк емес. Борыш-мiндеттi жалпы
сипаттайтын анаЈґрлым кеЎ тҐсiнiк. Тарихи жаЈынан јосымша ресурстарЈа деген
јажеттiлiк танытатын жекелеген тґлЈалар болды. Бастапјыда олар †з
еЎбектерiмен кҐн к†рушi ґсај шаруалар, јол†нерщiлер болЈан едi. ‡сiмјорлыј
несиенiЎ бар болуныЎ басја формасы-ајсҐйектердiЎ к†бiнесе жер иелерiне
ајшалай јарызды беруi. БанктердiЎ јґрылуымен јарыз берушiлердiЎ шоЈырлаеуы
жҐредi.
Ѕазiргi уајытта банктерден басја шаруашылыј ґйымдары ж„не мемлекеттiЎ †зi
де јарыз алушылар ретiнде болады. Ѕарыз алушыныЎ кредитордан айырмашылыЈы
ол несиелiк м„мiледе т†мендегiдей ерекшелiктерге ие. Бiрiншiден, јарыз
алушы берiлетiн јґжаттардыЎ меншiк иесi болып табылмайды, олардыЎ уајытша
иесi ретiнде болады; †зiне тиiстi емес, б†тен бiреудiЎ ресурстармен жґмыс
iстейдi. Екiншiден,јарыз алушы јарызЈа алынЈан јґжаттарды айналыс
сферасында да, †ндiрiс сферасында да пайдаланады. Кредитор †ндiрiске
тiкелей јатыспай-ај айырбас фазасы кезiнде де јарызЈа ґсына алады.
¦шiншiден,јарыз алушы †зiнiЎ шаруашылыЈына шеЎбер айналымын аяјтаЈан
јарызЈа алынЈан јґжаттарды јайтарады. Ѕарыз алушы кредитормен жеткiлiктi
тҐрде есеп айырысумен јоса јайтарымды толыј †теу Ґшiн ґдайы †ндiрiс
процесiн †ркендете тҐсу керек. Т†ртiншiден,јарыз алушы уајытша пайдалануЈа
алынЈан јґнды Јана јайтарып јоймай, сонымен јатар, јарыз парызын да
т†лейдi. Бесiншiден, јарыз алушы †зiнiЎ кредиторы јойЈан талаптарын
орындауЈа т„уелдi болады. Ѕарыз алушыныЎ кредитордан экономикалыј т„уелдi
болуы јарызЈа алынЈан јґжаттарды ґтымды пайдалануЈа, јарыз алушы ретiнде †з
мiндеттемелерiн орындауЈа м„жбҐр етедi.
Кредитор ж„не јарыз алушы несиелiк јатынас жасай отырып, †з мајсаттары
мен мҐдделерiнiЎ бiрлiгiн к†рсетедi. Несиелiк јатынастар шеЎберiнде
кредитор ж„не јарыз алушыныЎ орындары ауысуы мҐмкiн: кредитор јарыз
алушыЈа,јарыз алушы кредиторЈа айналады.
Кредитор мен јарыз алушыныЎ †зара „рекетi јарама-јарсылыјтардыЎ бiрлiгi
сипатында болады. Несиелiк јатынастыЎ јатысушылары ретiнде кредитор ж„не
јарыз алушы оныЎ јарама-јарсы жаЈында тґрады. Кредитор-јарызды берушi жај,
јарыз алушы-берiлген јарызды алушы жај;бҐтiннiЎ шеЎберiнде олардыЎ
„рјайсысыныЎ †здерiнiЎ ґдайы †ндiрiстегi ерекше жаЈдайларына байланысты †з
мҐдделерi болады. Кредитор анаЈґрлым жоЈары јарыз пайызына мҐдделi
болса,јарыз алушы-анаЈґрлым арзан несиеге мҐдделi.
Сондай-ај, несиелiк јатынастар јґрылымыныЎ элементi,яЈни кредитордан
јарыз алушыЈа берiлетiн ж„не јарыз алушыдан кредиторЈа јарай керi
јозЈалатын объектi болып табылады. Беру объектiсiне јарыздыј јґн жатады. Ол
јґнныЎ ерекше б†лiгi ретiнде болады.
Несиелiк јатынас iшiндегi јґн ерекше јосымша тґтыну јґнына ие. АјшаЈа
немесе тауарЈа т„н тґтыну јґнынан басја да кредитор мен јарыз алушы
арасында јозЈалыс жасай отырып, ґдайы †ндiрiс процесiн жылдамдатудыЎ ерекше
јасиетiн алады.
ЅарызЈа берiлген јґнныЎ †те маЎызды жаЈы-оныЎ авансылану сипаты. Несие,
јаЈида бойынша, јґнныЎ јґрылуына мҐмкiндiк туЈызып, јарыз алушыныЎ
иелiгiне тҐсуi керек. Iс жҐзiнде јарыз алушы кредиторЈа несие беру ж†нiнде
†тiнiш жасаЈанда, сол с„тте јолында еркiн ајшалай јґжаттыЎ болмауына Јана
емес, сонымен јатар ол табыс алуЈа мҐдделi екендiгi ж„не сол табысты алдаЈы
т†лемдер Ґшiн пайдалану мҐмкiндiгiн ескередi. Сонымен бiрге, јґжаттарды
авнсылаудыЎ кез келгенi несие болып табылмайды.
Несиенi орналастыру (НО)- оныЎ јозЈалысындаЈы маЎызды кезеЎ. Кредитор
†зiнiЎ ресурстары анаЈґрлым тиiмдi (рационалды) формада орналастырылЈанына
сенiмдi болуы керек. Банктер кредитор ретiнде аяјтаушы кезеЎнiЎ талаптарына
с„йкес несие бередi-јарыздыЎ јайтарылуы, демек оныЎ тиiмдi пайдаланылуы.
Ѕарыз алушыныЎ несиенi алуы (НА) јарызЈа берiлген јґнныЎ белгiлi бiр
уајытја ґсынылЈанаын бiлдiредi. Несиенi пайдалану процесiнде (НП) берiлу
объектiсi ретiнде оныЎ тґтыну јґны †ткiзiледi. РесурстардыЎ босауы (РБ)
јарыз алушыныЎ шаруашылыј процесiнде јґнныЎ шеЎбер айналымы актiнiЎ
аяјталуымен сипатталады. Сондыјтан несие јозЈалысыныЎ бґл кезеЎi оныЎ
шеЎбер айналымыныЎ келесi жаЎа фазасына †ту Ґшiн материалдыј алЈышарт болып
табылады.
НесиенiЎ јайтарылуы (НЅ) уајытша алынЈан јґнныЎ јарыз алушыдан
кредиторЈа †ткенiн бiлдiредi. Несие јозЈалысыныЎ соЎЈы сатысы- бґл уајытша
пайдалануЈа берiлген (ЅА) јґнды кредитордыЎ алу актiсi болады.
Осылайша, несие јозЈалысыныЎ заЎдылыјтарын талдау процесiнде бiз бґл
јозЈалыстыЎ барлыј сатылары јарызЈа берiлген јґнныЎ толыј шеЎбер
айналымыныЎ б†лiктерi ретiнде †зара байланыста ж„не †зара шартты екенiн
к†ремiз.
Б) НЕСИЕНІҢ МӘНІ ЖӘНЕ НЫСАНДАРЫ.
Несие – бұл ақша не тауар түрінде қайтарылатын және пайыздық
төлемі төленетін несие.
Несие жүйесі – несие беру нысандары мен тәсілдерінің несиелік
қатынастар жиынтығы. Несие жүйесінің негізгі звенолары мыналар:
- мемлекеттік орталық банк;
- коммерциялық банктер;
- маманданған несие-қаржы институттары.
Кейбір фирмаларда белгілі бір уақытта ақша құралдары уақытша
босатылады.Ал, осы уақытта басқа фирмалар жоқ ақшаға қажеттілікті
сезеді.Бұл қайшылық несие көмегімен шешіледі.Несие кең мағына (латынша
creditum-қарыз,несие).Бұл экономикалық серіктестер арасындағы келісім
шарт.Сауда нысанындағы, яғни мүлікті немесе ақшаны басқа тұлғаға процент
төлеу және қайтарылудың мерзімін ұзарту шартында беру.
Несие тар мағынада-саудалық копиталдың қозғалысы. Бұл қозғалыс
женділдіктің, қайтарымдылықтың және төлемдіктің бастауында жүзеге асады.
Несие беру тәсілі бойынша натуралды және ақшалай деп ажыратылады.
Натуралды неие беруде несие нысандары болып инвестициялық
тауарлар,тұтыну тауарлары,шикізат,ресурстар,өндіріс тік тұтыну заттары
табылады.
Ақшалай несиенің нысандары ақшалай сатып алу құралдары ақша копиталы,
акциялар,вексельдер,облигациялар және басқа да міндетті қағаздар.
Несие беру мерзіміне байланысты:
1. Қысқа мерзімді несие (1 жылға дейін)
2. Орта мерзімді несие (2-5 жылға дейін)
3. Ұзақ мерзімді несие (6-10 жылға дейін)
4. Арнайы ұзақ мерзімді несие (20-40 жылға дейін)
Несиенің мазмұны мен түрі диалектикалық бірлікте болады.Несиенің
негізгі екі формасы: коммерциялық және банктік несие болып келеді. Бұл екі
несие бір-бірімен несие субъектілері құрамы қарыз объектісі процент мөлшері
және қызмет ету аясы бойынша ажыратылады.
Коммерциялық несие ол тауар өндірушінің басқа тауар өндірушіге сатқан
тауары үшін ақша төлеуді кейінге қалдырып оны қарызға беруі.Коммерциялық
несиеде аударым векселі толтырылады.Оның банктік несиеден ерекшелігі ол
тауар түрінде берілетін несие.
Банктік несие-ол банкте шоғырланған қаражат қорынан клиенттерге
қайтарым мезгілін белгілеп,ақша түрінде берілетін несие. Несиенің негізгі
екі формасының-коммерциялық және банктік несиелер әр қайсысы ұйымдастыру
жағдайына байланысты бірнеше түрлерге бөлінеді:тұтыну несиесі, лизинг
несиесі, ауылшаруашылық несиесі,шаруашылық аралық несие, эпотекалық несие
және халықаралық несие.
Несие – бір заңды тұлғаның екінші бір заңды тұлғаға немесе жеке
адамның заңды тұлғаға әдетте келісілген мөлшерде процент (пайыз, өсім) алу
үшін белгілі бір уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша қаржы беруге
байланысты пайда болатын эканомикалық қарым – қатынас жүйесі болып
табылады.
Нарықтық экономика жағдайында несие комерциалық және банктік болып
екіге бөлінеді.
Коммерциялық несие – бір субъектінің екінші субъектіге сатқан
тауарының құныныа алынатын төлемнің кейінге қалдыруына байланысты
туындайды.
Банк несие – субъектіге ақша қаражаты түрінде өндірісін ұлғайтуға,
ағымдағы қызметтеріне байланысты қарыздарын төлеу үшін беріледі.
Несие беру және оны қайтару (өтеу) тәртібі тиісті заңдарға сәйкес
және субъектінің банкімен немесе басқада несие берушілермен жасалған
келісім – шарттары негізінде реттеліп жүргізіледі. Онда несие берілетін
объекті, несие беру шарты мен тәртібі, оның өтелінетін (қайтарылу) мерзімі,
міндеттемесі, өзара қамтамасыз ету түрі, проценттік (пайыздық) өсім
ставкалары мен оның төлем тәртібі, екі жақтың жауапкершілігі мен құқығы,
толтырылатын және бір – біріне беретін құжаттарының тізімі тағы да
басқалар көрсетіледі.
Шаруашылық субъектісі банк мекемесінен несие сұрамастан бұрын
несие алудың қажеттілігін, оны уақытында қайтарудың мүмкіншілігін, әрбір
коммерциалық банктердің несие беру, өтеу, өсім проценті (пайызы)
ставкалар мен және басқадай талаптармен танысып ладын ала шешіп алуы
қажет. Банк мекемелері әдетте несие сұраушы субъектінің өтем
қабілеттігімен өтемпаздығымен мұқият тексереді. Ол үшін субъектіден
тиісті бухгалтерлік есеп материалдарын алып танысады. Берілетін
уақыт аралығында байланысты банк несиесі қысқа мерзімді (бір жылға
дейінгі уақыт) және ұзақ мерзімді (бір жылдан артық уақыт) болып
екіге бөлінеді.
Несиенің объективті қажеттілігі - бұл, субъектінің өндірістік
және сауда айналымы капиталының жетіспеушілігінен туындайды.
В) НЕСИЕНІҢ ФОРМАЛАРЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
Несие экономикалық категория ретінде формаларғаие. Форма әруақытта
қандай да бір объектілерге тән тұрақты, қажетті байланыстардың жиынтыган
білдіреді. Несиеге қатысты оның формасы бұл несиелік қатынастар
құрылымының, олардың әр түрлі сыртқы және ішкі өзгерістер кезінде
сақталатын негізгі қасиетгерініқ көрінісі. Қарызға берілген кұнға қатысты
кредитор мен қарыз алушы арасындағы байланыс қалай өзгерсе де, несиенің
формасы оның бүтін ретіндегі мазмұнын білдіреді.
Экономикалық әдебиетте, әдетте, несиенің негізгі екі формасы
қарастырылады: коммерциялық және банктік. Сонымен қатар көптеген
жарияланымдарда несие формаларына: тұтыну, мемлекеттік, халықаралық,
үкіметаралық, фирмалық және т.б. жатқызады.
Коммерциялық несие — бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдыруы. Несиенің осы
формасының объектісі ретінде тауарлық капитал қызмет атқарады. Коммерциялық
несиенің ерекшелігі мынада: қарыз капиталы өнеркәсіптік капиталмен
біріккен, ал оның мақсаты - тауарларды өткізуді жыддамдату.
Коммерциялық несиенің құрылымы вексель - жазбаша қарыздық міндеттеме
болып табылады. Ол оның иесіне белгілі бір уақыт өткеннен кейін,
борышқордан вексельде көрсетілген ақшалай соманы талап етуге құкық береді.
Коммерциялық несиенің шектелген денгейі бар. Біріншіден, ол жұмыс істеп
тұрған капиталистердің резервтік капиталдарының мөлшерімен шектелген, яғни
олардың әрқайсысы коммерциялық несиені тек өзіне, сол кезде айналым үшін
қажет емес капиталдың шегінде ғана бере алады. Екін-шіден, коммерциялық
несие өзінің бағыты бойынша шектелген: оны өндіріс құралдарын шығаратын
салалар осы құрал-жабдықтарды тұтынатын салаларға береді, бірақ керісінше
емес. Мысалы, машина құрылыс кәсіпорнының иесі тоқыма станоктарын несиеге
тоқыма фабрикасына сата алады, ал тоқыма фабрикасы машина құрылыс
кәсіпорнына коммерциялық несие бере алмайды, өйткені маталар машина
құрылысында өндіріс кұрал- жабдығы бола алмайды.
Коммерциялық несие Жапонияда және Францияда кең таралған. Жапондық
кәсіпорындар балансының жалпы сома-сында коммерциялық талаптар мен
міндеттемелердің үлесі орта есепппен 30%-ға жетеді, француз фирмаларынкі -
20-25% .
Банктік несие - бұл банктердің, арнайы несие-қаржы-лық мекемелерінің
қарыз алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несиесі. Банктік несие
коммерциялық несиенің шек-теулерін жояды. Бос ақшалай капиталдар кез келген
өндіріс саласына беріледі және банктік несие арқылы кез келген бағытта
қозғала алады.
Банктік несие сферасы коммерциялық несие сферасына қараганда несиені
қолдану өрісі кең. Коммерциялық несие тек тауар айналысына қызмет етеді, ал
банктік несие қоғамның барлық топтарының акшалай табыстарынан және
жинақтарын капиталға айналдыра отырып, капиталдың қорлануына қызмет етеді.
Банктік және коммерциялық несиенің динамикасы әр түрлі. Коммерциялық
несиенің көлемі өндіріс пен тауар айналымының ұлғаюымен жоғарылайды және
олардың азаюымен қысқарады.
Банктік несие өзінің маңызды ерекшеліктерін сақтай отырып, едәуір
сандық және сапалық өзгерістерге ұшырайды. Олардың біреуі қарыз мәмілесінің
қатысушыларымен байланысты. Қазіргі уақытта ол мәміленін екі
қатысушыларымен банкирлер және жұмыс істеп жүрген капиталистермен шектеліп
қалмайды. Бір жағынан, қарыз капиталын беруді банктерден басқа әр түрлі
мекемелер (қаржылық компаниялар, өзара несие банктері) жүзеге асырады.
Тұтыну несиесі - бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін коммерциялық (бөлшек сауда орындары арқылы
төлемді кейінге қалдыра отырып, тауарды сату) және банктік (тұтыну
мақсатына қарыздар) формада берілетін несие. Тұтыну несиесінің негізгі
міндеті - тұртындарға тауарларды сатуға қолдау көрсету. Бұл несие бөлшек
саудамен тығыз байланысты: бір жағынан - тауар айналымының ұлғаюымен
несиенің көлемі де өседі, өйткені тауарларға болған сұраныс несиеге де
сұраныс тудырады; екінші жағынан - тұрғындарды несиелеудің өсуі төлем
қабілеттіне сұранысты күшейтеді. Бұл тәуелділік, әсіресе, қазіргі уақытта
нарықтың тауарлармен толығу жағдайында көрінеді.
Біріншіден, дербес несиелер - бұл жеке тұлғаларға ақшалай формада
беретін банктік қарыздар; екіншіден, бұл несиелер нақтылы коммерциялық
мәмілеге бекітілген, сондықтан олар сатып алынған тауар үшін төлемді
кейінге қалдыруға қарағанда анағұрлым икемді болып табылады; үшіншіден,
делдалдардың болмауы мұндай несиелер жүйесін едәуір икемді және қарапайым
етеді, өйткені оған тек банк пен қарыз алушы қатысады.
Дербес несиелер тұтыну тауарларын сатып алу мен белгілі бір
қызметтерді алу үшін мысалы, туристік сапарларды төлеу) кезіңде
пайдаланылады. Әдетте дербес несиенің сомасы қарыз алушының 3 айлық
еңбекақы мөлшерімен шектеледі, өтелу мерзімі - 36 ай.
Ипотекалық несие -жылжымайтын мүліктерді: жерді, тұрғын үй және
өндірістік гимараттарды кепілдікке ала отырып берілетін қарыз.
Мемлекеттік несие - азаматтарға және занды тұлғаларға қатысты қарыз
алушы немесе кредитор ретінде мемлекет және жергілікті билік органдары
болатын несиелік қатынастар жиынтығы. Мемлекеттік несиенің негізгі формасы
-мемлекеттік займдар, сонымен қатар қысқа мерзімді қазы-налық
міндеттемелер, тұрғындардың жинақ кассасындағы салымдар болып табылады.
Қысқа мерзімді қазыналық міндеттемелер (вексельдер және де басқа несиелік
міндеттемелер) ресми түрде бюджеттегі уақытша кассалық үлесті жабу үшін
шығарылады, бірақ іс жүзінде - бюджет тапшылығына байланысты шығарылады.
Қазақстанда 1994 жылдың сәуір айынан бастап қазыналық вексельдер аукционы
үнемі өткізіліп тұрады.
Халықаралық несие - валюталық және тауарлық ресурстарды
қайтарылымдылық және пайыздар төлеу шарттарымен беру бойынша байланысты
халықаралық экономикалық қатынастар сферасындағы қарыз капиталының қозғалыс
формасы. Кредиторлар және қарыз алушылар ретінде банктер, жеке тұлғалар,
кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер, сонымен қа-тар халықаралық және
аймақтық ұйымдар қатынасады.
Несиенің түрлері бұл белгілі бір түрдегі экономикалық қатынас ретінде
несиеден келіп шығатын белгілі бір қасиет-терге ие оның бір түрі.
Түрдің формадан айырмашылығы - диалектика катего-риясы болып
табылмайды, ол несиені ерекше түрдегі экономикалық катынастар ретінде
түсінуді аныктайтын жіктеудің категориясы болады.
Осыған байланысты несие түрлері төмендегідей жіктеледі:
1. мерзімдері бойынша: а) қысқа мерзімді (1 жылға дейін); ә) орта
мерзімді (1 жылдан 3-5 жылға дейін), б) ұзақ мерзімді (3-5
жылдан жоғары);
2. несиелеу объектілері бойынша: а) негізгі қорларға берілетін
несие ә) айналым қорларына берілетін несие;
3. несиелеу әдістері бойынша: а) қалдық бойынша несиелеу; ә)
айналым бойынша несиелеу. Айналым бойынша сауда және жабдықтаушы-
өткізуші ұйымдар несиеленеді, ал қалғандарында айналым бойынша
да, қалдық бойынша да несиелеудің элементтері бар.
1. Ұлттың банктің иесиелері:
-аукциондық - Ұлттық банктің ақша несие саясатының уақытша құралы
болып табылатын және екінші деңгейдегі банктерге аукциондық негізде,
республика банктерінің 1 айдан 3 айға берілетін қысқа мерзімді несиелерге
деген қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы берілетін несие;
- ломбардтық - Ұлттық банктің мемлекетгік бағалы қағаздарды кепілге
ала отырып, жоғары пайызбен берілетін қысқа мерзімді несиенің түрі;
- бюджеттік - Ұлттық банк Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне
қайтарымдылық (нарықтық) шартымен беретін несиесі.
Ұлттык банктің республикалық бюджетті несиелеуі қысқарып және бұл 1998
жылдан бастап бюджет тапшылығын инфляциялық емес жабуға көшумен байланысты
тоқтатылады.
2. Екінші деңгейдегі банктердіц несиелері:
- өз айналым қаражатгарының жеткіліксіздігін уакытша толықтыруға;
-күрделі жұмсалымдарды қаржылаңдыруға;
-импорттық бойынша контрактілерді төлеу үшін берілетін импорт;
-ипотекалық;
-несиелік желі негізінде - қарыз алушының бірінші талап етуі бойынша
және белгілі бір кезең бойында келісілген лимит шегінде оған несие беру
туралы банктің заңдық рәсімделген міндеттемесі;
-консорциялық - несиелік, кепілдік немесе басқа да банктік
операцияларды бірігіп жүзеге асыру үшін қандай да бір ірі банктің
қамқорлығымен уақытша бірлескен екі немесе одан да көп банктер беретін
несие, бұл кезде бір банктің мүмкіншілігі қандай да бір себептерге
байланысты бұл функцияларды дербес жүргізуге жетпеуі мүмкін.
-тұтыну мақсаттарына;
-банқаралық
Банкаралық несиелердің негізгі көлемі ұйымдастырылған банкаралық
нарықта аукциондық сату арқылы ұсынылады. Негізгі кредиторлар ретінде ірі
банктер (Халықтық банк, Қазкоммерцбанк) болады.
Г). ҚАЗАҚСТАН ҰЛТТЫҚ БАНКІ МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚША – НЕСИЕ
САЯСАТЫНЫҢ МАҢЫЗДЫ ОРГАНЫ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ.
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша –несие саясатын анықтайтын
және жүзеге асыратын орган болып табылады.
ҚҰБ ақша – несие саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның
тұрақтылығын, яғни оның төлем қаблеттілігі мен басқа шетел валюталарының
қатысты тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздейді.
Ақша – несие саясаты – бұл айналыстағы ақша массасын, несие көлемін,
сыйақы ( мүдделендіру) мөлшерлемесін өзгертуге жалпы банк жүйесінің
қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы.
Ақша – несие саясатының макро экономикалық деңгейдегі субьектісі Ұлттық
банк болып табылады. Ал ақша - несие саясатының Ұлттық банк тарапынан
реттеу обьектісіне экономикадағы қолма – қолсыз ақша массасының жиынтығы
жатады.
Шаруашылық коньюктурасының жағдайына байланысты ақша – несие
саясатының екі типі болады:
1. Рестрикциялық ақша – несие саясаты.
2. Экспанциондық ақша – несие саясаты.
Рестрикциялық ақша – несие саясаты ---- екінші деңгейлі банктердің несиелік
операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-ақ сыйақы
мөлшерлемесінің деңгейін артыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциондық ақша – несие саясаты ---- несие беру көлемін кеңейтумен,
айналыстағы ақша массасының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы
мөлшерлемесінің төмендеуімен байланысты шаралар.
Соңғы жылдардағы ақша несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны
төмендету және теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жетуде
Ұлттық банк қатаң ақша – несие саясатын жүргізуде. Заңға сәйкес Ұлттық банк
мынандай ақша – несие саясатының негізгі құралдарының көмегімен реттеледі:
✓ Сыйақы мөлшерімен белгілеу;
✓ Ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу; Мемлекеттің бағалы
қағаздарынын сатып алу және сатуы бойынша ашық нарықтағы операцияларды
жүргізу;
✓ Банктерге және үкіметке несие беру;
✓ Валюталық нарықта интервенциялау;
✓ Кейбір жағдайларды, несиелік операциялардың жекеленген түрлерінің
деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу;
Қазіргі уақытта жоғарыда аталған құралдардың ішінде іс жүзінде қолданылып
отырғандары : ресми сыйақы мөлшерлемелері, қысқа мерзімді ноттарды
эмиссиялау, ашық нарықтағы операциялар.
Ұлттық банк өзінің жүргізетін операциялары бойынша мынадай ресми сыйақы
мөлшерлемелерді белгілейді :
--- ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі;
--- ресми есептік ( дисконттық) мөлшерлемесі;
--- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім
а) Несие
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 4
б) Несиенің мәні және
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
в) Несиенің формалары және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
г). Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттің ақша – несие саясатының
маңызды органы болып
табылады ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
д) Банктердің экономиканы тұрақтандырудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .33
Кіріспе.
НесиенiЎ м„нiн ашу –бґл несиенi экономиаклыј јатынастардыЎ бiртґтас
жҐйенiЎ элементi ретiнде к†рсететiн,оныЎ м„ндi аныјтыЈын бiлдiретiн
сапаларын тану болып табылады.
НесиенiЎ јґрылымы белгiлi бiр м„нге айналЈан ж„не несиелiк јатынастар
танымыныЎ сатысы ретiнде к†рiнедi.Ол несиеде тґрајты, †згерiссiз јалады.
Ѕґрылымдыј талдау тґрЈысынан алЈанда несие зерттеу объектiсi ретiнде,
б„рiнен бґрын оныЎ субъектiлерi болып табылатын элементтерден тґрады.
Несиелiк м„мiледе јатынас субъектiлерi јарыз берушi ж„не јарыз алушы
болады. Кредитор мен јарыз алушыныЎ јалыптасуы тауар †ндiрушi мен тауар
айналысы негiзiнде жҐредi.
Сатып алу-сату процесiнде тауарларды †ткiзу сатушыныЎ олардыЎ ајшалай
эквивалентiн „р уајытта тез арада алуына мҐмкiндiк бермейдi. Сатып алушы
тауарды белгiлi бiр мерзiмнен кейiн т†леуi мҐмкiн. Бiр тауар иеленушi јолма-
јол тауарды сатады, ал басјасы ајшаныЎ †кiлi немесе болашајтаЈы ајшаныЎ
†кiлi ретiнде бола отырып тауарды сатып алады. Сатушы- јарыз берушi, ал
сатып алушы-борышјор болады. Кредитор ж„не јарыз алушы бiр полюсте
эквивалент мерзiмiнiЎ ґзартылуы, ал басјасында оныЎ т†ленуi жҐзеге асатын
жаЈдайлардыЎ барлыЈына јатысады.
А) НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ
Бастапјыда кредитор ж„не јарыз алушы јарапайым јатынастарда болады.
Мґлiктiк теЎсiздiктiЎ тереЎдеуiне байланысты артыј †нiмдерi бар рулыј
јауымдастыј мҐшелерi кредитор ретiнде к†рiне алатын болады. АлЈашјы
†сiмјорлар металл ајшадан бґрын пайда болЈан. ‡сiмјор-саудагер,к†пес
т„рiздi ежелгi к„сiп. Ѕазiргi уајыттаЈы банкир болудан бґрын, ол †те
тарихи жолдан †ттi. Кредитор ретiнде храмдар, јоЈамдаЈы шаруашылыј
жҐргiзушi субъектiлерiнiЎ ед„уiр байлыјтарын жинајтайтын шаруашылыј пен
тґтыну мајсаттарына јызмет к†рсететiн †згеше банкирлiк Ґйлер болды.
Кредитор- несиелiк м„мiленiЎ јарызды ґсынушы жаЈы. јарыз беру Ґшiн
кредитордыЎ јарамаЈында белгiлi бiр јґжаттар болуы керек. ОныЎ к†здерi †з
јорлары, ресурстары, †з кезегiнде јайтарылымдылыј негiзiнде ґдайы †ндiрiс
процесiнiЎ басја субъектiлерiнен алынЈан ресурстар бола алады. Ѕазiргi
уајыттаЈы шаруашылыјта кредитор-банк јарызды тек †з меншiгiндегi
ресурстар есебiнен Јана емес, оныЎ шоттарында сајталуы тартылЈан јґжаттар
есебiнен де,сонымен јатар акция ж„не облигацияларды орналастыру арјылы
жинајталЈан јґжаттар есебiнен де бере алады.
БанктердiЎ јґрылуымен кредиторлардыЎ шоЈырлануы жҐредi. Банкирлер басја
барлыј кредиторлардыЎ †кiлi болды. Банктер ґжымдыј кредиторлар ретiнде
бола отырып, несиелеу Ґшiн шаруашылыјта уајытша пайдаланылмайтын
ресурстарды жинајтай алады, сонымен јатар эмиссия жасай алады. Кейбiр
жаЈдайларда босаЈан ресурстар болып табылатын јґндылыјтар да јарызЈа
берiледi. Коммерциялыј несие кезiнде кредитор сатылуЈа жататын тауарларды
јарыз алушыЈа бередi.
ТауардыЎ жiберiлуi фактi, алайда, жҐк жiберушiнi кредитор етпейтi.
Тауарды ж†нелту мен сатудан тҐсетiн тҐсiмнiЎ арасындаЈы уајыт бойынша
Ґзiлiс кредитордыЎ пайда болуына „келуi мҐмкiн. Бґл Ґшiн тауарды јоюшы
эквивалент т†ленудiЎ кейiнге јалдырылуына рґјсат берiлуi керек.
Кредитор ретiнде басја шаруашылыј иесiне белгiлi бiр мерзiмге ресурс
берушi тґлЈа болады. ЈаЈида бойынша кредитор ерiктi тҐрде болады. Ѕарыз
алушы несиенi белгiленген мерзiмде јайтармаЈан жаЈдайда несиелiк келiсiмнiЎ
ерiктiлiгi бґзылады, јарыз алушылармен анаЈґрлым јатаЎ јатынастарЈа „кеп
соЈады. КредиторлардыЎ бар болуыныЎ уајыттыј шекарасы несиенiЎ мерзiмiмен
аныјталады. НесиенiЎ мерзiмi †з кезегiнде ґдайы †ндiрiс процесiнiЎ барысына
байланысты.
Ѕарыз алушы - несиелiк јатынастыЎ, несиенi алушы ж„не алЈан јарызды
јайтаруЈа мiндеттi жаЈы болып келедi. Борышјор ж„не јарыз алушы – бiр-
бiрiне жајын, бiрај шамасы бiрдей тҐсiнiк емес. Борыш-мiндеттi жалпы
сипаттайтын анаЈґрлым кеЎ тҐсiнiк. Тарихи жаЈынан јосымша ресурстарЈа деген
јажеттiлiк танытатын жекелеген тґлЈалар болды. Бастапјыда олар †з
еЎбектерiмен кҐн к†рушi ґсај шаруалар, јол†нерщiлер болЈан едi. ‡сiмјорлыј
несиенiЎ бар болуныЎ басја формасы-ајсҐйектердiЎ к†бiнесе жер иелерiне
ајшалай јарызды беруi. БанктердiЎ јґрылуымен јарыз берушiлердiЎ шоЈырлаеуы
жҐредi.
Ѕазiргi уајытта банктерден басја шаруашылыј ґйымдары ж„не мемлекеттiЎ †зi
де јарыз алушылар ретiнде болады. Ѕарыз алушыныЎ кредитордан айырмашылыЈы
ол несиелiк м„мiледе т†мендегiдей ерекшелiктерге ие. Бiрiншiден, јарыз
алушы берiлетiн јґжаттардыЎ меншiк иесi болып табылмайды, олардыЎ уајытша
иесi ретiнде болады; †зiне тиiстi емес, б†тен бiреудiЎ ресурстармен жґмыс
iстейдi. Екiншiден,јарыз алушы јарызЈа алынЈан јґжаттарды айналыс
сферасында да, †ндiрiс сферасында да пайдаланады. Кредитор †ндiрiске
тiкелей јатыспай-ај айырбас фазасы кезiнде де јарызЈа ґсына алады.
¦шiншiден,јарыз алушы †зiнiЎ шаруашылыЈына шеЎбер айналымын аяјтаЈан
јарызЈа алынЈан јґжаттарды јайтарады. Ѕарыз алушы кредитормен жеткiлiктi
тҐрде есеп айырысумен јоса јайтарымды толыј †теу Ґшiн ґдайы †ндiрiс
процесiн †ркендете тҐсу керек. Т†ртiншiден,јарыз алушы уајытша пайдалануЈа
алынЈан јґнды Јана јайтарып јоймай, сонымен јатар, јарыз парызын да
т†лейдi. Бесiншiден, јарыз алушы †зiнiЎ кредиторы јойЈан талаптарын
орындауЈа т„уелдi болады. Ѕарыз алушыныЎ кредитордан экономикалыј т„уелдi
болуы јарызЈа алынЈан јґжаттарды ґтымды пайдалануЈа, јарыз алушы ретiнде †з
мiндеттемелерiн орындауЈа м„жбҐр етедi.
Кредитор ж„не јарыз алушы несиелiк јатынас жасай отырып, †з мајсаттары
мен мҐдделерiнiЎ бiрлiгiн к†рсетедi. Несиелiк јатынастар шеЎберiнде
кредитор ж„не јарыз алушыныЎ орындары ауысуы мҐмкiн: кредитор јарыз
алушыЈа,јарыз алушы кредиторЈа айналады.
Кредитор мен јарыз алушыныЎ †зара „рекетi јарама-јарсылыјтардыЎ бiрлiгi
сипатында болады. Несиелiк јатынастыЎ јатысушылары ретiнде кредитор ж„не
јарыз алушы оныЎ јарама-јарсы жаЈында тґрады. Кредитор-јарызды берушi жај,
јарыз алушы-берiлген јарызды алушы жај;бҐтiннiЎ шеЎберiнде олардыЎ
„рјайсысыныЎ †здерiнiЎ ґдайы †ндiрiстегi ерекше жаЈдайларына байланысты †з
мҐдделерi болады. Кредитор анаЈґрлым жоЈары јарыз пайызына мҐдделi
болса,јарыз алушы-анаЈґрлым арзан несиеге мҐдделi.
Сондай-ај, несиелiк јатынастар јґрылымыныЎ элементi,яЈни кредитордан
јарыз алушыЈа берiлетiн ж„не јарыз алушыдан кредиторЈа јарай керi
јозЈалатын объектi болып табылады. Беру объектiсiне јарыздыј јґн жатады. Ол
јґнныЎ ерекше б†лiгi ретiнде болады.
Несиелiк јатынас iшiндегi јґн ерекше јосымша тґтыну јґнына ие. АјшаЈа
немесе тауарЈа т„н тґтыну јґнынан басја да кредитор мен јарыз алушы
арасында јозЈалыс жасай отырып, ґдайы †ндiрiс процесiн жылдамдатудыЎ ерекше
јасиетiн алады.
ЅарызЈа берiлген јґнныЎ †те маЎызды жаЈы-оныЎ авансылану сипаты. Несие,
јаЈида бойынша, јґнныЎ јґрылуына мҐмкiндiк туЈызып, јарыз алушыныЎ
иелiгiне тҐсуi керек. Iс жҐзiнде јарыз алушы кредиторЈа несие беру ж†нiнде
†тiнiш жасаЈанда, сол с„тте јолында еркiн ајшалай јґжаттыЎ болмауына Јана
емес, сонымен јатар ол табыс алуЈа мҐдделi екендiгi ж„не сол табысты алдаЈы
т†лемдер Ґшiн пайдалану мҐмкiндiгiн ескередi. Сонымен бiрге, јґжаттарды
авнсылаудыЎ кез келгенi несие болып табылмайды.
Несиенi орналастыру (НО)- оныЎ јозЈалысындаЈы маЎызды кезеЎ. Кредитор
†зiнiЎ ресурстары анаЈґрлым тиiмдi (рационалды) формада орналастырылЈанына
сенiмдi болуы керек. Банктер кредитор ретiнде аяјтаушы кезеЎнiЎ талаптарына
с„йкес несие бередi-јарыздыЎ јайтарылуы, демек оныЎ тиiмдi пайдаланылуы.
Ѕарыз алушыныЎ несиенi алуы (НА) јарызЈа берiлген јґнныЎ белгiлi бiр
уајытја ґсынылЈанаын бiлдiредi. Несиенi пайдалану процесiнде (НП) берiлу
объектiсi ретiнде оныЎ тґтыну јґны †ткiзiледi. РесурстардыЎ босауы (РБ)
јарыз алушыныЎ шаруашылыј процесiнде јґнныЎ шеЎбер айналымы актiнiЎ
аяјталуымен сипатталады. Сондыјтан несие јозЈалысыныЎ бґл кезеЎi оныЎ
шеЎбер айналымыныЎ келесi жаЎа фазасына †ту Ґшiн материалдыј алЈышарт болып
табылады.
НесиенiЎ јайтарылуы (НЅ) уајытша алынЈан јґнныЎ јарыз алушыдан
кредиторЈа †ткенiн бiлдiредi. Несие јозЈалысыныЎ соЎЈы сатысы- бґл уајытша
пайдалануЈа берiлген (ЅА) јґнды кредитордыЎ алу актiсi болады.
Осылайша, несие јозЈалысыныЎ заЎдылыјтарын талдау процесiнде бiз бґл
јозЈалыстыЎ барлыј сатылары јарызЈа берiлген јґнныЎ толыј шеЎбер
айналымыныЎ б†лiктерi ретiнде †зара байланыста ж„не †зара шартты екенiн
к†ремiз.
Б) НЕСИЕНІҢ МӘНІ ЖӘНЕ НЫСАНДАРЫ.
Несие – бұл ақша не тауар түрінде қайтарылатын және пайыздық
төлемі төленетін несие.
Несие жүйесі – несие беру нысандары мен тәсілдерінің несиелік
қатынастар жиынтығы. Несие жүйесінің негізгі звенолары мыналар:
- мемлекеттік орталық банк;
- коммерциялық банктер;
- маманданған несие-қаржы институттары.
Кейбір фирмаларда белгілі бір уақытта ақша құралдары уақытша
босатылады.Ал, осы уақытта басқа фирмалар жоқ ақшаға қажеттілікті
сезеді.Бұл қайшылық несие көмегімен шешіледі.Несие кең мағына (латынша
creditum-қарыз,несие).Бұл экономикалық серіктестер арасындағы келісім
шарт.Сауда нысанындағы, яғни мүлікті немесе ақшаны басқа тұлғаға процент
төлеу және қайтарылудың мерзімін ұзарту шартында беру.
Несие тар мағынада-саудалық копиталдың қозғалысы. Бұл қозғалыс
женділдіктің, қайтарымдылықтың және төлемдіктің бастауында жүзеге асады.
Несие беру тәсілі бойынша натуралды және ақшалай деп ажыратылады.
Натуралды неие беруде несие нысандары болып инвестициялық
тауарлар,тұтыну тауарлары,шикізат,ресурстар,өндіріс тік тұтыну заттары
табылады.
Ақшалай несиенің нысандары ақшалай сатып алу құралдары ақша копиталы,
акциялар,вексельдер,облигациялар және басқа да міндетті қағаздар.
Несие беру мерзіміне байланысты:
1. Қысқа мерзімді несие (1 жылға дейін)
2. Орта мерзімді несие (2-5 жылға дейін)
3. Ұзақ мерзімді несие (6-10 жылға дейін)
4. Арнайы ұзақ мерзімді несие (20-40 жылға дейін)
Несиенің мазмұны мен түрі диалектикалық бірлікте болады.Несиенің
негізгі екі формасы: коммерциялық және банктік несие болып келеді. Бұл екі
несие бір-бірімен несие субъектілері құрамы қарыз объектісі процент мөлшері
және қызмет ету аясы бойынша ажыратылады.
Коммерциялық несие ол тауар өндірушінің басқа тауар өндірушіге сатқан
тауары үшін ақша төлеуді кейінге қалдырып оны қарызға беруі.Коммерциялық
несиеде аударым векселі толтырылады.Оның банктік несиеден ерекшелігі ол
тауар түрінде берілетін несие.
Банктік несие-ол банкте шоғырланған қаражат қорынан клиенттерге
қайтарым мезгілін белгілеп,ақша түрінде берілетін несие. Несиенің негізгі
екі формасының-коммерциялық және банктік несиелер әр қайсысы ұйымдастыру
жағдайына байланысты бірнеше түрлерге бөлінеді:тұтыну несиесі, лизинг
несиесі, ауылшаруашылық несиесі,шаруашылық аралық несие, эпотекалық несие
және халықаралық несие.
Несие – бір заңды тұлғаның екінші бір заңды тұлғаға немесе жеке
адамның заңды тұлғаға әдетте келісілген мөлшерде процент (пайыз, өсім) алу
үшін белгілі бір уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша қаржы беруге
байланысты пайда болатын эканомикалық қарым – қатынас жүйесі болып
табылады.
Нарықтық экономика жағдайында несие комерциалық және банктік болып
екіге бөлінеді.
Коммерциялық несие – бір субъектінің екінші субъектіге сатқан
тауарының құныныа алынатын төлемнің кейінге қалдыруына байланысты
туындайды.
Банк несие – субъектіге ақша қаражаты түрінде өндірісін ұлғайтуға,
ағымдағы қызметтеріне байланысты қарыздарын төлеу үшін беріледі.
Несие беру және оны қайтару (өтеу) тәртібі тиісті заңдарға сәйкес
және субъектінің банкімен немесе басқада несие берушілермен жасалған
келісім – шарттары негізінде реттеліп жүргізіледі. Онда несие берілетін
объекті, несие беру шарты мен тәртібі, оның өтелінетін (қайтарылу) мерзімі,
міндеттемесі, өзара қамтамасыз ету түрі, проценттік (пайыздық) өсім
ставкалары мен оның төлем тәртібі, екі жақтың жауапкершілігі мен құқығы,
толтырылатын және бір – біріне беретін құжаттарының тізімі тағы да
басқалар көрсетіледі.
Шаруашылық субъектісі банк мекемесінен несие сұрамастан бұрын
несие алудың қажеттілігін, оны уақытында қайтарудың мүмкіншілігін, әрбір
коммерциалық банктердің несие беру, өтеу, өсім проценті (пайызы)
ставкалар мен және басқадай талаптармен танысып ладын ала шешіп алуы
қажет. Банк мекемелері әдетте несие сұраушы субъектінің өтем
қабілеттігімен өтемпаздығымен мұқият тексереді. Ол үшін субъектіден
тиісті бухгалтерлік есеп материалдарын алып танысады. Берілетін
уақыт аралығында байланысты банк несиесі қысқа мерзімді (бір жылға
дейінгі уақыт) және ұзақ мерзімді (бір жылдан артық уақыт) болып
екіге бөлінеді.
Несиенің объективті қажеттілігі - бұл, субъектінің өндірістік
және сауда айналымы капиталының жетіспеушілігінен туындайды.
В) НЕСИЕНІҢ ФОРМАЛАРЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
Несие экономикалық категория ретінде формаларғаие. Форма әруақытта
қандай да бір объектілерге тән тұрақты, қажетті байланыстардың жиынтыган
білдіреді. Несиеге қатысты оның формасы бұл несиелік қатынастар
құрылымының, олардың әр түрлі сыртқы және ішкі өзгерістер кезінде
сақталатын негізгі қасиетгерініқ көрінісі. Қарызға берілген кұнға қатысты
кредитор мен қарыз алушы арасындағы байланыс қалай өзгерсе де, несиенің
формасы оның бүтін ретіндегі мазмұнын білдіреді.
Экономикалық әдебиетте, әдетте, несиенің негізгі екі формасы
қарастырылады: коммерциялық және банктік. Сонымен қатар көптеген
жарияланымдарда несие формаларына: тұтыну, мемлекеттік, халықаралық,
үкіметаралық, фирмалық және т.б. жатқызады.
Коммерциялық несие — бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдыруы. Несиенің осы
формасының объектісі ретінде тауарлық капитал қызмет атқарады. Коммерциялық
несиенің ерекшелігі мынада: қарыз капиталы өнеркәсіптік капиталмен
біріккен, ал оның мақсаты - тауарларды өткізуді жыддамдату.
Коммерциялық несиенің құрылымы вексель - жазбаша қарыздық міндеттеме
болып табылады. Ол оның иесіне белгілі бір уақыт өткеннен кейін,
борышқордан вексельде көрсетілген ақшалай соманы талап етуге құкық береді.
Коммерциялық несиенің шектелген денгейі бар. Біріншіден, ол жұмыс істеп
тұрған капиталистердің резервтік капиталдарының мөлшерімен шектелген, яғни
олардың әрқайсысы коммерциялық несиені тек өзіне, сол кезде айналым үшін
қажет емес капиталдың шегінде ғана бере алады. Екін-шіден, коммерциялық
несие өзінің бағыты бойынша шектелген: оны өндіріс құралдарын шығаратын
салалар осы құрал-жабдықтарды тұтынатын салаларға береді, бірақ керісінше
емес. Мысалы, машина құрылыс кәсіпорнының иесі тоқыма станоктарын несиеге
тоқыма фабрикасына сата алады, ал тоқыма фабрикасы машина құрылыс
кәсіпорнына коммерциялық несие бере алмайды, өйткені маталар машина
құрылысында өндіріс кұрал- жабдығы бола алмайды.
Коммерциялық несие Жапонияда және Францияда кең таралған. Жапондық
кәсіпорындар балансының жалпы сома-сында коммерциялық талаптар мен
міндеттемелердің үлесі орта есепппен 30%-ға жетеді, француз фирмаларынкі -
20-25% .
Банктік несие - бұл банктердің, арнайы несие-қаржы-лық мекемелерінің
қарыз алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несиесі. Банктік несие
коммерциялық несиенің шек-теулерін жояды. Бос ақшалай капиталдар кез келген
өндіріс саласына беріледі және банктік несие арқылы кез келген бағытта
қозғала алады.
Банктік несие сферасы коммерциялық несие сферасына қараганда несиені
қолдану өрісі кең. Коммерциялық несие тек тауар айналысына қызмет етеді, ал
банктік несие қоғамның барлық топтарының акшалай табыстарынан және
жинақтарын капиталға айналдыра отырып, капиталдың қорлануына қызмет етеді.
Банктік және коммерциялық несиенің динамикасы әр түрлі. Коммерциялық
несиенің көлемі өндіріс пен тауар айналымының ұлғаюымен жоғарылайды және
олардың азаюымен қысқарады.
Банктік несие өзінің маңызды ерекшеліктерін сақтай отырып, едәуір
сандық және сапалық өзгерістерге ұшырайды. Олардың біреуі қарыз мәмілесінің
қатысушыларымен байланысты. Қазіргі уақытта ол мәміленін екі
қатысушыларымен банкирлер және жұмыс істеп жүрген капиталистермен шектеліп
қалмайды. Бір жағынан, қарыз капиталын беруді банктерден басқа әр түрлі
мекемелер (қаржылық компаниялар, өзара несие банктері) жүзеге асырады.
Тұтыну несиесі - бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін коммерциялық (бөлшек сауда орындары арқылы
төлемді кейінге қалдыра отырып, тауарды сату) және банктік (тұтыну
мақсатына қарыздар) формада берілетін несие. Тұтыну несиесінің негізгі
міндеті - тұртындарға тауарларды сатуға қолдау көрсету. Бұл несие бөлшек
саудамен тығыз байланысты: бір жағынан - тауар айналымының ұлғаюымен
несиенің көлемі де өседі, өйткені тауарларға болған сұраныс несиеге де
сұраныс тудырады; екінші жағынан - тұрғындарды несиелеудің өсуі төлем
қабілеттіне сұранысты күшейтеді. Бұл тәуелділік, әсіресе, қазіргі уақытта
нарықтың тауарлармен толығу жағдайында көрінеді.
Біріншіден, дербес несиелер - бұл жеке тұлғаларға ақшалай формада
беретін банктік қарыздар; екіншіден, бұл несиелер нақтылы коммерциялық
мәмілеге бекітілген, сондықтан олар сатып алынған тауар үшін төлемді
кейінге қалдыруға қарағанда анағұрлым икемді болып табылады; үшіншіден,
делдалдардың болмауы мұндай несиелер жүйесін едәуір икемді және қарапайым
етеді, өйткені оған тек банк пен қарыз алушы қатысады.
Дербес несиелер тұтыну тауарларын сатып алу мен белгілі бір
қызметтерді алу үшін мысалы, туристік сапарларды төлеу) кезіңде
пайдаланылады. Әдетте дербес несиенің сомасы қарыз алушының 3 айлық
еңбекақы мөлшерімен шектеледі, өтелу мерзімі - 36 ай.
Ипотекалық несие -жылжымайтын мүліктерді: жерді, тұрғын үй және
өндірістік гимараттарды кепілдікке ала отырып берілетін қарыз.
Мемлекеттік несие - азаматтарға және занды тұлғаларға қатысты қарыз
алушы немесе кредитор ретінде мемлекет және жергілікті билік органдары
болатын несиелік қатынастар жиынтығы. Мемлекеттік несиенің негізгі формасы
-мемлекеттік займдар, сонымен қатар қысқа мерзімді қазы-налық
міндеттемелер, тұрғындардың жинақ кассасындағы салымдар болып табылады.
Қысқа мерзімді қазыналық міндеттемелер (вексельдер және де басқа несиелік
міндеттемелер) ресми түрде бюджеттегі уақытша кассалық үлесті жабу үшін
шығарылады, бірақ іс жүзінде - бюджет тапшылығына байланысты шығарылады.
Қазақстанда 1994 жылдың сәуір айынан бастап қазыналық вексельдер аукционы
үнемі өткізіліп тұрады.
Халықаралық несие - валюталық және тауарлық ресурстарды
қайтарылымдылық және пайыздар төлеу шарттарымен беру бойынша байланысты
халықаралық экономикалық қатынастар сферасындағы қарыз капиталының қозғалыс
формасы. Кредиторлар және қарыз алушылар ретінде банктер, жеке тұлғалар,
кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер, сонымен қа-тар халықаралық және
аймақтық ұйымдар қатынасады.
Несиенің түрлері бұл белгілі бір түрдегі экономикалық қатынас ретінде
несиеден келіп шығатын белгілі бір қасиет-терге ие оның бір түрі.
Түрдің формадан айырмашылығы - диалектика катего-риясы болып
табылмайды, ол несиені ерекше түрдегі экономикалық катынастар ретінде
түсінуді аныктайтын жіктеудің категориясы болады.
Осыған байланысты несие түрлері төмендегідей жіктеледі:
1. мерзімдері бойынша: а) қысқа мерзімді (1 жылға дейін); ә) орта
мерзімді (1 жылдан 3-5 жылға дейін), б) ұзақ мерзімді (3-5
жылдан жоғары);
2. несиелеу объектілері бойынша: а) негізгі қорларға берілетін
несие ә) айналым қорларына берілетін несие;
3. несиелеу әдістері бойынша: а) қалдық бойынша несиелеу; ә)
айналым бойынша несиелеу. Айналым бойынша сауда және жабдықтаушы-
өткізуші ұйымдар несиеленеді, ал қалғандарында айналым бойынша
да, қалдық бойынша да несиелеудің элементтері бар.
1. Ұлттың банктің иесиелері:
-аукциондық - Ұлттық банктің ақша несие саясатының уақытша құралы
болып табылатын және екінші деңгейдегі банктерге аукциондық негізде,
республика банктерінің 1 айдан 3 айға берілетін қысқа мерзімді несиелерге
деген қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы берілетін несие;
- ломбардтық - Ұлттық банктің мемлекетгік бағалы қағаздарды кепілге
ала отырып, жоғары пайызбен берілетін қысқа мерзімді несиенің түрі;
- бюджеттік - Ұлттық банк Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне
қайтарымдылық (нарықтық) шартымен беретін несиесі.
Ұлттык банктің республикалық бюджетті несиелеуі қысқарып және бұл 1998
жылдан бастап бюджет тапшылығын инфляциялық емес жабуға көшумен байланысты
тоқтатылады.
2. Екінші деңгейдегі банктердіц несиелері:
- өз айналым қаражатгарының жеткіліксіздігін уакытша толықтыруға;
-күрделі жұмсалымдарды қаржылаңдыруға;
-импорттық бойынша контрактілерді төлеу үшін берілетін импорт;
-ипотекалық;
-несиелік желі негізінде - қарыз алушының бірінші талап етуі бойынша
және белгілі бір кезең бойында келісілген лимит шегінде оған несие беру
туралы банктің заңдық рәсімделген міндеттемесі;
-консорциялық - несиелік, кепілдік немесе басқа да банктік
операцияларды бірігіп жүзеге асыру үшін қандай да бір ірі банктің
қамқорлығымен уақытша бірлескен екі немесе одан да көп банктер беретін
несие, бұл кезде бір банктің мүмкіншілігі қандай да бір себептерге
байланысты бұл функцияларды дербес жүргізуге жетпеуі мүмкін.
-тұтыну мақсаттарына;
-банқаралық
Банкаралық несиелердің негізгі көлемі ұйымдастырылған банкаралық
нарықта аукциондық сату арқылы ұсынылады. Негізгі кредиторлар ретінде ірі
банктер (Халықтық банк, Қазкоммерцбанк) болады.
Г). ҚАЗАҚСТАН ҰЛТТЫҚ БАНКІ МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚША – НЕСИЕ
САЯСАТЫНЫҢ МАҢЫЗДЫ ОРГАНЫ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ.
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша –несие саясатын анықтайтын
және жүзеге асыратын орган болып табылады.
ҚҰБ ақша – несие саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның
тұрақтылығын, яғни оның төлем қаблеттілігі мен басқа шетел валюталарының
қатысты тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздейді.
Ақша – несие саясаты – бұл айналыстағы ақша массасын, несие көлемін,
сыйақы ( мүдделендіру) мөлшерлемесін өзгертуге жалпы банк жүйесінің
қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы.
Ақша – несие саясатының макро экономикалық деңгейдегі субьектісі Ұлттық
банк болып табылады. Ал ақша - несие саясатының Ұлттық банк тарапынан
реттеу обьектісіне экономикадағы қолма – қолсыз ақша массасының жиынтығы
жатады.
Шаруашылық коньюктурасының жағдайына байланысты ақша – несие
саясатының екі типі болады:
1. Рестрикциялық ақша – несие саясаты.
2. Экспанциондық ақша – несие саясаты.
Рестрикциялық ақша – несие саясаты ---- екінші деңгейлі банктердің несиелік
операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-ақ сыйақы
мөлшерлемесінің деңгейін артыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциондық ақша – несие саясаты ---- несие беру көлемін кеңейтумен,
айналыстағы ақша массасының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы
мөлшерлемесінің төмендеуімен байланысты шаралар.
Соңғы жылдардағы ақша несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны
төмендету және теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жетуде
Ұлттық банк қатаң ақша – несие саясатын жүргізуде. Заңға сәйкес Ұлттық банк
мынандай ақша – несие саясатының негізгі құралдарының көмегімен реттеледі:
✓ Сыйақы мөлшерімен белгілеу;
✓ Ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу; Мемлекеттің бағалы
қағаздарынын сатып алу және сатуы бойынша ашық нарықтағы операцияларды
жүргізу;
✓ Банктерге және үкіметке несие беру;
✓ Валюталық нарықта интервенциялау;
✓ Кейбір жағдайларды, несиелік операциялардың жекеленген түрлерінің
деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу;
Қазіргі уақытта жоғарыда аталған құралдардың ішінде іс жүзінде қолданылып
отырғандары : ресми сыйақы мөлшерлемелері, қысқа мерзімді ноттарды
эмиссиялау, ашық нарықтағы операциялар.
Ұлттық банк өзінің жүргізетін операциялары бойынша мынадай ресми сыйақы
мөлшерлемелерді белгілейді :
--- ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі;
--- ресми есептік ( дисконттық) мөлшерлемесі;
--- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz