Оқушылардың ұлттық келбетін қалыптастырудағы Қазақстандық ғалымдардың патриоттық мәселелерге байланысты ой-пікірлері
І. Кіріспе
Оқушылардың ұлттық келбетін қалыптастырудағы қазақстандық ғалымдардың патриоттық мәселелерге байланысты ой.пікірлері
1.1. Оқушылардың ұлттық келбетін қалыптастыруда патриоттық тәрбие арқылы ұйымдастырудың педагогикалық шарттары
1.2. Қазақ ағартушы педагогтар мен ойшылдардың патриоттық тәрбие мәселесіне байланысты пікір, көзқарастарын анықтау
ІІ. Негізгі бөлім
2.1.Оқушылар тәрбиесінде сыныптан тыс тәрбие жұмысы арқылы патриоттық тәрбие беру жолдарын анықтап, оны қолдану әдістемесін ұсыну және тиімділігін тәжірибе түрінде тексеру.
2. 2. Эксперименттік жұмыстың нәтижелері.
ІІІ. Қорытынды бөлім
3.1 Әдебиеттер тізімі
3.2 Қосымша
Оқушылардың ұлттық келбетін қалыптастырудағы қазақстандық ғалымдардың патриоттық мәселелерге байланысты ой.пікірлері
1.1. Оқушылардың ұлттық келбетін қалыптастыруда патриоттық тәрбие арқылы ұйымдастырудың педагогикалық шарттары
1.2. Қазақ ағартушы педагогтар мен ойшылдардың патриоттық тәрбие мәселесіне байланысты пікір, көзқарастарын анықтау
ІІ. Негізгі бөлім
2.1.Оқушылар тәрбиесінде сыныптан тыс тәрбие жұмысы арқылы патриоттық тәрбие беру жолдарын анықтап, оны қолдану әдістемесін ұсыну және тиімділігін тәжірибе түрінде тексеру.
2. 2. Эксперименттік жұмыстың нәтижелері.
ІІІ. Қорытынды бөлім
3.1 Әдебиеттер тізімі
3.2 Қосымша
Қай халықтың болмасын мемлекет тарапынан ғалымдардың назарын патриоттық тәрбиені зерттеуде ең ұтымды, тиімді жолдарын таба білуге бағыттап және саяси жұмыстың өмір тіршілігінің тынысынан алшақ кетпей, сапалы жүргізілуімен жалпы тәрбие ісіндегі әдіс-амалдардың әдіснамалық соның ішінде, патриоттық тәрбиенің өз мәнінде жүзеге асуын қадағалап отыру бағдарланады.
Патриоттықтәрбиенің негізгі мақсаты – жеке тұлғаның, әлеуметтік топтың патриоттық іс-әрекеттерін саналы түрде меңгеріп алудағы талпынысын анықтайтын саяси-моральдық, кәсіптік, психологиялық, дене шынықтыру сияқты сапаларды қалыптастыру.
Патриотизмнің тарихи элементтері туған жерге, ана тіліне, салт-дәстүріне деген сүйіспеншілік түрінде қалыптаса бастаған.
Патриот – Отанын, халқын, жері мен суын шынайы сүйетін, халық мүддесі үшін бар күш-жігерін, қабілетін аямайтын адам. Қазақ Совет энциклопедиясында: «патриотизм» - дегеніміз (грек patriotes – отандас, patrio – Отан, туған жер) Отанға деген сүйіспеншілік. Бойындағы күш-қуаты мен білімін Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау, туған жерін, ана тілін, елдің әдет-ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту сияқты патриотизм элементтері ерте заманнан қалыптаса бастайды - деп көрсеткен.
Бүгінгі таңда, халықтық педагогика негізінде жастарды тәрбиелеу мүмкіндіктеріне жол ашумен қатар, этнопедагогика ғылымына тән өзіндік анықтамалар мен негізгі қағидаларды ғылыми тұрғыда зерттелуде.
С. Қалиевтің «Қазақтың халықтық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздері» атты докторлық диссертациясының мәні зор. Халықтық педагогика мен ғылыми педагогиканың қағидаларын салыстырып зерттей келе, ол халықтық педагогиканың негізгі шарттарын ұсынады:
- Келер ұрпақтың ақылды, арлы, намысқор, өміршең азамат болуын тілеу.
Патриоттықтәрбиенің негізгі мақсаты – жеке тұлғаның, әлеуметтік топтың патриоттық іс-әрекеттерін саналы түрде меңгеріп алудағы талпынысын анықтайтын саяси-моральдық, кәсіптік, психологиялық, дене шынықтыру сияқты сапаларды қалыптастыру.
Патриотизмнің тарихи элементтері туған жерге, ана тіліне, салт-дәстүріне деген сүйіспеншілік түрінде қалыптаса бастаған.
Патриот – Отанын, халқын, жері мен суын шынайы сүйетін, халық мүддесі үшін бар күш-жігерін, қабілетін аямайтын адам. Қазақ Совет энциклопедиясында: «патриотизм» - дегеніміз (грек patriotes – отандас, patrio – Отан, туған жер) Отанға деген сүйіспеншілік. Бойындағы күш-қуаты мен білімін Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау, туған жерін, ана тілін, елдің әдет-ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту сияқты патриотизм элементтері ерте заманнан қалыптаса бастайды - деп көрсеткен.
Бүгінгі таңда, халықтық педагогика негізінде жастарды тәрбиелеу мүмкіндіктеріне жол ашумен қатар, этнопедагогика ғылымына тән өзіндік анықтамалар мен негізгі қағидаларды ғылыми тұрғыда зерттелуде.
С. Қалиевтің «Қазақтың халықтық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздері» атты докторлық диссертациясының мәні зор. Халықтық педагогика мен ғылыми педагогиканың қағидаларын салыстырып зерттей келе, ол халықтық педагогиканың негізгі шарттарын ұсынады:
- Келер ұрпақтың ақылды, арлы, намысқор, өміршең азамат болуын тілеу.
1. Назарбаев Н.Н. Қазақстаннның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде. Алматы, Қазақстан, 1993 33-б
2. Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің теориясы мен әдістемесі. Монография. - Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты, 2007. –310 б.
3. Ежелгі дәуір әдебиеті. Құр. А. Құраубаева. Алматы 1991 2 том 5,4-б.
4. Дүйсенбаев А. К. Ұлттық білім беру жүйесіндегі патриоттық тәрбие мәселесі // Білім-2006.-№4.-36-37 бет
5. Ерлiк тағылымы. Оқу құралы. – Алматы: РБК, 1998. -131 б.
6. Қазақстың тәлімдік ой пікір антологиясы. Құр. Қ. Жарықбаев, С. Қалиев Алматы 1994, І том 113 б.
7. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, 1991, 219б.
8. Мектептегi тәрбие жұмысының теориясы мен әдiстемесi. Оқу құралы. –Алматы: РБК, 1999. - 132 б. (С.Қалиев, Ш.Майғаранова, Г.Нысанбаева, т.б. авторлық бірлестікте).
9. Өтемісұлы М. Ереуіл атқа ер салмай. Алматы, жазушы, 1989, 144б.
10. Жұмабаев М. Таңдамалы (Өлеңдер, поэмалар, зерттеулер, аудармалар) Алматы , «Ғылым»1992, 272б.
11. Момышұлы Б. Қанмен жазылған кітап. Алматы, 1991, 400б.
12. Нұршайықов Ә. Батырдың өмірі. Шағын повестер, әңгімелер, естеліктер. Алматы, «Жазушы» 1969, 175 б.
13. Халитова И.Р. Абай Құнанбаев мұрасын оқу-тәрбие процесіне енгізудің педагогикалық негіздері. Алматы, 1997. 200б.
14. Жұмаханов А. Оқушылардың әскери-патриоттық тәрбиесі жайында/ Қазақстан мектебі. 1972, №1, 31,35 б.
15. Крамшенко В. Патриоттық және адамгершілік тәрбиесі / Бастауыш мектеп.1974, №8,9-10 беттер.
16. Айтақов Ә. Оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу. Алматы ,1978,4-бет
17. Теория и методика воспитания школьников. Учебное пособие. –Алматы: РИК, 1999. -138 с. (в соавторстве с С.Калиевым, Ш.Майгарановой, и др.).
18. Мектептегi тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдiстемесi. Оқу-әдiстемелiк құрал. - Алматы: Рауан, 1999. –104 б. (С.Қалиев, Ш.Майғаранова, т.б. авторлық бірлестікте).
19. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негiздерi. Оқу құралы. –Алматы: Бiлiм, 2001. (Авторлық бірлестікте). –Б. 187-207.
20. Адамгершiлiк сабақтары. Оқу құралы. –Алматы: Бiлiм, 2001. - Б. 20-32. (С.Қалиевпен авторлық бірлестікте).
21. Үлгiлi үйдiң ұл-қызы. Оқу құралы. –Алматы: Санат, 2001. - Б. 115-123.
22. Тарихи ескерткiш мұралар тағылымы. Оқу құралы. –Алматы: “ХХІ ғасыр мектебi” баспасы, 2003. – 52 б.
23. Педагогика школы. Учебное пособие. –Алматы: Казахский государственный женский педагогический институт, 2004. – 186 с. (в соавторстве с В.В.Шахгулари, Н.А.Мухамединовой, Р.Муратхановой)
24. Основы школоведения. Учебное пособие. –Алматы: Казахский государственный женский педагогический институт, 2006. – 266 с. (в соавторстве с Ж.А.Караевым, В.В.Шахгулари).
25. Ұлттық патриотизм негiздерi. Оқу құралы. –Алматы: Қазақ мемлекеттiк қыздар педагогика институты, 2004. 206 б.
26. Мектептегi тәрбие жұмысын ұйымдастырудың теориясы мен әдістемесі. Оқу-әдiстемелiк кешен. –Алматы: Қазақ мемлекеттiк қыздар педагогика институты, 2005. - 288 б. (Ш.Майғарановамен авторлық бірлестікте)
27. Қалиев С., Майғаранова Ш., Нысанбаева Г. Тәрбиенің өзекті мәселелері. /Қазақстан мектебі 1996, №12, 34б./
28. Жарқынбекв С. Ерлік –ел мұраты /Бастауыш мектеп, 1996, №3, 42-43б
Бағдарламалар мен ережелер:
1. Орта мектептiң 10 сыныбына арналған “Әдеп“ пәнiнiң бағдарламасы. –Алматы: РБК, 1996. - 27 б. (С.Қалиевпен авторлық бірлестікте).
2. Болашақ оқушылар ұйымының Ережесi. –Алматы: Қазақ мемлекеттiк қыздар педагогика институты, 2005. -36 б. (С.Қ.Қалиев, С.М.Төрениязова, Г.Д.Алиновамен авторлық бірлестікте).
3. “Мектептегi тәрбие жұмысын ұйымдастырудың теориясы мен әдістемесі“ пәнiнiң типтiк бағдарламасы. – Алматы: Қазақ мемлекеттiк қыздар педагогика институты, 2005. – 18 б. (Ш.М.Майғарановамен авторлық бірлестікте)
Педагогикалық сөздiктер, антологиялар:
1. Педагогика және психологиядан қазақша-орысша түсiндiрме сөздiк. –Алматы: Рауан, 2000. – 315 б. (авторлық бірлестікте).
2. Педагогика және психологиядан түсiндiрме сөздiк. –Алматы: Рауан, 2002. - 256 б. (авторлық бірлестікте).
3. Қазақ тәлiм-тәрбиесiнiң Антологиясы. I-том. Қазақша-орысша. –Алматы: Рауан, 2000. – 420 б. (авторлық бірлестікте).
4. Қазақ тәлiм-тәрбиесiнiң Антологиясы. II-том. Қазақша-орысша. –Алматы: Рауан, 2000. - 350 б. (авторлық бірлестікте).
5. Қазақ тәлiм-тәрбиесiнiң Антологиясы. I-том. –Алматы: Сөздік-Словарь, 2005. – 405 б. (авторлық бірлестікте).
6. Қазақстан Республикасы мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамасы. –Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты, 2005. -20 б. (С.Қ.Қалиев, Ш.Т.Таубаевамен авторлық бірлестікте).
2. Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің теориясы мен әдістемесі. Монография. - Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты, 2007. –310 б.
3. Ежелгі дәуір әдебиеті. Құр. А. Құраубаева. Алматы 1991 2 том 5,4-б.
4. Дүйсенбаев А. К. Ұлттық білім беру жүйесіндегі патриоттық тәрбие мәселесі // Білім-2006.-№4.-36-37 бет
5. Ерлiк тағылымы. Оқу құралы. – Алматы: РБК, 1998. -131 б.
6. Қазақстың тәлімдік ой пікір антологиясы. Құр. Қ. Жарықбаев, С. Қалиев Алматы 1994, І том 113 б.
7. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, 1991, 219б.
8. Мектептегi тәрбие жұмысының теориясы мен әдiстемесi. Оқу құралы. –Алматы: РБК, 1999. - 132 б. (С.Қалиев, Ш.Майғаранова, Г.Нысанбаева, т.б. авторлық бірлестікте).
9. Өтемісұлы М. Ереуіл атқа ер салмай. Алматы, жазушы, 1989, 144б.
10. Жұмабаев М. Таңдамалы (Өлеңдер, поэмалар, зерттеулер, аудармалар) Алматы , «Ғылым»1992, 272б.
11. Момышұлы Б. Қанмен жазылған кітап. Алматы, 1991, 400б.
12. Нұршайықов Ә. Батырдың өмірі. Шағын повестер, әңгімелер, естеліктер. Алматы, «Жазушы» 1969, 175 б.
13. Халитова И.Р. Абай Құнанбаев мұрасын оқу-тәрбие процесіне енгізудің педагогикалық негіздері. Алматы, 1997. 200б.
14. Жұмаханов А. Оқушылардың әскери-патриоттық тәрбиесі жайында/ Қазақстан мектебі. 1972, №1, 31,35 б.
15. Крамшенко В. Патриоттық және адамгершілік тәрбиесі / Бастауыш мектеп.1974, №8,9-10 беттер.
16. Айтақов Ә. Оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу. Алматы ,1978,4-бет
17. Теория и методика воспитания школьников. Учебное пособие. –Алматы: РИК, 1999. -138 с. (в соавторстве с С.Калиевым, Ш.Майгарановой, и др.).
18. Мектептегi тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдiстемесi. Оқу-әдiстемелiк құрал. - Алматы: Рауан, 1999. –104 б. (С.Қалиев, Ш.Майғаранова, т.б. авторлық бірлестікте).
19. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негiздерi. Оқу құралы. –Алматы: Бiлiм, 2001. (Авторлық бірлестікте). –Б. 187-207.
20. Адамгершiлiк сабақтары. Оқу құралы. –Алматы: Бiлiм, 2001. - Б. 20-32. (С.Қалиевпен авторлық бірлестікте).
21. Үлгiлi үйдiң ұл-қызы. Оқу құралы. –Алматы: Санат, 2001. - Б. 115-123.
22. Тарихи ескерткiш мұралар тағылымы. Оқу құралы. –Алматы: “ХХІ ғасыр мектебi” баспасы, 2003. – 52 б.
23. Педагогика школы. Учебное пособие. –Алматы: Казахский государственный женский педагогический институт, 2004. – 186 с. (в соавторстве с В.В.Шахгулари, Н.А.Мухамединовой, Р.Муратхановой)
24. Основы школоведения. Учебное пособие. –Алматы: Казахский государственный женский педагогический институт, 2006. – 266 с. (в соавторстве с Ж.А.Караевым, В.В.Шахгулари).
25. Ұлттық патриотизм негiздерi. Оқу құралы. –Алматы: Қазақ мемлекеттiк қыздар педагогика институты, 2004. 206 б.
26. Мектептегi тәрбие жұмысын ұйымдастырудың теориясы мен әдістемесі. Оқу-әдiстемелiк кешен. –Алматы: Қазақ мемлекеттiк қыздар педагогика институты, 2005. - 288 б. (Ш.Майғарановамен авторлық бірлестікте)
27. Қалиев С., Майғаранова Ш., Нысанбаева Г. Тәрбиенің өзекті мәселелері. /Қазақстан мектебі 1996, №12, 34б./
28. Жарқынбекв С. Ерлік –ел мұраты /Бастауыш мектеп, 1996, №3, 42-43б
Бағдарламалар мен ережелер:
1. Орта мектептiң 10 сыныбына арналған “Әдеп“ пәнiнiң бағдарламасы. –Алматы: РБК, 1996. - 27 б. (С.Қалиевпен авторлық бірлестікте).
2. Болашақ оқушылар ұйымының Ережесi. –Алматы: Қазақ мемлекеттiк қыздар педагогика институты, 2005. -36 б. (С.Қ.Қалиев, С.М.Төрениязова, Г.Д.Алиновамен авторлық бірлестікте).
3. “Мектептегi тәрбие жұмысын ұйымдастырудың теориясы мен әдістемесі“ пәнiнiң типтiк бағдарламасы. – Алматы: Қазақ мемлекеттiк қыздар педагогика институты, 2005. – 18 б. (Ш.М.Майғарановамен авторлық бірлестікте)
Педагогикалық сөздiктер, антологиялар:
1. Педагогика және психологиядан қазақша-орысша түсiндiрме сөздiк. –Алматы: Рауан, 2000. – 315 б. (авторлық бірлестікте).
2. Педагогика және психологиядан түсiндiрме сөздiк. –Алматы: Рауан, 2002. - 256 б. (авторлық бірлестікте).
3. Қазақ тәлiм-тәрбиесiнiң Антологиясы. I-том. Қазақша-орысша. –Алматы: Рауан, 2000. – 420 б. (авторлық бірлестікте).
4. Қазақ тәлiм-тәрбиесiнiң Антологиясы. II-том. Қазақша-орысша. –Алматы: Рауан, 2000. - 350 б. (авторлық бірлестікте).
5. Қазақ тәлiм-тәрбиесiнiң Антологиясы. I-том. –Алматы: Сөздік-Словарь, 2005. – 405 б. (авторлық бірлестікте).
6. Қазақстан Республикасы мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамасы. –Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты, 2005. -20 б. (С.Қ.Қалиев, Ш.Т.Таубаевамен авторлық бірлестікте).
Жоспар
І. Кіріспе
Оқушылардың ұлттық келбетін қалыптастырудағы қазақстандық ғалымдардың
патриоттық мәселелерге байланысты ой-пікірлері
1.1. Оқушылардың ұлттық келбетін қалыптастыруда патриоттық тәрбие арқылы
ұйымдастырудың педагогикалық шарттары
1.2. Қазақ ағартушы педагогтар мен ойшылдардың патриоттық тәрбие мәселесіне
байланысты пікір, көзқарастарын анықтау
ІІ. Негізгі бөлім
2.1.Оқушылар тәрбиесінде сыныптан тыс тәрбие жұмысы арқылы патриоттық
тәрбие беру жолдарын анықтап, оны қолдану әдістемесін ұсыну және
тиімділігін тәжірибе түрінде тексеру.
2. 2. Эксперименттік жұмыстың нәтижелері.
ІІІ. Қорытынды бөлім
3.1 Әдебиеттер тізімі
3.2 Қосымша
Кіріспе
Қай халықтың болмасын мемлекет тарапынан ғалымдардың назарын
патриоттық тәрбиені зерттеуде ең ұтымды, тиімді жолдарын таба білуге
бағыттап және саяси жұмыстың өмір тіршілігінің тынысынан алшақ кетпей,
сапалы жүргізілуімен жалпы тәрбие ісіндегі әдіс-амалдардың әдіснамалық
соның ішінде, патриоттық тәрбиенің өз мәнінде жүзеге асуын қадағалап отыру
бағдарланады.
Патриоттықтәрбиенің негізгі мақсаты – жеке тұлғаның, әлеуметтік топтың
патриоттық іс-әрекеттерін саналы түрде меңгеріп алудағы талпынысын
анықтайтын саяси-моральдық, кәсіптік, психологиялық, дене шынықтыру сияқты
сапаларды қалыптастыру.
Патриотизмнің тарихи элементтері туған жерге, ана тіліне, салт-
дәстүріне деген сүйіспеншілік түрінде қалыптаса бастаған.
Патриот – Отанын, халқын, жері мен суын шынайы сүйетін, халық мүддесі
үшін бар күш-жігерін, қабілетін аямайтын адам. Қазақ Совет
энциклопедиясында: патриотизм - дегеніміз (грек patriotes – отандас,
patrio – Отан, туған жер) Отанға деген сүйіспеншілік. Бойындағы күш-қуаты
мен білімін Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау, туған жерін, ана тілін,
елдің әдет-ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту сияқты патриотизм элементтері
ерте заманнан қалыптаса бастайды - деп көрсеткен.
Бүгінгі таңда, халықтық педагогика негізінде жастарды тәрбиелеу
мүмкіндіктеріне жол ашумен қатар, этнопедагогика ғылымына тән өзіндік
анықтамалар мен негізгі қағидаларды ғылыми тұрғыда зерттелуде.
С. Қалиевтің Қазақтың халықтық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-
педагогикалық негіздері атты докторлық диссертациясының мәні зор. Халықтық
педагогика мен ғылыми педагогиканың қағидаларын салыстырып зерттей келе, ол
халықтық педагогиканың негізгі шарттарын ұсынады:
- Келер ұрпақтың ақылды, арлы, намысқор, өміршең азамат болуын тілеу.
- Баланы жастайынан еңбек сүйгіш, елгезек етіп тәрбиелеу.
- Тән сұлулығы мен жан сұлулығын қатар қалыптастырту.
- Адамгершілік, ар-ождан, кішіпейілділік, қайырымдылық, ізгілікті
арқау ету.
- Гуманизм мен патриотизм – халықтық тәрбиенің басты қағидаларының
бірі.
- Тіршілік тұтқасы өмірдің шам-шырағы - өнер мен ғылым деп ұққан
халқымыз жастарға өнерлі өлмейді, Білім - таусылмас кен, өнер - өлмес
мұра дегенге талдау бере отырып ертегі, жыр, өлеу, батырлар жыры, аңыз-
әңгімелер, мақал-мәтелдерді оқушы жастардың жас ерекшеліктеріне байланысты
топтап жіктеген.
М.Қ. Қозыбаев Жауды шаптым ту байлап атты еңбегінде қазақ халқының
басынан өткен ұлт-азаттық қозғалысын, Отан қорғау тарихын, оның кезеңдерін,
халқымыздың ел басқарған көсемдерін, қол бастаған батырлардың ерліктерін
жыр еткен шешен жырауларын сөз етеді. Тәуелсіздік үшін болған сан қилы
тарихи оқиғалар, күрес жолдары, бірлік жолы ұлттық сананы негізгі арқау
етіп алады. Осындай ғылыми зерттеулерді оқу-тәрбие процесінде тиімді
пайдалану оқушылардың ұлттық келбетін қалыптыстыруға үлкен үлес қосады.
Зерттеудің көкейкестілігі.
Қазақ халқының басына тәуелсіздік бақытын сыйлаған, соңғы он бес шақты
жылдың көлемінде рухани дамуымызға бірқатар оң өзгерістер дүниеге келді.
Егемен ел болып дүние жүзіне танымал болдық. Алғашқы асуды алдық. Осы
жемісті жетістікке жеткізу үшін Қазақстан халқының, соның ішінде рухани
және материалдық игіліктерін арттыру үшін атқарылар іс ауқымды. Сондықтан
Республика халқының ақыл-ой мәдениетін, білімін, ұлттық сана-сезімін
көтермейінше, ілгері баса алмаймыз. Себебі, бұл бұрынғы жақсы салт-дәстүр,
көне мәдениет, тарих, халықтық педагогика мен ұлттық тәрбие, тарихи
тұлғаларды қалпына келтіру арқылы жүзеге аспақ. Бұрын жоғалтқан асыл
қазыналарымызды қайта таптық және өлгеніміз тіріліп өшкеніміз жанды.
Қоғамның құрылымдық сипаты ғана емес, тұтастай ойлау жүйесі жаңғырды.
Тәуелсіздік қазақ халқының ғасырлар бойы аңсаған асыл мұраты еді. Ата-
бабаларымыз қанын да, жанын да аямай, қанша арпалысса да жете алмай кеткен
осынау қастерлі мақсатқа біздің ұрпақ ХХ ғасырдың аяғында дау-дамайсыз қол
жеткізді. Тәуелсіздік Алланың берген бас бостандығы. Әлем жұртшылығы
халқымыздың дербес елдігін таныды. Мұның өзі қоғамдағы орнықты саяси ахуал
жағдайында халықтың басым көпшілігінің рухани жаңаруы арқасында жүзеге асуы
мүмкін. Адамдар санасының өзгеру, халықтың басым көпшілігінің әлемдік
өркениет үлгісімен рухани жаңару процесінің күрделі сипатын ашып көрсете
отырып, ел Президенті бұл процестің қазіргі таңда қалай жүріп жатқанына да
баға берді. Адамдардың ой-санасын бір сәтте өзгерту мемлекеттің қолынан
келмейді, бірақ мемлекет өзгерістер процесін, маңызды ақпаратты халыққа
жеткізу жолымен және де ең бастысы, өзіндік молшылыққа бағытталған
әлеуметтік-экономикалық саясатты іске асыру жолымен, жеделдетуге
қабілетті. Адамдардың жаңа дүниетанымын қалыптасқанша ондаған жылдар қажет
болады - дейді Президент Н.Ә.Назарбаев.
Қазақстанның отаншылдық сезімін тәрбиелеу білім берудің мектепке дейінгі
жүйесінен жоғары оқу орындарына дейінгі орталықтарда, барлық ұйымдарда
көкейкесті болып табылады. Балаларды Отанды, туған жерді, өзінің халқын
сүюге тәрбиелеу – мұғалімнің аса маңызды, аса жауапты да қадірменді парызы”
–деген сөзіне үңілсек, онда Қазақстан мемлекетінің өркендеп гүлденуі,
дамыған елу мемлкеттің қатарына қосылуы ұлттық біртектілікті сақтаудан
басталады. Оның басты құндылықтары – ана тілі, ұлттық рух, діни наным
сенімдермен тығыз байланысты. Қазақ халқы – рухани зор байлықтың мұрагері.
Қазақстан – 2030 Жолдауында Республика Президенті еліміздің
ұлттық қауіпсіздігін, тәуелсіздік пен егемендігін танытатын мемлекетіміздің
ұзақ уақытты дамуын анықтады. Білім беру мен тәрбиенің негізгі міндеті - өз
елінің азаматы, патриотын тәрбиелеу болса, осыған сәйкес қазақстандық
патриотизм мен ұлттық патриотизм оқушылардың тәрбиелік деңгейін бағалудағы
көрсеткіш болып қарастырылады.
Республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдетуге, қоғамның саяси
және рухани өмірі саласындағы міндеттерді қайта жаңартуға бағытталған
идеялық-тәрбие жұмыстары мемлекеттің стратегиялық бағдарымен анықталды.
Еліміздің тәуелсіздік алып, егемендікке жетуі қазақ халқының және
республикада тұратын басқа да халықтардың ұлттық дүние танымының өсуіне
жағдай жасады.
Қазақстанның білім беру мекемелерінде оқушыларға қазақ халқының этностық
ерекшеліктерін, тарихы мен мәдениетін, сондай-ақ халықтың батыр ұл-
қыздарының ерлік істерін дәріптеу жастарға патриоттық тәрбие берудің және
оны қазіргі жағдайда зерттеудің қажеттілігін арттыра түседі.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасының негізгі міндеттерінің бірі
қазақстандық патриотизмге, төзушілікке, биік мәдениетке, адам құқықтары мен
бостандықтарын құрметтеуге тәрбиелеу болып табылады. Бұл жастарға
этнопедагогикалық негізде білім беріп, патриоттыққа тәрбиелеу ісіне нұсқау
әрі оның қажеттілігін айқындайтын бағдарлама деуге болады.
Соңғы жылдары қалыптасқан тәрбие жүйесі көпшілік жағдайда сөз, ұран,
мәліметтік сипатта болып, жоғары оқу орындарындағы студенттердің міндетті
түрде қоғамдық пайдалы іс-әрекетке қатысуын қарастырмады, оларға патриоттық
тәрбие беру бағытын дамытуды қиындатты. Мұның өзі қазіргі кезде жоғары оқу
орындарында тәрбие беру мәселесіне жаңаша көқарас тұрғысынан қарауды және
студенттердің патриоттық сана-сезімін, сапаларын, мінез-құлқын
қалыптастыруды көздейтін тәрбиенің формалары мен әдістерін жетілдіруді
талап етеді. Бұл бүгінде байсалдылық, табандылық, батылдылық, батырлық,
қайсарлық туралы білім ғана емес, өнегелік көрсету қажет болып отырған
уақытта аса маңызды.
Зерттеудің мақсаты:
Мектеп оқушыларының ұлттық келбетін қалыптастырудың педагогикалық жүйесін
теориялық тұрғыда негіздеу және педагогикалық эксперименттік жұмыста
тиімділігін тексеру.
Зерттеудің обьектісі:
Қазақ мектептеріндегі оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеудің пәні:
Қазақ мектебінің оқу – тәрбие үрдісінде оқушының ұлттық келбетін
қалыптастыруда патриоттық тәрбиені ұйымдастыруды теориялық тұрғыда негіздеу
және сыныптан тыс уақыттта тәрбие жұмысының әдістемесін жасау.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
Жалпы білім беру жүйесіне патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамасы жасалса;
ұлттық және жалпы адамзаттық мәдени құндылықтардың өзіндік ерекшеліктері
оқу-тәрбие үрдісінде ескеріліп, оқушылардың жас және жеке бас ерекшелігіне
байланысты патриоттық тәрбие берудің жүйесі педагогикалық мақсатқа қарай
жүзеге асырылса, онда оқушылардың бойындағы патриоттық құндылықтарды
қалыптастарудың тиімділігі арта түседі. Өйткені патриоттық тәрбие жалпы
адамзаттық және ұлтттық құндылықтар диалектикасына сүйенеді.
Зертеудің міндеттері:
- Қазақ мектебінің оқу-тәрбие процесін патриоттық тәрбие арқылы
ұйымдастырудың педагогикалық шарттарын анықтай отырып, іс-тәжірибеде
қолдану.
- Қазақ ағартушы педагогтары мен ойшылдарының патриоттық тәрбие туралы
ғылыми көзқарастарының тиімділігін көрсету;
- Жас ұрпақ тәрбиесін дамытуда қазақ ұлттық салт дәстүрлері арқылы
дамытудың жолдарын анықтап, оны қолдану әдістемесін ұсыну, тиімділігін
тәжірибе жүзінде тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы:
Қазақ баласының ұлттық келбетін қалыптастыруда патриотттық тәрбие мектептің
оқу-трбие үрдісінде пайдалануда тиімді ұйымдастыру арқылы тарихи және
мәдени құндылықтарға негізделген білім кеңістігін қалыптастыруға ықпалын
тигізеді.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері:
Этнопсихология, этнопедагогика жөніндегі ғылымдар негізделген теориялар мен
халық педагогикасы дәстүрлерінің жетістіктері, жеке тұлғаның даму теориясы,
іс-әрекет теориясы, қазақ халқының мәдени материалдық және рухани
құндылықтарын дамыту және пайдалану жөніндегі идеялар мен тұжырымдарды
зерттеу проблемасына байланысты педагогикалық еңбектер.
Зерттеудің көздері:
Зерттеу мәселесі бойынша қазақстандық, шетел ғалымдарының еңбектері, ресми
материалдар мен құжаттар (ҚР Білім беру туралы Заңы Қазақстан
Республикасының мәдени-этникалық білім беру тұжырымдамасы) қазақ
этнопедагогикасына қатысты тәлім-тәрбие жөніндегі тарихи педагогикалық
зерттеулер, бүгінгі таңда жүзеге асып жатқан халықтық тәрбие
тәжірибелерінің озық үлгілері әдіскерлік тәжірибелер, оқу әдістемелік
құралдар, бағдарламалар мен авторлардың кәсіптік тәжірибелерін меңгеруіне
күнделкті іс әрекетте пайдалана білуіне дағдыландырады және олардың саналы
көзқарасын қалыптастырады.
Зертеудің нәтижелігінің дәлелдігі мен негіздігі:
Теориялық - әдіснамалық тұрғыда дәлелденуі мен зерттеу пәніне, тәжірибе
жұмысына сәйкес әдістерді пайдалану мен тәжірибелік эксперименттік
жұмыстары мен жарияланған ғылыми-әдістемелік еңбектер негізінде қамтамасыз
етілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу №119 эстетикалық бағыттағы орта
мектептің іс тәжірибесіне енгізу.
Зерттеу әдістері:
Зерттеліп отырған мәселеге байланысты тарихи-философиялық, психологиялық,
педагогикалық және әдістемелік еңбектерге талдау жасау, мектеп құжаттарын,
озық тәжірибелерді талдау, бақылау, сауалнама, сұқбат, сұрақ-жауап өткізу,
әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестілігін және педагогикалық тиімділігін
тәжірбиелік-педагогикалық жұмыс барысында тексеру алынған деректерді
математикалық есептеу әдіс-тәсілі, мониторинг.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
- Тұлғаның бойында Қазақстандық патриотизмді қалаптастырудың теориялық-
тұжырымдамалық негіздері, патриоттық құндылықтарды айқындайтын тәрбие
жүйесі және патриоттық құндылығын қалыптастырудың факторлары
анықталды.
- Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің жүйесі, көрсеткіштері мен
өлшемдері айқындалды.
- Тәжірибелік эксперименттік жұмыстардың негізінде оқушыларға
патриоттық тәрбие берудің тиімді бағыттары, формалары мен әдістері
қарастырылды.
- Қоғамның әлеуметтік даму жағдайында мектеп оқушыларына патриотттық
тәрбие берудің ғылыми тұжырымдамалық негіздері айқындалды.
Зерттеудің практикалық мәні:
Ұсынылған ұлттық патриоттық тәрбие ұстанымдары, қазақстандық ғалымдардың
патриоттық мәселелерге байланысты ойлары тәрбие жұмысын ұйымдастыру
жүйесiн қалыптастыруға қосқан бiрден-бiр үлес болып табылады;
Оқушылардың ұлттық келбетін қалыптастыруға: Қазақстан Республикасы Білім
және ғылым министрлігінің тапсырысы бойынша түсірілген “Абылай хан“,
“Қабанбай батыр“, “Қазақстан мәдениеті мен өнері“ атты оқу-тәрбие
фильмдерi, “Қазақ батырлары“ атты слайдфильм, республикалық телеарналарда
ұйымдастырған телехабарлар, ұлттық мұражайларға саяхат жасау, қазақтың
ұлттық аспаптарына деген қызығушылықтарын арттыру жеке тұлғаның
бойындағы патриоттық құндылықтарды қалыптастыруға игi ықпал етедi;
1.1 Педагогика ғылымының негізгі карастыратын мөселесі адам төрбиесі
болғандықтан. Осы кезге дейінгі дамуы барысында ол өзінің теориялық
ауқымын кеңейтіп, жаңа мазмұнмен толықтырылуда және зерттеу бағыттарының
күрделенуіне байланысты іштей гылыми жіктелу процесі жүруде. Мүның
нәтижесінде өзге жеке ғылыми салаларымен қатар мәселен, жоғары мектеп
педагогикасы,кәсіптік бағдар беру педагогикасы т.б. оның
этникалықпедагогика деп аталатын білім саласын белгілейтін тармағы дүниеге
келді. Педагогика тарихының түрлі кезеңдерінде баланы ұжым арқылы
тәрбиелеу туралы айтылған педагогикалық тұжырымды ойлар сонау
Квинтиллианнан басталып, көне Египетте, Спарталықтарда, орта ғасырлық
қорғандарда жетекші орын алса, швейцария педагогы И.Г. Песталоцци мен неміс
педагогы Вильгельм Август Лайдың еңбектерінде көрініс тапты. Кеңестік
мектептер пайда болған алғашқы жылдардан бастап оның негізгі міндеттерінің
бірі - оқушылар ұжымын құру болып саналды. Кеңес өкіметі тұлғалық-бағдарлы
тәрбиеден бас тартып, тәрбиелік іс-әрекетті ұжымдық ортада құруды басты
нысана етті. Атақты педагогтар мен қоғам қайраткерлері А.В. Луначарский,
Н.К. Крупская, А. С. Макаренко, С.Т. Шацкий, В.П. Сухомлинскийлердің
еңбектерінен оқу-тәрбие жұмысында оқушыларды мақсатқа сай ұжымшылдыққа
тәрбиелеуді кеңінен насихаттағанын көруге болады. Соңғы педагогикалық
зерттеулер тәрбие ұжымдарын ұйымдастырудың тиімді түрлерін, тәрбие
ұйымдарын жетілдіру және топтастыру әдістерін (Т.Е.Конникова.,
Л.И.Новикова., М.Д.Виноградова., А.В.Мудрик., О.С. Богданова., И.П.Первин
т.б.) ұжымдық жұмыстың әдістері мен ұстанымдарын (Л.Ю.Гордин., М.П.Шульц
т.б.), ұжымдық қызметтің педагогикалық құралдарын (Э.С.Кузнецова.,
Н.Е.Щуркова т.б.) қарастырады. Қазіргі кезеңде Л.И.Новикова мен
Н.Л.Селиванова өз зерттеулерінде балалар ұжымын нығайту үшін сабақтан тыс
қарым-қатынас, таным, ойын т.б. іс-әрекет түрлерінің маңыздылығын ашып
көрсетсе, ұжымдағы көпшіліктің мақсаты жеке бас мәдениетінің түрлі қырларын
ашу, ұжымдық мақсат қою, ұжым мүшелерінің жеке шығармашылығын дамыту мен
әлеуметтік бағыттылығын жетілдіру сияқты ұжым теориясын құрайтын
құндылықтар әлі де зерттелуде. Жалпы орта білім беретін мектеп
балалардың қоғамдық бірлестіктері мен балалар қозғалысы сияқты түрлі
әлеуметтік институттардың оқушыларға ықпалын үнемі ескеріп отырады.
Балалардың қоғамдық бірлестіктері - балалар мен үлкендердің қалауы бойынша
олардың тілектері мен мақсаттарын іске асыратын талаптарын, қажеттіліктері
мен мұқтаждықтарын қанағаттандыруға бағытталған өздігінен ұйымдасқан, өзін-
өзі басқаратын қауымдастық. Бүгінгі күні балалар қозғалысы - баланың
қажетін анықтап, өздігінен қызмет ету арқылы бір нәтижеге жетуді көздеп,
әлеуметтік дамуын қамтамасыз етеді.
Этнопедагогика үгымын гылыми айналымға түңғыш енгізген чуваш
ғалымы Г.Н.Волков. Зерттеу объектісі халыктың тәлім-төрбие жөніндегі ұғым,
түсініктері, дәстүрлері, тәжірибесі болып табылатын ғылым саласы ретінде
жаңадан пайда болған этнопедагогика қалыптасу, даму үстінде. ,,Әсіресе,
соңғы онжылдықтарда оның зерттеу пәні, әдістері, халықтың педагогикалық
идеяларын бүгінгі тәрбиетеориясы мен практикасында жүзеге асырудың
жолдарымәселелерін карастырған бірқатар зерттеулер жүргізілген. Бүлардың
ішінде халықтық педагогиканың пайда
болуы, дамуы, қазіргі жәйі мәселелерін жан-жақты сөз етіп,оның теориялық-
методикалық мөселелерін анықтауға бағытталган еңбектердің маңызы
айтарлықтай.Халыктық педагогиканы теория жүзінде танытқан іргелі
зертеулердің қатарында оның историографиялық негіздемесін жасауға өз үлесін
қосқан Э.Д. Днепров, Г.К.Искаков, А.Ш.Гашимов: "Халықтық педагогика" және
"Этнопедагогика" үғымдарының ара жігін ажыратып,
зерттеу объектілерін анықтауға бағытталған Е.Л.Христова,Г.Н.Волков,
Я.И.Калбиков, И.С.Кон, АЭ.Измайловтәрбиенің этностық сипаты мен
педагогикалық процестегіхалық бүқарасының орнын әділ бағалап, халықтық
тәрбиеніқогамдық қажеттілік талабынан туған кұбылыс ретінде керсеткен
М.Ф.Шабаева, Г.С.Виноградов еңбектерін атауға боладыу*'
Соңғы уақыттардағы қоғамдық карым-қатынастардағы елеулі өзгерістер мен
жетістіктердің мәні мөдениеттің үлттық болмысын терең сезіндіріп, оны
әлемдік өркениетпен сабақтастыра дамытуға бағытталуымен ерекшеленеді. Бүл
оң өзгерістердің мәдениеттің қүрамды бөлігі - халықтық тәрбие тәжірибесі
мен оның даму тарихын зерттейтін пән болғаңцықтан этнопедагогика ғылымы
үшін де қатысы бар екені даусыз. Осы орайда этнопедагогика проблемаларының
өзектілігіне баса назар аударылуда. Көптеген зерттеулерде бүгінгі тәрбие
жағдайында озық педагогикалық дәстүрлерді сақтаудың маңыздылығы, халықтық
педагогика мен қазіргі
тәрбие тәжірибесін байланыстыру мөселесін шешуде талпыныстар жасалган. Бүл
түрғыда Н.Түрсынов Тәжікстан, В.И.Элашнили Ғрузия, Н.В.Павлова,
С.Темурова, А.Минаваров Өзбекстан, З.Кусейнова,Ж.Бешимов, Б.Анышев,
Т.Максутов Қырғызстан, А.Ф.Ильшентаев Башқүртстан жөне т.б. зерттеулері
асакөңіл аудартады.
Халықтық төрбиенің түрлі аспектілері сөз болғанбірқатар зерттеулерде
Битиева Н.Б., Қыдырәлиев К.Н., Насруллаева Н.Н., Байман Ф.Е. т.б.
халықтық педагогикалық білімдерінің жиынтығы ішінде, әсіресе патриоттық
тенденциялардың, отбасы тербиесі жөне адамгершілік жайлы қагидалардың,
эстетикалық, еңбекжәне ақыл-ой мәселелеріне қатысты түсініктердің орнын
бөліп атайды.Қазақстан жағдайында да халықтық педагогикалық ойларын бүгінгі
тәрбие мен білім беру барысында жүзеге асыруға бағытталған біршама тожірибе
жинақталған.Бүлардың ішіңде, өсіресе, халқымыздың тәлім-тәрбиелік ой-
пікірлерінің зерттелу, жинақталу, жариялану жолы Қ Жарықбаевтың
еңбектеріңде айқын керініс тапқан. Ал бірқатар ғалымдар А.Кобесов,
С.Қалиев, С.Үзақбаева жөне т.б. еңбектерінің нәтижелері тарихи-
педагогикалық проблеманың бүгінгі міндеттерін шешуде халық даналығын
басшылыққа алуды жүктейді. Көрнекті түлғалар Әл-Фараби, ХҮ-ХІХ
ғасырлардағы ақын-жыраулар, Ы.Алтынсарин, А.Қүнанбаев, Ж.Қүдайбердіүлы,
М.Жүмабаев шығармашылықтарының төлім-төрбиелік астарлары сөз болған
бірқатар зерттеу мен мақалалар ерте замандардан-ақ өмір қажеттілігінен
туып, үнемі дамып келген халқымыз төрбиесінің өзіндік бітімімен болмысын,
дербестігін түсінуге көмектеседі. Бүгінгі таңдагы білім беру жағдайыңда
ұлттық тәрбиенің ерекшеліктершің есепке алыну қажеттігін ескертеді. Алайда
халықтық тәрбиенің зерттелу тарихына шолу халық шығармашылыгана арналған
зерттеулер мен жарияланымдарда оның ежелгі заманнан келе жатқан тарихи
қүбылыс екендігі айтылғанмен, халықтық педагогикалық ескерткіштері оқу
процесінде жөне кластан тыс жүмыстарда қодданылганмен, балалар мен жастарды
тербиелеуде оның ролі жайлы ойлар айтылғанмен көптеген ғылыми еңбектердің
олсіз түсы халық педагогикасын оқып үйренудің теориялық мәселелері
қамтылмайтындығын байқатады. Мәселен, осыған байланысты М.Ф.Шабаева кешенді
козқарастың жоқтығы, жеке топшылаулардың басымдылығы халық педагогикасының
шын өміршең және рухани фактор ретіндегі орнын бұрмалап түсіндіру қаупіне
алып келетіндігін орынды ескертеді. Этнопедагогика озінің ішкі курылымы мен
сан-салалы ғылымның басын қосатын аса күрделі білім саласы.
Әсіресе халық педагогикасын зерттеудің теориялық негізін анықтауда өз
саласындағы жетістіктермен қатар онымен сабақтас тамырлас ғылым
тарауларындағы жаңалықтардың орны өзгеше.
Қай халықтың болмасын тәрбие дәстүрлерінің пайда болып, жетілуі,
атқаратын қызметі уақыт пен кеңістіктен тыс қүбылыс емес, қайта бүл
процестер қоғамдагы әлеуметтік-экономикалық, тарихи өзгерістермен, ғылым
мен мәдениеттің өркендеуімен, өзге де қызмет түрлерінің дамуымен тығыз
байланысты.Осы орайда халқымыздың тарихи жолында жинақтаған тәрбие
тәжірибесімен педагогикалық ойлары көрініс беретін салт-дәстүр, халық
творчествосының түрлі жанрлары, шаруашылық кәсібі, қоғамдық
өмірі,материалдық мәдениет ескерткіштері этнопедагогиканың ғылыми зерттеу
объектісіне айналуы аса қажет.
Сонымен қатар, ұрпақ бойындағы ерлiк сезiмiн оятып, туған жерге деген
сүйiспеншiлiгiн қалыптастыруда Аймауытов Ж., әл-Фараби, Байтұрсынов А.,
Баласағұн Ж., Бөкейханов Ә., Гумилев Л.Н., Диваев Ә., Досмұхамедов Х.,
Дулатов М., Қашқари М., Құдайбердиев Ш., Левшин А., Потанин Г.Н.. Радлов
В.В., т.б. мәдени мұралары шешуші рөл атқарады.
Жас ұрпаққа патриоттық тәрбие берудің теориялық-әдiснамалық негiздерi
философиялық ілімде Алтаев Ж., Айталы А., Гершунский Б.С., Есiм Ғ.,
Изотов М., Кiшiбеков Д., Қасабеков А., Нысанбаев Ә., Сәрсенбаев Н., т.б.,
тарих саласы бойынша Ахметова Л., Қасымбаев Ж., Қозыбаев М., Мыңжанұлы
Қ., Смағұлов О., Тұрлығұлов Т., Жұртбаев Т., Шоқай М., филологиялық
еңбектерде Әуезов М., Дәуiтұлы С. Жолдасбеков М., Жұмадiлов Қ.,
Кекiлбаев Ә., Келiмбетов Н., Мағауин М., Мұқаметқанов Қ., Мұқанов С.,
Салғарин Қ., Сейдiмбек А., т.б. еңбектерiнде зерделенген.
Қазақстанда бiлiм мен тәрбие iсiнiң даму мәселелерi, патриоттық
тәрбиенің тарихи-педагогикалық қырлары Әлмұхамбетов Б.А., Бержанов Қ.Б.,
Беркiмбаева Ш.К., Қалиев С.Қ., Құнантаева К.Қ., Сейдахметова Л., Сембаев
Ә.I., Сытдықов Ә., Тәжiбаев Т., Нұрахметов Н.Н., Храпченков Г.М., т.б.
еңбектерінде баяндалған.
Патриоттық тәрбие адамгершiлiк тәрбиенiң негізгі құрамдас бөлігі екені
Iлиясова А.Н., Байсерке Л.А., Бейсенбаева А.А., Жампейсова Х.Қ., Ким А.,
Көшербаева А.Н., Майғаранова Ш., Нұрғалиева Г.Қ., Орынбасарова Э.А.,
Төлеубекова Р.К., т.б. еңбектерінде зерттелген.
Патриоттық тәрбие берудiң этникалық және ұлттық негiздерi
Бейсембаева А., Бөжиг Ж., Валеев И.И., Волков Г.Н., Ғаббасов С., Джаңабаева
Р.А., Ешiмханов С., Жұмаханов Ә., Измайлов Э., Қалиев Ж.Қ., Қожахметова
К.Ж., Құсайынов А.Қ., Наурызбай Ж., Рождественская Р.Я., Сухомлинский В.А.,
Таубаева Ш., Ұзақбаева С.А., т.б. зерттеу еңбектерінде жүйеленіп берілген
Тәрбие үрдісінде тұлғаны әлеуметтендiру, оның гуманистік көзқарасын
және азаматтығын қалыптастыру мәселесі Арынғазин Қ.М., Аганина Қ.Ж.,
Батталханов Е.З., Криворотова Д.А., Мақатова Ж.А, Меңлiбекова Г.Ж.,
Менлибаев К.Н., т.б. еңбектерінде көрініс тапқан. Зерттеу мәселесінің
психологиялық негіздері Аймауытов Ж., Выготский С., Жарықбаев Қ., Жүкеш Қ.,
Момышұлы Б., Мұқанов М., Оразбекова К., Рубинштейн С.Л., Темірбеков А.,
т.б. еңбектерінде зерделенген.
Патриоттық тәрбиенің негізгі құрамдас бөлігі әскери-патриоттық, дене
тәрбиесі және оның дамуы Аронов А.А., Конпиев Н.М., Минжанов А., Н.Ромашов,
Нұрмұқашева С., Храпченков В.Г., т.б. ғылыми жұмыстарында әскери тәрбиенің
патриоттық мәселелерді шешудегі бағыттылығы қамтылады.
Жалпы білім беретін мектептерде, мектеп-гимназияларда патриоттық
тәрбие берудің мазмұны мен әдістері, ұстанымдары, технологиялары Агапова
И.А., Аронов А.А., Бекмұхамедов Б.М., Датский В., Конжиев Н.М., Коновалова
Г.А., Мазыкина Н.В., Матвеева С.В., Матушкин С.Е., т.б. еңбектерінде
шешімін тапқан.
Болашақ мұғалімдердің педагогикалық іс-әрекетін қалыптастыру, әскери
мамандарды патриоттық тәрбие ісіне бейімдеу мәселелері, тұлғалардың өмiрi
арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеуде Әбдіраман Ш., Әбілғазиева К.Т.,
Г.Қ.Белгібаева, Дүйсенбаев А.Қ., Жұматаева Е.Ө., Зима М.В., Исаева З.,
Каргин С.Т., Көбесов А., Құсайынова Д., Момынбаев Б.К., Мұратханова Р.,
Мұхамединова Н.Ә., Халитова И.Р., т.б. еңбектерін атауға болады.
Қоғамның әлеуметтік даму жағдайына байланысты Қазақстандық идея
тұрғысынан қоғамда патриоттық құндылықты қалыптастыру факторлары:
мемлекетіміздің тәуелсіздігі мен егемендігін сақтау, еліміз бен жерімізді
ұрпақтан –ұрпаққа аманаттап отыру; ұлттың ұлт болып қалыптасуының негізгі
белгісі ұлттық тіл, яғни, қазақ тілін ұлтаралық тілдер мәртебесіне
жеткізу; мемлекеттік тіл ретінде дамып, қалыптасуын жетілдіру әр азаматтың
міндеті болып табылуы қажет; мемлекеттік тіл, ресми және республикада
тұратын басқа халықтардың тіліне деген құрмет; ұлтттық тарихи және мәдени
мұраларға деген сүйіспеншілік пен құрмет; ұлттық экономикалық даму
процесіне өз үлесін қосу; табиғатты қорғау және экологиялық мәдениетті
қалыптастыру; әлемдік техникалық прогрестің алдыңғы қатарынан көріну,
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясына сәйкес кәсіби мамандар қалыптастыруға жағдай жасау, т.б.
қамтылады. Патриотизмнiң қалыптасуының тарихи алғышарттарына ғылыми талдау
жасау барысында оқушыларға патриоттық тәрбие берудің әдiснамалық негiзiн
тұлғалық, іс-әрекеттік, әлеуметтік, аксиологиялық, мәдениеттану,
өркениеттiк, жүйелiлiк тұғырларын саралай отырып, бүгінгі оқушы-жастарды
тәрбиелеудің тұжырымдамасы теориялық тұрғыда негізделді
Кесте 1 - Оқушыларға патриоттық тәрбие беру мәселесін зерттеуге
қажетті әдіснамалық тұғырлар
Әдіснамалық тұғырлар Тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтарды
қалыптастыру жүйесі
Аксиологиялық Жалпыадамзаттық құндылықтар. Ұлттық
(В.И.Загвязинский, құндылықтар. “Адам-Қоғам-Табиғат“ жүйесіндегі
Г.Қ.Нұрғалиева, т.б.) құндылықтар. Жаңа әлеуметтік қауымдастықты
түсіну және қабылдау. Тұлға – қоғамда және
қоғамдық дамудағы негізгі құндылық.
Мәдениеттану Тұлғаны жалпыадамзаттық мәдениетті меңгеруге
(М.Н.Скаткин, бейімдеу.
И.Я.Лернер, Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан ұлттық мәдениеттің
В.В.Краевский, жиынтығының тұлға бойында көрініс беруі.
А.Сейдімбек, Мәдениет аясында жеке тұлғаның өзін-өзі іске
Ж.Наурызбай, т.б.) асыруы.
Өркениеттiк Жалпыадамзаттық мәдениет пен құндылықтарды
(Г.Б.Корнетов, т.б) тұлға бойына менгертуге ықпал ету. Ұлттық
және жалпыадамзаттық құндылықтарды кіріктіру
арқылы жалпыадамзаттық патриоттық құндылықтар
жүйесін қалыптастыруға бейімдеу.
Жүйелілік (С.А.Смирнов, Ақиқатты жүйелілік тұрғыдан қабылдау. Ұлттық,
Г.А.Уманов, қазақ, қазақстандық, жалпыадамзаттық патриоттық
Т.С.Сабыров,т.б.) құндылықтар жүйесі тұрғысынан іске асыруға
бағыттау.
Тұлғалық (Л.С.Выготский,Тұлғаны құндылық ретінде қабылдау.
С.Л.Рубинштейн, Тұлғаның субъектілік тәжірибесінің ерекшілігі
А.А.Бейсенбаева, (даралығы).
Ж.И.Намазбаева, т.б.) Тұлғаның әлеуеті мен мәндік күшін ашуға
бағыттау.Тұлғаның қатынастар жүйесі мен
бағдарының өзара әрекеттесуі.
Іс-әрекеттік Объектінің біртұтастығын және оның тетіктерін
(С.А.Смирнов, ашуға бағыттау. Алдына мақсат қоя білу,
Ж.А.Қараев, т.б.) іс-әрекетін жоспарлау, бақылау, баға беру.
Әлеуметтік (А.М.Новиков,Тұлға тәрбиесі - әлеуметтендіру үрдісі.
А.В.Мудрик, Тұлғаның дамуына ықпал ететін әлеуметтік орта
В.А.Сластенин, мен тәрбиелік кеңістікті орнықтыру. Әлеуметтік
З.У.Кенесарина, т.б.) қарым-қатынас негізінде тұлғаның патриоттық
құндылығын қалыптастыруға бағыттау.
Жоғарыда көрсетілген әдіснамалық тұғырлардың өзара ықпалдасуы тұлғаның
бойындағы патриотизмдi қалыптастыратын микрофакторлар (отбасы, ағайын-тұма,
жолдас, әртүрлi қоғамдық ұйымдар,т.б.); мезофакторлар (ауыл, қала, аймақ,
облыс, т.б.); макрофакторлар (мемлекет, әлеуметтік орта, қоғам, ел,
т.б.), мегафакторлар (әлемдiк кеңiстiк) өзара кiрiктiру арқылы жағдай
тудыра отырып патриот-тұлғаны қалыптастыруға болады. Ғылыми еңбектердегі
патриотизм, Қазақстандық патриотизм ұғымдарына теориялық талдау жасай
келе, Қазақстандық патриотизм - Қазақстанды мекендейтiн барлық ұлт пен
ұлыстардың, халықтардың Қазақстан мемлекетi әлемдiк биiктен көрiну жолында
бiлiм, мәдениет, экономика, әлеуметтік тұрғыда дамуына жағдай жасай отырып,
елiмiздегi бейбiтшiлiкті, бiрлiк пен тәуелсiздiктi сақтау үшiн барлық күш -
жiгерiн жұмсау,- деп тұжырым жасадық. Ал Қазақстандық патриотизмдi іске
асыру көп ұлтты Қазақстанда бiрлiк пен елдiктi сақтай отырып,
демократияландырылған, әлемдiк өркениеттен орын алу идеологиясына
негiзделген стратегиялық бағыт-бағдар болып табылады. Бүгiнгi жаһандану
үрдiсiнде, патриотизм ұғымы халықтар мен ұлттардың өз Отанына, мемлекетiне
деген сүйiспеншiлiгiмен қатар, әлемдiк дамудың тыныштығы мен бейбiтшiлiгiн
сақтау үшiн барлық күш жiгерiн жұмсау, яғни жалпыадамзаттық патриотизм
тұрғысынан қарастырылады. Тәрбиенiң негiзi болып саналатын жалпыадамзаттық
құндылықтардың бiрi – тәрбиенiң басқа адамға деген қажеттiлiгi, басқа
адамдарды сүйе бiлу қажеттiлiгi болып табылады. Философиялық тұрғыда рухани
құндылық, соның ішінде патриотизм рухани сұраныстарды қанағаттандыратын
және тұлғаның рухани әлемін байытуды көздейді. Тұлғаның бойындағы
руханилық өлшемдер оның ой- санасында, мінез-құлқында, іс-әрекетінде
ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтардың үйлесуі, қалыптасуы деп
көрсетеді. Жалпыадамзаттық құндылықтар – халықтың, түрлі діннің, әрқилы
дәуірдің рухани мақсаттарын жақындастыратын құбылыс. Зерттеуіміздің негізгі
мақсаты тұлғаның бойында тәрбиенің негізгі өзегі болып табылатын патриоттық
құндылықты қалыптастыру. “Құндылық” (И.Кон, В.А.Караковский,
А.Г.Здравомыслов, В.А.Ядов, В.П.Тугаринов, С.Қалиев, Ж.Наурызбай,
Г.Қ.Нұрғалиева, Р.К.Төлеубекова, т.б. ғылыми зерттеулерінде) – Отан, адам,
тұлға, өмір, адамдардың бір-біріне мейрімділік қарым-қатынасы, шыншылдық,
әділеттілік, білім, ғылым, өнер, еңбек, адамның өмір сүруіне деген
материалдық жағдайдың болуы, т.б. болып саналады. Тұлғаның бойындағы
патриоттық құндылықты айқындауда жоғарыда патриотизмге берiлген
анықтамаларға және құндылық, адамгершiлiк құндылық ұғымдарын философия,
педагогика, психология ғылымдары тұрғысынан саралайтын болсақ, тұлғаның
бойындағы патриоттық құндылық дегенiмiз - елi мен туған жерiн, Отанын
сүю, мемлекеттiң тәуелсiздiгi мен бейбiтшiлiгiн, әлемдік тыныштықты
сақтау үшiн күресу, өзінің ана тілін, дінін, салт дәстүрін бүгінгі заман
талабына сай ұлттық мүдде негізінде жетілдіру, қоғамдағы iзгiлiк қарым-
қатынасты, табиғат пен адам арасындағы мейрiмдiлiктi, ұлтаралық мәдениеттi
дамыту. Тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтарды қалыптастырудың
негізгі көзі – отбасы, әулет, әлеуметтік орта, аймақ, мемлекет, әлемдік
кеңістік болса, тұлғаның бойындағы патриоттық құндылық - қазақ патриотизмі,
ұлттық патриотизм, Қазақстандық патриотизм, жалпыадамзаттық патриотизм
арқылы көрініс бере отырып, тұлғаның бойында құндылықтың жоғары
көрсеткіштері -мемлекет және ұлт алдындағы міндет, парыз, намыс, ұлттық
рух, ұлттық сана, және ұлттық тарихқа, салт-дәстүрге деген
сүйіспеншіліктері қалыптасады.
1.2 Отансүйгiштiк рух - қазақ елiнiң әлемдiк өркениеттi елдер көшiне
қосылып, дүниежүзiлiк қауымдастықтан лайықты орын алуына мүмкiндiк беретiн
бiрден-бiр күш. Білім беру мен тәрбиенің негізгі міндеті – Отаннына, өз
елінің ұлттық құндылықтарына, дәстүрі мен тарихына жері мен суына деген
сүйіспеншілігін арттырудан туады. Қазақ мектептерінде оқушыларға қазақ
халқының этностық ерекшеліктерін, тарихы мен мәдениетін, сондай-ақ халықтың
батыр ұл-қыздарының ерлік істерін дәріптеу жастарға патриоттық тәрбие
берудің және оны қазіргі жағдайда зерттеудің қажеттілігін арттыра түседі.
Қазiргi кезде Қазақстандық патриотизмді қалыптастыруға үлкен мән берiлiп
отырғандығы Қазақстан Республикасы Конституциясында, Қазақстан Республикасы
“Бiлiм туралы“ Заңында, Қазақстан Республикасы Мемлекеттiк “Бiлiм“
бағдарламасында, Қазақстан Республикасы Президентiнiң республика халқына
жолдауларында, Қазақстан Республикасы тарихи сананы қалыптастыру, Қазақстан
Республикасы мәдени-этникалық білім беру тұжырымдамаларында, “Адам
құқықтарының жалпыға бiрдей декларациясында“, “Бала құқығы туралы
декларацияда“ және үкiметтiң құжаттарында, ғылыми-зерттеу жұмыстары мен
ағымдағы басылым беттерiнде айқын аңғарылады.
Патриоттық тәрбиенiң күре тамыры Күлтегiн, Тонiкөк, ХҮI-ХҮIII
ғасырда елi мен жерi үшiн жан аямай күрескен Жалаңтөс, Қарасай, Қабанбай,
Бөгенбай, Наурызбай және т.б батырлар ісінен бастау алады.
Бесік жырынан бастап
ерлікке баулу дәстүрлері түркі халқына тән негізгі ырымдар. Халқымыздың
бойындағы отансүйгіштік құндылықтарды ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған
заңдылық тұрғысынан да қарауға болады. Бұған дәлел көне түркі заманындағы
патриоттық құндылық Күлтегін жазбаларында былай деп суреттеледі: “Елтеріс
қағанның алғырлығы, еліне деген сүйіспеншілігі Күлтегіннің қанына ана
сүтімен сіңді” – деген көне жазу қазақ халқының бойындағы ұлттық патриотизм
сезімдері бүгін ғана пайда болған жоқ, ол ежелден-ақ туындап, дамып келе
жатқан қасиет деуге болатындығын көрсетеді. Сонымен қатар, ұрпақ бойындағы
ерлiк сезiмiн оятып, туған жерге деген сүйiспеншiлiгiн қалыптастыруда
негізгі орын алады.
Ақын-жыраулар халыққа өнегелі сөздерімен ықпал етіп, оларды іргелі
ел, берекелі жұрт болуға шақырды. Жыраулар жаугершілік заманда хандар мен
бектердің ақылгөй кеңесшісі болып, жорықтарға бірге аттанды, ру тайпаларға
басшылық етті, сұрапыл қанды майдан көріністерін жырға қосты, ерлікті
мадақтады, шейіт болған батырларды жоқтап, ел қайғысын бөлісті.
Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі халықтың береке бірлігін, Отанға адалдығын
сақтау, намысты қолдан бермеу, өз Отанын жаудан аянбай қорғау – ат жалын
тартып мінуге жарайтын қазақ баласының қасиетті борышы екендігін Шалкиіз,
Ақтамберді, Бұқар жырау, Шал ақынның өлең-жырларынан көре аламыз.
Бұқар жырау:
Ер жігітке жарасар
Қолына алған найзасы,
Би жігітке жарасар
Халқына тиген пайдасы – деген екен.
Ал Ақтамберді жырау болса:
Жауға шықтым ту байлап,
Шепті бұздым айғайлап.
Дұшпаннан көрген қорлыққа,
Жалынды жүрек қан қайнап
Ел-жұртыңды қорғайлап,
Өлімге жүрміз бас байлап – деген жыр жолдарымен халықты батырлыққа,
батылдыққа шақырған.
Қазақтың айбынды ақындарының бірі Махамбет Өтемісұлы қазақ
шаруаларын бостандық үшін күреске шақырып, қара халықты бақытқа жеткізуді
армандап өткен. Ол өзінің үзеңгілес серігі Исатай мен халықтың ерлігін,
олардың адамгершілік қасиеттерін жыр етті.
Өз халқына, ұлтына деген патриоттық сезімді қазақ ағартушылары
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев шығармаларынан да көруге болады.
Ш.Уәлиханов жақсы зерттеген және өзінің патриоттық сезімін: “Менің
патриоттық сезімім ірбіт сандығындай (матрешка сияқты бір сандықтың ішінде
бір сандық, оның ішінде тағы бір сандық) мен ең алдымен өз отбасымды, туған-
туыстарымды қадірлеймін, одан соң ауыл-аймақ, ел-жұртым, руластарымды, одан
соң халқымды, одан соң Сібір орыстары, Ресей жұртын қадірлеймін”, – деген
екен. Бұл тұжырымнан патриотизм отбасынан бастау алып әулет, тумаластарға
деген сүйіспеншіліктен барып халыққа деген махаббат және сол кездегі
алдыңғы қатарлы елдердің бірі Ресейді атап көрсетуі де патриотизмнің
халықаралық мәдени қатынастардың да негізі екенін көрсетеді.
Қазақта ең алғаш қазақ балалары үшін халық мұрасына, салт-дәстүріне,
ерлік, адамгершілік тәрбиесіне негіздей отырып, оқулық жазған Ы.Алтынсарин
болды. Ол көшпенді елдің баласына ғылым-білім, өнер үйретуді армандады.
Абай Құнанбаевтың еңбектерін зерделеп қарайтын болсақ, жастарды ерлік
рухта, патриотизмге баулып, намысын, ар-ожданын, адамгершілік қасиеттерін
тудыратын жыр жолдарын кездестіреміз. Оның “Адамзаттың бәрін сүй бауырым
деп” деген сөзі, барша жұртшылықты жауласу, күш көрсету дегенді білместен,
тек тату-тәтті өмір сүруге шақырады.
Қарап отырсақ, қай кезде болмасын халық игілігі үшін еңбек еткен
ағартушылардың, ақын-жыраулардың барлығының мақсат-мүддесі қазақ халқын тек
бірлікке, ынтымаққа шақыру, ешкіммен жауласпау, оқу білімге уағыздау,
адамгершілікті, адал шыншыл болуға, өз Отанын сүюге, отаншылдық,
отансүйгіштік қасиеттерді әр адамның бойына дарытуға ұмтылған. Бұл бүгінде
Қазақстанның, Елбасымыз Н.Назарбаевтың “әр этностың ұлттық сезімін сыйлап,
бірде-бір ұлтпен қарама-қайшылық туғызбау” деген бағытымен үндесіп жатыр.
Қазақ халқының батыр ұлы Бауыржан Момышұлының өнегелі өмірі бір
төбе. Жазушының көптеген еңбектерінің ішінен “Соғыс психологиясы” атты
шығармасын ерекше атап өтеміз. Өйткені,мұнда патриотизм және оған тәрбиелеу
хақында өрелі пікірлер бар. Ол патриотизм туралы айтудан бұрын оның келіп
шығу тегіне үңіледі, ұлттық мақтаныш дегеніміз “белгілі бір ұлт адамының
жеке мақтаныш сезімі, ...өз ұлтын сыйламаса және оны мақтан тұтпаса, ол барып
тұрған арамза, Отансыз қаңғыбас” дей келе ұлттық рух тамаша қасиеттерге ие,
...адамдар ғана Отандастарының алдындағы өз халқының және ең алдымен
халықтардың бауырластығы алдындағы өз борышын терең де жоғары сезінеді.
Адамның жеке психологиясының әскери қызметтегі маңызын аша келіп,
Б.Момышұлы: “патриотизм – Отанға деген сүйіспеншілік. Жеке адамның аман
саулығы, қоғамдық, мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын,
өзіңнің мемлекетке тәуелді екеніңді сезіну, мемлекетті нығайту дегеніміз
жеке адамды күшейту екенін мойындау; қысқасын айтқанда, патриотизм
дегеніміз мемлекет деген ұғымды оны жеке адамның барлық жағынан өткені мен
бүгінгі күнімен және болашағымен қарым- қатынасын біріктіреді”, – деп
терең, жан-жақты анықтама берген. Қаһарман жазушы біз іздеп отырған “ұлттық
патриотизм”, “қазақстандық патриотизм” ұғымдарына философиялық анықтама
беруге ұмтылған. Ол “ұлттық патриотизм – бұл ұлттың ішіндегі жеке адамның
асыл белгісі мен қасиеті – өз халқына деген сүйіспеншілігі, өз халқымен қан
жағынан да және шыққан тегі, территориясы, тілі, тұрмыс-тіршілігі, мінез-
құлқы, психологиялық және этнографиялық ерекшеліктері, қалыптасқан тарихи
дәстүрлері жағынан да әбден айқын, әрі дербес басқа қасиеттері және
ерекшеліктерімен де байланысты”.
Заман ілгері жылжып, адамзат санасы неғұрлым биікке иек артқан сайын
оның алдындағы міндеттердің де мәртебесі биіктеп, ауқымы кеңейіп, мәні
күрделене түспек.
Негізгі бөлім
2.1 Тәрбиені қажет ету адамньң пайда болуымен бірге туды жене адам
қоғамы қанша өмір сүрсе, сонша өмір сүріп келеді. Осыған орай тәрбиенің
дамуын халықтьң, этностық қатысуымен алға басуын ескермеу заңсыз. Мекгептер
пайда болғанға дейін түлға қалыптастыруда ғасырлар бойы қалыптасқан
төрбиенің халықтық дәстүрлері шешуші роль атқарды. Халық ұрпақтан ұрпаққа
өзінің қоғамдық жөне әлеуметтік тежірибесін, рухани байлығын, үлкеннен
кішіге қүрметі ретінде мұра етіп келді, сол арқылы қоғамның материалдық
жөне рухани медениеті тарихын туғызды. Халыктың рухани өмірін анықтаушы
жейттер еңбектен, табиғаттан, ішкі дарындылықтан, табиғилықтан және
адамгершіліктен туындады. Дәл осылар тәрбиенің нағыз халықтық сипаттарын
айқындап берді.
Халыққа сөзбен әсер етудің сан түрлі төсілдері белгілі, сезім мен
санаға ықпал ету шараларының көптеген түрлері бар. Дәстүрлі бата-тілектер
өсерлі ықпал етуді көздеді. Әрине шаралар қолдану мен сөзбен әсер етуде.
Халықгық педагогика сезімге ықпал жасау шарттарын естен шығармады. Балалар
достарына, есейе келе өзіне, үлкен ағаларына, ата-аналарына, ауыддастарына
ант берді. Балалар ортасындағы серттер сөзге, достыққа берік болу міндеті
сипатыңда болды. Халықгық пікір анттарға байыпты қарым-қатынасты ұдайы
қолдап отырды.
Жетілген адам тәрбиелеудің халықтық бағдарламасы кең. Және оны жүзеге
асыру құралдары да сан алуан.
Қазақта ең алғаш қазақ балалары үшін халық мұрасына, салт-
дәстүріне, ерлік, адамгершілік тәрбиесіне негіздей отырып, оқулық жазған
Ы.Алтынсарин болды. Ол көшпенді елдің баласына ғылым-білім, өнер үйретуді
армандады.
Абай Құнанбаевтың еңбектерін зерделеп қарайтын болсақ, жастарды ерлік
рухта, патриотизмге баулып, намысын, ар-ожданын, адамгершілік қасиеттерін
тудыратын жыр жолдарын кездестіреміз. Оның “Адамзаттың бәрін сүй бауырым
деп” деген сөзі, барша жұртшылықты жауласу, күш көрсету дегенді білместен,
тек тату-тәтті өмір сүруге шақырады.
Қарап отырсақ, қай кезде болмасын халық игілігі үшін еңбек еткен
ағартушылардың, ақын-жыраулардың барлығының мақсат-мүддесі қазақ халқын тек
бірлікке, ынтымаққа шақыру, ешкіммен жауласпау, оқу білімге уағыздау,
адамгершілікті, адал шыншыл болуға, өз Отанын сүюге, отаншылдық,
отансүйгіштік қасиеттерді әр адамның бойына дарытуға ұмтылған. Бұл бүгінде
Қазақстанның, Елбасымыз Н.Назарбаевтың “әр этностың ұлттық сезімін сыйлап,
бірде-бір ұлтпен қарама-қайшылық туғызбау” деген бағытымен үндесіп жатыр.
Отанға деген сүйіспеншілік, ұлтына деген ыстық сезімді Алашорда
қайраткерлері А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, С.Торайғыров,
Т.Рысқұлов, Ә.Бөкейханов, М.Шоқай т.б. еңбектерінен де кездестіреміз.
А.Байтұрсынов:
– Қазағым елім!
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып.
Талауда малың,
Қамауда жаның,
Аш көзіңді оянып... – десе,
М.Дулатов:
“Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты” – дейді. Ал.С.Торайғыров:
Қараңғы қазақ көгіне
Өрмелеп шығып күн болам!
Қараңғылықтың кегіне,
Күн болмағанда кім болам? – деп, жастарды өнер-білім алып, жарыққа талпыну
Отанға пайдалы азамат болу екендігін сан қайталап еске салады. Алаштың осы
– біртуар ұлдарының бұратана халық болмаймыз, өз алдымызға тәуелсіз ел
боламыз деп қазақ елі, қазақ жастарына қалдырған өсиеттері өз иесіне енді-
енді ғана жетіп жатыр. Сонымен қатар, қай заманда болсын адамзат алдында
тұрған ұлы мұрат-міндеттердің ең бастысы өзінің ісін, өмірін жалғастыратын
салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Ұрпақ тәрбиесін келешек қоғам қамын
ойлау тұрғысынан қарастырып, М.Дулатов “бастауыш мектепте алған тәрбиенің
әсері күшті, сіңімді болуы қай халықтың мектебінде болса да, оқу кітапшасы
ана тілінде өз ұлтының тұрмысынан һәм табиғатынан жазылып, баяндап оқытуды,
осылай біліп баяндап оқытқанда, жас баланың ойына, қанына, сүйегіне керекті
мағлұмат алып шығады”, – деген болатын. Жас ұрпақты ұлттық бірлікке,
Отанын, елін, жерін сүюге, ұлттық тәуелсіз мемлекетті нығайтуға өз үлесін
қосуға тәрбиелеуде көркем шығарманың маңызы зор. Көркем шығармаларда
отансүйгіштік сезімді ардақтап, батырлық, ерлікті мадақтаған, ақылдылық,
парасаттылық, достық тәрізді адамгершілік игі қасиеттер дәріптелген. Бұл
тақырыпта әңгіме, ертегі, өлең, жырлар туғанын, оларда халықтың батырлық,
ерлік істерді және оны жасаушыларды ардақтағанын білуге болады.
Патриотизмнің тарихи, элементтері туған жерге, ана тіліне, салт-дәстүріне
сүйіспеншілік түрінде ықылым заманнан қалыптаса бастаған. Таптық қоғамда
патриотизмнің мазмұны да таптық тұрғыда көрініс табады, өйткені әрбір тап
Отанға деген көзқарасын өз мүддесі тұрғысынан білдіреді.
“Патриот – Отанын, халқын, жері мен суын шынайы сүйетін, халық мүддесі үшін
бар күш-жігерін, қабілетін аямайтын адам. Олар – өз Отанының жалынды
патриоты, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығының озаттары.
Өз Отанын, халқын шексіз сүюшілік – барша күш-жігерін Отан мүддесіне
арнаған адамға тән терең сезім. Волгадағы шайқас барысында Совет
халықтарының патриотизмі, Отанға деген сүйіспеншілігі майдандағы әскер
арасында, тылда еңбеккерлер арасында айқын көрінді. Мұндай тұлғалар тек
біздің Совет елінде ғана ұлы интернационализм мен советтік патриотизм
топырағында өсе алады” – деп, қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде
көрсетілген.
Қазақ совет энциклопедиясында “патриотизм” – дегеніміз (грек patrіotes –
отандас, patrіo – Отан, туған жер) отанға деген сүйіспеншілік. Бойындағы
күш қуаты мен білімін Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау, туған жерін, ана
тілін, елдің әдет-ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту сияқты патриотизм
элементтері ерте заманнан қалыптаса бастайды, – деп көрсеткен.
Үлкен совет энциклопедиясында “социалистік қоғам азаматының патриотизмі өз
Отанына, бүкіл социалистік елдер ынтымақтастығына берілгендік пен
адалдықтан тұрады” – делінген.
Педагогикалық сөздікте “...патриотизм өз халқына, Отанға деген сүйіспеншілік
...пролетарлық интернационализммен берік байланысқан” – деп көрсетілген.
Ю.К.Бабанскийдің “Педагогика оқулығында “патриотизм ...(грек тілінен
аударғанда – Отан) әдетте Отанға сүйіспеншілік деп аталатын, нақты бір
әрекет бейнесінде және қоғамдық сезімдердің күрделі жиынтығында көрініс
беретін, балаларының Отан – Анаға деген көзқарасын сипаттайтын қоғамдық
және адамгершілік принцип”, – деп көрсетілген.
Қазақ халқының батыр ұлы Бауыржан Момышұлының өнегелі өмірі бір төбе.
Жазушының көптеген еңбектерінің ішінен “Соғыс психологиясы” атты шығармасын
ерекше атап өтеміз. Өйткені,мұнда патриотизм және оған тәрбиелеу хақында
өрелі пікірлер бар. Ол патриотизм туралы айтудан бұрын оның келіп шығу
тегіне үңіледі, ұлттық мақтаныш дегеніміз “белгілі бір ұлт адамының жеке
мақтаныш сезімі, ...өз ұлтын сыйламаса және оны мақтан тұтпаса, ол барып
тұрған арамза, Отансыз қаңғыбас” дей келе ұлттық рух тамаша қасиеттерге ие,
...адамдар ғана Отандастарының алдындағы өз халқының және ең алдымен
халықтардың бауырластығы алдындағы өз борышын терең де жоғары сезінеді.
Адамның жеке психологиясының әскери қызметтегі маңызын аша келіп,
Б.Момышұлы: “патриотизм – Отанға деген сүйіспеншілік. Жеке адамның аман
саулығы, қоғамдық, мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын,
өзіңнің мемлекетке тәуелді екеніңді сезіну, мемлекетті нығайту дегеніміз
жеке адамды күшейту екенін мойындау; қысқасын айтқанда, патриотизм
дегеніміз мемлекет деген ұғымды оны жеке адамның барлық жағынан өткені мен
бүгінгі күнімен және болашағымен қарым- қатынасын біріктіреді”, – деп
терең, жан-жақты анықтама берген. Қаһарман жазушы біз іздеп отырған “ұлттық
патриотизм”, “қазақстандық патриотизм” ұғымдарына философиялық анықтама
беруге ұмтылған. Ол “ұлттық патриотизм – бұл ұлттың ішіндегі жеке адамның
асыл белгісі мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
Оқушылардың ұлттық келбетін қалыптастырудағы қазақстандық ғалымдардың
патриоттық мәселелерге байланысты ой-пікірлері
1.1. Оқушылардың ұлттық келбетін қалыптастыруда патриоттық тәрбие арқылы
ұйымдастырудың педагогикалық шарттары
1.2. Қазақ ағартушы педагогтар мен ойшылдардың патриоттық тәрбие мәселесіне
байланысты пікір, көзқарастарын анықтау
ІІ. Негізгі бөлім
2.1.Оқушылар тәрбиесінде сыныптан тыс тәрбие жұмысы арқылы патриоттық
тәрбие беру жолдарын анықтап, оны қолдану әдістемесін ұсыну және
тиімділігін тәжірибе түрінде тексеру.
2. 2. Эксперименттік жұмыстың нәтижелері.
ІІІ. Қорытынды бөлім
3.1 Әдебиеттер тізімі
3.2 Қосымша
Кіріспе
Қай халықтың болмасын мемлекет тарапынан ғалымдардың назарын
патриоттық тәрбиені зерттеуде ең ұтымды, тиімді жолдарын таба білуге
бағыттап және саяси жұмыстың өмір тіршілігінің тынысынан алшақ кетпей,
сапалы жүргізілуімен жалпы тәрбие ісіндегі әдіс-амалдардың әдіснамалық
соның ішінде, патриоттық тәрбиенің өз мәнінде жүзеге асуын қадағалап отыру
бағдарланады.
Патриоттықтәрбиенің негізгі мақсаты – жеке тұлғаның, әлеуметтік топтың
патриоттық іс-әрекеттерін саналы түрде меңгеріп алудағы талпынысын
анықтайтын саяси-моральдық, кәсіптік, психологиялық, дене шынықтыру сияқты
сапаларды қалыптастыру.
Патриотизмнің тарихи элементтері туған жерге, ана тіліне, салт-
дәстүріне деген сүйіспеншілік түрінде қалыптаса бастаған.
Патриот – Отанын, халқын, жері мен суын шынайы сүйетін, халық мүддесі
үшін бар күш-жігерін, қабілетін аямайтын адам. Қазақ Совет
энциклопедиясында: патриотизм - дегеніміз (грек patriotes – отандас,
patrio – Отан, туған жер) Отанға деген сүйіспеншілік. Бойындағы күш-қуаты
мен білімін Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау, туған жерін, ана тілін,
елдің әдет-ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту сияқты патриотизм элементтері
ерте заманнан қалыптаса бастайды - деп көрсеткен.
Бүгінгі таңда, халықтық педагогика негізінде жастарды тәрбиелеу
мүмкіндіктеріне жол ашумен қатар, этнопедагогика ғылымына тән өзіндік
анықтамалар мен негізгі қағидаларды ғылыми тұрғыда зерттелуде.
С. Қалиевтің Қазақтың халықтық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-
педагогикалық негіздері атты докторлық диссертациясының мәні зор. Халықтық
педагогика мен ғылыми педагогиканың қағидаларын салыстырып зерттей келе, ол
халықтық педагогиканың негізгі шарттарын ұсынады:
- Келер ұрпақтың ақылды, арлы, намысқор, өміршең азамат болуын тілеу.
- Баланы жастайынан еңбек сүйгіш, елгезек етіп тәрбиелеу.
- Тән сұлулығы мен жан сұлулығын қатар қалыптастырту.
- Адамгершілік, ар-ождан, кішіпейілділік, қайырымдылық, ізгілікті
арқау ету.
- Гуманизм мен патриотизм – халықтық тәрбиенің басты қағидаларының
бірі.
- Тіршілік тұтқасы өмірдің шам-шырағы - өнер мен ғылым деп ұққан
халқымыз жастарға өнерлі өлмейді, Білім - таусылмас кен, өнер - өлмес
мұра дегенге талдау бере отырып ертегі, жыр, өлеу, батырлар жыры, аңыз-
әңгімелер, мақал-мәтелдерді оқушы жастардың жас ерекшеліктеріне байланысты
топтап жіктеген.
М.Қ. Қозыбаев Жауды шаптым ту байлап атты еңбегінде қазақ халқының
басынан өткен ұлт-азаттық қозғалысын, Отан қорғау тарихын, оның кезеңдерін,
халқымыздың ел басқарған көсемдерін, қол бастаған батырлардың ерліктерін
жыр еткен шешен жырауларын сөз етеді. Тәуелсіздік үшін болған сан қилы
тарихи оқиғалар, күрес жолдары, бірлік жолы ұлттық сананы негізгі арқау
етіп алады. Осындай ғылыми зерттеулерді оқу-тәрбие процесінде тиімді
пайдалану оқушылардың ұлттық келбетін қалыптыстыруға үлкен үлес қосады.
Зерттеудің көкейкестілігі.
Қазақ халқының басына тәуелсіздік бақытын сыйлаған, соңғы он бес шақты
жылдың көлемінде рухани дамуымызға бірқатар оң өзгерістер дүниеге келді.
Егемен ел болып дүние жүзіне танымал болдық. Алғашқы асуды алдық. Осы
жемісті жетістікке жеткізу үшін Қазақстан халқының, соның ішінде рухани
және материалдық игіліктерін арттыру үшін атқарылар іс ауқымды. Сондықтан
Республика халқының ақыл-ой мәдениетін, білімін, ұлттық сана-сезімін
көтермейінше, ілгері баса алмаймыз. Себебі, бұл бұрынғы жақсы салт-дәстүр,
көне мәдениет, тарих, халықтық педагогика мен ұлттық тәрбие, тарихи
тұлғаларды қалпына келтіру арқылы жүзеге аспақ. Бұрын жоғалтқан асыл
қазыналарымызды қайта таптық және өлгеніміз тіріліп өшкеніміз жанды.
Қоғамның құрылымдық сипаты ғана емес, тұтастай ойлау жүйесі жаңғырды.
Тәуелсіздік қазақ халқының ғасырлар бойы аңсаған асыл мұраты еді. Ата-
бабаларымыз қанын да, жанын да аямай, қанша арпалысса да жете алмай кеткен
осынау қастерлі мақсатқа біздің ұрпақ ХХ ғасырдың аяғында дау-дамайсыз қол
жеткізді. Тәуелсіздік Алланың берген бас бостандығы. Әлем жұртшылығы
халқымыздың дербес елдігін таныды. Мұның өзі қоғамдағы орнықты саяси ахуал
жағдайында халықтың басым көпшілігінің рухани жаңаруы арқасында жүзеге асуы
мүмкін. Адамдар санасының өзгеру, халықтың басым көпшілігінің әлемдік
өркениет үлгісімен рухани жаңару процесінің күрделі сипатын ашып көрсете
отырып, ел Президенті бұл процестің қазіргі таңда қалай жүріп жатқанына да
баға берді. Адамдардың ой-санасын бір сәтте өзгерту мемлекеттің қолынан
келмейді, бірақ мемлекет өзгерістер процесін, маңызды ақпаратты халыққа
жеткізу жолымен және де ең бастысы, өзіндік молшылыққа бағытталған
әлеуметтік-экономикалық саясатты іске асыру жолымен, жеделдетуге
қабілетті. Адамдардың жаңа дүниетанымын қалыптасқанша ондаған жылдар қажет
болады - дейді Президент Н.Ә.Назарбаев.
Қазақстанның отаншылдық сезімін тәрбиелеу білім берудің мектепке дейінгі
жүйесінен жоғары оқу орындарына дейінгі орталықтарда, барлық ұйымдарда
көкейкесті болып табылады. Балаларды Отанды, туған жерді, өзінің халқын
сүюге тәрбиелеу – мұғалімнің аса маңызды, аса жауапты да қадірменді парызы”
–деген сөзіне үңілсек, онда Қазақстан мемлекетінің өркендеп гүлденуі,
дамыған елу мемлкеттің қатарына қосылуы ұлттық біртектілікті сақтаудан
басталады. Оның басты құндылықтары – ана тілі, ұлттық рух, діни наным
сенімдермен тығыз байланысты. Қазақ халқы – рухани зор байлықтың мұрагері.
Қазақстан – 2030 Жолдауында Республика Президенті еліміздің
ұлттық қауіпсіздігін, тәуелсіздік пен егемендігін танытатын мемлекетіміздің
ұзақ уақытты дамуын анықтады. Білім беру мен тәрбиенің негізгі міндеті - өз
елінің азаматы, патриотын тәрбиелеу болса, осыған сәйкес қазақстандық
патриотизм мен ұлттық патриотизм оқушылардың тәрбиелік деңгейін бағалудағы
көрсеткіш болып қарастырылады.
Республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдетуге, қоғамның саяси
және рухани өмірі саласындағы міндеттерді қайта жаңартуға бағытталған
идеялық-тәрбие жұмыстары мемлекеттің стратегиялық бағдарымен анықталды.
Еліміздің тәуелсіздік алып, егемендікке жетуі қазақ халқының және
республикада тұратын басқа да халықтардың ұлттық дүние танымының өсуіне
жағдай жасады.
Қазақстанның білім беру мекемелерінде оқушыларға қазақ халқының этностық
ерекшеліктерін, тарихы мен мәдениетін, сондай-ақ халықтың батыр ұл-
қыздарының ерлік істерін дәріптеу жастарға патриоттық тәрбие берудің және
оны қазіргі жағдайда зерттеудің қажеттілігін арттыра түседі.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасының негізгі міндеттерінің бірі
қазақстандық патриотизмге, төзушілікке, биік мәдениетке, адам құқықтары мен
бостандықтарын құрметтеуге тәрбиелеу болып табылады. Бұл жастарға
этнопедагогикалық негізде білім беріп, патриоттыққа тәрбиелеу ісіне нұсқау
әрі оның қажеттілігін айқындайтын бағдарлама деуге болады.
Соңғы жылдары қалыптасқан тәрбие жүйесі көпшілік жағдайда сөз, ұран,
мәліметтік сипатта болып, жоғары оқу орындарындағы студенттердің міндетті
түрде қоғамдық пайдалы іс-әрекетке қатысуын қарастырмады, оларға патриоттық
тәрбие беру бағытын дамытуды қиындатты. Мұның өзі қазіргі кезде жоғары оқу
орындарында тәрбие беру мәселесіне жаңаша көқарас тұрғысынан қарауды және
студенттердің патриоттық сана-сезімін, сапаларын, мінез-құлқын
қалыптастыруды көздейтін тәрбиенің формалары мен әдістерін жетілдіруді
талап етеді. Бұл бүгінде байсалдылық, табандылық, батылдылық, батырлық,
қайсарлық туралы білім ғана емес, өнегелік көрсету қажет болып отырған
уақытта аса маңызды.
Зерттеудің мақсаты:
Мектеп оқушыларының ұлттық келбетін қалыптастырудың педагогикалық жүйесін
теориялық тұрғыда негіздеу және педагогикалық эксперименттік жұмыста
тиімділігін тексеру.
Зерттеудің обьектісі:
Қазақ мектептеріндегі оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеудің пәні:
Қазақ мектебінің оқу – тәрбие үрдісінде оқушының ұлттық келбетін
қалыптастыруда патриоттық тәрбиені ұйымдастыруды теориялық тұрғыда негіздеу
және сыныптан тыс уақыттта тәрбие жұмысының әдістемесін жасау.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
Жалпы білім беру жүйесіне патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамасы жасалса;
ұлттық және жалпы адамзаттық мәдени құндылықтардың өзіндік ерекшеліктері
оқу-тәрбие үрдісінде ескеріліп, оқушылардың жас және жеке бас ерекшелігіне
байланысты патриоттық тәрбие берудің жүйесі педагогикалық мақсатқа қарай
жүзеге асырылса, онда оқушылардың бойындағы патриоттық құндылықтарды
қалыптастарудың тиімділігі арта түседі. Өйткені патриоттық тәрбие жалпы
адамзаттық және ұлтттық құндылықтар диалектикасына сүйенеді.
Зертеудің міндеттері:
- Қазақ мектебінің оқу-тәрбие процесін патриоттық тәрбие арқылы
ұйымдастырудың педагогикалық шарттарын анықтай отырып, іс-тәжірибеде
қолдану.
- Қазақ ағартушы педагогтары мен ойшылдарының патриоттық тәрбие туралы
ғылыми көзқарастарының тиімділігін көрсету;
- Жас ұрпақ тәрбиесін дамытуда қазақ ұлттық салт дәстүрлері арқылы
дамытудың жолдарын анықтап, оны қолдану әдістемесін ұсыну, тиімділігін
тәжірибе жүзінде тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы:
Қазақ баласының ұлттық келбетін қалыптастыруда патриотттық тәрбие мектептің
оқу-трбие үрдісінде пайдалануда тиімді ұйымдастыру арқылы тарихи және
мәдени құндылықтарға негізделген білім кеңістігін қалыптастыруға ықпалын
тигізеді.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері:
Этнопсихология, этнопедагогика жөніндегі ғылымдар негізделген теориялар мен
халық педагогикасы дәстүрлерінің жетістіктері, жеке тұлғаның даму теориясы,
іс-әрекет теориясы, қазақ халқының мәдени материалдық және рухани
құндылықтарын дамыту және пайдалану жөніндегі идеялар мен тұжырымдарды
зерттеу проблемасына байланысты педагогикалық еңбектер.
Зерттеудің көздері:
Зерттеу мәселесі бойынша қазақстандық, шетел ғалымдарының еңбектері, ресми
материалдар мен құжаттар (ҚР Білім беру туралы Заңы Қазақстан
Республикасының мәдени-этникалық білім беру тұжырымдамасы) қазақ
этнопедагогикасына қатысты тәлім-тәрбие жөніндегі тарихи педагогикалық
зерттеулер, бүгінгі таңда жүзеге асып жатқан халықтық тәрбие
тәжірибелерінің озық үлгілері әдіскерлік тәжірибелер, оқу әдістемелік
құралдар, бағдарламалар мен авторлардың кәсіптік тәжірибелерін меңгеруіне
күнделкті іс әрекетте пайдалана білуіне дағдыландырады және олардың саналы
көзқарасын қалыптастырады.
Зертеудің нәтижелігінің дәлелдігі мен негіздігі:
Теориялық - әдіснамалық тұрғыда дәлелденуі мен зерттеу пәніне, тәжірибе
жұмысына сәйкес әдістерді пайдалану мен тәжірибелік эксперименттік
жұмыстары мен жарияланған ғылыми-әдістемелік еңбектер негізінде қамтамасыз
етілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу №119 эстетикалық бағыттағы орта
мектептің іс тәжірибесіне енгізу.
Зерттеу әдістері:
Зерттеліп отырған мәселеге байланысты тарихи-философиялық, психологиялық,
педагогикалық және әдістемелік еңбектерге талдау жасау, мектеп құжаттарын,
озық тәжірибелерді талдау, бақылау, сауалнама, сұқбат, сұрақ-жауап өткізу,
әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестілігін және педагогикалық тиімділігін
тәжірбиелік-педагогикалық жұмыс барысында тексеру алынған деректерді
математикалық есептеу әдіс-тәсілі, мониторинг.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
- Тұлғаның бойында Қазақстандық патриотизмді қалаптастырудың теориялық-
тұжырымдамалық негіздері, патриоттық құндылықтарды айқындайтын тәрбие
жүйесі және патриоттық құндылығын қалыптастырудың факторлары
анықталды.
- Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің жүйесі, көрсеткіштері мен
өлшемдері айқындалды.
- Тәжірибелік эксперименттік жұмыстардың негізінде оқушыларға
патриоттық тәрбие берудің тиімді бағыттары, формалары мен әдістері
қарастырылды.
- Қоғамның әлеуметтік даму жағдайында мектеп оқушыларына патриотттық
тәрбие берудің ғылыми тұжырымдамалық негіздері айқындалды.
Зерттеудің практикалық мәні:
Ұсынылған ұлттық патриоттық тәрбие ұстанымдары, қазақстандық ғалымдардың
патриоттық мәселелерге байланысты ойлары тәрбие жұмысын ұйымдастыру
жүйесiн қалыптастыруға қосқан бiрден-бiр үлес болып табылады;
Оқушылардың ұлттық келбетін қалыптастыруға: Қазақстан Республикасы Білім
және ғылым министрлігінің тапсырысы бойынша түсірілген “Абылай хан“,
“Қабанбай батыр“, “Қазақстан мәдениеті мен өнері“ атты оқу-тәрбие
фильмдерi, “Қазақ батырлары“ атты слайдфильм, республикалық телеарналарда
ұйымдастырған телехабарлар, ұлттық мұражайларға саяхат жасау, қазақтың
ұлттық аспаптарына деген қызығушылықтарын арттыру жеке тұлғаның
бойындағы патриоттық құндылықтарды қалыптастыруға игi ықпал етедi;
1.1 Педагогика ғылымының негізгі карастыратын мөселесі адам төрбиесі
болғандықтан. Осы кезге дейінгі дамуы барысында ол өзінің теориялық
ауқымын кеңейтіп, жаңа мазмұнмен толықтырылуда және зерттеу бағыттарының
күрделенуіне байланысты іштей гылыми жіктелу процесі жүруде. Мүның
нәтижесінде өзге жеке ғылыми салаларымен қатар мәселен, жоғары мектеп
педагогикасы,кәсіптік бағдар беру педагогикасы т.б. оның
этникалықпедагогика деп аталатын білім саласын белгілейтін тармағы дүниеге
келді. Педагогика тарихының түрлі кезеңдерінде баланы ұжым арқылы
тәрбиелеу туралы айтылған педагогикалық тұжырымды ойлар сонау
Квинтиллианнан басталып, көне Египетте, Спарталықтарда, орта ғасырлық
қорғандарда жетекші орын алса, швейцария педагогы И.Г. Песталоцци мен неміс
педагогы Вильгельм Август Лайдың еңбектерінде көрініс тапты. Кеңестік
мектептер пайда болған алғашқы жылдардан бастап оның негізгі міндеттерінің
бірі - оқушылар ұжымын құру болып саналды. Кеңес өкіметі тұлғалық-бағдарлы
тәрбиеден бас тартып, тәрбиелік іс-әрекетті ұжымдық ортада құруды басты
нысана етті. Атақты педагогтар мен қоғам қайраткерлері А.В. Луначарский,
Н.К. Крупская, А. С. Макаренко, С.Т. Шацкий, В.П. Сухомлинскийлердің
еңбектерінен оқу-тәрбие жұмысында оқушыларды мақсатқа сай ұжымшылдыққа
тәрбиелеуді кеңінен насихаттағанын көруге болады. Соңғы педагогикалық
зерттеулер тәрбие ұжымдарын ұйымдастырудың тиімді түрлерін, тәрбие
ұйымдарын жетілдіру және топтастыру әдістерін (Т.Е.Конникова.,
Л.И.Новикова., М.Д.Виноградова., А.В.Мудрик., О.С. Богданова., И.П.Первин
т.б.) ұжымдық жұмыстың әдістері мен ұстанымдарын (Л.Ю.Гордин., М.П.Шульц
т.б.), ұжымдық қызметтің педагогикалық құралдарын (Э.С.Кузнецова.,
Н.Е.Щуркова т.б.) қарастырады. Қазіргі кезеңде Л.И.Новикова мен
Н.Л.Селиванова өз зерттеулерінде балалар ұжымын нығайту үшін сабақтан тыс
қарым-қатынас, таным, ойын т.б. іс-әрекет түрлерінің маңыздылығын ашып
көрсетсе, ұжымдағы көпшіліктің мақсаты жеке бас мәдениетінің түрлі қырларын
ашу, ұжымдық мақсат қою, ұжым мүшелерінің жеке шығармашылығын дамыту мен
әлеуметтік бағыттылығын жетілдіру сияқты ұжым теориясын құрайтын
құндылықтар әлі де зерттелуде. Жалпы орта білім беретін мектеп
балалардың қоғамдық бірлестіктері мен балалар қозғалысы сияқты түрлі
әлеуметтік институттардың оқушыларға ықпалын үнемі ескеріп отырады.
Балалардың қоғамдық бірлестіктері - балалар мен үлкендердің қалауы бойынша
олардың тілектері мен мақсаттарын іске асыратын талаптарын, қажеттіліктері
мен мұқтаждықтарын қанағаттандыруға бағытталған өздігінен ұйымдасқан, өзін-
өзі басқаратын қауымдастық. Бүгінгі күні балалар қозғалысы - баланың
қажетін анықтап, өздігінен қызмет ету арқылы бір нәтижеге жетуді көздеп,
әлеуметтік дамуын қамтамасыз етеді.
Этнопедагогика үгымын гылыми айналымға түңғыш енгізген чуваш
ғалымы Г.Н.Волков. Зерттеу объектісі халыктың тәлім-төрбие жөніндегі ұғым,
түсініктері, дәстүрлері, тәжірибесі болып табылатын ғылым саласы ретінде
жаңадан пайда болған этнопедагогика қалыптасу, даму үстінде. ,,Әсіресе,
соңғы онжылдықтарда оның зерттеу пәні, әдістері, халықтың педагогикалық
идеяларын бүгінгі тәрбиетеориясы мен практикасында жүзеге асырудың
жолдарымәселелерін карастырған бірқатар зерттеулер жүргізілген. Бүлардың
ішінде халықтық педагогиканың пайда
болуы, дамуы, қазіргі жәйі мәселелерін жан-жақты сөз етіп,оның теориялық-
методикалық мөселелерін анықтауға бағытталган еңбектердің маңызы
айтарлықтай.Халыктық педагогиканы теория жүзінде танытқан іргелі
зертеулердің қатарында оның историографиялық негіздемесін жасауға өз үлесін
қосқан Э.Д. Днепров, Г.К.Искаков, А.Ш.Гашимов: "Халықтық педагогика" және
"Этнопедагогика" үғымдарының ара жігін ажыратып,
зерттеу объектілерін анықтауға бағытталған Е.Л.Христова,Г.Н.Волков,
Я.И.Калбиков, И.С.Кон, АЭ.Измайловтәрбиенің этностық сипаты мен
педагогикалық процестегіхалық бүқарасының орнын әділ бағалап, халықтық
тәрбиеніқогамдық қажеттілік талабынан туған кұбылыс ретінде керсеткен
М.Ф.Шабаева, Г.С.Виноградов еңбектерін атауға боладыу*'
Соңғы уақыттардағы қоғамдық карым-қатынастардағы елеулі өзгерістер мен
жетістіктердің мәні мөдениеттің үлттық болмысын терең сезіндіріп, оны
әлемдік өркениетпен сабақтастыра дамытуға бағытталуымен ерекшеленеді. Бүл
оң өзгерістердің мәдениеттің қүрамды бөлігі - халықтық тәрбие тәжірибесі
мен оның даму тарихын зерттейтін пән болғаңцықтан этнопедагогика ғылымы
үшін де қатысы бар екені даусыз. Осы орайда этнопедагогика проблемаларының
өзектілігіне баса назар аударылуда. Көптеген зерттеулерде бүгінгі тәрбие
жағдайында озық педагогикалық дәстүрлерді сақтаудың маңыздылығы, халықтық
педагогика мен қазіргі
тәрбие тәжірибесін байланыстыру мөселесін шешуде талпыныстар жасалган. Бүл
түрғыда Н.Түрсынов Тәжікстан, В.И.Элашнили Ғрузия, Н.В.Павлова,
С.Темурова, А.Минаваров Өзбекстан, З.Кусейнова,Ж.Бешимов, Б.Анышев,
Т.Максутов Қырғызстан, А.Ф.Ильшентаев Башқүртстан жөне т.б. зерттеулері
асакөңіл аудартады.
Халықтық төрбиенің түрлі аспектілері сөз болғанбірқатар зерттеулерде
Битиева Н.Б., Қыдырәлиев К.Н., Насруллаева Н.Н., Байман Ф.Е. т.б.
халықтық педагогикалық білімдерінің жиынтығы ішінде, әсіресе патриоттық
тенденциялардың, отбасы тербиесі жөне адамгершілік жайлы қагидалардың,
эстетикалық, еңбекжәне ақыл-ой мәселелеріне қатысты түсініктердің орнын
бөліп атайды.Қазақстан жағдайында да халықтық педагогикалық ойларын бүгінгі
тәрбие мен білім беру барысында жүзеге асыруға бағытталған біршама тожірибе
жинақталған.Бүлардың ішіңде, өсіресе, халқымыздың тәлім-тәрбиелік ой-
пікірлерінің зерттелу, жинақталу, жариялану жолы Қ Жарықбаевтың
еңбектеріңде айқын керініс тапқан. Ал бірқатар ғалымдар А.Кобесов,
С.Қалиев, С.Үзақбаева жөне т.б. еңбектерінің нәтижелері тарихи-
педагогикалық проблеманың бүгінгі міндеттерін шешуде халық даналығын
басшылыққа алуды жүктейді. Көрнекті түлғалар Әл-Фараби, ХҮ-ХІХ
ғасырлардағы ақын-жыраулар, Ы.Алтынсарин, А.Қүнанбаев, Ж.Қүдайбердіүлы,
М.Жүмабаев шығармашылықтарының төлім-төрбиелік астарлары сөз болған
бірқатар зерттеу мен мақалалар ерте замандардан-ақ өмір қажеттілігінен
туып, үнемі дамып келген халқымыз төрбиесінің өзіндік бітімімен болмысын,
дербестігін түсінуге көмектеседі. Бүгінгі таңдагы білім беру жағдайыңда
ұлттық тәрбиенің ерекшеліктершің есепке алыну қажеттігін ескертеді. Алайда
халықтық тәрбиенің зерттелу тарихына шолу халық шығармашылыгана арналған
зерттеулер мен жарияланымдарда оның ежелгі заманнан келе жатқан тарихи
қүбылыс екендігі айтылғанмен, халықтық педагогикалық ескерткіштері оқу
процесінде жөне кластан тыс жүмыстарда қодданылганмен, балалар мен жастарды
тербиелеуде оның ролі жайлы ойлар айтылғанмен көптеген ғылыми еңбектердің
олсіз түсы халық педагогикасын оқып үйренудің теориялық мәселелері
қамтылмайтындығын байқатады. Мәселен, осыған байланысты М.Ф.Шабаева кешенді
козқарастың жоқтығы, жеке топшылаулардың басымдылығы халық педагогикасының
шын өміршең және рухани фактор ретіндегі орнын бұрмалап түсіндіру қаупіне
алып келетіндігін орынды ескертеді. Этнопедагогика озінің ішкі курылымы мен
сан-салалы ғылымның басын қосатын аса күрделі білім саласы.
Әсіресе халық педагогикасын зерттеудің теориялық негізін анықтауда өз
саласындағы жетістіктермен қатар онымен сабақтас тамырлас ғылым
тарауларындағы жаңалықтардың орны өзгеше.
Қай халықтың болмасын тәрбие дәстүрлерінің пайда болып, жетілуі,
атқаратын қызметі уақыт пен кеңістіктен тыс қүбылыс емес, қайта бүл
процестер қоғамдагы әлеуметтік-экономикалық, тарихи өзгерістермен, ғылым
мен мәдениеттің өркендеуімен, өзге де қызмет түрлерінің дамуымен тығыз
байланысты.Осы орайда халқымыздың тарихи жолында жинақтаған тәрбие
тәжірибесімен педагогикалық ойлары көрініс беретін салт-дәстүр, халық
творчествосының түрлі жанрлары, шаруашылық кәсібі, қоғамдық
өмірі,материалдық мәдениет ескерткіштері этнопедагогиканың ғылыми зерттеу
объектісіне айналуы аса қажет.
Сонымен қатар, ұрпақ бойындағы ерлiк сезiмiн оятып, туған жерге деген
сүйiспеншiлiгiн қалыптастыруда Аймауытов Ж., әл-Фараби, Байтұрсынов А.,
Баласағұн Ж., Бөкейханов Ә., Гумилев Л.Н., Диваев Ә., Досмұхамедов Х.,
Дулатов М., Қашқари М., Құдайбердиев Ш., Левшин А., Потанин Г.Н.. Радлов
В.В., т.б. мәдени мұралары шешуші рөл атқарады.
Жас ұрпаққа патриоттық тәрбие берудің теориялық-әдiснамалық негiздерi
философиялық ілімде Алтаев Ж., Айталы А., Гершунский Б.С., Есiм Ғ.,
Изотов М., Кiшiбеков Д., Қасабеков А., Нысанбаев Ә., Сәрсенбаев Н., т.б.,
тарих саласы бойынша Ахметова Л., Қасымбаев Ж., Қозыбаев М., Мыңжанұлы
Қ., Смағұлов О., Тұрлығұлов Т., Жұртбаев Т., Шоқай М., филологиялық
еңбектерде Әуезов М., Дәуiтұлы С. Жолдасбеков М., Жұмадiлов Қ.,
Кекiлбаев Ә., Келiмбетов Н., Мағауин М., Мұқаметқанов Қ., Мұқанов С.,
Салғарин Қ., Сейдiмбек А., т.б. еңбектерiнде зерделенген.
Қазақстанда бiлiм мен тәрбие iсiнiң даму мәселелерi, патриоттық
тәрбиенің тарихи-педагогикалық қырлары Әлмұхамбетов Б.А., Бержанов Қ.Б.,
Беркiмбаева Ш.К., Қалиев С.Қ., Құнантаева К.Қ., Сейдахметова Л., Сембаев
Ә.I., Сытдықов Ә., Тәжiбаев Т., Нұрахметов Н.Н., Храпченков Г.М., т.б.
еңбектерінде баяндалған.
Патриоттық тәрбие адамгершiлiк тәрбиенiң негізгі құрамдас бөлігі екені
Iлиясова А.Н., Байсерке Л.А., Бейсенбаева А.А., Жампейсова Х.Қ., Ким А.,
Көшербаева А.Н., Майғаранова Ш., Нұрғалиева Г.Қ., Орынбасарова Э.А.,
Төлеубекова Р.К., т.б. еңбектерінде зерттелген.
Патриоттық тәрбие берудiң этникалық және ұлттық негiздерi
Бейсембаева А., Бөжиг Ж., Валеев И.И., Волков Г.Н., Ғаббасов С., Джаңабаева
Р.А., Ешiмханов С., Жұмаханов Ә., Измайлов Э., Қалиев Ж.Қ., Қожахметова
К.Ж., Құсайынов А.Қ., Наурызбай Ж., Рождественская Р.Я., Сухомлинский В.А.,
Таубаева Ш., Ұзақбаева С.А., т.б. зерттеу еңбектерінде жүйеленіп берілген
Тәрбие үрдісінде тұлғаны әлеуметтендiру, оның гуманистік көзқарасын
және азаматтығын қалыптастыру мәселесі Арынғазин Қ.М., Аганина Қ.Ж.,
Батталханов Е.З., Криворотова Д.А., Мақатова Ж.А, Меңлiбекова Г.Ж.,
Менлибаев К.Н., т.б. еңбектерінде көрініс тапқан. Зерттеу мәселесінің
психологиялық негіздері Аймауытов Ж., Выготский С., Жарықбаев Қ., Жүкеш Қ.,
Момышұлы Б., Мұқанов М., Оразбекова К., Рубинштейн С.Л., Темірбеков А.,
т.б. еңбектерінде зерделенген.
Патриоттық тәрбиенің негізгі құрамдас бөлігі әскери-патриоттық, дене
тәрбиесі және оның дамуы Аронов А.А., Конпиев Н.М., Минжанов А., Н.Ромашов,
Нұрмұқашева С., Храпченков В.Г., т.б. ғылыми жұмыстарында әскери тәрбиенің
патриоттық мәселелерді шешудегі бағыттылығы қамтылады.
Жалпы білім беретін мектептерде, мектеп-гимназияларда патриоттық
тәрбие берудің мазмұны мен әдістері, ұстанымдары, технологиялары Агапова
И.А., Аронов А.А., Бекмұхамедов Б.М., Датский В., Конжиев Н.М., Коновалова
Г.А., Мазыкина Н.В., Матвеева С.В., Матушкин С.Е., т.б. еңбектерінде
шешімін тапқан.
Болашақ мұғалімдердің педагогикалық іс-әрекетін қалыптастыру, әскери
мамандарды патриоттық тәрбие ісіне бейімдеу мәселелері, тұлғалардың өмiрi
арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеуде Әбдіраман Ш., Әбілғазиева К.Т.,
Г.Қ.Белгібаева, Дүйсенбаев А.Қ., Жұматаева Е.Ө., Зима М.В., Исаева З.,
Каргин С.Т., Көбесов А., Құсайынова Д., Момынбаев Б.К., Мұратханова Р.,
Мұхамединова Н.Ә., Халитова И.Р., т.б. еңбектерін атауға болады.
Қоғамның әлеуметтік даму жағдайына байланысты Қазақстандық идея
тұрғысынан қоғамда патриоттық құндылықты қалыптастыру факторлары:
мемлекетіміздің тәуелсіздігі мен егемендігін сақтау, еліміз бен жерімізді
ұрпақтан –ұрпаққа аманаттап отыру; ұлттың ұлт болып қалыптасуының негізгі
белгісі ұлттық тіл, яғни, қазақ тілін ұлтаралық тілдер мәртебесіне
жеткізу; мемлекеттік тіл ретінде дамып, қалыптасуын жетілдіру әр азаматтың
міндеті болып табылуы қажет; мемлекеттік тіл, ресми және республикада
тұратын басқа халықтардың тіліне деген құрмет; ұлтттық тарихи және мәдени
мұраларға деген сүйіспеншілік пен құрмет; ұлттық экономикалық даму
процесіне өз үлесін қосу; табиғатты қорғау және экологиялық мәдениетті
қалыптастыру; әлемдік техникалық прогрестің алдыңғы қатарынан көріну,
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясына сәйкес кәсіби мамандар қалыптастыруға жағдай жасау, т.б.
қамтылады. Патриотизмнiң қалыптасуының тарихи алғышарттарына ғылыми талдау
жасау барысында оқушыларға патриоттық тәрбие берудің әдiснамалық негiзiн
тұлғалық, іс-әрекеттік, әлеуметтік, аксиологиялық, мәдениеттану,
өркениеттiк, жүйелiлiк тұғырларын саралай отырып, бүгінгі оқушы-жастарды
тәрбиелеудің тұжырымдамасы теориялық тұрғыда негізделді
Кесте 1 - Оқушыларға патриоттық тәрбие беру мәселесін зерттеуге
қажетті әдіснамалық тұғырлар
Әдіснамалық тұғырлар Тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтарды
қалыптастыру жүйесі
Аксиологиялық Жалпыадамзаттық құндылықтар. Ұлттық
(В.И.Загвязинский, құндылықтар. “Адам-Қоғам-Табиғат“ жүйесіндегі
Г.Қ.Нұрғалиева, т.б.) құндылықтар. Жаңа әлеуметтік қауымдастықты
түсіну және қабылдау. Тұлға – қоғамда және
қоғамдық дамудағы негізгі құндылық.
Мәдениеттану Тұлғаны жалпыадамзаттық мәдениетті меңгеруге
(М.Н.Скаткин, бейімдеу.
И.Я.Лернер, Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан ұлттық мәдениеттің
В.В.Краевский, жиынтығының тұлға бойында көрініс беруі.
А.Сейдімбек, Мәдениет аясында жеке тұлғаның өзін-өзі іске
Ж.Наурызбай, т.б.) асыруы.
Өркениеттiк Жалпыадамзаттық мәдениет пен құндылықтарды
(Г.Б.Корнетов, т.б) тұлға бойына менгертуге ықпал ету. Ұлттық
және жалпыадамзаттық құндылықтарды кіріктіру
арқылы жалпыадамзаттық патриоттық құндылықтар
жүйесін қалыптастыруға бейімдеу.
Жүйелілік (С.А.Смирнов, Ақиқатты жүйелілік тұрғыдан қабылдау. Ұлттық,
Г.А.Уманов, қазақ, қазақстандық, жалпыадамзаттық патриоттық
Т.С.Сабыров,т.б.) құндылықтар жүйесі тұрғысынан іске асыруға
бағыттау.
Тұлғалық (Л.С.Выготский,Тұлғаны құндылық ретінде қабылдау.
С.Л.Рубинштейн, Тұлғаның субъектілік тәжірибесінің ерекшілігі
А.А.Бейсенбаева, (даралығы).
Ж.И.Намазбаева, т.б.) Тұлғаның әлеуеті мен мәндік күшін ашуға
бағыттау.Тұлғаның қатынастар жүйесі мен
бағдарының өзара әрекеттесуі.
Іс-әрекеттік Объектінің біртұтастығын және оның тетіктерін
(С.А.Смирнов, ашуға бағыттау. Алдына мақсат қоя білу,
Ж.А.Қараев, т.б.) іс-әрекетін жоспарлау, бақылау, баға беру.
Әлеуметтік (А.М.Новиков,Тұлға тәрбиесі - әлеуметтендіру үрдісі.
А.В.Мудрик, Тұлғаның дамуына ықпал ететін әлеуметтік орта
В.А.Сластенин, мен тәрбиелік кеңістікті орнықтыру. Әлеуметтік
З.У.Кенесарина, т.б.) қарым-қатынас негізінде тұлғаның патриоттық
құндылығын қалыптастыруға бағыттау.
Жоғарыда көрсетілген әдіснамалық тұғырлардың өзара ықпалдасуы тұлғаның
бойындағы патриотизмдi қалыптастыратын микрофакторлар (отбасы, ағайын-тұма,
жолдас, әртүрлi қоғамдық ұйымдар,т.б.); мезофакторлар (ауыл, қала, аймақ,
облыс, т.б.); макрофакторлар (мемлекет, әлеуметтік орта, қоғам, ел,
т.б.), мегафакторлар (әлемдiк кеңiстiк) өзара кiрiктiру арқылы жағдай
тудыра отырып патриот-тұлғаны қалыптастыруға болады. Ғылыми еңбектердегі
патриотизм, Қазақстандық патриотизм ұғымдарына теориялық талдау жасай
келе, Қазақстандық патриотизм - Қазақстанды мекендейтiн барлық ұлт пен
ұлыстардың, халықтардың Қазақстан мемлекетi әлемдiк биiктен көрiну жолында
бiлiм, мәдениет, экономика, әлеуметтік тұрғыда дамуына жағдай жасай отырып,
елiмiздегi бейбiтшiлiкті, бiрлiк пен тәуелсiздiктi сақтау үшiн барлық күш -
жiгерiн жұмсау,- деп тұжырым жасадық. Ал Қазақстандық патриотизмдi іске
асыру көп ұлтты Қазақстанда бiрлiк пен елдiктi сақтай отырып,
демократияландырылған, әлемдiк өркениеттен орын алу идеологиясына
негiзделген стратегиялық бағыт-бағдар болып табылады. Бүгiнгi жаһандану
үрдiсiнде, патриотизм ұғымы халықтар мен ұлттардың өз Отанына, мемлекетiне
деген сүйiспеншiлiгiмен қатар, әлемдiк дамудың тыныштығы мен бейбiтшiлiгiн
сақтау үшiн барлық күш жiгерiн жұмсау, яғни жалпыадамзаттық патриотизм
тұрғысынан қарастырылады. Тәрбиенiң негiзi болып саналатын жалпыадамзаттық
құндылықтардың бiрi – тәрбиенiң басқа адамға деген қажеттiлiгi, басқа
адамдарды сүйе бiлу қажеттiлiгi болып табылады. Философиялық тұрғыда рухани
құндылық, соның ішінде патриотизм рухани сұраныстарды қанағаттандыратын
және тұлғаның рухани әлемін байытуды көздейді. Тұлғаның бойындағы
руханилық өлшемдер оның ой- санасында, мінез-құлқында, іс-әрекетінде
ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтардың үйлесуі, қалыптасуы деп
көрсетеді. Жалпыадамзаттық құндылықтар – халықтың, түрлі діннің, әрқилы
дәуірдің рухани мақсаттарын жақындастыратын құбылыс. Зерттеуіміздің негізгі
мақсаты тұлғаның бойында тәрбиенің негізгі өзегі болып табылатын патриоттық
құндылықты қалыптастыру. “Құндылық” (И.Кон, В.А.Караковский,
А.Г.Здравомыслов, В.А.Ядов, В.П.Тугаринов, С.Қалиев, Ж.Наурызбай,
Г.Қ.Нұрғалиева, Р.К.Төлеубекова, т.б. ғылыми зерттеулерінде) – Отан, адам,
тұлға, өмір, адамдардың бір-біріне мейрімділік қарым-қатынасы, шыншылдық,
әділеттілік, білім, ғылым, өнер, еңбек, адамның өмір сүруіне деген
материалдық жағдайдың болуы, т.б. болып саналады. Тұлғаның бойындағы
патриоттық құндылықты айқындауда жоғарыда патриотизмге берiлген
анықтамаларға және құндылық, адамгершiлiк құндылық ұғымдарын философия,
педагогика, психология ғылымдары тұрғысынан саралайтын болсақ, тұлғаның
бойындағы патриоттық құндылық дегенiмiз - елi мен туған жерiн, Отанын
сүю, мемлекеттiң тәуелсiздiгi мен бейбiтшiлiгiн, әлемдік тыныштықты
сақтау үшiн күресу, өзінің ана тілін, дінін, салт дәстүрін бүгінгі заман
талабына сай ұлттық мүдде негізінде жетілдіру, қоғамдағы iзгiлiк қарым-
қатынасты, табиғат пен адам арасындағы мейрiмдiлiктi, ұлтаралық мәдениеттi
дамыту. Тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтарды қалыптастырудың
негізгі көзі – отбасы, әулет, әлеуметтік орта, аймақ, мемлекет, әлемдік
кеңістік болса, тұлғаның бойындағы патриоттық құндылық - қазақ патриотизмі,
ұлттық патриотизм, Қазақстандық патриотизм, жалпыадамзаттық патриотизм
арқылы көрініс бере отырып, тұлғаның бойында құндылықтың жоғары
көрсеткіштері -мемлекет және ұлт алдындағы міндет, парыз, намыс, ұлттық
рух, ұлттық сана, және ұлттық тарихқа, салт-дәстүрге деген
сүйіспеншіліктері қалыптасады.
1.2 Отансүйгiштiк рух - қазақ елiнiң әлемдiк өркениеттi елдер көшiне
қосылып, дүниежүзiлiк қауымдастықтан лайықты орын алуына мүмкiндiк беретiн
бiрден-бiр күш. Білім беру мен тәрбиенің негізгі міндеті – Отаннына, өз
елінің ұлттық құндылықтарына, дәстүрі мен тарихына жері мен суына деген
сүйіспеншілігін арттырудан туады. Қазақ мектептерінде оқушыларға қазақ
халқының этностық ерекшеліктерін, тарихы мен мәдениетін, сондай-ақ халықтың
батыр ұл-қыздарының ерлік істерін дәріптеу жастарға патриоттық тәрбие
берудің және оны қазіргі жағдайда зерттеудің қажеттілігін арттыра түседі.
Қазiргi кезде Қазақстандық патриотизмді қалыптастыруға үлкен мән берiлiп
отырғандығы Қазақстан Республикасы Конституциясында, Қазақстан Республикасы
“Бiлiм туралы“ Заңында, Қазақстан Республикасы Мемлекеттiк “Бiлiм“
бағдарламасында, Қазақстан Республикасы Президентiнiң республика халқына
жолдауларында, Қазақстан Республикасы тарихи сананы қалыптастыру, Қазақстан
Республикасы мәдени-этникалық білім беру тұжырымдамаларында, “Адам
құқықтарының жалпыға бiрдей декларациясында“, “Бала құқығы туралы
декларацияда“ және үкiметтiң құжаттарында, ғылыми-зерттеу жұмыстары мен
ағымдағы басылым беттерiнде айқын аңғарылады.
Патриоттық тәрбиенiң күре тамыры Күлтегiн, Тонiкөк, ХҮI-ХҮIII
ғасырда елi мен жерi үшiн жан аямай күрескен Жалаңтөс, Қарасай, Қабанбай,
Бөгенбай, Наурызбай және т.б батырлар ісінен бастау алады.
Бесік жырынан бастап
ерлікке баулу дәстүрлері түркі халқына тән негізгі ырымдар. Халқымыздың
бойындағы отансүйгіштік құндылықтарды ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған
заңдылық тұрғысынан да қарауға болады. Бұған дәлел көне түркі заманындағы
патриоттық құндылық Күлтегін жазбаларында былай деп суреттеледі: “Елтеріс
қағанның алғырлығы, еліне деген сүйіспеншілігі Күлтегіннің қанына ана
сүтімен сіңді” – деген көне жазу қазақ халқының бойындағы ұлттық патриотизм
сезімдері бүгін ғана пайда болған жоқ, ол ежелден-ақ туындап, дамып келе
жатқан қасиет деуге болатындығын көрсетеді. Сонымен қатар, ұрпақ бойындағы
ерлiк сезiмiн оятып, туған жерге деген сүйiспеншiлiгiн қалыптастыруда
негізгі орын алады.
Ақын-жыраулар халыққа өнегелі сөздерімен ықпал етіп, оларды іргелі
ел, берекелі жұрт болуға шақырды. Жыраулар жаугершілік заманда хандар мен
бектердің ақылгөй кеңесшісі болып, жорықтарға бірге аттанды, ру тайпаларға
басшылық етті, сұрапыл қанды майдан көріністерін жырға қосты, ерлікті
мадақтады, шейіт болған батырларды жоқтап, ел қайғысын бөлісті.
Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі халықтың береке бірлігін, Отанға адалдығын
сақтау, намысты қолдан бермеу, өз Отанын жаудан аянбай қорғау – ат жалын
тартып мінуге жарайтын қазақ баласының қасиетті борышы екендігін Шалкиіз,
Ақтамберді, Бұқар жырау, Шал ақынның өлең-жырларынан көре аламыз.
Бұқар жырау:
Ер жігітке жарасар
Қолына алған найзасы,
Би жігітке жарасар
Халқына тиген пайдасы – деген екен.
Ал Ақтамберді жырау болса:
Жауға шықтым ту байлап,
Шепті бұздым айғайлап.
Дұшпаннан көрген қорлыққа,
Жалынды жүрек қан қайнап
Ел-жұртыңды қорғайлап,
Өлімге жүрміз бас байлап – деген жыр жолдарымен халықты батырлыққа,
батылдыққа шақырған.
Қазақтың айбынды ақындарының бірі Махамбет Өтемісұлы қазақ
шаруаларын бостандық үшін күреске шақырып, қара халықты бақытқа жеткізуді
армандап өткен. Ол өзінің үзеңгілес серігі Исатай мен халықтың ерлігін,
олардың адамгершілік қасиеттерін жыр етті.
Өз халқына, ұлтына деген патриоттық сезімді қазақ ағартушылары
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев шығармаларынан да көруге болады.
Ш.Уәлиханов жақсы зерттеген және өзінің патриоттық сезімін: “Менің
патриоттық сезімім ірбіт сандығындай (матрешка сияқты бір сандықтың ішінде
бір сандық, оның ішінде тағы бір сандық) мен ең алдымен өз отбасымды, туған-
туыстарымды қадірлеймін, одан соң ауыл-аймақ, ел-жұртым, руластарымды, одан
соң халқымды, одан соң Сібір орыстары, Ресей жұртын қадірлеймін”, – деген
екен. Бұл тұжырымнан патриотизм отбасынан бастау алып әулет, тумаластарға
деген сүйіспеншіліктен барып халыққа деген махаббат және сол кездегі
алдыңғы қатарлы елдердің бірі Ресейді атап көрсетуі де патриотизмнің
халықаралық мәдени қатынастардың да негізі екенін көрсетеді.
Қазақта ең алғаш қазақ балалары үшін халық мұрасына, салт-дәстүріне,
ерлік, адамгершілік тәрбиесіне негіздей отырып, оқулық жазған Ы.Алтынсарин
болды. Ол көшпенді елдің баласына ғылым-білім, өнер үйретуді армандады.
Абай Құнанбаевтың еңбектерін зерделеп қарайтын болсақ, жастарды ерлік
рухта, патриотизмге баулып, намысын, ар-ожданын, адамгершілік қасиеттерін
тудыратын жыр жолдарын кездестіреміз. Оның “Адамзаттың бәрін сүй бауырым
деп” деген сөзі, барша жұртшылықты жауласу, күш көрсету дегенді білместен,
тек тату-тәтті өмір сүруге шақырады.
Қарап отырсақ, қай кезде болмасын халық игілігі үшін еңбек еткен
ағартушылардың, ақын-жыраулардың барлығының мақсат-мүддесі қазақ халқын тек
бірлікке, ынтымаққа шақыру, ешкіммен жауласпау, оқу білімге уағыздау,
адамгершілікті, адал шыншыл болуға, өз Отанын сүюге, отаншылдық,
отансүйгіштік қасиеттерді әр адамның бойына дарытуға ұмтылған. Бұл бүгінде
Қазақстанның, Елбасымыз Н.Назарбаевтың “әр этностың ұлттық сезімін сыйлап,
бірде-бір ұлтпен қарама-қайшылық туғызбау” деген бағытымен үндесіп жатыр.
Қазақ халқының батыр ұлы Бауыржан Момышұлының өнегелі өмірі бір
төбе. Жазушының көптеген еңбектерінің ішінен “Соғыс психологиясы” атты
шығармасын ерекше атап өтеміз. Өйткені,мұнда патриотизм және оған тәрбиелеу
хақында өрелі пікірлер бар. Ол патриотизм туралы айтудан бұрын оның келіп
шығу тегіне үңіледі, ұлттық мақтаныш дегеніміз “белгілі бір ұлт адамының
жеке мақтаныш сезімі, ...өз ұлтын сыйламаса және оны мақтан тұтпаса, ол барып
тұрған арамза, Отансыз қаңғыбас” дей келе ұлттық рух тамаша қасиеттерге ие,
...адамдар ғана Отандастарының алдындағы өз халқының және ең алдымен
халықтардың бауырластығы алдындағы өз борышын терең де жоғары сезінеді.
Адамның жеке психологиясының әскери қызметтегі маңызын аша келіп,
Б.Момышұлы: “патриотизм – Отанға деген сүйіспеншілік. Жеке адамның аман
саулығы, қоғамдық, мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын,
өзіңнің мемлекетке тәуелді екеніңді сезіну, мемлекетті нығайту дегеніміз
жеке адамды күшейту екенін мойындау; қысқасын айтқанда, патриотизм
дегеніміз мемлекет деген ұғымды оны жеке адамның барлық жағынан өткені мен
бүгінгі күнімен және болашағымен қарым- қатынасын біріктіреді”, – деп
терең, жан-жақты анықтама берген. Қаһарман жазушы біз іздеп отырған “ұлттық
патриотизм”, “қазақстандық патриотизм” ұғымдарына философиялық анықтама
беруге ұмтылған. Ол “ұлттық патриотизм – бұл ұлттың ішіндегі жеке адамның
асыл белгісі мен қасиеті – өз халқына деген сүйіспеншілігі, өз халқымен қан
жағынан да және шыққан тегі, территориясы, тілі, тұрмыс-тіршілігі, мінез-
құлқы, психологиялық және этнографиялық ерекшеліктері, қалыптасқан тарихи
дәстүрлері жағынан да әбден айқын, әрі дербес басқа қасиеттері және
ерекшеліктерімен де байланысты”.
Заман ілгері жылжып, адамзат санасы неғұрлым биікке иек артқан сайын
оның алдындағы міндеттердің де мәртебесі биіктеп, ауқымы кеңейіп, мәні
күрделене түспек.
Негізгі бөлім
2.1 Тәрбиені қажет ету адамньң пайда болуымен бірге туды жене адам
қоғамы қанша өмір сүрсе, сонша өмір сүріп келеді. Осыған орай тәрбиенің
дамуын халықтьң, этностық қатысуымен алға басуын ескермеу заңсыз. Мекгептер
пайда болғанға дейін түлға қалыптастыруда ғасырлар бойы қалыптасқан
төрбиенің халықтық дәстүрлері шешуші роль атқарды. Халық ұрпақтан ұрпаққа
өзінің қоғамдық жөне әлеуметтік тежірибесін, рухани байлығын, үлкеннен
кішіге қүрметі ретінде мұра етіп келді, сол арқылы қоғамның материалдық
жөне рухани медениеті тарихын туғызды. Халыктың рухани өмірін анықтаушы
жейттер еңбектен, табиғаттан, ішкі дарындылықтан, табиғилықтан және
адамгершіліктен туындады. Дәл осылар тәрбиенің нағыз халықтық сипаттарын
айқындап берді.
Халыққа сөзбен әсер етудің сан түрлі төсілдері белгілі, сезім мен
санаға ықпал ету шараларының көптеген түрлері бар. Дәстүрлі бата-тілектер
өсерлі ықпал етуді көздеді. Әрине шаралар қолдану мен сөзбен әсер етуде.
Халықгық педагогика сезімге ықпал жасау шарттарын естен шығармады. Балалар
достарына, есейе келе өзіне, үлкен ағаларына, ата-аналарына, ауыддастарына
ант берді. Балалар ортасындағы серттер сөзге, достыққа берік болу міндеті
сипатыңда болды. Халықгық пікір анттарға байыпты қарым-қатынасты ұдайы
қолдап отырды.
Жетілген адам тәрбиелеудің халықтық бағдарламасы кең. Және оны жүзеге
асыру құралдары да сан алуан.
Қазақта ең алғаш қазақ балалары үшін халық мұрасына, салт-
дәстүріне, ерлік, адамгершілік тәрбиесіне негіздей отырып, оқулық жазған
Ы.Алтынсарин болды. Ол көшпенді елдің баласына ғылым-білім, өнер үйретуді
армандады.
Абай Құнанбаевтың еңбектерін зерделеп қарайтын болсақ, жастарды ерлік
рухта, патриотизмге баулып, намысын, ар-ожданын, адамгершілік қасиеттерін
тудыратын жыр жолдарын кездестіреміз. Оның “Адамзаттың бәрін сүй бауырым
деп” деген сөзі, барша жұртшылықты жауласу, күш көрсету дегенді білместен,
тек тату-тәтті өмір сүруге шақырады.
Қарап отырсақ, қай кезде болмасын халық игілігі үшін еңбек еткен
ағартушылардың, ақын-жыраулардың барлығының мақсат-мүддесі қазақ халқын тек
бірлікке, ынтымаққа шақыру, ешкіммен жауласпау, оқу білімге уағыздау,
адамгершілікті, адал шыншыл болуға, өз Отанын сүюге, отаншылдық,
отансүйгіштік қасиеттерді әр адамның бойына дарытуға ұмтылған. Бұл бүгінде
Қазақстанның, Елбасымыз Н.Назарбаевтың “әр этностың ұлттық сезімін сыйлап,
бірде-бір ұлтпен қарама-қайшылық туғызбау” деген бағытымен үндесіп жатыр.
Отанға деген сүйіспеншілік, ұлтына деген ыстық сезімді Алашорда
қайраткерлері А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, С.Торайғыров,
Т.Рысқұлов, Ә.Бөкейханов, М.Шоқай т.б. еңбектерінен де кездестіреміз.
А.Байтұрсынов:
– Қазағым елім!
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып.
Талауда малың,
Қамауда жаның,
Аш көзіңді оянып... – десе,
М.Дулатов:
“Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты” – дейді. Ал.С.Торайғыров:
Қараңғы қазақ көгіне
Өрмелеп шығып күн болам!
Қараңғылықтың кегіне,
Күн болмағанда кім болам? – деп, жастарды өнер-білім алып, жарыққа талпыну
Отанға пайдалы азамат болу екендігін сан қайталап еске салады. Алаштың осы
– біртуар ұлдарының бұратана халық болмаймыз, өз алдымызға тәуелсіз ел
боламыз деп қазақ елі, қазақ жастарына қалдырған өсиеттері өз иесіне енді-
енді ғана жетіп жатыр. Сонымен қатар, қай заманда болсын адамзат алдында
тұрған ұлы мұрат-міндеттердің ең бастысы өзінің ісін, өмірін жалғастыратын
салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Ұрпақ тәрбиесін келешек қоғам қамын
ойлау тұрғысынан қарастырып, М.Дулатов “бастауыш мектепте алған тәрбиенің
әсері күшті, сіңімді болуы қай халықтың мектебінде болса да, оқу кітапшасы
ана тілінде өз ұлтының тұрмысынан һәм табиғатынан жазылып, баяндап оқытуды,
осылай біліп баяндап оқытқанда, жас баланың ойына, қанына, сүйегіне керекті
мағлұмат алып шығады”, – деген болатын. Жас ұрпақты ұлттық бірлікке,
Отанын, елін, жерін сүюге, ұлттық тәуелсіз мемлекетті нығайтуға өз үлесін
қосуға тәрбиелеуде көркем шығарманың маңызы зор. Көркем шығармаларда
отансүйгіштік сезімді ардақтап, батырлық, ерлікті мадақтаған, ақылдылық,
парасаттылық, достық тәрізді адамгершілік игі қасиеттер дәріптелген. Бұл
тақырыпта әңгіме, ертегі, өлең, жырлар туғанын, оларда халықтың батырлық,
ерлік істерді және оны жасаушыларды ардақтағанын білуге болады.
Патриотизмнің тарихи, элементтері туған жерге, ана тіліне, салт-дәстүріне
сүйіспеншілік түрінде ықылым заманнан қалыптаса бастаған. Таптық қоғамда
патриотизмнің мазмұны да таптық тұрғыда көрініс табады, өйткені әрбір тап
Отанға деген көзқарасын өз мүддесі тұрғысынан білдіреді.
“Патриот – Отанын, халқын, жері мен суын шынайы сүйетін, халық мүддесі үшін
бар күш-жігерін, қабілетін аямайтын адам. Олар – өз Отанының жалынды
патриоты, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығының озаттары.
Өз Отанын, халқын шексіз сүюшілік – барша күш-жігерін Отан мүддесіне
арнаған адамға тән терең сезім. Волгадағы шайқас барысында Совет
халықтарының патриотизмі, Отанға деген сүйіспеншілігі майдандағы әскер
арасында, тылда еңбеккерлер арасында айқын көрінді. Мұндай тұлғалар тек
біздің Совет елінде ғана ұлы интернационализм мен советтік патриотизм
топырағында өсе алады” – деп, қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде
көрсетілген.
Қазақ совет энциклопедиясында “патриотизм” – дегеніміз (грек patrіotes –
отандас, patrіo – Отан, туған жер) отанға деген сүйіспеншілік. Бойындағы
күш қуаты мен білімін Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау, туған жерін, ана
тілін, елдің әдет-ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту сияқты патриотизм
элементтері ерте заманнан қалыптаса бастайды, – деп көрсеткен.
Үлкен совет энциклопедиясында “социалистік қоғам азаматының патриотизмі өз
Отанына, бүкіл социалистік елдер ынтымақтастығына берілгендік пен
адалдықтан тұрады” – делінген.
Педагогикалық сөздікте “...патриотизм өз халқына, Отанға деген сүйіспеншілік
...пролетарлық интернационализммен берік байланысқан” – деп көрсетілген.
Ю.К.Бабанскийдің “Педагогика оқулығында “патриотизм ...(грек тілінен
аударғанда – Отан) әдетте Отанға сүйіспеншілік деп аталатын, нақты бір
әрекет бейнесінде және қоғамдық сезімдердің күрделі жиынтығында көрініс
беретін, балаларының Отан – Анаға деген көзқарасын сипаттайтын қоғамдық
және адамгершілік принцип”, – деп көрсетілген.
Қазақ халқының батыр ұлы Бауыржан Момышұлының өнегелі өмірі бір төбе.
Жазушының көптеген еңбектерінің ішінен “Соғыс психологиясы” атты шығармасын
ерекше атап өтеміз. Өйткені,мұнда патриотизм және оған тәрбиелеу хақында
өрелі пікірлер бар. Ол патриотизм туралы айтудан бұрын оның келіп шығу
тегіне үңіледі, ұлттық мақтаныш дегеніміз “белгілі бір ұлт адамының жеке
мақтаныш сезімі, ...өз ұлтын сыйламаса және оны мақтан тұтпаса, ол барып
тұрған арамза, Отансыз қаңғыбас” дей келе ұлттық рух тамаша қасиеттерге ие,
...адамдар ғана Отандастарының алдындағы өз халқының және ең алдымен
халықтардың бауырластығы алдындағы өз борышын терең де жоғары сезінеді.
Адамның жеке психологиясының әскери қызметтегі маңызын аша келіп,
Б.Момышұлы: “патриотизм – Отанға деген сүйіспеншілік. Жеке адамның аман
саулығы, қоғамдық, мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын,
өзіңнің мемлекетке тәуелді екеніңді сезіну, мемлекетті нығайту дегеніміз
жеке адамды күшейту екенін мойындау; қысқасын айтқанда, патриотизм
дегеніміз мемлекет деген ұғымды оны жеке адамның барлық жағынан өткені мен
бүгінгі күнімен және болашағымен қарым- қатынасын біріктіреді”, – деп
терең, жан-жақты анықтама берген. Қаһарман жазушы біз іздеп отырған “ұлттық
патриотизм”, “қазақстандық патриотизм” ұғымдарына философиялық анықтама
беруге ұмтылған. Ол “ұлттық патриотизм – бұл ұлттың ішіндегі жеке адамның
асыл белгісі мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz