Жеңіл атлетикадағы спорттық дайындық жүйесі, дене қасиеттері дайындығы түрлері
1. Жеңіл атлетикадағы спорттық дайындық жүйесі
1.1. Жеңіл атлетика спорты түрлері және классификациясы
1.2. Жеңіл атлетикадағы жаттығу негіздері
1.3. Жүгіру түрлеріндегі жаттығуды орындау қарқыны
1.4.Спорттық бап, оны қалыптастыру және сақтау
1.5. Жаттықтыру әдістемелері мен құралдары
1.6. Спорттық жаттығуды жүргізудің негізі . cабақ өткізу
1.7. Оқу.жаттығу жұмыстарын жоспарлау
2.ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІ ДАЙЫНДЫҒЫ ТҮРЛЕРІ
2.1. Жалпы дене дайындығы
2.2. Арнайы дене дайындығы
2.3. Негізгі арнайы дайындық (НАД 2)
3. ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІН АРТТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
3.1. Жылдамдық қасиет
3.2. Дене қасиеті . шыдамдылық
3.3. Күш қаблетін арттыру әдістемелері
3.4. Иілгіштік қаблетті арттыру әдістемесі
3.5. Ептілік қаблетті арттыру әдістемесі
3.6. Психологиялық дайындық
1.1. Жеңіл атлетика спорты түрлері және классификациясы
1.2. Жеңіл атлетикадағы жаттығу негіздері
1.3. Жүгіру түрлеріндегі жаттығуды орындау қарқыны
1.4.Спорттық бап, оны қалыптастыру және сақтау
1.5. Жаттықтыру әдістемелері мен құралдары
1.6. Спорттық жаттығуды жүргізудің негізі . cабақ өткізу
1.7. Оқу.жаттығу жұмыстарын жоспарлау
2.ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІ ДАЙЫНДЫҒЫ ТҮРЛЕРІ
2.1. Жалпы дене дайындығы
2.2. Арнайы дене дайындығы
2.3. Негізгі арнайы дайындық (НАД 2)
3. ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІН АРТТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
3.1. Жылдамдық қасиет
3.2. Дене қасиеті . шыдамдылық
3.3. Күш қаблетін арттыру әдістемелері
3.4. Иілгіштік қаблетті арттыру әдістемесі
3.5. Ептілік қаблетті арттыру әдістемесі
3.6. Психологиялық дайындық
Жеңіл атлетика негізінен бес түрлі дене жаттығулары бағыттарынан тұрады, оларға: жүру, жүгіру, секіру, лақтыру және көпсайыс түрлері енеді.
Жүру – адамның табиғи қозғалуының бір түрі болып табылады. Адам жүру арқылы тіршілік жасаудың мүмкіндіктерін ашады, кеңейтеді. Жүру кезінде адам бойындағы барлық бұлшық еттер, сүйектер, ағзалар жұмыс жасау мүмкіндіктерін арттырып бейімделеді, тыныс алу, қан айналымы, зат алмасу жүйелері жұмысы жақсарады.
Спорттық жүрудің жай жүруден айырмашылығы онда адымдау жиілігі мен аяқтың жұмысына басқаша талаптар қойылады. Мысалы спорттық жүру кезінде спортшы бір минутта адым жиілігін 190-200 реттен арта қайталай алады.
Спорттық жүру жарысы кезінде арнайы төрешілер тағайындалып олар спортшының адымдауы кезінде екі аяқ табандары жерден бірдей көтерілмеуін қадағалайды. Спорттық жүріс кезінде аяқ табандарының жерден бірдей көтеріліп кетіп кеңестікте дененің қалқуының пайда болуы, адамның жүгіру түріне өтуі деп саналады. Осындай жағдай болғанда спортшыны жарыстан шығаруға шешім қабылданады.
Жүгіру – жеңіл атлетиканың негізгі түрі болып саналады. Жүгіру түрлері мен қашықтықтары әртүрлі болып келеді. Жүгіру жағдайы секіру, лақтыру сияқты қозғалыс түрлерінің де құрамында кездеседі.
Жүгіруде адамның адымдауы кезінде дене ұшу, қалықтау жағдайына енуімен ерекшеленеді. Жүгіру, адам организімінің жұмыс жасау қаблетіне үлкен талаптар қойады. Асықпай жай жүгірулер түрлері адамдарды сауықтыру мақсаттарында жиі қолданылады.
Қысқа қашықтықтарға жүгіру (спринт) жылдамдық пен күш қаблеттерін қажет етсе, орта және алсы қашықтықтарға жүгіру жылдамдық пен шыдамдылықты ал кедергілер арқылы жүгіру спортшыдан ептілік пен икемділікті, жылдамдықты талап етеді.
Жеңіл атлетикада жүгірудің төрт түрі бар оларға: тегіс жерде жүгіру, кедергілер арқылы жүгіру, эстафета және табиғи ортада жүгіру түрлері енеді.
Тегіс жерде жүгіру негізінен арнайы дайындалған стадион жолдарында өткізіледі және жүгіру қашықтығына сәйкес қысқа, орта, алыс қашықтық деп бөлінеді.
Барлық спорттық жүгірулер бағыты бойынша сағат тіліне қарсы орындалады.
Қысқа қашықтыққа 30 метрден 400 метр аралығы, орташа қашықтыққа 500 ден 2000метр аралығы, алысқа 3000метрден 10000 метр аралығы енсе, тым алысқа жүгіруге 20км. ден 30 км. аралығы және марафондық жүгіру 42км 195метрге жүгіру жатады.
Кедергі арқылы жүгіру екі түрге бөлінеді: бірі кедергілерден өту және стипл чез. Кедергілерден өту арқылы жүгіру қысқа қашықтыққа 60 метрден 400м аралығында стадиондардың жүгіру жолдарында 5 тен 10-ға дейінгі ара қашықтықтары бірдей кедергілер қойылған жолдарда өткізіледі.
Стипл чез 3000 метр қашықтық аралығында су толтырылған шұңқыры бар кедергілер қойылған жүгіру жолдарында өткізіледі.
Эстафеталық жүгіру – командалық жарыс болып саналады. Жүгіретін қашықтық бойына бірдей қашықтықта спортшылар орналасады. Әр спортшы өз қашықтығын жүгіріп өтіп, қолындағы таяқшаны келесі спортшыға беруі тиіс. Эстафета қашықтығы қысқа, орта және аралас қашықтықта болуы ықтимал.
Эстафетаны өткізу түрлеріне қарай стадиондағы жүгіру жолын айналып жүгіру, қарама қарсы жүгіру, қала көшелерімен жүгіру т.б. болуы мүмкін.
Табиғи ортада жүгіру (косс) әртүрлі қашықтықта жыл мезгілінің барлық уақыттарында өткізіледі.
Жүру – адамның табиғи қозғалуының бір түрі болып табылады. Адам жүру арқылы тіршілік жасаудың мүмкіндіктерін ашады, кеңейтеді. Жүру кезінде адам бойындағы барлық бұлшық еттер, сүйектер, ағзалар жұмыс жасау мүмкіндіктерін арттырып бейімделеді, тыныс алу, қан айналымы, зат алмасу жүйелері жұмысы жақсарады.
Спорттық жүрудің жай жүруден айырмашылығы онда адымдау жиілігі мен аяқтың жұмысына басқаша талаптар қойылады. Мысалы спорттық жүру кезінде спортшы бір минутта адым жиілігін 190-200 реттен арта қайталай алады.
Спорттық жүру жарысы кезінде арнайы төрешілер тағайындалып олар спортшының адымдауы кезінде екі аяқ табандары жерден бірдей көтерілмеуін қадағалайды. Спорттық жүріс кезінде аяқ табандарының жерден бірдей көтеріліп кетіп кеңестікте дененің қалқуының пайда болуы, адамның жүгіру түріне өтуі деп саналады. Осындай жағдай болғанда спортшыны жарыстан шығаруға шешім қабылданады.
Жүгіру – жеңіл атлетиканың негізгі түрі болып саналады. Жүгіру түрлері мен қашықтықтары әртүрлі болып келеді. Жүгіру жағдайы секіру, лақтыру сияқты қозғалыс түрлерінің де құрамында кездеседі.
Жүгіруде адамның адымдауы кезінде дене ұшу, қалықтау жағдайына енуімен ерекшеленеді. Жүгіру, адам организімінің жұмыс жасау қаблетіне үлкен талаптар қойады. Асықпай жай жүгірулер түрлері адамдарды сауықтыру мақсаттарында жиі қолданылады.
Қысқа қашықтықтарға жүгіру (спринт) жылдамдық пен күш қаблеттерін қажет етсе, орта және алсы қашықтықтарға жүгіру жылдамдық пен шыдамдылықты ал кедергілер арқылы жүгіру спортшыдан ептілік пен икемділікті, жылдамдықты талап етеді.
Жеңіл атлетикада жүгірудің төрт түрі бар оларға: тегіс жерде жүгіру, кедергілер арқылы жүгіру, эстафета және табиғи ортада жүгіру түрлері енеді.
Тегіс жерде жүгіру негізінен арнайы дайындалған стадион жолдарында өткізіледі және жүгіру қашықтығына сәйкес қысқа, орта, алыс қашықтық деп бөлінеді.
Барлық спорттық жүгірулер бағыты бойынша сағат тіліне қарсы орындалады.
Қысқа қашықтыққа 30 метрден 400 метр аралығы, орташа қашықтыққа 500 ден 2000метр аралығы, алысқа 3000метрден 10000 метр аралығы енсе, тым алысқа жүгіруге 20км. ден 30 км. аралығы және марафондық жүгіру 42км 195метрге жүгіру жатады.
Кедергі арқылы жүгіру екі түрге бөлінеді: бірі кедергілерден өту және стипл чез. Кедергілерден өту арқылы жүгіру қысқа қашықтыққа 60 метрден 400м аралығында стадиондардың жүгіру жолдарында 5 тен 10-ға дейінгі ара қашықтықтары бірдей кедергілер қойылған жолдарда өткізіледі.
Стипл чез 3000 метр қашықтық аралығында су толтырылған шұңқыры бар кедергілер қойылған жүгіру жолдарында өткізіледі.
Эстафеталық жүгіру – командалық жарыс болып саналады. Жүгіретін қашықтық бойына бірдей қашықтықта спортшылар орналасады. Әр спортшы өз қашықтығын жүгіріп өтіп, қолындағы таяқшаны келесі спортшыға беруі тиіс. Эстафета қашықтығы қысқа, орта және аралас қашықтықта болуы ықтимал.
Эстафетаны өткізу түрлеріне қарай стадиондағы жүгіру жолын айналып жүгіру, қарама қарсы жүгіру, қала көшелерімен жүгіру т.б. болуы мүмкін.
Табиғи ортада жүгіру (косс) әртүрлі қашықтықта жыл мезгілінің барлық уақыттарында өткізіледі.
Мазмұны
1. Жеңіл атлетикадағы спорттық дайындық жүйесі
1.1. Жеңіл атлетика спорты түрлері және классификациясы
1.2. Жеңіл атлетикадағы жаттығу негіздері
1.3. Жүгіру түрлеріндегі жаттығуды орындау қарқыны
1.4.Спорттық бап, оны қалыптастыру және сақтау
1.5. Жаттықтыру әдістемелері мен құралдары
1.6. Спорттық жаттығуды жүргізудің негізі – cабақ өткізу
1.7. Оқу-жаттығу жұмыстарын жоспарлау
2.ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІ ДАЙЫНДЫҒЫ ТҮРЛЕРІ
2.1. Жалпы дене дайындығы
2.2. Арнайы дене дайындығы
2.3. Негізгі арнайы дайындық (НАД 2)
3. ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІН АРТТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
3.1. Жылдамдық қасиет
3.2. Дене қасиеті - шыдамдылық
3.3. Күш қаблетін арттыру әдістемелері
3.4. Иілгіштік қаблетті арттыру әдістемесі
3.5. Ептілік қаблетті арттыру әдістемесі
3.6. Психологиялық дайындық
1.1. Жеңіл атлетика спорты түрлері және классификациясы
Жеңіл атлетика негізінен бес түрлі дене жаттығулары бағыттарынан тұрады,
оларға: жүру, жүгіру, секіру, лақтыру және көпсайыс түрлері енеді.
Жүру – адамның табиғи қозғалуының бір түрі болып табылады. Адам жүру
арқылы тіршілік жасаудың мүмкіндіктерін ашады, кеңейтеді. Жүру кезінде адам
бойындағы барлық бұлшық еттер, сүйектер, ағзалар жұмыс жасау мүмкіндіктерін
арттырып бейімделеді, тыныс алу, қан айналымы, зат алмасу жүйелері жұмысы
жақсарады.
Спорттық жүрудің жай жүруден айырмашылығы онда адымдау жиілігі мен
аяқтың жұмысына басқаша талаптар қойылады. Мысалы спорттық жүру кезінде
спортшы бір минутта адым жиілігін 190-200 реттен арта қайталай алады.
Спорттық жүру жарысы кезінде арнайы төрешілер тағайындалып олар
спортшының адымдауы кезінде екі аяқ табандары жерден бірдей көтерілмеуін
қадағалайды. Спорттық жүріс кезінде аяқ табандарының жерден бірдей
көтеріліп кетіп кеңестікте дененің қалқуының пайда болуы, адамның жүгіру
түріне өтуі деп саналады. Осындай жағдай болғанда спортшыны жарыстан
шығаруға шешім қабылданады.
Жүгіру – жеңіл атлетиканың негізгі түрі болып саналады. Жүгіру түрлері
мен қашықтықтары әртүрлі болып келеді. Жүгіру жағдайы секіру, лақтыру
сияқты қозғалыс түрлерінің де құрамында кездеседі.
Жүгіруде адамның адымдауы кезінде дене ұшу, қалықтау жағдайына енуімен
ерекшеленеді. Жүгіру, адам организімінің жұмыс жасау қаблетіне үлкен
талаптар қойады. Асықпай жай жүгірулер түрлері адамдарды сауықтыру
мақсаттарында жиі қолданылады.
Қысқа қашықтықтарға жүгіру (спринт) жылдамдық пен күш қаблеттерін қажет
етсе, орта және алсы қашықтықтарға жүгіру жылдамдық пен шыдамдылықты ал
кедергілер арқылы жүгіру спортшыдан ептілік пен икемділікті, жылдамдықты
талап етеді.
Жеңіл атлетикада жүгірудің төрт түрі бар оларға: тегіс жерде жүгіру,
кедергілер арқылы жүгіру, эстафета және табиғи ортада жүгіру түрлері енеді.
Тегіс жерде жүгіру негізінен арнайы дайындалған стадион жолдарында
өткізіледі және жүгіру қашықтығына сәйкес қысқа, орта, алыс қашықтық деп
бөлінеді.
Барлық спорттық жүгірулер бағыты бойынша сағат тіліне қарсы орындалады.
Қысқа қашықтыққа 30 метрден 400 метр аралығы, орташа қашықтыққа 500
ден 2000метр аралығы, алысқа 3000метрден 10000 метр аралығы енсе, тым
алысқа жүгіруге 20км. ден 30 км. аралығы және марафондық жүгіру 42км
195метрге жүгіру жатады.
Кедергі арқылы жүгіру екі түрге бөлінеді: бірі кедергілерден өту және
стипл чез. Кедергілерден өту арқылы жүгіру қысқа қашықтыққа 60 метрден 400м
аралығында стадиондардың жүгіру жолдарында 5 тен 10-ға дейінгі ара
қашықтықтары бірдей кедергілер қойылған жолдарда өткізіледі.
Стипл чез 3000 метр қашықтық аралығында су толтырылған шұңқыры бар
кедергілер қойылған жүгіру жолдарында өткізіледі.
Эстафеталық жүгіру – командалық жарыс болып саналады. Жүгіретін қашықтық
бойына бірдей қашықтықта спортшылар орналасады. Әр спортшы өз қашықтығын
жүгіріп өтіп, қолындағы таяқшаны келесі спортшыға беруі тиіс. Эстафета
қашықтығы қысқа, орта және аралас қашықтықта болуы ықтимал.
Эстафетаны өткізу түрлеріне қарай стадиондағы жүгіру жолын айналып
жүгіру, қарама қарсы жүгіру, қала көшелерімен жүгіру т.б. болуы мүмкін.
Табиғи ортада жүгіру (косс) әртүрлі қашықтықта жыл мезгілінің барлық
уақыттарында өткізіледі.
Марафондық қашықтыққа жүгіру әртүрлі жолдарда өткзілуі ықтимал, тек
жүгіруді бастау мен аяқтау бір жерде болды.
Қазіргі кезде жүгірудің сағаттық, бірнеше сағаттық, сөткелік т.б.
түрлері кеңінен қолданылуда.
Жеңіл атлетикада секіру түрлері ұзындыққа және биіктікке секіру деп
бөлінеді. Олар орында тұрып және жүгіріп келіп секіру арқылы орындалуы
ықтимал. Орында тұрып секіру арнайы жарыстар бағдарламасына енбейді, көбіне
жаттығу және сынақ түрінде кеңінен қолданылады.
Жүгіріп келіп биіктікке секіру және сырықпен биіктікке секіру жоғары
көлденеңінен қойылған кедергіден өтуге арналған болса, ұзындыққа секіру
және ұзындыққа үш аттап секіру түрінде горизантальды бағытта алысқа
секіруге негізделген.
Секірудің барлық түрлері спортшыдан күш, жылдамдық, ептілік, иілгіштік,
кеңестікте өзін игеру, бағдарлау сияқты қаблеттерінің жақсы дамуын талап
етеді.
Лақтыру орындалу түрлеріне қарай бастан асыра найза, гранат, доп лақтыру
енсе, айландыра лақтыруға балға, табақ лақтыру, ал итеруге ядроны итеру
жатады.
Лақтыру адамнан жылдамдықпен күшті қажет етеді, басты мақсат қолдағы
затты неғұрлым алысқа лақтыру болып табылады. Лақтыру кезінде адамнан аз
уақыт аралығында қол, аяқ, дененің өте көп мөлшерде күш жұмсауы арқылы
жылдамдық, координациялық қаблеттердің үйлесімді жұмыс жасауын қажет етеді.
Көпсайыс түріне жүгіру, секіру, лақтыру т.б. түрлері қосындысы енеді.
Олар үшсайыс, бессайыс т.б. деп жарысу түрлерінің санын көрсетеді. Жарыс
қорытындысы әр сынақ бойынша жинақталған бағалар қосындысы бойынша
анықталады.
1.2. Жеңіл атлетикадағы жаттығу негіздері
Жеңіл атлетикадағы қолданылатын жаттығулар өзінің түрлерімен, көлемімен
ерекшеленеді. Сондықтан жеңіл атлетика түрлерімен жаттыығудың әрбірінің
өзіндік ерекшелігімен қатар барлығына ортақ жақтары да бар.
Жеңіл атлетика түрлерімен жаттығудың барлығына ортақ негізгі қағидалары
бар, оларды жаттықтыру жұмыстарында пайдалану міндетті болып саналады.
Негізгі қағидаларға:
- жалпы және арнайы дайындықтардың бір бірімен байланыста болуы;
- жаттығу жұмысының жүйелі өтуі;
- аздан көпке қарай;
- қарапайымнан күрделіге қарай деген талаптардың сақталуы.
Жан-жақты дайындық спорт түрінің ерекшелігін ескеру арқылы іске
асырылады. Жоғары жетістіктер спорты міндетті түрде мамандануды қажет
етеді. Сондықтан спорттық жаттығу жалпы және арнайы жаттығу түрлері бойынша
өткізіледі.
Жалпы жаттығу адамның дене қаблеттерінің жетілуіне арналып
өткізілгенімен ол болашақ спорт түріне маманданудың негізін салады. Онда
дене қаблеттерінің артуымен қатар, психологиялық тұрғыдан дайындығын
арттырады, таңдаған мамандығы бойынша әртүрлі әдіс-тәсілдерді меңгеруге
көмектеседі.
Арнайы дайындық спортшыны таңдаған мамандығы бойынша қажетті техникалық
шеберлік және тәсілдерді жетік меңгеруге бағытталады. Маманданған спорт
түріне қажетті барлық дене қаблеттерін арттыруға жұмыс жасалады.
Жалпы және арнайы дайындық жаттығудың барлық кезеңдерінде орын алады,
тек олардың өзара мазмұны, түрлері, жүктеме мөлшері ауысып отырады.
Үздіксіз жаттығу үнемі жаттығу жүктемесін берумен анықталмайды. Ол
жаттығу жүктемелерінің арасында берілетін демалу үзілістері, организмнің
қалыпқа келу мүмкіндігімен анықталады. Спортшы организімінің неғұрлым
бастапқы қалыпқа келуі жыдам болса, онда организімінің қалыптасу
мүмкіндігінің жақсы дамығандығын көрсетеді.
Әр жаттығу сабақтарының арасындағы үзіліс ұзақтығы адамға берілген
жаттығу жүктемесінің адам организміндегі болған физиологиялық және
биохимиялық өзгерістердің жүктеме берілген уақыттан кейінгі әсерін есепке
алу арқылы анықталады.
Берілген жүктеменің адам организімінде қалтырған ізі арқылы болашақта
жаттығу сабақтарында орындалатын жүктемелердің көлемі мен қарқындылығын
реттеуге болады. Жаттығуды жүйелі орындату спортшының шеберлігін арттыруға
көмектеседі.
Белгілі физиолог А.Ухтомский Әрекет ету, жұмыс жасау адамның дене
құрлысын жасайды деген. Адамның еңбек етуі оның ішінде дене жұмысын
жасауы, оның сапасының артуы жаттығуды арнайы мақсатта көптеген рет
қайталап отырғанда ғана артатындығын көрсетті.
Спортшының үлкен жүктемелерді орындағаннан кейінгі оның организімінің
қайтадан бастапқы қалыпқа келу уақыты, дене қаблеттерінің жетілуінің
негізгі көрсеткіші болып табылады.
Көп мөлшерде берілген ауыр жаттығулардан кейін организмнің бастапқы
қалыпқа келуі жылдам жүреді адамның демалыс жиілігі (ДЖ), жүрек соғысы
жиілігі (ЖСЖ), қан қысымы (ҚҚ) бірнеше минуттан кейін қалыптасады.
Осы жағдайдан кейін баяу қалыпқа келу фазасы басталады, оның
төмендегідей ерекшеліктері бар:
- жұмыс жасаудың төменгі фазасында организмнің бастапқы
қалыпқа дейін толық келуі байқалады. Бұл жағдайда берілген жүктеменің
пайдасы өте төмен болып саналады, ол тек жалпы шыдамдылықты арттыруға
көмектесіп, шынығу деңгейін ұстап тұруға көмектеседі.
- жоғары деңгейдегі жұмысқа қаблеттілік фазасы (ең жоғарғы қалыпқа
келу) жағдайы 48 сағат көлемінде өтеді. Осы кезеңдегі берілген
жүктемелер спортшы шынығуы мүмкіндігін жаңа жоғары кезеңге өтуге көтереді.
Жаңа деңгейге көтерілу ұзақтығы спортшы шеберлігіне, жаттығу түріне
байланысты 1 күннен 5 күнге дейінгі аралықта сақталады.
Көлемі үлкен ауыр дене жаттығуларын бірден орындатудан кейін
организмнің бастапқы қалыпқа келуі жылдам түрде өте бастайды бірнеше
минуттан кейін демді алу жиілігі, жүрек соғысы жиілігі, қан қысымы қалпына
келе бастайды осыдан кейін бастапқы қалыпқа келудің баяу фазасы басталады.
Ал орташа қалыптағы берілген жүктемеден соң бір ғана фаза, ол жылдам
қалыпқа келу фазасы байқалады.
Қалыпқа келудің әр кезеңінде өткізілген жаттығу жұмыстары әртүрлі нәтиже
береді. Сондықтан негізгі жаттығу жұмыстарын өткізуді ең жоғарғы қалыпқа
келу фазасында өткізу тиімді болып келеді.
Тәжрибе көрсеткендей, кей жағдайларда спортшыны жаттығу деңгейінің жаңа
сатысына көтеру мақсатында бірнеше жаттығу жұмыстарын тынығуды толық
қалыпқа келмеген жағдайында өткізеді, соңынан демалудың ең жоғары қалыпқа
келтіру жағдайына әкеледі.
Жеңіл атлетика жаттығулары тек арнайы жатығулар емес оларға көмекші
көптеген жаттығулар түрлерін қолданудан тұрады. Мысалы, адам организімі
жұмыстарын арттыру, жүгіру, секіру т.б. түрлердің әдістемелерін жетілдіру
т.б. Осы жұмыстардың барлығын меңгерту мақсатында жаттығу сабақтарын күніне
екі – үш сабаққа дейін көбейтеді. Осылай өткізу адамның жүктемелерге
бейімделу жағдайын арттырып, тез бастапқы қалыпқа келу мүмкіндігін
көбейтеді.
Аздан көпке қарай қағидасы, жаттығу жүктемесін біртіндеп арттыру оның
көлемін, қарқындылығын реттеуді мақсат етеді. Бір жүктеме мөлшерін
меңгергеннен соң ғана одан жоғары жүктеме беру арқылы спортшы қаблетін
арттыруға болады. Егерде берілген жаттығу жүктемесі өзгеріссіз қалып отырса
онда спорттық көрсеткіш артуы тежеледі, бұл жағдайда адам организімі
қалыптасудың бейімделудің жаңа сатысына көтеріле алмай қалады. Жаттығу
жүктемесін беру ол адам организіміне ғана емес оның психикалық мүмкіндігіне
де тікелей әсер етеді.
Жаттығу жүктемесі бағыты бірнеше тармақтан тұрады олар: жүктеме көлемі
мөлшері, ұзақтығы, қарқындылығы және демалыс ұзақтығы мен түрі.
Жаттығу көлемі, мөлшері – ол барлық жаттығу жұмыстарының жиынтығы болып
табылады. Жаттығу көлемі спорттық жетістіктің бастапқы кезеңінде шешуші
роль атқарады ал кейіннен жаттығу көлемі жаттығу қарқындылығымен реттеледі.
Қарқындылық берілген жүктеменің нерв жүйке жұмысына, бұлшық еттердің
жұмысына, денедегі физиологиялық, биохимиялық, психологиялық процесстердің
өзгерістердің көрнісімен анықталады.
Қарқындылық екі жолмен арттырылуы ықтимал:
- берілген жаттығудың жылдамдығын және күрделілігін арттыру;
- жаттығу сабақтарының жиілігін арттырып арсындағы демалу уақыты
аралығын жақындату арқылы. Жүйелілік қағидасы – жаттығу жұмыстарындағы
басты және негізгі талап болып табылады. Жүйелілікті іске асыру спортшының
дене қаблеттерін арттыруда, спорттық шеберлігін, әдіс-тәсілдерді
жетілдіруде, ерік-жігер психологиялық дайындығын арттыруда пайдаланылады.
Жаттығу жұмыстарын жүйелі қайталап отыру спортшының жоғары
жетістіктерге жетуінің кепілі болып саналады.
Жаттығу жүктемесінің бір түрін үнемі қайталатып орындату спорттық
көрсеткіштің өсуіне әсер етпесе де спортшының дағдыларын арттырып
ағзаларының жұмыс қаблеттерін арттыруға, дене икемділігін
жақсартуға
үлкен көмегі болады, адам организіміне сауықтыру жағынан жағымды
әсер етеді.
Адам ағзасының берілген жүктемелерге бейімделу мүмкіндігі, жүктемені 80-
90 % қайталап орындату жағдайында жақсы сақталады және ол жеңіл атлетика
спорты түрлеріне де байланысты болып келеді.
Жаттығуларды қайталатып орындату тиімділігін арттыру берілген жаттығу
жүктемесі мен шаршауды қалпына келтіру, демалдырумен тығыз байланысты.
Жеңіл атлетикамен шұғылданатын спортшының жас мөлшері, дайындық деңгейіне
байланысты берілетін жаттығулар түрлері мен жүктеме мөлшерлері және
демалдыру уақыты ұзақтығы реттеледі. Мысалы, жылдамдық, ептілік, дәлдік
қаблеттерді арттыру жұмыстарында демалыс уақыты толық қалыпқа келгенге
дейін болуы тиімді болса, шыдамдылық қаблетті тәрбиелеу толық демалдырмай
шаршау жағдайында, демалыс уақытын қысқарту арқылы іске асырылады.
Жаттығу жүктемесін шамадан тыс үнемі арттыра беру, адам организімінің
бейімделу мүмкіндігіне кері әсері болады. Адамның берілген жұктемелерге
бейімделуі белгілі бір уақыт аралығын қажет етеді. Осы уақыт аралығында
адам организімінің функционалдық және морфологиялық жағдайының өзгеруі іске
асады, сондықтан жаттығу кезінде берілген жүктемелер мөлшерінің өзгеріп
отыруы тиімді болып келеді. Ол адам ағзасының бейімделу мүмкіндігін арттыру
үшін жасалады.
Спортшыны жаттықтыру кезінде қолданылатын жаттығулар, жүктемелер,
әдістемелер, орындардың түр-түрлі болып келуі жаттығу сабақтарының
тиімді және көңілсіз болмауын қамтамасыз етеді.
Өткізілген сабақтар дұрыс ұйымдастырылмаған болса, ол спортшының жүйке
жүйесіне жағымсыз әсер етіп жалықтырады, ынтасын төмендетеді.
Тәжрибе көрсеткендей өткізілген сабақтарда берілетін жүктемелер
мөлшері олардың сатылап жасалуы, толқынды берілуі, демалыс түрлерінің
әртүрлі болуы байқалады, бірқалыпты өсе беруі болмайды. Мысалы жүктемені
сатылап арттыруды алсақ онда екі және оданда көп сабақтарда берілетін
жүктеме өзгермей беріледі себебі оған адам бейімделуі керек, содан кейінгі
сабақтарда жүктеме мөлшері тағы бір сатыға арттырылады т.с.с.
Жүктеменің толқынды түрде берілуі жаттығудың қысқа аралықтары мен
жаттығу кезеңдерінде жиі қолданылады.
Олар негізінен үш түрге бөлінеді:
- кіші толқынды берілу, ол көбіне апталық қысқа циклдерде орындалады;
- орташа толқынды ол 3-6 апталық циклдерде;
- үлкен толқынды, ол жаттығу жұмысының бірнеше айлық ұзақтығында
орын алып, жаттығу кезеңдеріне сәйкес келеді.
Жүктеменің үлкен толқынды түрде берілуі оның ішіндегі кіші толқындар
түрлерінен құралады. Жаттығу жүктемесін толқынды түрде іске асыра білу,
оларды бір бірімен қабыстыра білу, жаттықтырушының іскерлік шеберлігіне
байланысты болып келеді. Жаттықтырушыға жүктемені толқынды түрде беру
кезінде оның жиілігі мен мөлшерін дәл реттей білу болып маңызды болып
келеді.
Жеңіл атлетика спорты түрлерінің өз ерекшеліктерін ескере отырып жаттығу
жүктемесінің мөлшері мен жиілігін есептеу әртүрлі болып келеді. Мысалы,
кейбір спорт түрелерінде микроциклдің бастапқы кезеңінде жүктеме берілуінің
жиілігіне баса назар аударылса, жүктеменің мөлшерін арттыруды екінші
жартысына қалтырады, кейде жүктеме мөлшері мен жиілігінің орындарын
ауыстырып беру де орын алады.
Жүктемені орташа толқында орындату жағдайында жүктеме көлемі мен
жиілігін арттыру көп жағдайда қатар жүргізіледі. Бұл жұмыс мөлшермен
төмендегідей орындалады: 2-4 апта аралығында жүктеме көлемі мен жиілігі
біртіндеп арта береді, осы кезде негізінен көлемнің артуына көңіл бөлген
жөн соңынан жиілік артады да циклдің соңында жүктеме көлемі мен қайталау
жиілігі бірдей деңгейге келеді. Жүктеме мөлшері мен жиілігін осылай реттеу
үлкен толқынды жаттығу кезеңдеріне де тән болып келеді, тек орындату көлемі
артады.
1.3. Жүгіру түрлеріндегі жаттығуды орындау қарқыны
Жеіл атлетика жүгіру, қозғалу түрлерінің үнемі өзгеріссіз қайталанып
отыруына байланысты – цикілдік спорт түрі деп аталады.
Жүгіру жылдамдығына байланысты жұмысты орындау түрлері максималды,
субмаксималды, және үлкен қалыптағы мөлшердегі деп бөлінеді.
Максималды мөлшерде - жүгіру уақыты 5 сек.-тан 30 сек. дейін аралықта
болса, жүгіру қашықтығы 100м. ден 200 м аралығы. Жүгірудің бұл түрінде
жүгіру жылдамдағы ең жоғарығы дәрежеде орындалады, тыныс алу көбіне
анаэробты жағдайда өтеді. Жүрек соғысы жиілігі минутына 160-180 рет
мөлшерінде болады. Дене қуатын пайдалану секундына 4 ккалория жағдайында.
Қандағы сүт қышқылы жоғары емес.
Субмаксималды – жүгіру уақыты 20-30секундттан 3-5минутқа дейін аралықта,
қашықтық 400,800,1500 метр аралығы. Дене қуатын жұмсау 70-85% анаэробты
жағдайда АТФ, КФ және гликолизді пайдалану, қалған 15-30% аэробты (оттегін
қолдану) жағдайында орындалады.
Аэробты жағдайда жұмыс жасау жүгіру қашықтығы артқан сайын көбейе
береді. ЖСЖ минутына 180-200 рет. Дене қуатын пайдалану 0,6-1,5 ккал.сек,
сүт қышқылының артуы 250 мг.% , рН 7.0 дейін төмендеп организмнің жұмыс
жасауының негізгі бір көрсеткіші болып табылады.
Үлкен қалыпта жұмыс жасау – уақыт бойынша 3-5 минуттан 30-40минутқа
дейін, жүгіру қашықтығы 3тен 10км.аралығына созылады.
Жұмыс жасау жиілігі жоғары мөлшерде бірақ алдыңғылардан төмен. Дене
қуатын пайдалану 70-80% аэробты жағдайда өтеді.
ЖСЖ минутына 180 рет аралығында. Дене қуатын жұмсау 0,4-0,5ккал.сек.,
сүт қышқылының жинақталуы 200мг.%.
Дененің терлеуі жоғары, сүт қышқылының жинақталуы және дене қызуын
шығару көп мөлшерде.
Орташа қалыпта жұмыс жасау 30-40 минуттан бірнеше сағатқа дейінгі
аралыққа созылады. Жүгіру қашықтығы 20-30км және марофондық 42км. 195м.
дейін. Дене қуатын пайдалану 90% аэробты жағдайда орындалады. Жұмысты
орындау бірқалыпты жағдайда өтеді. Дене қуатын пайдалану 0,3ккал.сек.
ЖСЖ минутына 160-180рет аралығында. Дененің өте көп терлеуі салдарынан
денедегі тұздар мен су мөлшері азайады, дене қуаты төмендейді.
Адамға физиологиялық қалыпты жағдайын сақтау үшін орташа қалыпта жұмыс
орындау тиімді болып келеді. Орташа қалыпта жұмыс жасау кезінде дене
оттегін толық қабылдау жағдайында жұмыс атқарып, адам денсаулығына падалы
болып келеді.
Жүгіру жаттығуларын денсаулықты сақтау және спорттық бағытта орындау
кезінде бірнеше жағдайларға көңіл бөлу керек, оларға:
- жаттығудың межеленген мөлшерін орындау мерізімі 5-6 апта аралығы
болуы;
- жаттығу сабағы жиілігі аптасына үш реттен кем емес;
- жаттығудың алғашқы апталарында ЖСЖ минутына 130-150рет аралығында
болуы;
- Купер тестісі бойынша өзіңнің қан тамыры соғысын анықтап ол,ер
адамдар үшін (205 тен- 12жасы), әйелдер үшін (220дан – толық жасы)
соңынан табылған мөлшердің 80% алу керек. Осы анықталған ЖСЖ
мөлшерінде 20-30минут аралығында бірқалыпты жұмыс жасау керек.
Аптасына сабақты 4 ретке дейін өткізу тиімді болып келеді.
1.4.Спорттық бап, оны қалыптастыру және сақтау
Спорттық жаттығудың негізгі мақсаты – спортшыны жаттықтыру арқылы
спорттық бапқа келтіру, сол арқылы жоғарғы спорттық жетістікке жетуді іске
асыру.
Спорттық бап – cпортшының жоғары жетістікке жетуге мүмкіндігінің ең
жоғары деңгейге көтерілуі. Ол арнайы ойластырылған жаттығу жұмыстарын
орындау арқылы іске асады.
Спорттық бапқа келу, спортшының көптеген дайындық түрлерін меңгеруін
талап етеді, оларға дене қаблеттері, әдіс-тәсілдік техникалық дайындығы,
психологиялық қалпы енеді. Осы көрсетілген талаптардың барлығының жоғары
дәрежеге көтерілуі, спорттық баптың деңгейін көрсетеді.
Спорттық бапқа келу адам организімінде өте күрделі биохимиялық,
физиологиялық өзгерістердің пайда болуына әкеледі. Осы кезде жүйке жүйесі
жұмыстарының, бұлшық еттер, қан, тыныс алу жүйелерінің мүмкіндігінің, дене
қуатының артуы байқалады.
Спорттық бапқа келу негізінен үш кезеңнен тұрады:
- спорттық бапты қалыптастыру, жинақтау;
- спорттық бапты сақтау;
- Спорттық бапты уақытша жоғалту.
Спорттық бапқа келудің алғашқы сатысында жаттығулар арқылы спорттық
бапқа жеткізу жолдары іске асырылады. Осы сатыда дене қаблеттерінің
мүмкіндіктерін арттыру, дене ағзаларының жұмысы мүмкіндіктерін жетілдіру,
спорт түріне қажетті әдіс, тәсілдер шеберлігін арттыру, психологиялық
дайындық сапасын арттыру жұмыстары іске асырылады. Жоғарыда көрсетілген
жұмыстарды толық іске асыру арқылы ғана спорттық бап талабына жету мүмкін
болады.
Егер спортшы белгіленген жұмыстарды толық орындамаса немесе бұрынғы
жаттығу көлемінен арта алмай жатса, онда ол өзінің бұрынғы көрсеткішін ғана
қайталауы ықтимал ал оның жоғары көрсеткіштерге жету мүмкіндігі төмен
болады.
Екінші кезеңде спорттық бапқа келу қалыптасып, адам организмі спорт түрі
қажет ететін маманданған түрде жұмыс жасай алу дәрежесіне жетеді. Жаттығу
жұмыстарының барлығы спорт түріне қажетті арнайы мамандану шеберлігін
арттыру бағытында іске асырылады.
Осы кезеңде спорттық бап талабының барлық жақтарының бірдей жетілуі
болмауы ықтимал. Дене қаблеттерінің кейбір жақтары, әдіс-тәсілдің
жетілуінде кемшіліктер, психологиялық тұрақтылықтың болмауы сияқты
жағдайлар анықталса осы кемшіліктермен арнайы жеке-жеке жұмыс жасау қолға
алынады.
Осы кезеңде спорттық бап талаптарына жеткен көрсеткіштердің өз
мүмкіндіктерін жылдам төмендетіп алу жағдайлары да орын алуы мүмкін,
сондықтан жаттықтырушы спорттық бапта ұстап тұрудың жолдарын қарастыруы
қажет.
Спорттық бапты сақтау сатысында спорттық көрсеткіштердің жақсаруы орын
алады, бірақ ол әр спортшы дайындығының ерекшелігіне байланысты әртүрлі
болады. Спорттық баптың ең жоғары сатысына жеткен кезде, жаттығу әсерінің
спортшы бабына әсерінің әртүрлі болуы орын алады.
Ол арнайы берілген толқынды жаттығу тапсырмаларының салдарынан, немесе
басқадай сыртқы әсерлердің болуынан пайда болады.
Спорттық баптың уақытша жоғалуы, жалпы жаттығу жұмыстарының төмендеуінен
немесе спорттық бап түрлерінің өзара байланыстарының үзілуінен болады.
Спорттық бап құрамына енетін барлық жаттығу сапаларының өзара
байланыстарының төмендеуі немесе жоғалуы, әртүрлі уақыт аралықтарында
өтеді, ең алдымен таза спорт түріне ғана байланысты маманданған спорттық
бап сапалары төмендейді. Негізгі дене қаблеттері және ағза мүмкіндіктері өз
сапаларын көп уақытқа дейін сақтауы мүмкін.
Спорттық бапты уақытша жоғалту, әркезде болып отыратын қалыпты жағдай.
Спорттық бапты уақытша жоғалту, оның алдағы тұрған мақсаттарды іске асыру
үшін одан да жоғары дайындық деңгейіне жетуге жол ашады.
Жаңа, бұрынғыдан да жоғары спорттық бапқа ену үшін, ескі спорттық бапқа
қарағанда дене қаблеттеріне, спорттық шеберлікке, психологиялық дайындыққа
адам ағзасына қойылатын талаптардың бұрынғыдан жоғары болуын талап етеді.
Спорттық жаттығу әрқашанда адамның шаршауы, болдыруын жеңуі арқылы іске
асырылады осы қиындықтарды жеңе білгенде ғана спорттық баптың жаңа сатысына
көтеріле алады.
Спорттық баптың жоғарғы талаптарына сәйкес болу, өте жоғарғы
дәрежедегі жаттығу жүктемелерін орындау арқылы іске асырылады.
Осы аралықта жарыстарға қатысу, адамға үлкен сынақтардан өтуге үйретеді,
шаршауды жеңудің жаңа мүмкіндігін ашады. Спорттық бапты үнемі жоғары
деңгейде ұстап тұруға тырысу, адам организіміне өз шамасынан тыс көп күш
түсіреді, содан барып адамда зорығу, болдыру жағдайлары пайда болады.
Жаттығу жүктемелерін азайту, түрлендіру, демалыс беру, емдеу арқылы
спортшыны денсаулығын қалыпқа келтіреді, осы кезеңде спорттық бап төменгі
сатыда болады.
Жылдық жаттығу циклында спорттық бапқа енудің бірнеше ең жоғарғы
кезеңдері көтерілуі ықтимал олар қатысатын жарыс түрлеріне байланысты
болады сондықтан спорттық бап бір, екі, немесе көп кезеңді болып бөлінеді.
Спорттық баптың бір кезеңді түрі көбінесе алыс қашықтыққа жүгіретін
спортшыларға және алысқа лақтырушыларға арналады, себебі осы спорт
түрлеріне қатысушыларға арнап жыл мезгілдеріне байланысты жарыстар
ұйымдастырылады.
Спорттық бапқа келудің басқа түрлері жеңіл атлеттер спортының барлық
басқа түрлеріне тән. Екі және одан да көп рет бапқа енуді жоспарлау, көп
рет жарысқа қатысуды жоспарлау арқылы іске асырылады.
Спорттық бапқа бір рет енумен, бірнеше рет спорттық бапқа енудің
айырмасы көп реттікте спортшының 4-6 ай бойы спорттық бапта болуымен
ерекшеленеді, олар осы уақыт аралығында бірнеше рет спорттық жарыстарға
қатысып үлгереді.
Спорттық бапқа көп рет келу кейінгі жылдары жеңіл атлетика түрлерінен
өткізілетін жарыстардың көбейуімен және жабық кешендерде жылдың барлық
мезгілдерінде жарыс өткізуге мүмкіндіктің болуымен айқындалады.
Екі немесе одан да көп рет спорттық баптың шегін ұстау, олардың
арасында арнайы демалдыру кезеңдерін енгізу арқылы іске асырылады. Жаттығу
жұмыстарын осылай жоспарлау кезінде спортшыны табиғат аясында жаттықтыру,
таулы аймақтарда жаттықтыру, қалыпқа келудің жаңа түрлерін қолдану сияқты
шаралар молынан енгізіледі.
Әрбір спорттық баптардың арасындағы уақыт кезеңдерінде спорттық баптың
әдіс-тәсілдік техникалық жағы жақсы сақталады да көбіне дене қаблеттері
мүмкіндіктері төмендейді.
Жаттығудың өтпелі кезеңінде спорттық бапты жоғалтудың ең төменгі жағдайы
орын алады.
Спорттық бапқа әкелу оны ұзақ мерізімге сақтау жолдарын табу, спорттық
ғылымдағы ең маңызды мәселенің бірі болып табылады. Спорттық бапқа көтеру,
сақтау, ұзарту арнайы заңдылыққа бағынады. Оған көптеген жағдайлар әсер
етеді мысалы: жаттығу әдістемелері мен құралдарын таңдау, жаттығу
жүктемесін реттеу, тамақтандыру, демалдыру, қалпына келтіру т.б.
1.5. Жаттықтыру әдістемелері мен құралдары
Жеңіл атлетика спортында жаттықтырудың өте көп әдістемелері мен
құралдары қолданылады.
Жаттығу құралдарына - адамдарды жаттықтыру үшін нені қолдан керек?
деген сұрққа жауап алынады.
Жаттығу әдістемелеріне қалай қолдану керек? деген сұраққа жауап
беріледі.
Жаттығу мақсатына байланысты әртүрлі құралдар мен әдістемелер таңдап
алынады. Жеңіл атлетикада жаттығу құралдарына әртүрлі дене жаттығулары,
гигиеналық факторлар және табиғат аясын пайдалану (күн, су, ауа т.б.)
жатқызылады.
Дене жаттығулары жеңіл атлеттерді дайындауда басты құрал болып табылады.
Дене жаттығулары негізгі құрал ретінде бес түрге бөлінеді: негізгі, жалпы
дамыту, арнайы, көмекші және бейімдеуші жаттығулар.
Негізгі жаттығу түрлеріне таңдап алынған, маманданған спорт түріне
қажетті барлық жаттығу түрлері енеді.
Жалпы дамыту жаттықтыруларын қолдану арқылы спортшының дене
қаблеттерінің жан-жақты дамуына әсер етеді, оның өзі екі түрге бөлінеді,
бірі басқа спорт түрлерінде қолданылатын жаттығуларды пайдалану, екіншісі
заттарды қолдану немесе қолданбау арқылы орындалатын жаттығулар. Мысалы,
ауыр доптар, таяқтар, зілтемірлер, секіргіш жіптер т.б. қолдану.
Арнайы жаттығуларды пайдалану арқылы маманданған спорт түріне қажетті
арнайы дене қаблеттерін арттыруға және сол спорт түрінде пайдалынатын әдіс,
тәсілдік жаттығуларды жетілдіреді.
Арнайы жаттығулар өзінің түрі жағынан бұлшық еттер мен адамның жүйке
жүйесіне әсері жағынан негізгі жаттығуларға ұқсас келеді.
Арнайы жаттығуларды орындату арқылы сол спорт түріне қажетті дене күш
қаблеттерді арттырады, организмнің төзімділігін күшейтеді.
Бейімдеуші жаттығулар да өз ерекшелігі жағынан негізгі жаттығуларға
ұқсас болып келеді бірақ олар маманданған спорт түріндегі қолданылатын
нгізгі әдіс-тәсілдерді дұрыс үйрету, қателіктерді түзету үшін қолданылады.
Көмекші жаттығулар спортшыны демалту, сергіту мақсатында қолданылады,
оған басқа спорт түрлерінде берілетін жаттығулар көбірек енгізіледі.
Спортшы дайындығының сапасы үшін жоғарыда көрсетілген жаттығу құралдарын
дұрыс таңдау және дұрыс пайдалану маңызды болып келеді.
Барлық қолданылатын жаттығу түрлерінде олардың негізгі ерекшеліктерін
анықтау маңызды. Оларға: бастапқы қалып, қозғалысқа түсетін негізгі дене
мүшелері, қоғалыс бағыты, қозғалыстың кеңдігі, қозғалыс жылдамдығы,
жұмсалатын күш мөлшері, қозғалыстардың үйлесімдігі, жаттығуды қайталау
жиілігі, жаттығуды орындау ұзақтығы жатады.
Бір жаттығу түрінің бөлімін немесе бөлігін жиі қайталатып жаттықтыру,
оның арнайы жаттығу түрі екендігін көрсетеді.
Жаттығу түрін неғұрлым кең аяда орындату адамның иілгіштігін арттырады,
жиі және тез қайталату жылдамдық қаблетті арттырады.
Жеңіл атлеттерді жаттықтыру кезінде төмендегідей негізгі жаттықтыру
әдістемелері қолданылады: қайталау, ауыспалы, үзілісті, бір қалыпты,
жарыстық әдістемелер жатады.
Қайталау әдістемесі ерекшелігі, берілген жаттығу түрін көп рет қайталау
тапсырмасынан тұрады.
Ауыспалы жаттығу әдістемесінде, жаттығуды қайталау барысында орындау
жылдамдығы өзгеріп отырады. Мысалы кросқа жүгіру фартлек.
Үзілісті әдістемеде берілген жаттығу тапсырмасын алдынала белгіленген
демалыс үзілістері арқылы қайталап орындау міндеттеледі.
Бірқалыпты бұл әдістеме көбіне циклдық спорт түрлерінде қолданылады
(жүгіру, спорттық жүру т.б.) тапсырма, спортшыға барлық белгіленген
қашықтықты бірқалыпты жылдамдықты сақтап өту тапсырылады.
Жарыстық әдістеме бұл жағдайда спортшы тапсырманы ең жоғарғы қарқында
жарыс ережесін толық сақтау жағдайында орындайды, немесе жарысқа қатысу
кезінде орындайды, спортшы мақсаты ең жоғарғы көрсеткіш көрсетуге тырысу.
Бұл әдістеме спортшының жалпы дайындық мөлшерін, спорттық бапқа ену
кезеңін, психологиялық дайындығын сынау үшін қолданылады.
Спортшыны жаттықтыру сапасын арттыру мақсатында қосымша әдістемелік
нұсқаулар қолданылады, оған: жаттығуды орындауды жеңілдету, орындау
жылдамдығын төмендету, көрнекі белгілерді қолдану, дыбыс түрлерін қолдану,
жаттығуды орындау кезінде тікелей көмектесу т.б.жатады.
Жаттығуды жеңілдетіп орындатуға жүгіру қашықтығын азайту, жоғары секіру
биіктігін аласарту т.б.әдістемелер қолданылады.
Қозғалу жылдамдығын азайтуға жүгіру, секіру, бұрылу кезінде жаттығуды
тоқтатып, қате орындалған тапсырмаларды түзету жұмыстары жүргізіледі.
Көрнекі белгілерді қолдану берілген тапсырмаларды дұрыс және жылдам
меңгеруге көмектеседі, кеңестікте қозғалуда өз мүмкіндіктерін дәл қолдануға
үйретеді.
Дыбыстарды қолдану дауыстап санау, ысқырық, шапалақ ұру т.б. қолдану
арқылы іске асырылады. Бұл жағдайлар қозғалыс ритімін сақтауға, жаттығуды
меңгеруге көмектеседі.
Жаттықтырушы ұстаздың спортшыға тікелей көмегі, күрделі жаттығуларды
меңгеру кезіндерінде жиі қолданылады.
Қажетті жаттығуларды үйрену кезінде (иммитациялық) жаттығуды бөлімдерге
бөліп қайталап орындау әдістемесі жиі қолданылады. Мысалы: лақтырушылар
екпін алу, дененмен бұрылу т.б., биіктікке секірушілер керме алдына жүгіріп
келу, аяқты жоғары көтеріп секіру т.б. қолданады.
Әр спорт түрінің ерекшелігіне байланысты әдіс-тәсілдерді орындау,
шеберлігін жетілдіруде жеңілдетілген түрде қайталап орындау түрлерін
қолдану, жаттығуды дұрыс меңгеруге көмектеседі.
1.6. Спорттық жаттығуды жүргізудің негізі – cабақ өткізу
Жеңіл атлетикада жаттығу жұмыстарын өткізудің басты ұйымдастырушы негізі-
сабақ болып табылады.
Жаттығу жоспарының кезеңдеріне және спортшы шеберлігіне байланысты сабақ
бірнеше бөлімдерден тұрады. Олар: кіріспе-дайындық, негізгі, қорытынды
бөлімдер деп бөлінеді.
Оқу-жаттығу сабақтарының негізгі түрлері: академиялық, оқулық, оқу-
жаттығу, жаттығу және моделдік деп бөлінеді.
Бірінші – академиялық. Академиялық сабақ түрі дене шынықтыру сабақтары
және спортқа алғашқы келгендермен жұмыс ретінде өткізіледі. Сабақтар төрт
бөлімнен тұрады. Сабақ ұзақтығы мөлшермен 120минут. Сабақ мақсаты
денсаулықты сақтау, денені шынықтыру, жалпы дайындық жаттығуларын орындату,
спорт түріне қажетті алғашқы дағдыларды үйрету, салауаттық өмір сүруге
баулу болып табылады.
Екінші түрі – оқу сабақтары. Сабақтар негізінен білім беру мақсатында
жүргізіледі, ондағы практикалық жұмыс барлық сабақ уақытының 20-30%
аспайды. Сабақта білім беру түсіндіру, көрсету, сұрау, салыстыру,
қортындылау мақсаттары іске асырылады.
Үшінші түрі – оқу-жаттығу cабақтары. Сабақтың бұл түрінде уақыттың 50%-
нан көбі жаттығуларды үйрету, орындау мақсаттарына жұмсалады. Сабақ
ұзақтығы 2 сағатқа дейін.
Төртінші түрі – жаттығу сабақтары. Жаттығу сабағы үш бөлімнен тұрады
олар: дайындық (қыздырыну), негізгі және қорытынды бөлімдерден тұрады.
Сабақ мақсатына байланысты арнайы жаттығулар орындалады, спорттық
шеберлікті арттыру жұмыстары іске асырылады.
Сабақ ұзақтығы негізінен 120 минут, сонымен қатар спорт түріне
байланысты және жаттығу мақсаттарына байланысты сабақ ұзақтығы 4-5 сағатқа
дейін ұзаруы мүмкін. Мысалы, жаттығудың дайындық кезеңінде қысқа қашықтыққа
жүгірушілерге сабақ ұзақтығы 60 минут жеткілікті болса, алысқа жүгірушілер
үшін 3 сағат, ал көпсайысшылар үшін 5-6 сағат қажет болады.
Бесінші түрі –модельдік. Бұл сабақтар ұйымдастырылуы жағынан, өткізілуі
жағынан жаттығу сабақтарына ұқсас келеді, сонымен қатар спорттық жарыс
кезінде болатын жағдайларды толық қайталауды мақсат етеді. Спорттық
жарыстарға қатысу сабақтың маңызды түрі болып табылады.
Жаттығу сабақтары үй тапсырмасы ретінде де өткізілуі мүмкін. Барлық
сабақтың негізгі бөліміне дайындық жұмыстары жүргізіледі, одан кейін сабақ
мақсатында көрсетілген тапсырмалар орындалады, соңынан қорытынды бөлімінде
демалдыру жаттығулары беріліп сабақ қортындысы шығарылады.
Барлақ сабақтарға тән жағдай, адам организіміне берілетін жүктеме
толқынды түрде өзгеріп отырады бастапқы кіріспе бөлімде жүктеме көтеріле
отырып (мөлшермен ЖСЖ 150-170рет.мин.), негізгі бөлімде ең жоғары дәрежеге
көтеріледі (ЖСЖ 180-190рет мин.), сабақ соңына қарай жүктеме төмендейді.
1.6.1. Сабақ мақсаты және бөлімдері
Сабақтың кіріспе бөлімінің басты мақсаты сабақты дұрыс ұйымдастырып
бастау, оған жаттығушыларды сапқа тұрғызу, сабақ мақсатын айту,
қатысушыларды тексерумен қатар адам организімін алдағы тұрған жаттығу
жүктемелеріне бейімдеу, денені қыздыру болып табылады. Кіріспе бөлім
ұзақтығы 5-15мин. мөлшерінде.
Спорттық шеберліктері жоғары әрбір спортшы үшін сабақтың кіріспе-
дайындық бөлімі жеке үйымдастырылы мүмкін.
Cабақ мақсатына байланысты қыздырыну жұмыстарын дененің жоғары
бөлімінен бастап төмен аяқтарға дейін жаттығулар жасау арқылы дайындайды.
Денені қыздырып дайындағаннан соң, негізгі бөлімде орындауға
жоспарланған тапсырмаларға байланысты спорт түрі ерекшелігін ескеретін
жаттығулар беріледі.
Негізгі бөлім мақсаты спортшының дене қаблеттерін, спорттық шеберлікті,
күш-жігерді арттыруға арналған психологиялық тапсырмалар орындату арқылы
спортшыны жан - жақты дайындау.
Сабақтың негізгі бөлімінде әр спортшының өзіндік ерекшеліктері
ескеріліп, арнайы тапсырмалар орындату да іске асырылады.
Сабақ үстінде берілетін жаттығулар мен жүктемелер мөлшері алдын ала
ойластырылып алдымен спорттық шеберлікті жетілдіру жаттығулары, одан кейін
жылдамдық қаблеттерін арттыруға арналған тапсырмалар, соңынан күш,
шыдамдылық қаблеттерін жетілдіру жаттығуларын орындату тиімді болып келеді.
Жаттығу мақсаттарына байланысты жоғарыда көрсетілген сабақ реті ауысуы
да ықтимал. Мысалы, сабақтың басында күш қаблеттерін арттыруға арналған
жаттығулар беріліп, соңынан жылдамдыққа арналған тапсырмаларды орындату
іске асырылуы ықтимал. Сабақтың соңғы қортынды бөлімінде міндетті түрде
адам организімін бастапқы қалыпқа келтіру, демалдыру мақсатында жеңіл
жүгірістер, кең тыныс алу жаттығулары қолданылады.
1.7. Оқу-жаттығу жұмыстарын жоспарлау
Жаттығу жұмыстарын жоспарлауда апталық микроциклдер маңызды орын алады.
Апталық жоспарлардың жиынтығынан жылдық макроцикл жоспары түзеледі. Апталық
жоспарлау мазмұнына кіретін әр күнге арналған жаттығу жұмыс жоспары арқылы,
алға қойылған мақсаттарды шешу іске асырылады.
Әр күнге арналған жоспар мазмұнында берілетін жаттығу түрлері, жүктеме
мөлшері, демалу кезеңдері т.б. қажетті тапсырмалар көрсетіледі.
Қазіргі уақытта спортшылар аптасына мөлшермен 12-14 рет жаттығады. Әр
жаттығу сабақтары өзінің ерекшеліктерімен айқындалуы тиіс, олай болмаған
жағдайда жатықтыру нәтижесі төмендейді.
Апталық жоспарда жаттығу кезеңіне арналған тапсырмаларды біртіндеп,
сатылап шешуге арналған жұмыстар атқарылады, тапсырмалар айқындалады.
Мысалы спортшының иілгіштік қаблетін арттыру үшін кіші бұлшық еттер күшін
арттыруға арналған жаттығуларды күніне екі реттен қайталатып орындату
тиімді болса, орташа бұлшық еттердің күшін жетілдіру үшін жылдамдықты
арттыруға арналған тапсырмаларды 3-4 күн қатарынан орындату керек болады.
Шыдамдалақ, төзімділік қаблеттерін жетілдіруге арналған тапсырмаларды күн
сайын қайталату тиімді болып келеді.
Үлкен бұлшық еттер топтамасының күшін арттыруға арналған жаттығуларды,
жылдамдық күшін арттыруға арналған тапсырмаларды, арнайы төзімділікті,
құрал- жабдықтарды қолдану арқылы иілгіштік қаблетті арттыру жаттығуларын
аптасына 2-3 рет күнаралатып орындатуды жоспарлаған дұрыс.
Жеңіл атлеттің арнай шыдамдылығын жарыс кезіндегі қажеттілікке көтеру
көтеру мақсатына арналған жаттығуларды, күш, иілгіштік қаблеттерді жоғары
дәрежеде ұстап тұру мақсатында, жарысқа қатысу тәсілін реттеу мақсатына
арналған жұмыстарды аптасына екі рет 2-3 күн үзіліспен орындатқан тиімді,
ал алысқа жүгіретін стайерлерге осы тапсырмаларды жарыс кезіндегідей
жағдайларда орындатып сынау үшін аптасына 1-2 ретқайталатқан жөн.
Жалпы дене жаттығулары, жалпы шыдамдылықты, жылдамдық, күш, иілгіштік
қаблеттерді өз дәрежесінде сақтауға арналған жаттығуларды аптасына екі рет
орындату жеткілікті.
Жаттығу жұмыстарын жоспарлау кезінде дене қаблеттерін арттыруға арналған
тапсырмаларды беру жиілігі, спорттық әдіс-тәсілдерді орындау шеберлігін
арттыруға арналған жаттығулардың әр күн сайын қайталану жиілігі әртүрлі
болып келеді. Мысалы иілгіштік қаблетті арнайы құралдарды қолдану арқылы
орындатуды күн сайын жасату қажет емес, ал жеңіл атлетке өте қажетті
секіру, секеңдеу жаттығуларын иыққа салмақ салу арқылы орындауды күнде
емес, аптасына 3 рет қайталату жеткілікті.
Жаттығуды жоспарлау кезінде сабақтарының қай жерде, қандай географиялық
белдікте, жылдың қай мезгілінде болатындығын ескеру қажет. Мысалы, жоғары
тау аймақтарында жүргізілген сабақтар арасында демалыс уақыттарының
ұзағырақ болуын, жүгіру жылдамдығын арттыруға арналған тапсырмаларды құмды
жерде орындауды аптасына 3-4 рет қайталату аздық етеді.
Жеңіл атлетика спорты жаттығулары уақыт ұзақтығы бойынша апталық
(микроциклдер) одан үлкен айлық (мезоцикл), жылдық, көпжылдық (макроцикл)
дерден құралса, мақсаттарына байланысты жаттығу кезеңдеріне, бөлімдеріне
бөлінеді.
Қазіргі уақытта жеңіл атлеттер үшін жоспарлаудың үш түрі қолданылып
келеді.
Бірінші түрінде жыл бойғы жаттығу жұмыстары үш кезеңге бөлінеді:
- дайындық кезеңі, ол алты айға дейін созылады (қараша-көкек).
Дайындық кезеңі өз тарапынан үш бөлімнен тұрады: күзгі-қысқы
(қараша-қаңтар), қысқы жарыстық бөлім (ақпан) және көктемгі
дайындық бөлім (наурыз-көкек).
- жарыстық кезең, ол өз кезегінде екі бөлімнен тұрады: ерте жарыстық
(мамыр) және негізгі жарыстық (маусым-қыркүйек).
- өтпелі кезең бір айға созылады (қазан).
Жоспарлаудың бұл түрі көбіне жеңіл атлетикамен жаңадан
шұғылданушылар және төменгі разрядттағылар үшін қолданылады. Жоспарлаудың
осы түрі жаттығушылардың дене қаблеттерін жетілдіру, спорт түріне қажетті
әдіс-тәсілдерді үйретуге қолайлы болып келеді.
Осылай жоспарлау түрін кей жағдайларда шебер спортшылар арасында алыс
қашықтыққа жүгіруші стайерлерді дайындауда, лақтыру түрлері (балға, найза,
дискі) спортшыларын дайындауда қолданады.
Жоғарыдағы жоспарлау түрі алдымен алыс қашықтыққа жүрірушілер арасында
қысқы уақытта жарыс өткізілуімен, ал лақтырушылар арасында алыс қашықтыққа
лақтыруға мүмкіндік беретін (найза түрі) манеждердің жоқтығымен
түсіндіріледі.
Екінші жоспарлау түрінде жаттығу жылы екі үлкен кезеңге бөлінеді: күзгі-
қысқы (қазан,ақпан) және көктем-жазғы (наурыз-шілде).
Күзгі-қысқы кезең өз тарапынан күзгі-қысқы (қазан-қаңтар) дайындық
бөлімі және қысқы жарыстық (ақпан) деп екі бөлімнен тұрады.
Дәл осылай көктемгі-жазғы кезең де дайындық кезеңі (наурыз-мамыр) және
жазғы жарыстық кезеңге (маусым-тамыз) бөлінеді. Бұл жағдайда өтпелі кезең
бір айға созылады (қыркүйек).
Жылдық жоспарлаудың екінші түрі жаттығу және жарысқа қатысуды жыл бойы
жоспарлауға негізделген және қазіргі кезде жеңіл атлетика спортының көп
түрлерін қамтиды.
Жоспарлаудың екінші түрінде жарысқа қатысудың мүмкіндігінің көп болуы
спортшыға эмоционалдық жағынан көп күш түсіріп, дайындық барысына әсер
етеді. Сондықтан бұл жоспарлау түрін көбіне шеберлігі жоғары спринтерлер
арасында, кедергілерден өтушілерге, биіктікке, ұзындыққа секірушілерге,
ядро итерушілерге қолданады.
Жылдық жаттығуды жоспарлаудың үшінші түрінің ерекшелігі онда
спортшыларға жыл бойы көптеген жарыстарға қатысу міндеттеледі. Бұл кезде
жаттығудың басты мақсаты спорттық бапты неғұлым көп уақыт аралығында ұстап
тұруға бағытталады.
Жоспарлаудың бұл түрінде бастапқы жоспарлауларда көрсетілгендей жыл
айларын белгілі бір кезеңдерге, бөлімдерге, циклдарға бөлу міндетті емес
болып келеді. Жаттығу жұмыстарын жоспарлау толқынды түрде спортшы қатысатын
жарыс күнтізбесіне байланыстырылып жүргізіледі.
Сондықтан жоспарлаудың үшінші түрі шеберліктері жоғары спортшыларға
қолданылады.
Спортшының көпжылдық дайындығы әрқашан дене қаблеттері мүмкіндіктерін
арттыру, адам ағзасы жұмысын жетілдіру, спорттық шеберлікті шыңдау,
психологиялық күш-жігерді арттыру бағыттары бойынша іске асырылады.
2.ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІ ДАЙНДЫҒЫ ТУРЛЕРІ
Дене қаблеттері дайындығы мазмұнына - спортшының барлық ағзалары мен
мүшелерінің жетілуіне, олардың жұмыс қаблеттерінің артуына, күш, жылдамдық,
ептілік, иілгіштік, шыдамдылық, қаблеттерін арттыру спортшыға жарыстар
барысында керекті күш-жігер психологиялық тұрақтылықты арнайы жаттығулар
арқылы жетілдіру түсінігі кіреді.
Дене дайындығы жалпы дайындық (ЖД) және арнай дене дайындығы (АДД) деп
бөлінеді. Арнайы дене дайындығы өз тарапынан екіге бөлінеді: алдыңғы (АДД
1) онда арнайы дайындықтың негізі қаланады және негізгі (АДД 2) бұл
жағдайда тек спорт түрі ерекшелігіне қажетті арнайы жаттығулар орындалады.
Тәжрибе көрсеткендей алдымен жалпы дене дайындығы іске асырылғаннан
кейін, соның негізінде арнайы дене дайындықтары жаттығулары қолданылады.
АДД дайындығы арқасында жоғары спорттық көрсеткіштерге жету мүмкіндігі
артады.
2.1. Жалпы дене дайындығы
Жалпы дене дайындығы (ЖДД) арқылы денсаулықты шынықтырып, адамның
жұмыс қаблетін арттыруға жол ашады.
Денсаулығы жақсы шыңыққан адам денеге түскен жүктемелерді жеңіл
атқарып, жылдам бейімделеді, спортшыға қажетті дағдыларды тез үйренеді.
Жалпы дене дайындығы кезінде адам организміне жан жақты пайдалы әсер етуші
жаттығулар таңдап алынады. Мысалы, көп жүгіру кезінде адам организімінің
барлық мүшелері іске қосылады, берілген жүктемелерге бейімделу қалыптасады.
Жаттығу мақсатына байланысты кей жағдайларда адамның кейбір мүшелерінің
ғана жұмысын жетілдіру үшін арнайы шектеулі жаттығулар таңдалып алынады.
Осы жұмыстардың барлығы біріге келіп адамның жалпы дене дайындығы сапасын
арттырады.
Жалпы дене жаттығуларына арналған жаттығулар түрлері:
а) жаттығуларды орында тұрып және қозғалыста құрал-жабдықсыз жеке немесе
бірлесіп орындау;
б) жаттығуларды орында тұрып және қозғалыста құрал-жабдықпен орындау;
в) арнайы жабдықтарда жаттығу (керме, қос сырық, штанга, зілтемір,
арқан, доп т.б.).
г) акробатикалық жаттығулар (күшпен, секірулер арқылы).
д) жеңіл атлетке қажетті спорттық ойындар түрлерін қолдану.
2.2. Арнайы дене дайындығы
Арнайы дене дайындығы өз тарапынан екіге бөлінеді:
1. Алдыңғы арнайы дайындық (АДД 1) - онда арнайы дайындықтың негізі
қаланады;
2. Негізгі арнайы дайындық (НАД 2) бұл жағдайда тек спорт түрі
ерекшелігіне қажетті арнайы жаттығулар орындалады.
2.2.1. Алдыңғы арнайы дайындық (ААД 1)
Алдыңғы арнайы дайындық (АДД 1) маманданған спорт түріне қажетті дене
қаблеттері мен адам организімін және қозғалыс түрлерін жетілдіруге
бағытталады.
Қазіргі спорттық жарыстар кезінде спортшыдан дене қаблеттері
дайындығының өте жоғары дәрежеде болуы талап етіледі, денеге түсетін үлкен
жүктемелерді еркін көтеруге дайын болуымен қатар, организмнің жаттығулар
жүктемелерін орындағаннан соң қайтадан қалыпқа келуі басты талап болып
саналады. Ол үшін спортшыға арнайы (АДД 1) мен, негізгі арнайы (НАД 2)
дайындықтарынан өтіп, көп жылдарға созылатын жаттығу жұмыстарын меңгеруге
дайын болуы қажет.
Арнайы дайындықты іске асыру үшін қажетті міндеттер:
- маманданған спорт түріне байланысты адам организмі мүмкіндіктері
жұмысын жетілдіру, әлсіз жақтары жұмыстары деңгейін көтеру;
- дене қаблеттері мүмкіндігін арттыру бағытында барлық жақтарын
жетілдіру (күш, жылдамдық, шыдамдылық, иілгіштік, ептілік);
- спорт түрі моделіне сай келетіндей дайындық бағыттары жұмысын
жетілдіру.
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді іске асыру мақсатында алда атқарылатын
жаттығу жұмыстары жоспары жасалады. Жоспар спорт түрі ерекшелігін ескеріп
жасалады. Мысалы, кроссқа жүгіруді іске асыру, жүгіру жаттығулары үшін
арнайы шыдамдалықты тәрбиелеудің жолы болып табылады. Кроссқа жүгіруді орта
және алыс қашықттыққа жүгірушілер көп пайдаланады. Басқалар жеңіл атлеттер
үшін ол жалпы дайындық жаттығулары ретінде қолданылады.
Жаттығуды жоспарлау кезінде спортшыны жоғары спорттық шеберлікке жеткізу
мақсатында әр споршының өз туа біткен ерекшелігін ескере алатын жеке
жаттығу жолдарын табу маңызды болып келеді.
Жеке жолды іздеу спорт түрінің ерекшелігін толық ескере алатын жан-
жақты қарастырылған жұмысты ұйымдастыра алуға тікелей байланысты болып
келеді.
Жеңіл атлетиканың циклдік түрлерінде спорттық көрсеткішті арттыруға
бағытталған сол спорт түрінде ғана қолданылатын негізгі қозғалыс түрлерін
көптеп беру жаттығу жұмыстарының негізін құрайды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Жеңіл атлетикадағы спорттық дайындық жүйесі
1.1. Жеңіл атлетика спорты түрлері және классификациясы
1.2. Жеңіл атлетикадағы жаттығу негіздері
1.3. Жүгіру түрлеріндегі жаттығуды орындау қарқыны
1.4.Спорттық бап, оны қалыптастыру және сақтау
1.5. Жаттықтыру әдістемелері мен құралдары
1.6. Спорттық жаттығуды жүргізудің негізі – cабақ өткізу
1.7. Оқу-жаттығу жұмыстарын жоспарлау
2.ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІ ДАЙЫНДЫҒЫ ТҮРЛЕРІ
2.1. Жалпы дене дайындығы
2.2. Арнайы дене дайындығы
2.3. Негізгі арнайы дайындық (НАД 2)
3. ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІН АРТТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
3.1. Жылдамдық қасиет
3.2. Дене қасиеті - шыдамдылық
3.3. Күш қаблетін арттыру әдістемелері
3.4. Иілгіштік қаблетті арттыру әдістемесі
3.5. Ептілік қаблетті арттыру әдістемесі
3.6. Психологиялық дайындық
1.1. Жеңіл атлетика спорты түрлері және классификациясы
Жеңіл атлетика негізінен бес түрлі дене жаттығулары бағыттарынан тұрады,
оларға: жүру, жүгіру, секіру, лақтыру және көпсайыс түрлері енеді.
Жүру – адамның табиғи қозғалуының бір түрі болып табылады. Адам жүру
арқылы тіршілік жасаудың мүмкіндіктерін ашады, кеңейтеді. Жүру кезінде адам
бойындағы барлық бұлшық еттер, сүйектер, ағзалар жұмыс жасау мүмкіндіктерін
арттырып бейімделеді, тыныс алу, қан айналымы, зат алмасу жүйелері жұмысы
жақсарады.
Спорттық жүрудің жай жүруден айырмашылығы онда адымдау жиілігі мен
аяқтың жұмысына басқаша талаптар қойылады. Мысалы спорттық жүру кезінде
спортшы бір минутта адым жиілігін 190-200 реттен арта қайталай алады.
Спорттық жүру жарысы кезінде арнайы төрешілер тағайындалып олар
спортшының адымдауы кезінде екі аяқ табандары жерден бірдей көтерілмеуін
қадағалайды. Спорттық жүріс кезінде аяқ табандарының жерден бірдей
көтеріліп кетіп кеңестікте дененің қалқуының пайда болуы, адамның жүгіру
түріне өтуі деп саналады. Осындай жағдай болғанда спортшыны жарыстан
шығаруға шешім қабылданады.
Жүгіру – жеңіл атлетиканың негізгі түрі болып саналады. Жүгіру түрлері
мен қашықтықтары әртүрлі болып келеді. Жүгіру жағдайы секіру, лақтыру
сияқты қозғалыс түрлерінің де құрамында кездеседі.
Жүгіруде адамның адымдауы кезінде дене ұшу, қалықтау жағдайына енуімен
ерекшеленеді. Жүгіру, адам организімінің жұмыс жасау қаблетіне үлкен
талаптар қойады. Асықпай жай жүгірулер түрлері адамдарды сауықтыру
мақсаттарында жиі қолданылады.
Қысқа қашықтықтарға жүгіру (спринт) жылдамдық пен күш қаблеттерін қажет
етсе, орта және алсы қашықтықтарға жүгіру жылдамдық пен шыдамдылықты ал
кедергілер арқылы жүгіру спортшыдан ептілік пен икемділікті, жылдамдықты
талап етеді.
Жеңіл атлетикада жүгірудің төрт түрі бар оларға: тегіс жерде жүгіру,
кедергілер арқылы жүгіру, эстафета және табиғи ортада жүгіру түрлері енеді.
Тегіс жерде жүгіру негізінен арнайы дайындалған стадион жолдарында
өткізіледі және жүгіру қашықтығына сәйкес қысқа, орта, алыс қашықтық деп
бөлінеді.
Барлық спорттық жүгірулер бағыты бойынша сағат тіліне қарсы орындалады.
Қысқа қашықтыққа 30 метрден 400 метр аралығы, орташа қашықтыққа 500
ден 2000метр аралығы, алысқа 3000метрден 10000 метр аралығы енсе, тым
алысқа жүгіруге 20км. ден 30 км. аралығы және марафондық жүгіру 42км
195метрге жүгіру жатады.
Кедергі арқылы жүгіру екі түрге бөлінеді: бірі кедергілерден өту және
стипл чез. Кедергілерден өту арқылы жүгіру қысқа қашықтыққа 60 метрден 400м
аралығында стадиондардың жүгіру жолдарында 5 тен 10-ға дейінгі ара
қашықтықтары бірдей кедергілер қойылған жолдарда өткізіледі.
Стипл чез 3000 метр қашықтық аралығында су толтырылған шұңқыры бар
кедергілер қойылған жүгіру жолдарында өткізіледі.
Эстафеталық жүгіру – командалық жарыс болып саналады. Жүгіретін қашықтық
бойына бірдей қашықтықта спортшылар орналасады. Әр спортшы өз қашықтығын
жүгіріп өтіп, қолындағы таяқшаны келесі спортшыға беруі тиіс. Эстафета
қашықтығы қысқа, орта және аралас қашықтықта болуы ықтимал.
Эстафетаны өткізу түрлеріне қарай стадиондағы жүгіру жолын айналып
жүгіру, қарама қарсы жүгіру, қала көшелерімен жүгіру т.б. болуы мүмкін.
Табиғи ортада жүгіру (косс) әртүрлі қашықтықта жыл мезгілінің барлық
уақыттарында өткізіледі.
Марафондық қашықтыққа жүгіру әртүрлі жолдарда өткзілуі ықтимал, тек
жүгіруді бастау мен аяқтау бір жерде болды.
Қазіргі кезде жүгірудің сағаттық, бірнеше сағаттық, сөткелік т.б.
түрлері кеңінен қолданылуда.
Жеңіл атлетикада секіру түрлері ұзындыққа және биіктікке секіру деп
бөлінеді. Олар орында тұрып және жүгіріп келіп секіру арқылы орындалуы
ықтимал. Орында тұрып секіру арнайы жарыстар бағдарламасына енбейді, көбіне
жаттығу және сынақ түрінде кеңінен қолданылады.
Жүгіріп келіп биіктікке секіру және сырықпен биіктікке секіру жоғары
көлденеңінен қойылған кедергіден өтуге арналған болса, ұзындыққа секіру
және ұзындыққа үш аттап секіру түрінде горизантальды бағытта алысқа
секіруге негізделген.
Секірудің барлық түрлері спортшыдан күш, жылдамдық, ептілік, иілгіштік,
кеңестікте өзін игеру, бағдарлау сияқты қаблеттерінің жақсы дамуын талап
етеді.
Лақтыру орындалу түрлеріне қарай бастан асыра найза, гранат, доп лақтыру
енсе, айландыра лақтыруға балға, табақ лақтыру, ал итеруге ядроны итеру
жатады.
Лақтыру адамнан жылдамдықпен күшті қажет етеді, басты мақсат қолдағы
затты неғұрлым алысқа лақтыру болып табылады. Лақтыру кезінде адамнан аз
уақыт аралығында қол, аяқ, дененің өте көп мөлшерде күш жұмсауы арқылы
жылдамдық, координациялық қаблеттердің үйлесімді жұмыс жасауын қажет етеді.
Көпсайыс түріне жүгіру, секіру, лақтыру т.б. түрлері қосындысы енеді.
Олар үшсайыс, бессайыс т.б. деп жарысу түрлерінің санын көрсетеді. Жарыс
қорытындысы әр сынақ бойынша жинақталған бағалар қосындысы бойынша
анықталады.
1.2. Жеңіл атлетикадағы жаттығу негіздері
Жеңіл атлетикадағы қолданылатын жаттығулар өзінің түрлерімен, көлемімен
ерекшеленеді. Сондықтан жеңіл атлетика түрлерімен жаттыығудың әрбірінің
өзіндік ерекшелігімен қатар барлығына ортақ жақтары да бар.
Жеңіл атлетика түрлерімен жаттығудың барлығына ортақ негізгі қағидалары
бар, оларды жаттықтыру жұмыстарында пайдалану міндетті болып саналады.
Негізгі қағидаларға:
- жалпы және арнайы дайындықтардың бір бірімен байланыста болуы;
- жаттығу жұмысының жүйелі өтуі;
- аздан көпке қарай;
- қарапайымнан күрделіге қарай деген талаптардың сақталуы.
Жан-жақты дайындық спорт түрінің ерекшелігін ескеру арқылы іске
асырылады. Жоғары жетістіктер спорты міндетті түрде мамандануды қажет
етеді. Сондықтан спорттық жаттығу жалпы және арнайы жаттығу түрлері бойынша
өткізіледі.
Жалпы жаттығу адамның дене қаблеттерінің жетілуіне арналып
өткізілгенімен ол болашақ спорт түріне маманданудың негізін салады. Онда
дене қаблеттерінің артуымен қатар, психологиялық тұрғыдан дайындығын
арттырады, таңдаған мамандығы бойынша әртүрлі әдіс-тәсілдерді меңгеруге
көмектеседі.
Арнайы дайындық спортшыны таңдаған мамандығы бойынша қажетті техникалық
шеберлік және тәсілдерді жетік меңгеруге бағытталады. Маманданған спорт
түріне қажетті барлық дене қаблеттерін арттыруға жұмыс жасалады.
Жалпы және арнайы дайындық жаттығудың барлық кезеңдерінде орын алады,
тек олардың өзара мазмұны, түрлері, жүктеме мөлшері ауысып отырады.
Үздіксіз жаттығу үнемі жаттығу жүктемесін берумен анықталмайды. Ол
жаттығу жүктемелерінің арасында берілетін демалу үзілістері, организмнің
қалыпқа келу мүмкіндігімен анықталады. Спортшы организімінің неғұрлым
бастапқы қалыпқа келуі жыдам болса, онда организімінің қалыптасу
мүмкіндігінің жақсы дамығандығын көрсетеді.
Әр жаттығу сабақтарының арасындағы үзіліс ұзақтығы адамға берілген
жаттығу жүктемесінің адам организміндегі болған физиологиялық және
биохимиялық өзгерістердің жүктеме берілген уақыттан кейінгі әсерін есепке
алу арқылы анықталады.
Берілген жүктеменің адам организімінде қалтырған ізі арқылы болашақта
жаттығу сабақтарында орындалатын жүктемелердің көлемі мен қарқындылығын
реттеуге болады. Жаттығуды жүйелі орындату спортшының шеберлігін арттыруға
көмектеседі.
Белгілі физиолог А.Ухтомский Әрекет ету, жұмыс жасау адамның дене
құрлысын жасайды деген. Адамның еңбек етуі оның ішінде дене жұмысын
жасауы, оның сапасының артуы жаттығуды арнайы мақсатта көптеген рет
қайталап отырғанда ғана артатындығын көрсетті.
Спортшының үлкен жүктемелерді орындағаннан кейінгі оның организімінің
қайтадан бастапқы қалыпқа келу уақыты, дене қаблеттерінің жетілуінің
негізгі көрсеткіші болып табылады.
Көп мөлшерде берілген ауыр жаттығулардан кейін организмнің бастапқы
қалыпқа келуі жылдам жүреді адамның демалыс жиілігі (ДЖ), жүрек соғысы
жиілігі (ЖСЖ), қан қысымы (ҚҚ) бірнеше минуттан кейін қалыптасады.
Осы жағдайдан кейін баяу қалыпқа келу фазасы басталады, оның
төмендегідей ерекшеліктері бар:
- жұмыс жасаудың төменгі фазасында организмнің бастапқы
қалыпқа дейін толық келуі байқалады. Бұл жағдайда берілген жүктеменің
пайдасы өте төмен болып саналады, ол тек жалпы шыдамдылықты арттыруға
көмектесіп, шынығу деңгейін ұстап тұруға көмектеседі.
- жоғары деңгейдегі жұмысқа қаблеттілік фазасы (ең жоғарғы қалыпқа
келу) жағдайы 48 сағат көлемінде өтеді. Осы кезеңдегі берілген
жүктемелер спортшы шынығуы мүмкіндігін жаңа жоғары кезеңге өтуге көтереді.
Жаңа деңгейге көтерілу ұзақтығы спортшы шеберлігіне, жаттығу түріне
байланысты 1 күннен 5 күнге дейінгі аралықта сақталады.
Көлемі үлкен ауыр дене жаттығуларын бірден орындатудан кейін
организмнің бастапқы қалыпқа келуі жылдам түрде өте бастайды бірнеше
минуттан кейін демді алу жиілігі, жүрек соғысы жиілігі, қан қысымы қалпына
келе бастайды осыдан кейін бастапқы қалыпқа келудің баяу фазасы басталады.
Ал орташа қалыптағы берілген жүктемеден соң бір ғана фаза, ол жылдам
қалыпқа келу фазасы байқалады.
Қалыпқа келудің әр кезеңінде өткізілген жаттығу жұмыстары әртүрлі нәтиже
береді. Сондықтан негізгі жаттығу жұмыстарын өткізуді ең жоғарғы қалыпқа
келу фазасында өткізу тиімді болып келеді.
Тәжрибе көрсеткендей, кей жағдайларда спортшыны жаттығу деңгейінің жаңа
сатысына көтеру мақсатында бірнеше жаттығу жұмыстарын тынығуды толық
қалыпқа келмеген жағдайында өткізеді, соңынан демалудың ең жоғары қалыпқа
келтіру жағдайына әкеледі.
Жеңіл атлетика жаттығулары тек арнайы жатығулар емес оларға көмекші
көптеген жаттығулар түрлерін қолданудан тұрады. Мысалы, адам организімі
жұмыстарын арттыру, жүгіру, секіру т.б. түрлердің әдістемелерін жетілдіру
т.б. Осы жұмыстардың барлығын меңгерту мақсатында жаттығу сабақтарын күніне
екі – үш сабаққа дейін көбейтеді. Осылай өткізу адамның жүктемелерге
бейімделу жағдайын арттырып, тез бастапқы қалыпқа келу мүмкіндігін
көбейтеді.
Аздан көпке қарай қағидасы, жаттығу жүктемесін біртіндеп арттыру оның
көлемін, қарқындылығын реттеуді мақсат етеді. Бір жүктеме мөлшерін
меңгергеннен соң ғана одан жоғары жүктеме беру арқылы спортшы қаблетін
арттыруға болады. Егерде берілген жаттығу жүктемесі өзгеріссіз қалып отырса
онда спорттық көрсеткіш артуы тежеледі, бұл жағдайда адам организімі
қалыптасудың бейімделудің жаңа сатысына көтеріле алмай қалады. Жаттығу
жүктемесін беру ол адам организіміне ғана емес оның психикалық мүмкіндігіне
де тікелей әсер етеді.
Жаттығу жүктемесі бағыты бірнеше тармақтан тұрады олар: жүктеме көлемі
мөлшері, ұзақтығы, қарқындылығы және демалыс ұзақтығы мен түрі.
Жаттығу көлемі, мөлшері – ол барлық жаттығу жұмыстарының жиынтығы болып
табылады. Жаттығу көлемі спорттық жетістіктің бастапқы кезеңінде шешуші
роль атқарады ал кейіннен жаттығу көлемі жаттығу қарқындылығымен реттеледі.
Қарқындылық берілген жүктеменің нерв жүйке жұмысына, бұлшық еттердің
жұмысына, денедегі физиологиялық, биохимиялық, психологиялық процесстердің
өзгерістердің көрнісімен анықталады.
Қарқындылық екі жолмен арттырылуы ықтимал:
- берілген жаттығудың жылдамдығын және күрделілігін арттыру;
- жаттығу сабақтарының жиілігін арттырып арсындағы демалу уақыты
аралығын жақындату арқылы. Жүйелілік қағидасы – жаттығу жұмыстарындағы
басты және негізгі талап болып табылады. Жүйелілікті іске асыру спортшының
дене қаблеттерін арттыруда, спорттық шеберлігін, әдіс-тәсілдерді
жетілдіруде, ерік-жігер психологиялық дайындығын арттыруда пайдаланылады.
Жаттығу жұмыстарын жүйелі қайталап отыру спортшының жоғары
жетістіктерге жетуінің кепілі болып саналады.
Жаттығу жүктемесінің бір түрін үнемі қайталатып орындату спорттық
көрсеткіштің өсуіне әсер етпесе де спортшының дағдыларын арттырып
ағзаларының жұмыс қаблеттерін арттыруға, дене икемділігін
жақсартуға
үлкен көмегі болады, адам организіміне сауықтыру жағынан жағымды
әсер етеді.
Адам ағзасының берілген жүктемелерге бейімделу мүмкіндігі, жүктемені 80-
90 % қайталап орындату жағдайында жақсы сақталады және ол жеңіл атлетика
спорты түрлеріне де байланысты болып келеді.
Жаттығуларды қайталатып орындату тиімділігін арттыру берілген жаттығу
жүктемесі мен шаршауды қалпына келтіру, демалдырумен тығыз байланысты.
Жеңіл атлетикамен шұғылданатын спортшының жас мөлшері, дайындық деңгейіне
байланысты берілетін жаттығулар түрлері мен жүктеме мөлшерлері және
демалдыру уақыты ұзақтығы реттеледі. Мысалы, жылдамдық, ептілік, дәлдік
қаблеттерді арттыру жұмыстарында демалыс уақыты толық қалыпқа келгенге
дейін болуы тиімді болса, шыдамдылық қаблетті тәрбиелеу толық демалдырмай
шаршау жағдайында, демалыс уақытын қысқарту арқылы іске асырылады.
Жаттығу жүктемесін шамадан тыс үнемі арттыра беру, адам организімінің
бейімделу мүмкіндігіне кері әсері болады. Адамның берілген жұктемелерге
бейімделуі белгілі бір уақыт аралығын қажет етеді. Осы уақыт аралығында
адам организімінің функционалдық және морфологиялық жағдайының өзгеруі іске
асады, сондықтан жаттығу кезінде берілген жүктемелер мөлшерінің өзгеріп
отыруы тиімді болып келеді. Ол адам ағзасының бейімделу мүмкіндігін арттыру
үшін жасалады.
Спортшыны жаттықтыру кезінде қолданылатын жаттығулар, жүктемелер,
әдістемелер, орындардың түр-түрлі болып келуі жаттығу сабақтарының
тиімді және көңілсіз болмауын қамтамасыз етеді.
Өткізілген сабақтар дұрыс ұйымдастырылмаған болса, ол спортшының жүйке
жүйесіне жағымсыз әсер етіп жалықтырады, ынтасын төмендетеді.
Тәжрибе көрсеткендей өткізілген сабақтарда берілетін жүктемелер
мөлшері олардың сатылап жасалуы, толқынды берілуі, демалыс түрлерінің
әртүрлі болуы байқалады, бірқалыпты өсе беруі болмайды. Мысалы жүктемені
сатылап арттыруды алсақ онда екі және оданда көп сабақтарда берілетін
жүктеме өзгермей беріледі себебі оған адам бейімделуі керек, содан кейінгі
сабақтарда жүктеме мөлшері тағы бір сатыға арттырылады т.с.с.
Жүктеменің толқынды түрде берілуі жаттығудың қысқа аралықтары мен
жаттығу кезеңдерінде жиі қолданылады.
Олар негізінен үш түрге бөлінеді:
- кіші толқынды берілу, ол көбіне апталық қысқа циклдерде орындалады;
- орташа толқынды ол 3-6 апталық циклдерде;
- үлкен толқынды, ол жаттығу жұмысының бірнеше айлық ұзақтығында
орын алып, жаттығу кезеңдеріне сәйкес келеді.
Жүктеменің үлкен толқынды түрде берілуі оның ішіндегі кіші толқындар
түрлерінен құралады. Жаттығу жүктемесін толқынды түрде іске асыра білу,
оларды бір бірімен қабыстыра білу, жаттықтырушының іскерлік шеберлігіне
байланысты болып келеді. Жаттықтырушыға жүктемені толқынды түрде беру
кезінде оның жиілігі мен мөлшерін дәл реттей білу болып маңызды болып
келеді.
Жеңіл атлетика спорты түрлерінің өз ерекшеліктерін ескере отырып жаттығу
жүктемесінің мөлшері мен жиілігін есептеу әртүрлі болып келеді. Мысалы,
кейбір спорт түрелерінде микроциклдің бастапқы кезеңінде жүктеме берілуінің
жиілігіне баса назар аударылса, жүктеменің мөлшерін арттыруды екінші
жартысына қалтырады, кейде жүктеме мөлшері мен жиілігінің орындарын
ауыстырып беру де орын алады.
Жүктемені орташа толқында орындату жағдайында жүктеме көлемі мен
жиілігін арттыру көп жағдайда қатар жүргізіледі. Бұл жұмыс мөлшермен
төмендегідей орындалады: 2-4 апта аралығында жүктеме көлемі мен жиілігі
біртіндеп арта береді, осы кезде негізінен көлемнің артуына көңіл бөлген
жөн соңынан жиілік артады да циклдің соңында жүктеме көлемі мен қайталау
жиілігі бірдей деңгейге келеді. Жүктеме мөлшері мен жиілігін осылай реттеу
үлкен толқынды жаттығу кезеңдеріне де тән болып келеді, тек орындату көлемі
артады.
1.3. Жүгіру түрлеріндегі жаттығуды орындау қарқыны
Жеіл атлетика жүгіру, қозғалу түрлерінің үнемі өзгеріссіз қайталанып
отыруына байланысты – цикілдік спорт түрі деп аталады.
Жүгіру жылдамдығына байланысты жұмысты орындау түрлері максималды,
субмаксималды, және үлкен қалыптағы мөлшердегі деп бөлінеді.
Максималды мөлшерде - жүгіру уақыты 5 сек.-тан 30 сек. дейін аралықта
болса, жүгіру қашықтығы 100м. ден 200 м аралығы. Жүгірудің бұл түрінде
жүгіру жылдамдағы ең жоғарығы дәрежеде орындалады, тыныс алу көбіне
анаэробты жағдайда өтеді. Жүрек соғысы жиілігі минутына 160-180 рет
мөлшерінде болады. Дене қуатын пайдалану секундына 4 ккалория жағдайында.
Қандағы сүт қышқылы жоғары емес.
Субмаксималды – жүгіру уақыты 20-30секундттан 3-5минутқа дейін аралықта,
қашықтық 400,800,1500 метр аралығы. Дене қуатын жұмсау 70-85% анаэробты
жағдайда АТФ, КФ және гликолизді пайдалану, қалған 15-30% аэробты (оттегін
қолдану) жағдайында орындалады.
Аэробты жағдайда жұмыс жасау жүгіру қашықтығы артқан сайын көбейе
береді. ЖСЖ минутына 180-200 рет. Дене қуатын пайдалану 0,6-1,5 ккал.сек,
сүт қышқылының артуы 250 мг.% , рН 7.0 дейін төмендеп организмнің жұмыс
жасауының негізгі бір көрсеткіші болып табылады.
Үлкен қалыпта жұмыс жасау – уақыт бойынша 3-5 минуттан 30-40минутқа
дейін, жүгіру қашықтығы 3тен 10км.аралығына созылады.
Жұмыс жасау жиілігі жоғары мөлшерде бірақ алдыңғылардан төмен. Дене
қуатын пайдалану 70-80% аэробты жағдайда өтеді.
ЖСЖ минутына 180 рет аралығында. Дене қуатын жұмсау 0,4-0,5ккал.сек.,
сүт қышқылының жинақталуы 200мг.%.
Дененің терлеуі жоғары, сүт қышқылының жинақталуы және дене қызуын
шығару көп мөлшерде.
Орташа қалыпта жұмыс жасау 30-40 минуттан бірнеше сағатқа дейінгі
аралыққа созылады. Жүгіру қашықтығы 20-30км және марофондық 42км. 195м.
дейін. Дене қуатын пайдалану 90% аэробты жағдайда орындалады. Жұмысты
орындау бірқалыпты жағдайда өтеді. Дене қуатын пайдалану 0,3ккал.сек.
ЖСЖ минутына 160-180рет аралығында. Дененің өте көп терлеуі салдарынан
денедегі тұздар мен су мөлшері азайады, дене қуаты төмендейді.
Адамға физиологиялық қалыпты жағдайын сақтау үшін орташа қалыпта жұмыс
орындау тиімді болып келеді. Орташа қалыпта жұмыс жасау кезінде дене
оттегін толық қабылдау жағдайында жұмыс атқарып, адам денсаулығына падалы
болып келеді.
Жүгіру жаттығуларын денсаулықты сақтау және спорттық бағытта орындау
кезінде бірнеше жағдайларға көңіл бөлу керек, оларға:
- жаттығудың межеленген мөлшерін орындау мерізімі 5-6 апта аралығы
болуы;
- жаттығу сабағы жиілігі аптасына үш реттен кем емес;
- жаттығудың алғашқы апталарында ЖСЖ минутына 130-150рет аралығында
болуы;
- Купер тестісі бойынша өзіңнің қан тамыры соғысын анықтап ол,ер
адамдар үшін (205 тен- 12жасы), әйелдер үшін (220дан – толық жасы)
соңынан табылған мөлшердің 80% алу керек. Осы анықталған ЖСЖ
мөлшерінде 20-30минут аралығында бірқалыпты жұмыс жасау керек.
Аптасына сабақты 4 ретке дейін өткізу тиімді болып келеді.
1.4.Спорттық бап, оны қалыптастыру және сақтау
Спорттық жаттығудың негізгі мақсаты – спортшыны жаттықтыру арқылы
спорттық бапқа келтіру, сол арқылы жоғарғы спорттық жетістікке жетуді іске
асыру.
Спорттық бап – cпортшының жоғары жетістікке жетуге мүмкіндігінің ең
жоғары деңгейге көтерілуі. Ол арнайы ойластырылған жаттығу жұмыстарын
орындау арқылы іске асады.
Спорттық бапқа келу, спортшының көптеген дайындық түрлерін меңгеруін
талап етеді, оларға дене қаблеттері, әдіс-тәсілдік техникалық дайындығы,
психологиялық қалпы енеді. Осы көрсетілген талаптардың барлығының жоғары
дәрежеге көтерілуі, спорттық баптың деңгейін көрсетеді.
Спорттық бапқа келу адам организімінде өте күрделі биохимиялық,
физиологиялық өзгерістердің пайда болуына әкеледі. Осы кезде жүйке жүйесі
жұмыстарының, бұлшық еттер, қан, тыныс алу жүйелерінің мүмкіндігінің, дене
қуатының артуы байқалады.
Спорттық бапқа келу негізінен үш кезеңнен тұрады:
- спорттық бапты қалыптастыру, жинақтау;
- спорттық бапты сақтау;
- Спорттық бапты уақытша жоғалту.
Спорттық бапқа келудің алғашқы сатысында жаттығулар арқылы спорттық
бапқа жеткізу жолдары іске асырылады. Осы сатыда дене қаблеттерінің
мүмкіндіктерін арттыру, дене ағзаларының жұмысы мүмкіндіктерін жетілдіру,
спорт түріне қажетті әдіс, тәсілдер шеберлігін арттыру, психологиялық
дайындық сапасын арттыру жұмыстары іске асырылады. Жоғарыда көрсетілген
жұмыстарды толық іске асыру арқылы ғана спорттық бап талабына жету мүмкін
болады.
Егер спортшы белгіленген жұмыстарды толық орындамаса немесе бұрынғы
жаттығу көлемінен арта алмай жатса, онда ол өзінің бұрынғы көрсеткішін ғана
қайталауы ықтимал ал оның жоғары көрсеткіштерге жету мүмкіндігі төмен
болады.
Екінші кезеңде спорттық бапқа келу қалыптасып, адам организмі спорт түрі
қажет ететін маманданған түрде жұмыс жасай алу дәрежесіне жетеді. Жаттығу
жұмыстарының барлығы спорт түріне қажетті арнайы мамандану шеберлігін
арттыру бағытында іске асырылады.
Осы кезеңде спорттық бап талабының барлық жақтарының бірдей жетілуі
болмауы ықтимал. Дене қаблеттерінің кейбір жақтары, әдіс-тәсілдің
жетілуінде кемшіліктер, психологиялық тұрақтылықтың болмауы сияқты
жағдайлар анықталса осы кемшіліктермен арнайы жеке-жеке жұмыс жасау қолға
алынады.
Осы кезеңде спорттық бап талаптарына жеткен көрсеткіштердің өз
мүмкіндіктерін жылдам төмендетіп алу жағдайлары да орын алуы мүмкін,
сондықтан жаттықтырушы спорттық бапта ұстап тұрудың жолдарын қарастыруы
қажет.
Спорттық бапты сақтау сатысында спорттық көрсеткіштердің жақсаруы орын
алады, бірақ ол әр спортшы дайындығының ерекшелігіне байланысты әртүрлі
болады. Спорттық баптың ең жоғары сатысына жеткен кезде, жаттығу әсерінің
спортшы бабына әсерінің әртүрлі болуы орын алады.
Ол арнайы берілген толқынды жаттығу тапсырмаларының салдарынан, немесе
басқадай сыртқы әсерлердің болуынан пайда болады.
Спорттық баптың уақытша жоғалуы, жалпы жаттығу жұмыстарының төмендеуінен
немесе спорттық бап түрлерінің өзара байланыстарының үзілуінен болады.
Спорттық бап құрамына енетін барлық жаттығу сапаларының өзара
байланыстарының төмендеуі немесе жоғалуы, әртүрлі уақыт аралықтарында
өтеді, ең алдымен таза спорт түріне ғана байланысты маманданған спорттық
бап сапалары төмендейді. Негізгі дене қаблеттері және ағза мүмкіндіктері өз
сапаларын көп уақытқа дейін сақтауы мүмкін.
Спорттық бапты уақытша жоғалту, әркезде болып отыратын қалыпты жағдай.
Спорттық бапты уақытша жоғалту, оның алдағы тұрған мақсаттарды іске асыру
үшін одан да жоғары дайындық деңгейіне жетуге жол ашады.
Жаңа, бұрынғыдан да жоғары спорттық бапқа ену үшін, ескі спорттық бапқа
қарағанда дене қаблеттеріне, спорттық шеберлікке, психологиялық дайындыққа
адам ағзасына қойылатын талаптардың бұрынғыдан жоғары болуын талап етеді.
Спорттық жаттығу әрқашанда адамның шаршауы, болдыруын жеңуі арқылы іске
асырылады осы қиындықтарды жеңе білгенде ғана спорттық баптың жаңа сатысына
көтеріле алады.
Спорттық баптың жоғарғы талаптарына сәйкес болу, өте жоғарғы
дәрежедегі жаттығу жүктемелерін орындау арқылы іске асырылады.
Осы аралықта жарыстарға қатысу, адамға үлкен сынақтардан өтуге үйретеді,
шаршауды жеңудің жаңа мүмкіндігін ашады. Спорттық бапты үнемі жоғары
деңгейде ұстап тұруға тырысу, адам организіміне өз шамасынан тыс көп күш
түсіреді, содан барып адамда зорығу, болдыру жағдайлары пайда болады.
Жаттығу жүктемелерін азайту, түрлендіру, демалыс беру, емдеу арқылы
спортшыны денсаулығын қалыпқа келтіреді, осы кезеңде спорттық бап төменгі
сатыда болады.
Жылдық жаттығу циклында спорттық бапқа енудің бірнеше ең жоғарғы
кезеңдері көтерілуі ықтимал олар қатысатын жарыс түрлеріне байланысты
болады сондықтан спорттық бап бір, екі, немесе көп кезеңді болып бөлінеді.
Спорттық баптың бір кезеңді түрі көбінесе алыс қашықтыққа жүгіретін
спортшыларға және алысқа лақтырушыларға арналады, себебі осы спорт
түрлеріне қатысушыларға арнап жыл мезгілдеріне байланысты жарыстар
ұйымдастырылады.
Спорттық бапқа келудің басқа түрлері жеңіл атлеттер спортының барлық
басқа түрлеріне тән. Екі және одан да көп рет бапқа енуді жоспарлау, көп
рет жарысқа қатысуды жоспарлау арқылы іске асырылады.
Спорттық бапқа бір рет енумен, бірнеше рет спорттық бапқа енудің
айырмасы көп реттікте спортшының 4-6 ай бойы спорттық бапта болуымен
ерекшеленеді, олар осы уақыт аралығында бірнеше рет спорттық жарыстарға
қатысып үлгереді.
Спорттық бапқа көп рет келу кейінгі жылдары жеңіл атлетика түрлерінен
өткізілетін жарыстардың көбейуімен және жабық кешендерде жылдың барлық
мезгілдерінде жарыс өткізуге мүмкіндіктің болуымен айқындалады.
Екі немесе одан да көп рет спорттық баптың шегін ұстау, олардың
арасында арнайы демалдыру кезеңдерін енгізу арқылы іске асырылады. Жаттығу
жұмыстарын осылай жоспарлау кезінде спортшыны табиғат аясында жаттықтыру,
таулы аймақтарда жаттықтыру, қалыпқа келудің жаңа түрлерін қолдану сияқты
шаралар молынан енгізіледі.
Әрбір спорттық баптардың арасындағы уақыт кезеңдерінде спорттық баптың
әдіс-тәсілдік техникалық жағы жақсы сақталады да көбіне дене қаблеттері
мүмкіндіктері төмендейді.
Жаттығудың өтпелі кезеңінде спорттық бапты жоғалтудың ең төменгі жағдайы
орын алады.
Спорттық бапқа әкелу оны ұзақ мерізімге сақтау жолдарын табу, спорттық
ғылымдағы ең маңызды мәселенің бірі болып табылады. Спорттық бапқа көтеру,
сақтау, ұзарту арнайы заңдылыққа бағынады. Оған көптеген жағдайлар әсер
етеді мысалы: жаттығу әдістемелері мен құралдарын таңдау, жаттығу
жүктемесін реттеу, тамақтандыру, демалдыру, қалпына келтіру т.б.
1.5. Жаттықтыру әдістемелері мен құралдары
Жеңіл атлетика спортында жаттықтырудың өте көп әдістемелері мен
құралдары қолданылады.
Жаттығу құралдарына - адамдарды жаттықтыру үшін нені қолдан керек?
деген сұрққа жауап алынады.
Жаттығу әдістемелеріне қалай қолдану керек? деген сұраққа жауап
беріледі.
Жаттығу мақсатына байланысты әртүрлі құралдар мен әдістемелер таңдап
алынады. Жеңіл атлетикада жаттығу құралдарына әртүрлі дене жаттығулары,
гигиеналық факторлар және табиғат аясын пайдалану (күн, су, ауа т.б.)
жатқызылады.
Дене жаттығулары жеңіл атлеттерді дайындауда басты құрал болып табылады.
Дене жаттығулары негізгі құрал ретінде бес түрге бөлінеді: негізгі, жалпы
дамыту, арнайы, көмекші және бейімдеуші жаттығулар.
Негізгі жаттығу түрлеріне таңдап алынған, маманданған спорт түріне
қажетті барлық жаттығу түрлері енеді.
Жалпы дамыту жаттықтыруларын қолдану арқылы спортшының дене
қаблеттерінің жан-жақты дамуына әсер етеді, оның өзі екі түрге бөлінеді,
бірі басқа спорт түрлерінде қолданылатын жаттығуларды пайдалану, екіншісі
заттарды қолдану немесе қолданбау арқылы орындалатын жаттығулар. Мысалы,
ауыр доптар, таяқтар, зілтемірлер, секіргіш жіптер т.б. қолдану.
Арнайы жаттығуларды пайдалану арқылы маманданған спорт түріне қажетті
арнайы дене қаблеттерін арттыруға және сол спорт түрінде пайдалынатын әдіс,
тәсілдік жаттығуларды жетілдіреді.
Арнайы жаттығулар өзінің түрі жағынан бұлшық еттер мен адамның жүйке
жүйесіне әсері жағынан негізгі жаттығуларға ұқсас келеді.
Арнайы жаттығуларды орындату арқылы сол спорт түріне қажетті дене күш
қаблеттерді арттырады, организмнің төзімділігін күшейтеді.
Бейімдеуші жаттығулар да өз ерекшелігі жағынан негізгі жаттығуларға
ұқсас болып келеді бірақ олар маманданған спорт түріндегі қолданылатын
нгізгі әдіс-тәсілдерді дұрыс үйрету, қателіктерді түзету үшін қолданылады.
Көмекші жаттығулар спортшыны демалту, сергіту мақсатында қолданылады,
оған басқа спорт түрлерінде берілетін жаттығулар көбірек енгізіледі.
Спортшы дайындығының сапасы үшін жоғарыда көрсетілген жаттығу құралдарын
дұрыс таңдау және дұрыс пайдалану маңызды болып келеді.
Барлық қолданылатын жаттығу түрлерінде олардың негізгі ерекшеліктерін
анықтау маңызды. Оларға: бастапқы қалып, қозғалысқа түсетін негізгі дене
мүшелері, қоғалыс бағыты, қозғалыстың кеңдігі, қозғалыс жылдамдығы,
жұмсалатын күш мөлшері, қозғалыстардың үйлесімдігі, жаттығуды қайталау
жиілігі, жаттығуды орындау ұзақтығы жатады.
Бір жаттығу түрінің бөлімін немесе бөлігін жиі қайталатып жаттықтыру,
оның арнайы жаттығу түрі екендігін көрсетеді.
Жаттығу түрін неғұрлым кең аяда орындату адамның иілгіштігін арттырады,
жиі және тез қайталату жылдамдық қаблетті арттырады.
Жеңіл атлеттерді жаттықтыру кезінде төмендегідей негізгі жаттықтыру
әдістемелері қолданылады: қайталау, ауыспалы, үзілісті, бір қалыпты,
жарыстық әдістемелер жатады.
Қайталау әдістемесі ерекшелігі, берілген жаттығу түрін көп рет қайталау
тапсырмасынан тұрады.
Ауыспалы жаттығу әдістемесінде, жаттығуды қайталау барысында орындау
жылдамдығы өзгеріп отырады. Мысалы кросқа жүгіру фартлек.
Үзілісті әдістемеде берілген жаттығу тапсырмасын алдынала белгіленген
демалыс үзілістері арқылы қайталап орындау міндеттеледі.
Бірқалыпты бұл әдістеме көбіне циклдық спорт түрлерінде қолданылады
(жүгіру, спорттық жүру т.б.) тапсырма, спортшыға барлық белгіленген
қашықтықты бірқалыпты жылдамдықты сақтап өту тапсырылады.
Жарыстық әдістеме бұл жағдайда спортшы тапсырманы ең жоғарғы қарқында
жарыс ережесін толық сақтау жағдайында орындайды, немесе жарысқа қатысу
кезінде орындайды, спортшы мақсаты ең жоғарғы көрсеткіш көрсетуге тырысу.
Бұл әдістеме спортшының жалпы дайындық мөлшерін, спорттық бапқа ену
кезеңін, психологиялық дайындығын сынау үшін қолданылады.
Спортшыны жаттықтыру сапасын арттыру мақсатында қосымша әдістемелік
нұсқаулар қолданылады, оған: жаттығуды орындауды жеңілдету, орындау
жылдамдығын төмендету, көрнекі белгілерді қолдану, дыбыс түрлерін қолдану,
жаттығуды орындау кезінде тікелей көмектесу т.б.жатады.
Жаттығуды жеңілдетіп орындатуға жүгіру қашықтығын азайту, жоғары секіру
биіктігін аласарту т.б.әдістемелер қолданылады.
Қозғалу жылдамдығын азайтуға жүгіру, секіру, бұрылу кезінде жаттығуды
тоқтатып, қате орындалған тапсырмаларды түзету жұмыстары жүргізіледі.
Көрнекі белгілерді қолдану берілген тапсырмаларды дұрыс және жылдам
меңгеруге көмектеседі, кеңестікте қозғалуда өз мүмкіндіктерін дәл қолдануға
үйретеді.
Дыбыстарды қолдану дауыстап санау, ысқырық, шапалақ ұру т.б. қолдану
арқылы іске асырылады. Бұл жағдайлар қозғалыс ритімін сақтауға, жаттығуды
меңгеруге көмектеседі.
Жаттықтырушы ұстаздың спортшыға тікелей көмегі, күрделі жаттығуларды
меңгеру кезіндерінде жиі қолданылады.
Қажетті жаттығуларды үйрену кезінде (иммитациялық) жаттығуды бөлімдерге
бөліп қайталап орындау әдістемесі жиі қолданылады. Мысалы: лақтырушылар
екпін алу, дененмен бұрылу т.б., биіктікке секірушілер керме алдына жүгіріп
келу, аяқты жоғары көтеріп секіру т.б. қолданады.
Әр спорт түрінің ерекшелігіне байланысты әдіс-тәсілдерді орындау,
шеберлігін жетілдіруде жеңілдетілген түрде қайталап орындау түрлерін
қолдану, жаттығуды дұрыс меңгеруге көмектеседі.
1.6. Спорттық жаттығуды жүргізудің негізі – cабақ өткізу
Жеңіл атлетикада жаттығу жұмыстарын өткізудің басты ұйымдастырушы негізі-
сабақ болып табылады.
Жаттығу жоспарының кезеңдеріне және спортшы шеберлігіне байланысты сабақ
бірнеше бөлімдерден тұрады. Олар: кіріспе-дайындық, негізгі, қорытынды
бөлімдер деп бөлінеді.
Оқу-жаттығу сабақтарының негізгі түрлері: академиялық, оқулық, оқу-
жаттығу, жаттығу және моделдік деп бөлінеді.
Бірінші – академиялық. Академиялық сабақ түрі дене шынықтыру сабақтары
және спортқа алғашқы келгендермен жұмыс ретінде өткізіледі. Сабақтар төрт
бөлімнен тұрады. Сабақ ұзақтығы мөлшермен 120минут. Сабақ мақсаты
денсаулықты сақтау, денені шынықтыру, жалпы дайындық жаттығуларын орындату,
спорт түріне қажетті алғашқы дағдыларды үйрету, салауаттық өмір сүруге
баулу болып табылады.
Екінші түрі – оқу сабақтары. Сабақтар негізінен білім беру мақсатында
жүргізіледі, ондағы практикалық жұмыс барлық сабақ уақытының 20-30%
аспайды. Сабақта білім беру түсіндіру, көрсету, сұрау, салыстыру,
қортындылау мақсаттары іске асырылады.
Үшінші түрі – оқу-жаттығу cабақтары. Сабақтың бұл түрінде уақыттың 50%-
нан көбі жаттығуларды үйрету, орындау мақсаттарына жұмсалады. Сабақ
ұзақтығы 2 сағатқа дейін.
Төртінші түрі – жаттығу сабақтары. Жаттығу сабағы үш бөлімнен тұрады
олар: дайындық (қыздырыну), негізгі және қорытынды бөлімдерден тұрады.
Сабақ мақсатына байланысты арнайы жаттығулар орындалады, спорттық
шеберлікті арттыру жұмыстары іске асырылады.
Сабақ ұзақтығы негізінен 120 минут, сонымен қатар спорт түріне
байланысты және жаттығу мақсаттарына байланысты сабақ ұзақтығы 4-5 сағатқа
дейін ұзаруы мүмкін. Мысалы, жаттығудың дайындық кезеңінде қысқа қашықтыққа
жүгірушілерге сабақ ұзақтығы 60 минут жеткілікті болса, алысқа жүгірушілер
үшін 3 сағат, ал көпсайысшылар үшін 5-6 сағат қажет болады.
Бесінші түрі –модельдік. Бұл сабақтар ұйымдастырылуы жағынан, өткізілуі
жағынан жаттығу сабақтарына ұқсас келеді, сонымен қатар спорттық жарыс
кезінде болатын жағдайларды толық қайталауды мақсат етеді. Спорттық
жарыстарға қатысу сабақтың маңызды түрі болып табылады.
Жаттығу сабақтары үй тапсырмасы ретінде де өткізілуі мүмкін. Барлық
сабақтың негізгі бөліміне дайындық жұмыстары жүргізіледі, одан кейін сабақ
мақсатында көрсетілген тапсырмалар орындалады, соңынан қорытынды бөлімінде
демалдыру жаттығулары беріліп сабақ қортындысы шығарылады.
Барлақ сабақтарға тән жағдай, адам организіміне берілетін жүктеме
толқынды түрде өзгеріп отырады бастапқы кіріспе бөлімде жүктеме көтеріле
отырып (мөлшермен ЖСЖ 150-170рет.мин.), негізгі бөлімде ең жоғары дәрежеге
көтеріледі (ЖСЖ 180-190рет мин.), сабақ соңына қарай жүктеме төмендейді.
1.6.1. Сабақ мақсаты және бөлімдері
Сабақтың кіріспе бөлімінің басты мақсаты сабақты дұрыс ұйымдастырып
бастау, оған жаттығушыларды сапқа тұрғызу, сабақ мақсатын айту,
қатысушыларды тексерумен қатар адам организімін алдағы тұрған жаттығу
жүктемелеріне бейімдеу, денені қыздыру болып табылады. Кіріспе бөлім
ұзақтығы 5-15мин. мөлшерінде.
Спорттық шеберліктері жоғары әрбір спортшы үшін сабақтың кіріспе-
дайындық бөлімі жеке үйымдастырылы мүмкін.
Cабақ мақсатына байланысты қыздырыну жұмыстарын дененің жоғары
бөлімінен бастап төмен аяқтарға дейін жаттығулар жасау арқылы дайындайды.
Денені қыздырып дайындағаннан соң, негізгі бөлімде орындауға
жоспарланған тапсырмаларға байланысты спорт түрі ерекшелігін ескеретін
жаттығулар беріледі.
Негізгі бөлім мақсаты спортшының дене қаблеттерін, спорттық шеберлікті,
күш-жігерді арттыруға арналған психологиялық тапсырмалар орындату арқылы
спортшыны жан - жақты дайындау.
Сабақтың негізгі бөлімінде әр спортшының өзіндік ерекшеліктері
ескеріліп, арнайы тапсырмалар орындату да іске асырылады.
Сабақ үстінде берілетін жаттығулар мен жүктемелер мөлшері алдын ала
ойластырылып алдымен спорттық шеберлікті жетілдіру жаттығулары, одан кейін
жылдамдық қаблеттерін арттыруға арналған тапсырмалар, соңынан күш,
шыдамдылық қаблеттерін жетілдіру жаттығуларын орындату тиімді болып келеді.
Жаттығу мақсаттарына байланысты жоғарыда көрсетілген сабақ реті ауысуы
да ықтимал. Мысалы, сабақтың басында күш қаблеттерін арттыруға арналған
жаттығулар беріліп, соңынан жылдамдыққа арналған тапсырмаларды орындату
іске асырылуы ықтимал. Сабақтың соңғы қортынды бөлімінде міндетті түрде
адам организімін бастапқы қалыпқа келтіру, демалдыру мақсатында жеңіл
жүгірістер, кең тыныс алу жаттығулары қолданылады.
1.7. Оқу-жаттығу жұмыстарын жоспарлау
Жаттығу жұмыстарын жоспарлауда апталық микроциклдер маңызды орын алады.
Апталық жоспарлардың жиынтығынан жылдық макроцикл жоспары түзеледі. Апталық
жоспарлау мазмұнына кіретін әр күнге арналған жаттығу жұмыс жоспары арқылы,
алға қойылған мақсаттарды шешу іске асырылады.
Әр күнге арналған жоспар мазмұнында берілетін жаттығу түрлері, жүктеме
мөлшері, демалу кезеңдері т.б. қажетті тапсырмалар көрсетіледі.
Қазіргі уақытта спортшылар аптасына мөлшермен 12-14 рет жаттығады. Әр
жаттығу сабақтары өзінің ерекшеліктерімен айқындалуы тиіс, олай болмаған
жағдайда жатықтыру нәтижесі төмендейді.
Апталық жоспарда жаттығу кезеңіне арналған тапсырмаларды біртіндеп,
сатылап шешуге арналған жұмыстар атқарылады, тапсырмалар айқындалады.
Мысалы спортшының иілгіштік қаблетін арттыру үшін кіші бұлшық еттер күшін
арттыруға арналған жаттығуларды күніне екі реттен қайталатып орындату
тиімді болса, орташа бұлшық еттердің күшін жетілдіру үшін жылдамдықты
арттыруға арналған тапсырмаларды 3-4 күн қатарынан орындату керек болады.
Шыдамдалақ, төзімділік қаблеттерін жетілдіруге арналған тапсырмаларды күн
сайын қайталату тиімді болып келеді.
Үлкен бұлшық еттер топтамасының күшін арттыруға арналған жаттығуларды,
жылдамдық күшін арттыруға арналған тапсырмаларды, арнайы төзімділікті,
құрал- жабдықтарды қолдану арқылы иілгіштік қаблетті арттыру жаттығуларын
аптасына 2-3 рет күнаралатып орындатуды жоспарлаған дұрыс.
Жеңіл атлеттің арнай шыдамдылығын жарыс кезіндегі қажеттілікке көтеру
көтеру мақсатына арналған жаттығуларды, күш, иілгіштік қаблеттерді жоғары
дәрежеде ұстап тұру мақсатында, жарысқа қатысу тәсілін реттеу мақсатына
арналған жұмыстарды аптасына екі рет 2-3 күн үзіліспен орындатқан тиімді,
ал алысқа жүгіретін стайерлерге осы тапсырмаларды жарыс кезіндегідей
жағдайларда орындатып сынау үшін аптасына 1-2 ретқайталатқан жөн.
Жалпы дене жаттығулары, жалпы шыдамдылықты, жылдамдық, күш, иілгіштік
қаблеттерді өз дәрежесінде сақтауға арналған жаттығуларды аптасына екі рет
орындату жеткілікті.
Жаттығу жұмыстарын жоспарлау кезінде дене қаблеттерін арттыруға арналған
тапсырмаларды беру жиілігі, спорттық әдіс-тәсілдерді орындау шеберлігін
арттыруға арналған жаттығулардың әр күн сайын қайталану жиілігі әртүрлі
болып келеді. Мысалы иілгіштік қаблетті арнайы құралдарды қолдану арқылы
орындатуды күн сайын жасату қажет емес, ал жеңіл атлетке өте қажетті
секіру, секеңдеу жаттығуларын иыққа салмақ салу арқылы орындауды күнде
емес, аптасына 3 рет қайталату жеткілікті.
Жаттығуды жоспарлау кезінде сабақтарының қай жерде, қандай географиялық
белдікте, жылдың қай мезгілінде болатындығын ескеру қажет. Мысалы, жоғары
тау аймақтарында жүргізілген сабақтар арасында демалыс уақыттарының
ұзағырақ болуын, жүгіру жылдамдығын арттыруға арналған тапсырмаларды құмды
жерде орындауды аптасына 3-4 рет қайталату аздық етеді.
Жеңіл атлетика спорты жаттығулары уақыт ұзақтығы бойынша апталық
(микроциклдер) одан үлкен айлық (мезоцикл), жылдық, көпжылдық (макроцикл)
дерден құралса, мақсаттарына байланысты жаттығу кезеңдеріне, бөлімдеріне
бөлінеді.
Қазіргі уақытта жеңіл атлеттер үшін жоспарлаудың үш түрі қолданылып
келеді.
Бірінші түрінде жыл бойғы жаттығу жұмыстары үш кезеңге бөлінеді:
- дайындық кезеңі, ол алты айға дейін созылады (қараша-көкек).
Дайындық кезеңі өз тарапынан үш бөлімнен тұрады: күзгі-қысқы
(қараша-қаңтар), қысқы жарыстық бөлім (ақпан) және көктемгі
дайындық бөлім (наурыз-көкек).
- жарыстық кезең, ол өз кезегінде екі бөлімнен тұрады: ерте жарыстық
(мамыр) және негізгі жарыстық (маусым-қыркүйек).
- өтпелі кезең бір айға созылады (қазан).
Жоспарлаудың бұл түрі көбіне жеңіл атлетикамен жаңадан
шұғылданушылар және төменгі разрядттағылар үшін қолданылады. Жоспарлаудың
осы түрі жаттығушылардың дене қаблеттерін жетілдіру, спорт түріне қажетті
әдіс-тәсілдерді үйретуге қолайлы болып келеді.
Осылай жоспарлау түрін кей жағдайларда шебер спортшылар арасында алыс
қашықтыққа жүгіруші стайерлерді дайындауда, лақтыру түрлері (балға, найза,
дискі) спортшыларын дайындауда қолданады.
Жоғарыдағы жоспарлау түрі алдымен алыс қашықтыққа жүрірушілер арасында
қысқы уақытта жарыс өткізілуімен, ал лақтырушылар арасында алыс қашықтыққа
лақтыруға мүмкіндік беретін (найза түрі) манеждердің жоқтығымен
түсіндіріледі.
Екінші жоспарлау түрінде жаттығу жылы екі үлкен кезеңге бөлінеді: күзгі-
қысқы (қазан,ақпан) және көктем-жазғы (наурыз-шілде).
Күзгі-қысқы кезең өз тарапынан күзгі-қысқы (қазан-қаңтар) дайындық
бөлімі және қысқы жарыстық (ақпан) деп екі бөлімнен тұрады.
Дәл осылай көктемгі-жазғы кезең де дайындық кезеңі (наурыз-мамыр) және
жазғы жарыстық кезеңге (маусым-тамыз) бөлінеді. Бұл жағдайда өтпелі кезең
бір айға созылады (қыркүйек).
Жылдық жоспарлаудың екінші түрі жаттығу және жарысқа қатысуды жыл бойы
жоспарлауға негізделген және қазіргі кезде жеңіл атлетика спортының көп
түрлерін қамтиды.
Жоспарлаудың екінші түрінде жарысқа қатысудың мүмкіндігінің көп болуы
спортшыға эмоционалдық жағынан көп күш түсіріп, дайындық барысына әсер
етеді. Сондықтан бұл жоспарлау түрін көбіне шеберлігі жоғары спринтерлер
арасында, кедергілерден өтушілерге, биіктікке, ұзындыққа секірушілерге,
ядро итерушілерге қолданады.
Жылдық жаттығуды жоспарлаудың үшінші түрінің ерекшелігі онда
спортшыларға жыл бойы көптеген жарыстарға қатысу міндеттеледі. Бұл кезде
жаттығудың басты мақсаты спорттық бапты неғұлым көп уақыт аралығында ұстап
тұруға бағытталады.
Жоспарлаудың бұл түрінде бастапқы жоспарлауларда көрсетілгендей жыл
айларын белгілі бір кезеңдерге, бөлімдерге, циклдарға бөлу міндетті емес
болып келеді. Жаттығу жұмыстарын жоспарлау толқынды түрде спортшы қатысатын
жарыс күнтізбесіне байланыстырылып жүргізіледі.
Сондықтан жоспарлаудың үшінші түрі шеберліктері жоғары спортшыларға
қолданылады.
Спортшының көпжылдық дайындығы әрқашан дене қаблеттері мүмкіндіктерін
арттыру, адам ағзасы жұмысын жетілдіру, спорттық шеберлікті шыңдау,
психологиялық күш-жігерді арттыру бағыттары бойынша іске асырылады.
2.ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІ ДАЙНДЫҒЫ ТУРЛЕРІ
Дене қаблеттері дайындығы мазмұнына - спортшының барлық ағзалары мен
мүшелерінің жетілуіне, олардың жұмыс қаблеттерінің артуына, күш, жылдамдық,
ептілік, иілгіштік, шыдамдылық, қаблеттерін арттыру спортшыға жарыстар
барысында керекті күш-жігер психологиялық тұрақтылықты арнайы жаттығулар
арқылы жетілдіру түсінігі кіреді.
Дене дайындығы жалпы дайындық (ЖД) және арнай дене дайындығы (АДД) деп
бөлінеді. Арнайы дене дайындығы өз тарапынан екіге бөлінеді: алдыңғы (АДД
1) онда арнайы дайындықтың негізі қаланады және негізгі (АДД 2) бұл
жағдайда тек спорт түрі ерекшелігіне қажетті арнайы жаттығулар орындалады.
Тәжрибе көрсеткендей алдымен жалпы дене дайындығы іске асырылғаннан
кейін, соның негізінде арнайы дене дайындықтары жаттығулары қолданылады.
АДД дайындығы арқасында жоғары спорттық көрсеткіштерге жету мүмкіндігі
артады.
2.1. Жалпы дене дайындығы
Жалпы дене дайындығы (ЖДД) арқылы денсаулықты шынықтырып, адамның
жұмыс қаблетін арттыруға жол ашады.
Денсаулығы жақсы шыңыққан адам денеге түскен жүктемелерді жеңіл
атқарып, жылдам бейімделеді, спортшыға қажетті дағдыларды тез үйренеді.
Жалпы дене дайындығы кезінде адам организміне жан жақты пайдалы әсер етуші
жаттығулар таңдап алынады. Мысалы, көп жүгіру кезінде адам организімінің
барлық мүшелері іске қосылады, берілген жүктемелерге бейімделу қалыптасады.
Жаттығу мақсатына байланысты кей жағдайларда адамның кейбір мүшелерінің
ғана жұмысын жетілдіру үшін арнайы шектеулі жаттығулар таңдалып алынады.
Осы жұмыстардың барлығы біріге келіп адамның жалпы дене дайындығы сапасын
арттырады.
Жалпы дене жаттығуларына арналған жаттығулар түрлері:
а) жаттығуларды орында тұрып және қозғалыста құрал-жабдықсыз жеке немесе
бірлесіп орындау;
б) жаттығуларды орында тұрып және қозғалыста құрал-жабдықпен орындау;
в) арнайы жабдықтарда жаттығу (керме, қос сырық, штанга, зілтемір,
арқан, доп т.б.).
г) акробатикалық жаттығулар (күшпен, секірулер арқылы).
д) жеңіл атлетке қажетті спорттық ойындар түрлерін қолдану.
2.2. Арнайы дене дайындығы
Арнайы дене дайындығы өз тарапынан екіге бөлінеді:
1. Алдыңғы арнайы дайындық (АДД 1) - онда арнайы дайындықтың негізі
қаланады;
2. Негізгі арнайы дайындық (НАД 2) бұл жағдайда тек спорт түрі
ерекшелігіне қажетті арнайы жаттығулар орындалады.
2.2.1. Алдыңғы арнайы дайындық (ААД 1)
Алдыңғы арнайы дайындық (АДД 1) маманданған спорт түріне қажетті дене
қаблеттері мен адам организімін және қозғалыс түрлерін жетілдіруге
бағытталады.
Қазіргі спорттық жарыстар кезінде спортшыдан дене қаблеттері
дайындығының өте жоғары дәрежеде болуы талап етіледі, денеге түсетін үлкен
жүктемелерді еркін көтеруге дайын болуымен қатар, организмнің жаттығулар
жүктемелерін орындағаннан соң қайтадан қалыпқа келуі басты талап болып
саналады. Ол үшін спортшыға арнайы (АДД 1) мен, негізгі арнайы (НАД 2)
дайындықтарынан өтіп, көп жылдарға созылатын жаттығу жұмыстарын меңгеруге
дайын болуы қажет.
Арнайы дайындықты іске асыру үшін қажетті міндеттер:
- маманданған спорт түріне байланысты адам организмі мүмкіндіктері
жұмысын жетілдіру, әлсіз жақтары жұмыстары деңгейін көтеру;
- дене қаблеттері мүмкіндігін арттыру бағытында барлық жақтарын
жетілдіру (күш, жылдамдық, шыдамдылық, иілгіштік, ептілік);
- спорт түрі моделіне сай келетіндей дайындық бағыттары жұмысын
жетілдіру.
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді іске асыру мақсатында алда атқарылатын
жаттығу жұмыстары жоспары жасалады. Жоспар спорт түрі ерекшелігін ескеріп
жасалады. Мысалы, кроссқа жүгіруді іске асыру, жүгіру жаттығулары үшін
арнайы шыдамдалықты тәрбиелеудің жолы болып табылады. Кроссқа жүгіруді орта
және алыс қашықттыққа жүгірушілер көп пайдаланады. Басқалар жеңіл атлеттер
үшін ол жалпы дайындық жаттығулары ретінде қолданылады.
Жаттығуды жоспарлау кезінде спортшыны жоғары спорттық шеберлікке жеткізу
мақсатында әр споршының өз туа біткен ерекшелігін ескере алатын жеке
жаттығу жолдарын табу маңызды болып келеді.
Жеке жолды іздеу спорт түрінің ерекшелігін толық ескере алатын жан-
жақты қарастырылған жұмысты ұйымдастыра алуға тікелей байланысты болып
келеді.
Жеңіл атлетиканың циклдік түрлерінде спорттық көрсеткішті арттыруға
бағытталған сол спорт түрінде ғана қолданылатын негізгі қозғалыс түрлерін
көптеп беру жаттығу жұмыстарының негізін құрайды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz