Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калкуляциялау

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3

I .Тарау Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын
калкуляциялау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5

1.1 Өндірістік шығындар және өнімнің өзіндік құны ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2 Өнімнің (жұмыстың және қызыметтің) өзіндік
құнын калкукляциялаудың және шығынды есепке
алудың елімізде және халықаралық іс .тәжірибеде
қолданылатын әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9

II Тарау« Директ . костинг » жүйесі бойынша шығындар
есебін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16

2.1 « Директ . костинг» жүйесінің мәні,оның ерекшеліктері,
артықшылықтары және кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 «Директ . костинг» жүйесі бойынша өзгермелі шығындар
арқылы өнімнің өзіндік құнын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
2.3 « Директ .костинг» жүйесі бойынша өндірістік
есепті ұйымдастырудың халыхаралық тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... 24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28

Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

Кіріспе

Қазіргі жағдайда нарықты экономиканың қалыптасуында жаңа бухгалтерлік есеп жүйесінің маңызы және ролінің күшейуі .
Бухгалтерлік есептің ең маңызды учаскесі өндіріске кеткен шығындардың есебін және істелінген жұмыстың көрсетілген қызметтің және өндірілген өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау болып табылады . Негізінен қазіргі таңда біздің еліміздің нарықтық қатынастардың қалыптасуы және құрылуы жағдайында бухгалтерлік есеп жүйесін және өндіріске кеткен шығындарды есепке алуды және өзіндік құнды калькуляциялауды жаңалауымыз керек. Себебі біздің еліміздің кәсіпорындар қолданылып жүрген әдіс – тәсілдердің қазіргі жағдайға сай келеді. Сондықтан мен
« нарықтық қатынастар дамыған елдерде қолданылатын шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістері» деген тақырыпқа курстық жұмыс жазғанымның бірден – бір себебі сол .
Негізінен осы тақырыптың мақсаты шығындарды және өнімнің өзіндік құнын дұрыс анықтау болып табылады. Осының арқасында кез –келген кәсіпорындар өндіріске кеткен шығындарды және өнімнің өзіндік құнына тікелей қатысты шығындарды есептеуге мүмкіншілігі бар.
Егер отандық кәсіпорындар осы жұмыста қарастырылып кеткен «директ-костинг» жүйесін қолданылатын болса, онда олар шығындарды және өнімнің өзіндік құнын нақты есептей алады. Себебі жоғарыда қарастырып кеткендей «директ – костинг» жүйесі өнімнің өзіндік құнына айнымалы шығындарды жатқызады, ал тұрақты шығындарды есепті кезең шығыстары ретінде жабылады. Сондықтан бұл жүйе бойынша өнімнің өзіндік құнын есептеген кезде өнімді тікелей шығындарды ғана өнімнің өзіндік құнына кіргізеді. Бұл өз кезегінде өнімнің өзіндік құнынның төмендеуіне алып келеді. Егер өзіндік құн төмен болса, онда өнімге деген сұраныс өседі. Ол өз кезегінде кәсіпорынға мол табыс алып келеді.
Соңғы жылдары индустриалды дамыған елдердің өнеркәсібінде директ – костинг деп аталатын өндіріске кеткен шығындарды есепке алу жүйесі кең тараған. Есептің бұл жүйесінде өндіріс шығындарының есебі тұрақты, айнымалы өндіріс көлеміне пропорционалды өзгеретін шығындар болып табылады. Өнімнің өзіндік құнына кеткен шығындардың тек айнымалы шығындардың тек айнымалы шығындарды енгізеді. Тұрақты шығындар жеке шоттарда жинақталып қаржылық нәтиженің шоттарымен тікелей табылады.
Негізінен осы әдебиеттерде нарықтық экономикасы дамыған елдерде қолданылып жүрген жүйелерді қарастырған. Мен жазған курстық жұмысымда осы жүйелердің бірі « директ -костинг» жүйесінің ерекшеліктерін, артықшылықтарын және кемшіліктерін және де отандық кәсіпорындарда осы жүйені іс – тәжірибеде қолдану мүмкіншіліктерін қарастырдым.

Пайдаланылған әдебиеттер

1) Тасмағанбетов « Кәсіпорындағы бухгалтарлік есеп » А -1997
2) Козлова « Бухгалтерский учет » М- 1996 Парашутин
3) Безруких « Бухгалтерский учет » М 1996
4) Белободров «Калькуляция себестоймости продукций в промышленности» Москва 1989
5) Радостовец « Управленческий учет на предприятий » А -1997 ж
6) Златопольская « Учет затрат на пройзводства и калькулирования»
7) Тач « Управленческий учет » М 1994
8) Саронина « Бухгалтерский учет в цементной промышленнности»М 1985
9) И.Е. Тишков « Учет в колькулирование стоймости продукций »
10) В.Л Назарова ,Л.С Жапбарханова ,Д.А.Фурсов,С.Д.Фурсова «Басқару есебі »
11) Э.Т.Төлегенов «Бухгалтерлік ақпарат жүйелері».Алматы 2001
12) А.М.Андросов «Бухгалтерский учет».Москва,1996
13) Б.Нидлз, Х.Андерсон, Д.Колдуэлл «Принципы бухгалтерского учета».Пер.с англ.Под ред Я.В.Соколова.Москва ,1999.
14) А.К.Шишкин,В.А.микрюков, И.А.Дышкант «Учет,анализ,аудит на предприятии».Москва,1996.
15) Ч.Т.Хорнгрен, Дж.Фостер «Бухгалтерский учет:управленческий
аспект».Москва,2000г.
16) К.Ш.Дүйсенбаев,Э.Т.Төлегенов,М.Б.Байдаулетов, Н.А.Құдайбергенов «Субьектінің қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есеп шоттарының корреспонденциясы» Алматы,1998ж.
17) «Қ.Р. аудиторлық қызметі жайлы» 1998 ж. бекітілген Қ.Р. заңы
18) Бухгалтерлік есептеме стандарттарына әдістемелік нұсқаулар.
19) «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» Радостовец 2003 ж.
20) «Қ.Р. Президентінің заңды күші бар бухгалтерлік есебі жөніндегі заңдалығы» 1995 ж. 26 желтоқсан

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 3

I -Тарау Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын
калкуляциялау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5

1.1 Өндірістік шығындар және өнімнің өзіндік құны
... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2 Өнімнің (жұмыстың және қызыметтің) өзіндік
құнын калкукляциялаудың және шығынды есепке
алудың елімізде және халықаралық іс –тәжірибеде
қолданылатын әдістер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9

II Тарау Директ – костинг жүйесі бойынша шығындар
есебін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды
ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 16

2.1 Директ - костинг жүйесінің мәні,оның ерекшеліктері,
артықшылықтары және кемшіліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 Директ – костинг жүйесі бойынша өзгермелі шығындар
арқылы өнімнің өзіндік құнын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
2.3 Директ -костинг жүйесі бойынша өндірістік
есепті ұйымдастырудың халыхаралық тәжірибесі
... ... ... ... ... ... ... 24

Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 28

Пайдаланған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
30

Кіріспе

Қазіргі жағдайда нарықты экономиканың қалыптасуында жаңа бухгалтерлік
есеп жүйесінің маңызы және ролінің күшейуі .
Бухгалтерлік есептің ең маңызды учаскесі өндіріске кеткен шығындардың
есебін және істелінген жұмыстың көрсетілген қызметтің және өндірілген
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау болып табылады . Негізінен қазіргі
таңда біздің еліміздің нарықтық қатынастардың қалыптасуы және құрылуы
жағдайында бухгалтерлік есеп жүйесін және өндіріске кеткен шығындарды
есепке алуды және өзіндік құнды калькуляциялауды жаңалауымыз керек. Себебі
біздің еліміздің кәсіпорындар қолданылып жүрген әдіс – тәсілдердің қазіргі
жағдайға сай келеді. Сондықтан мен
нарықтық қатынастар дамыған елдерде қолданылатын шығындар есебі және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістері деген тақырыпқа курстық
жұмыс жазғанымның бірден – бір себебі сол .
Негізінен осы тақырыптың мақсаты шығындарды және өнімнің өзіндік
құнын дұрыс анықтау болып табылады. Осының арқасында кез –келген
кәсіпорындар өндіріске кеткен шығындарды және өнімнің өзіндік құнына
тікелей қатысты шығындарды есептеуге мүмкіншілігі бар.
Егер отандық кәсіпорындар осы жұмыста қарастырылып кеткен директ-
костинг жүйесін қолданылатын болса, онда олар шығындарды және өнімнің
өзіндік құнын нақты есептей алады. Себебі жоғарыда қарастырып кеткендей
директ – костинг жүйесі өнімнің өзіндік құнына айнымалы шығындарды
жатқызады, ал тұрақты шығындарды есепті кезең шығыстары ретінде жабылады.
Сондықтан бұл жүйе бойынша өнімнің өзіндік құнын есептеген кезде өнімді
тікелей шығындарды ғана өнімнің өзіндік құнына кіргізеді. Бұл өз кезегінде
өнімнің өзіндік құнынның төмендеуіне алып келеді. Егер өзіндік құн төмен
болса, онда өнімге деген сұраныс өседі. Ол өз кезегінде кәсіпорынға мол
табыс алып келеді.
Соңғы жылдары индустриалды дамыған елдердің өнеркәсібінде директ –
костинг деп аталатын өндіріске кеткен шығындарды есепке алу жүйесі кең
тараған. Есептің бұл жүйесінде өндіріс шығындарының есебі тұрақты, айнымалы
өндіріс көлеміне пропорционалды өзгеретін шығындар болып табылады. Өнімнің
өзіндік құнына кеткен шығындардың тек айнымалы шығындардың тек айнымалы
шығындарды енгізеді. Тұрақты шығындар жеке шоттарда жинақталып қаржылық
нәтиженің шоттарымен тікелей табылады.
Негізінен осы әдебиеттерде нарықтық экономикасы дамыған елдерде
қолданылып жүрген жүйелерді қарастырған. Мен жазған курстық жұмысымда осы
жүйелердің бірі директ -костинг жүйесінің ерекшеліктерін,
артықшылықтарын және кемшіліктерін және де отандық кәсіпорындарда осы
жүйені іс – тәжірибеде қолдану мүмкіншіліктерін қарастырдым.

I -Тарау Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын
калкуляциялау әдістері.

1.1 Өндірістік шығындар және өнімнің өзіндік құны

Кәсіпорындардың шығындары және олардың түрлері
Кәсіпорынның шығаратын тауарларының мөлшерін рынокқа ұсынуы, оны
өндіруге кететін шығындарына және сол тауарлардың рынокта сатылатын
бағаларына тікелей байланысты болады. Бұдан шығатын қорытынды, тауарларды
өндіру және сатуға кететін шығындарды білу кәсіпорынның шаруашылық
жүргізудегі тиімділігінің басты жағының бірі болып саналады.
Шығындар – бұл кәсіпорын өзінің өндіретін және коммерциялық қызметін
іске асыру үшін өндіріс факторларының ақшалай түріндегі шығындары. өндіріс
процесіндегі айқын шек қоятын шығындар және олардың маңызы мен практикалық
қызметіндегі анықтайтын межесі болып табылады. Кәсіпорын шығындары
өндірістік белгісіне қарай 3 түрге бөлінеді:
• өзіндік құн құрайтын өнімдерді өндіру және самтуға кететін шығындар.
Бұл капиталдың ауыспалы айналымы арқылы сатудан түскен ақшалай түсімді
жабатын ағымдағы шығындар;
• өндірісті ұлғайтуға және жанартуға кететін шығындар. Әдеттегідей, бұл
жаңа немесе жаңғыратын өнімге жұмсалатын бір жолғы ірі күрделі қаржы
шығындары;
• өндірістің әлеуметтік-мәдени, тұрғын үй, тұрмыстық қызмет көрсету және
осыған ұқсас басқа да мұқтаждарға кететін шығындар. Олар негізінде
пайданың есебінен бөлінетін арнаулы қорлардан қаржыландырылады.
Өндірістік шығындардың жіктелуі
Сыныптау белгілері Шығындардың бөлшектенуі
Экономикалық элементтер Шығындардың экономикалық элементтері
Өзіндік құнның статьялары Өзіндік құнның калькуляция
Технологиялық процестерге статьялары
қатыстылығы Негізгі, қосымша
Құрамы
Өнімнің өзіндік құнына қатысудың Бір элементтік, кешенділік
тәсілі Тікелей, жанама
Өндірістік процестегі рөлі
Мақсатқа сәйкес жұмсау Өдірістік, өндірістен тыс
Жоспарға қатысу мүмкінділігі Өдірістік, өндірістен тыс
Жоспарлы, жоспарсыз
9. Өнімнің көлеміне қатысы Тұрақта, ауыспалы
10. Шығу мерзімділігі Күнделікті, бір жолғы
11. Дайын өнімге қатысы Амяқталмаған өнімге кететін
шығындар, дайын өнімнің шығындары

Практикалық маңызы болатын ең тұрақты және ауыспалы шығындарға бөлу.
Тұрақты шығындар осы кезеңдегі уақыт ішіндегі сомасы өнімді өндіру және оны
сатудың мөлшеріне, құрылымына тікелей тәуелді болмайды. Тұрақты шығындарға
жататындар: міндетті заемдық ақылар, есепті төлемдер, ғимараттар және
жабдықтардың амортизациясы, сақтанрдыру жарналары және т.б.
Ауыспалы шығындар – бұл осы кездегі уақытта өнімді өндірудің
мөлшеріне және сатылуына тәуелді болмайтын шығындар. Мысалы, еңбекақы
шығындары, шикізаттар, отын, энергия, көлік қызметі және т.б. тұрақты және
ауыспалы шығындардың арасындағы айырмашылықтың елеулі маңызы бар. Тұрақты
шығындар керек десе, жалпы алғанда, өндірілмеген өнімге де төленуге тиісті,
ал ауыспалы шығындармен кәсіпкер өндіріс көлемін өзгерту жолымен басқаруы
мүмкін.
Шығындар экономикалық және бухгалтерлік болып ажыратылады.
Экономикалық шығындар деп кәсіпорынның ресурстарды пайдаланғаны үшін
жеткізушілерге төлейтін төлемдердің барлық түрлерін айтады. Олар екі түрден
тұрады: сыртқы (анық немесе ақшалық) және ішкі (күңгірттік немесе өзінен-
өзі түсінікті). Сыртқы шығындар – бұл ресурстарды жеткізушілерге ақшалай
түріндегі төлемдері; шикізаттар төлемдері, материалдар, отын, еңбекақы,
тозуды есептеу және т.б. Бұл топтағы шығындар бухгалтерлік шығындарға
жатады. Кәсіпорынның ішкі шығындары күңгірт, өзінен өзі түсінікті
сипаттамада болады. Олар кәсіпорын иелерінің құрамындағы ресурстарды
өндірісте пайдаланғанын нақтылап көрсетеді: жерді, ғимараттарды, олардың
жеке еңбектері және т.б. үшін кәсіпорын ресми төлемейді.
Өндірілетін өнімнің өзіндік құны
Кәсіпорынның іс-әрекетіндегі басты көрсеткіштердің бірі - өнімнің өзіндік
құны. Бұл өнімді өндіруге және оны сатудағы ақшалай нысанында көрсетілетін
шығындардың жиынтығы. Сөйтіп, жалпы өндірістік тиімділігін анықтайды.
Өзіндік құнның экономикалық мазмұны – жұмсалған шығындардың орнын
толтыру және соның есебінен өндірілетін барлық элементтердегі жай ұдайы
өндірісті, өндірісті, өндірістік қорларды және жұмыс күштерін қамтамасыз
ету. Осы арада, кәсіпорынның өзіндік құнының маңызды элементтері:
амортизация, жұмсалған материалдық ресурстардың құны, еңбекақы – бұл
шығындардың басты статьялары.
Сонымен қатар, кәсіпорын бір уақытта басқа да шығындарды іске
асырады: өздерінің қызметкерлеріне сыйлық, банктік несиеге процент төлеу,
әлеуметтік объектілерді ұстау, бюджеттен тыс, қорларға аударым жарналарын
жасау – бұл шығындар кәсіпорынның қосымша шығындарын құрайды.
Өзіндік құн тиімділіктің мынадай маңызды көрсеткіштері: пайда және
пайдалылығының деңгейі мен серпінін анықтайды. өзіндік құнның маңызы оның
орындалу функцияларымен анықталады.
1. Өзіндік құн өнім құнының кең бөлігі болып табылады. Мұның мәнісі,
өнімнің өзіндік құны арқылы өндіріс қаражаттарын жұмсауды
қамтамасыз етеді.
2. Өзіндік құн көтерме сауда бағасын қалыптастырудың негізі болып
табылады, оның есепсіз жүргізілуі бағаның құрылуына негіздеме бола
алмайды.
3. Өзіндік құнның негізінде пайданы, кейбір бұйымдардың пайдалылығын,
яғни оларды шығарудың мақсатқа сай екендігін есептеу.

Өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтерінің сыныптамасы

Өзіндік құнды төмендету
резервтері

Пайдалану уақыты бойынша Орнында пайда болуы
бойынша

Ағымдағы Келешектегі

Халық шаруашылығы Кәсіпорын
саласы

Нақты еңбекті ұтымды Өндірістің техникалық
пайдалану деңгейін жақсарту
Өнімнің материалды Өндірісті ұйымдастыру және
қажетсінуін төмендету еңбекті жақсарту
Негізгі қорларды Өндірілген өнімнің құрылымы
пайдалануды жақсарту мен көлемінің өзгеруі
Тағы басқа факторлар

Өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындар екі негізгі белгідермен
топтастырылады:
➢ Шығындардың бастапқы элементтерімен;
➢ Пайда болу және міндет жүктеу сипатымен.
Экономикалық элементтердің шығыстарын топтастыру өндіріс шығындар
сметесын дайындағанда қолданылады. Бұл топтастырудың мәні - әрбір шығынның
элементі өнімнің өзіндік құнының жиынтығына қосылады. Сонымен, мына
төмендегі шығын элементтері бөлінеді:
➢ Материалдық шығынрдар (қайтарылма қалдықтар құрамынан шегеру);
➢ Еңбекақыға жұмсалған шығындар;
➢ әлеуметтік сақтандыруға аударым;
➢ зейнетақы қорына аударым;
➢ жұмыспен қамтылу қорына аударым;
➢ амортизация;
➢ басқа да шығындар.
Өндіріс шығындары төмендеуінің негізгі бағыттары
Шығындарды жүйелі түрде төмендету – кәсіпорынрдардың жұмыс істеу
тиімділігін арттырудың негізгі құралы болып табылады. Нарықтық экономика
жағдайында залалды кәсіпорындарды қаржылай қолдау қағидаға жатпайды.
Ұлттық экономиканың барлық салаларынрда өндіріс шығындарын
төмендетудің мына төмендегі негізгі бағыттарын айтуға болады:
➢ ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін пайдалану;
➢ өндіріс және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;
➢ экономикалық процестерді мемлекет тарапынан реттеу.
Ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін іске асыру – бұл бір
жағынан өндіріс қуатын, шикізат және материалдар, оның ішінде отын-энергия
ресурстарын көптен-көп пайдалану, ал екінші жағынан тиімді жаңа
машиналарды, жаңа технологиялық процестерді іске асыру.
Шығынның белгілі бір мөлшерін мейлінше тиімді ету – шаруашылықты
жұргізудің әр түрлі мәселелерін шешуге келгенде басты талап осы болып отыр.
Тек қана өнім өнрдірілгендігінің ғана емес, оны өнрдіруге қанша еңбек
жұмсалғандығының да маңызы зор. Мәселенің бұлайша қойылуы мынаны аңғартады:
шикізат пен материалдарды жұмсай отырып немесе машиналар мен механизмдерді
пайдалана отырып, шикізаттардың әрбір бөлігінің неғұрылым көп өнім алуға,
әрбір станок пен технологиялық процестердің түсімін өсіруге, шығындарын
бұйымдардың өзінрдік құнын төмендетіп, кәсіпорындардың пайдасын көбейтуге
өндірістің тиімділігін арттыруға жету керек.
Егер кәсіпорын ұжымдарының ішкі шаруашылық резервтерін тауып
пайдалануынын негізгі бағыттарын қорытындылауға талпыныс жасалса, онда
оларды үш топқа бөлуге болады. өндіріс тиімділігі біріншіден, негізгі
өндіріс қорлардың пайдалануының жақсартудың, екіншіден, айналмалы өндіріс
қорларды неғұрылым тиімді пайдаланудың және үшіншіден, қазіргі еңбек
шығындарының нәтижелілігін жақсартудың есебінен арттыру.
Өндірісті және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіруге келсек, онда бұл
процесс ысырапты қысқарту есебімен шығындарды үнемдеумен қатар барлығы да
тәжірбие жүзіндегідей болады, яғни нақты еңбектің шығынын үнемдеу. Қазіргі
кезеңде нақты еңбекті үнемдеудің экономикалық дамуы қоғамдық еңбекті
үнемдеумен салыстырғанрда едәуір салмақты нәтиже береді. Қазіргі таңда
өндірісті ұйымдастыруды жетілдірудің екі негізгі мектебі бар: американдық
және жапондық. Бұл өндірісті материалдық-техникалық жабдықтармен қамтамасыз
ету, оларды экономикалық жағынан ынталанрдыру және т.б. көптеген жүйелер.
Өндіріс шығындарын төмендетуде мемлекеттік стандарттар елеулі орын алады.
Өнімнің өзіндік құнын арзандату – еңбек өнімділігін арттырудың шартқа
айналған объективті бейнесі, экономикалық заң әрекетінің нақты нысаны,
осыған сәйкес өндірістік шығын үнемі кеміп, жанды еңбек үнемі өнімдірек
болып отырады. Өзіндік құнның арзандау көрсеткіштері өндіргіш күштердің
дамуына сәйкес өткен және қазіргі еңбектің үнемделу дәрежесін бейнелейді.
Өзіндік құнды кемітудің басты факторлары:
➢ өндірістің техникалық деңгейін көтеру;
➢ өндірістің материал, отын, энергия және еңбек сыйымдылықтарын
төмендету;
➢ басқару және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;
➢ технологиялық процестерді қуаттылықпен негізгі қорларды
пайдалануды жақсарту және т.б.

1.2 Өнімнің (жұмыстың және қызыметтің) өзіндік құнын кальку -ляциялаудың
және шығынды есепке алудың елімізде және іс – тәжірибеде қолданылатын
әдістері .

Қарапайым әдіс. Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялаудың қарапайым әдісі біртекті өнім шығаратын
кәсіпорындарда ( су электр станциялары, кен, мұнай, көмір мен газ өндіретін
кәсіпорындар ) пайдаланылды. Оларда әдетте аяқталмаған өндіріс болмайды (
егер де олар болса, онда оның көлемі шамалы болады) және шалафабрикаттарды
өзі өндіреді. Егер де кәсіпорын өзінің есептік саясатында қарастырса, онда
бұл әдісті қолдануға рұқсат етілуі мүмкін . Бұл әдістің мәні әр өнімге емес
бүкіл шығарылған өнімге кеткен шығындарды есептеуден тұрады . Өнім
бірлігінің өзіндік құнын тікелей есептеу жолымен шығарады, яғни шығын
деңгейін өндірістің натуралды көлеміне немесе шартты – натуралды
көрсеткішіне жай бөлу арқылы табады. Кейбір салаларда шығындар (мысалға,
көмір өндірісінде) әрбір технологиялық процесс бойынша есептелінуі мүмкін .

Сонымен, көмірді өндіру өнеркәсібі бірнеше кезеңнен тұрады : дайындық
жұмыстары, көмірді алу, шахтыға дейін тасымалдау және сыртқа шығару,
сорттау, өңдеу, вагонға тиеу. Міне сондықтан бұл жердегі шығындарды есептеу
мен калькуляциялаудың жай әдіс процестік деп аталуы да осыдан шыққан.
Мұнда кәсіпорын барлық шығындарды өндірілетін өнімнің бір түріне, ал
аяқталмаған өндіріс болмаған жағдайда – шығарылған өнімге жатқызады, ал
біртекті өнім шығарылатын жерде калькуляциялаудың барлық баптары бойынша
өндірістегі шығындарды негізделген нормалау арқылы оңайлатады. Көптеген
кәсіпорындар жұмыс практикасында өндірістің қарапайым әдісінің дұрыстығын
және іргелішілдігін дәлелдеп береді. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
мен шығынды есептеу әдісінің қарапайым төрт нұсқасы бар .
Бірінші нұсқа кезінде тікелей және жанама шығындар бүкіл өнімді
шығаруға жұмсалған шығындардың белгіленген бабтар бойынша есепке алынады.
Өнімнің бір өлшемінің өзіндік құны барлық өндірістік шығындарды дайын
өнімнің санына бөлумен айқындалады. Бұл өндірістерде (су электр
станциялары, құм, сазбалшық дайындау) аяқталмаған өндіріс, шалафабрикаттар
және өнімнің құрамдас бөліктері болмайды .
Екінші нұсқаны аяқталмаған өндірісі бар кәсіпорындар қолданылады. Бұл
арада дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасында шығындарды бөлудің
қажеттілігі туындайды. Бұл нұсқа 1 текше метр ағаштың өзіндік құнын
калькуляциялау кезінде ағаштан дайындау өнеркәсібінде қолданылады.
Аяқталмаған өндірісті әдетте инвенторлық әдісін пайдалана отырып бағалайды
.
Үшінші нұсқа бір мезгілде өнімнің бірнеше түрлерін шығаратын немесе
өндіретін: жылу мен электр энергиясын шығаратын, мұнай мен газ өндіретін,
балық аулайтын кәсіпорындарда қолданылады. Мұндай жағдайларда шығындар
тұтас алған өндіріс бойынша, яғни қарапайым әдіспен есепке алынады, ал
өнімнің өзіндік құны үйлестірілген әдіспен калькуляцияланады. Мұнай мен газ
өндіру кезінде энергетикалық шығындар, амортизация, жер астындағы скважина
жабдықтарын жөндеу, жер қыртысының қайтарымдылығын жақсартуға, мұнайды
диэмуляциялауға , мұнайды айдауға және сақтауға жұмсалған шығындар тікелей
белгілері бойынша мұнайға, ал газ жинау және тасымалдау жөніндегі шығындар
– газға жатқызылады. Қалған шығындар кәсіпорынның орташа келісімді бағасы
бойынша бағаланады және мұнай мен газ арасында бөлінеді.
Қарапайым әдістің төртінші нүсқасын өнімнің өзіндік құнын анықтамай
ақ шығындар есебін бөлістік немесе процестік бойынша жүргізетін
кәсіпорындар пайдаланады. Бұл нұсқаны химия мен құрылыс материалдарын
шығаратын өнеркәсіп қолданады. Бұл арада шығындарды есепке алудың және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым және бөлістік әдістері
үйлесімді пайдаланылады.

Тапсырыстық әдіс. Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі аз сериялы және жеке дара өндірсі бар
кәсіпорындарда жөндеу және эксперименттік жұмыстарды пайдаланады. Барлық
тікелей шығындар әрбір тапсырыстар бойынша белгіленген номенклатура
баптарының кескінінде есепке алынады. Тапсырыс кәсіпорынның өндірістік
бөлімшесінде арнайы бланкілерде ашылады, содан соң ол орындаушы – цехқа
және бухгалтерияға түседі. Әрбір тапсырысқа өзіндік код беріледі, онда
жұмысшыға есептелген жалақы, барлық құжаттардағы материалдардың шығысы,
өндіріске кеткен шығын есебін жүргізетін карточкаға көшіріліп жазылады.
Тапсырыстың өзіндік құны оларды әзірлеумен байланысты шығындар сомасынан
тұрады .
Осы тәсілдің кейбір ерекшеліктері бар атап айтсақ :
- барлық шығарылған шығындар туралы мәліметтерді шоғырландырып және
оларды жеке жұмыс түрлері мен дайын өнім партияларына жатқызу;
- уақыт аралығындағы емес, аяқталған әрбір партия бойынша шығындарды
шоғырландыру;
- тек бір ғана шотты жүргізу аяқталмаған өндіріс (батыс есебінде
барлық өндірістік шығындар жинақтау тек осы аяқталмаған өндіріс
шотында көрсетіледі). Осы шотта өндірістің әрбір тапсырысы бойынша
шығындардың жекелеген есебін ұйымдастыру үшін карточкаларды енгізуді
ұсынады .
Тапсырыстың өзіндік құнын калькуляциялау үшін шалафабрикатсыз әдісі
пайдаланады .
Тек дайындау цехында шалафабрикатты әдіс пайдаланылады, демек,
аталған цехтар бойынша жеке калькуляция жасалады. Әдетте шалафабрикаттық
әдісте тапсырысты жасау процесі цехтан – цехқа өтеді, бірақ ондағы жасалған
операциялар бухгалтерлік есепте көрініс таппайды.
Цехтар шығындары әрбір табыстың кескінінде калькуляциялаудың
бекітілген номенклатурасы бойынша, ал негізгі материалдар, шикізаттар,
технологиялық отындар мен энергиялар – белгіленген топ кескінінде
аналитикалық есепте көрініс табады.
Ал үстеме шығыстары олардың өндірілген орны бойынша есептелінеді және
ай сайын қабылданған тарату тәсілі бойынша әрбір тапсырыстың өзіндік құнына
жатқызылады.
Ауқаудан алынған жоғалтулар әдетте өздерінің тиесілі тапсырыстарына
есептен шығарылады. Орындалмаған тапсырыстар аяқталмаған өндірістер
ретінде танылады.
Тапсырыс орындалып біткен соң және оның техникалық қабылдануы
тапсырыс берушіге ұсынғаннан кейін өндірістік бөлім кәсіпорынның
бухгалтериясына тапсырыстың біткені туралы хабарлама жасайды, содан соң
тапсырыс бойынша шығындар жасау процесі тоқтатылады. Кейбір кәсіпорындарда
тапсырысты орындалғаннан кейін қоймаға өткізсе, сол қоймаға накладнойын
өткізу тапсырыстың жабылғаны.
Сондай-ақ, кез келген тапсырыстың өзіндік құны үшін (әсіресе,
бітпеген тапсырыстарға қатысты) артық немсе пайдаланбаған материалдық
құндылықтар қоймаға тапсырылады, ол кезде Материалдар бөлімшесінің шоттары
дебеттеліп, 8010-8014 шоттары кредиттеледі.
Бұл әдісті қолдану барысында іс жүзіндегі өзіндік құн тапсырыс
аяқталмағаннан кейін анықталады, бұған дейін барлық шығындар аяқталмаған
өндіріс ретінде қарастырылады. Тапсырыстың әдістің кемшіліктері мынада:
күрделі, қайталанбайтын немесе сирек қайталанатын тапсырыстарды әзірлеу
кезінде материалдық және еңбек шығындарын нормалауды ұйымдастыру қиын,
нормативтік калькуляцияларды жасау және өндіріс шығындарын алдын – ала
бақылау жасап отыруды қиындатады. Осы кемшілікті жою үшін өндірістің ұзақ
цикілінде ірі бұйымды әзірлеу кезінде (кеме жасауда, ауыр машина жасауда)
олардың торабына жекелеген тапсырыс ашуды ұсынды, яғни олардың әрбір
конструкциясы аяталған болып саналады.
Кіші сериялық өндірісте тапсырыс саны ағымдағы айда шығарылатын болып
жоспарланған сонымен сәйкес келеді . Нақты бір бұйымды немесе бірнеше
бұйымды әзірлеу үшін пайдаланған барлық тораптар мен бөлшектер (детальдар)
есепте бөліп көрсетіледі.
Тораптар мен детальдардың бірінші түрі бойынша олардың шығындарының
есебі тапсырстық әдіспен, ал сериялық немесе латын бұйымдар – екінші, яғни
нормативтік әдіспен ұйымдастырылады. Сөйтіп бұйымның жалпы құны тапсырыс
ескерілген жекелеген тәртіпте дайындалғандардан шығындардан және
нормативтік әдісі бойынша жалпы немесе сериялық өндіріс тәртібінде
есептелінген тораптар мен детальдардың жалпы құнынан немесе өзіндік құнынан
құралады.
Тапсырыстар бойынша шығындар топтастырылып есебінің карточкаларында
әрбір тапсырыстың өзіндік құны есептелінеді. Карточканың негізінде өнім
бірлігінің құнының есептік калькуляциясын жасайды.

Бөлістік әдіс . Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың бөлістік әдісі өнімді жаппай өндіретін кәсіпорындарда
қолданылады, ондағы бастапқы шикізат дайын өнімге дейін рет-ретімен
технологиялық өңдеуден өтеді. Бұл әдіс шикізаттың кешенді түрінде
пайдаланылатын кәсіпорындарда: металлургиялық, химиялық, мұнай өңдеу және
басқа да салаларда қолданылады. Мысалы, мата тоқу кәсіпорындарда үш қайта
жасау – иіру, тоқу және әрлеу саласы; қара металлургияда – домен пеші,
болат балқыту, прокат.
Дайын өнім немесе шалафабрикат шығарумен аяқтайтын технологиялық
процесті бөлістік әдіс деп атайды. Бөлістік әдісте өндіріске кеткен
шығындар олардың әрбір кезеңі, фазасы, ауысымы, яғни бөлісі бойынша
есептелінеді. Әрбір бөлістен кейін шалафабрикат шығарылады, ал түптеп
келгенде – дайын өнім алынады. Бөлініс тізбесін пайдаланылатын жабдықтар,
өндіріс процестерінің арасындағы үзіліс –ірілістер; шығарылатын
шалафабрикаттардың өнімнің сипаты мен басқа да өзіне тән жағдайлары
ескеріле отырып, технологиялық процестер туралы деректердің негізінде
белгіленеді. Бұл орайда бөлініс жөніндегі шығындарды жоспарлау мен есепке
алудың аяталмаған өндірісті есепке алу мен бағалауды ұйымдастыру, өзі
өндірген шалафабрикаттар мен дайын өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау
мүмкіндігі ескеріледі.
Тікелей шығыстар әдетте бөлістер бойынша, ал әрбір бөлістердің ішінде
- әзірленген өнім түрлері бойынша есепке алынады.
Үстеме шығыстар бөлістердің арасында, ал олар әрбір бөлістердің
ішінде – (әзірленген өнім түрлері бойынша) шығарылатын өнім түрлерінің
арасына тартуға қабылданған коэффициенттердің базасында жасалуы мүмкін.
Бөлістік әдісін қолданған кезде нормативтік әдістің негізгі
элементтері – нақты шығындардың ағымдағы нормадан жүйелі түрде ауытқуын,
сондай-ақ нормалардың өзгеру есебін және олардың есебін табуды қолдану
керек.
Еңбек шығындарын, ресурстардың шығыстарын құжаттауды және жедел есеп
беруінде энергетикалық материалды және басқа да шығындардың нақты шығысын
ғана көрсетіп қоймай, сонымен қатар өндіріс тапсырмаларына немесе нормасына
негізделген шығындар да көрініс табу керек. Белгіленген технологиялық
процестің ауытқуынан, жұмсалған материалдардық шығыстардың құрамының
өзгеруінен, шығарылған өнімнің асортиментінен, олардың сорттылығынан болған
қосымша шығындар немесе үнемдеулер кезінде көрініс табуы тиіс.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығынды есепке алудың
бөлістік әдісінің екі нұсқасы пайдаланылады: шалафабрикаттық және
шалафабрикатсыз.
Шалафабрикаттық нұсқа әрбір бөлістер бойынша есептік калькуляция
жасайды және оған үстеме шығысын қоса есептейді.
Шалафабрикатсыз нұсқасында бірінші қайта жасаулардан жұмсалған
материалдық және еңбек шығындарына одан кейінгі қайта жасаулардан туындаған
өңдеу шығындарын қосып, содан соң өнімнің өзіндік құны анықталады.
Бөлістік әдісі кезінде өндірістегі шығындарды есепке әрбір қайта
жасауға жұсалған материалдық және еңбек шығындарын жасауға ашылатын
ведмостарында жүргізіледі.
Алғашқы шикізаттан өндірістің бір процесінде әртүрлі сорттағы немесе
маркадағы өнім түрі алынады, сондықтан олардың өзіндік құнын анықтау үшін
түзету коэффициентін пайдаланылады. Мысалы: ағаш кесу кезінде алғашқы бір
шикізаттан кесілген тақтайлар да, кесілмеген тақтайлар да, жаңқалар және
отындық кесінді шеттақтайлар да алынады. Мұндай жағдайларда белгілі бір
атаудың бірінші сорты өлшем бірлігі ретінде қабылданады, ал қалған
сорттарын коэффициенттердің көмегімен анықтайды.
Мұндай өңдеуші өнеркәсібінде өнім шығынын техникалық тұрғыдан
сипаттайтын бір өнім бірлігінен алынған коэффициенттер жүйесі
пайдаланылады. Егерде бір шикізаттан әртүрлі мұнай өнімдері алынатын болса,
онда олардың арасында тарату коэффициентінің көмегімен өнімнің өзіндік
құнын белгілейді, ал өңдеу шығындары әрбір өнім түрінің арасына үлес
салмағы бойынша таратылады.
Бөлістік әдістің кезінде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен
шығындар есебін ұйымдастыру ерекшеліктерінің түрлерін атап кеттік .
Бөлістік әдістің негізі кемшілгі мынада: өнімнің нақты өзіндік құны
есептік кезеңнің соңында ғана немесе тапсырыс орындалғаннан кейін
анықталады ал мұның өзі кәсіпорынның басшылығының есеп беру кезеңі ішінде
өндірістегі іс жүзіндегі шығындардың жоспар бойынша белгіленген нормаларға
сәйкестігін қадағалап отыруға мүмкіндік бермейді. Бұдан басқа шығындарды
есепке алудың әдістерінің барлығында бүкіл шығарылған өнімнің өзіндік
құныны сол өздерінің жоспарланған кезіндегі орташа деңгеймен салыстырылады
және соның нәтижесінде алынған мәліметтер бойынша жүргізілген ұйымдық –
техникалық шараларға жұсалған шығындардың шын мәніндегі деңгейін дәл
көрсете бермейді .
Бұл кемшіліктерді жою үшін нормативтік әдісін қолданады, бұл кезде
өнімнің бір өлшемінің және бүкіл шығарылымының өзіндік құны нормативтік
өзіндік құнмен салыстырылады. Ал нормативтік өзіндік құннан айырмашылығы:
осы кезде жұмыс істеп тұрған өндірістік технологиялық процестің, сондай-ақ
материалдық, еңбек және басқа да шығындардың прогресшіл нормаларының
негізінде анықталады. Нормативтік калькуляциялауға технологияны жетілдіру
және өндірісті ұйымдастыру жөніндегі ұйымдық техникалық жоспарлы шараларын
жүзеге асыру дәрежесіне қарай нормалардың өзгерістері енгізіледі.
Шығындарды есепке алу былайша құрылған: шығындардың нормасынан материалдық,
еңбек және басқа да шығындардың ауытқуларын ескеріп, оларға тікелей өндіріс
процесінде ықпал етуге бар мүмкіндігін жұмылдырады.

Нормативтік әдіс. Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісін негізінен жаппай
өндіріспен шұғылданатын кәсіпорындар пайдаланады. Дегенмен, оның ішкі
сериялық және жекелеген кәсіпорындарда пайдалануға болады. Өндірістегі
шығындарды есепке алу өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік
әдістері бойынша жұмыстардың технологиялық және нормативтік карталар
жасаудан басталады. Ол карталарда материалдардың, жалақының жұмсалуы және
өнім дайындауға қажетті басқа да шығындар айқындалады. Нормативтік
карталардың негізінде өнім бірлігінің нормативтік калькуляциялары бойынша
жасалады. Оларды жасау кезінде қолданыста жүрген өндірістік технологияны,
жалақы жөніндегі уақыт пен баға нормаларын , материалдар мен сатып алынған
шалафабрикаттардың жұмсалу нормаларын негізге ала отырып бастапқы массасы,
таза массасы, қалдықтары, материалдар мен сатып алынған шалафабрикаттарға
қолданылып жүрген баға көрсеткіштері және өндірске қызымет көрсету мен
басқару жөніндегі шығындардың бекітілген тоқсандық сметасы ескеріледі.
Нормалардың және шығындар мен сметалардың өзгеру тәртібін рәсімдеп,
сондай-ақ кәсіпорынның мүдделі цехтары мен бөлімдерінің технологиялық
процестерін және басқа да нормалар мен сметаларын өзгерту туралы тәртібін
реттеу арқылы жүзеге асырады. Нормативтік әдіс кезінде қоймалық және
тазарылу - өлшеу шаруашылығын тәртіпке келтірудің материалды сақтау және
өндіріске босату цех бойынша ғана емес, сонымен бірге өнімнің жекелеген
түрлері бойынша (егер жолмен өнімге жатқызылса) және тұтастай алғанда
судың, будың, газдың, электр цехтарға есептегіштер мен құрылғыларды
орнатудың маңыздылығы зор .
Нормативтік әдістің кезінде әрекет етіп тұрған норма мен оның ауытқуы
шығындар есебінде бөлініп көрсетіледі. Бұндай шектеулер өндірісті
ұйымдастыру мен технологиядағы кемшіліктерді дер кезінде жөндеуге,
ресурстардың тиімсіз пайдаланылуына жол бермеуге септігін тигізеді.
Нақты шығындарды нормамен салыстырғанда ресурстардың үнемделуі немсе
артық жұмсалуы, нормадан ауытқуы табылады, ал ол өз кезінде кәсіпорынның
ұйымдық –техникалық жұмыстарында біршама кемшіліктердің бар екенін
баяндайды.
Нормадан ауытқуларға құжатталған және құжатталмаған болып келеді.
Құжатталған ауытқулар алғашқы құжаттардың мәліметі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.