Қажым Жұмалиев – эпостық жанрдың түрлерін зерттеуші ғалым
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Қ. Ж¦МАЛИЕВ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ЭПИКАЛЫҚ ЖЫРЛАР ... ... ... ... 7
1.1 Батырлық жырлар (идеялық мазмұн, образ, композиция,
көркемдік әдіс) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.2 Ғашықтық жырлар (идеялық мазмұн, образ, композиция,
көркемдік әдіс) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29
2 Қ. ЖҰМАЛИЕВ . ТАРИХИ ЖЫР ЖАНРЫНЫҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІГІ ТУРАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
3 Қ. ЖҰМАЛИЕВ . ҚАЗАҚ ЖАЗБА ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ЭПОСТЫҚ
ЖАНРДЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ОНДАҒЫ ҚАЛАМГЕРЛІК
ЕРЕКШЕЛІК ЖАЙЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
3.1 Қазақ ақындарының поэмаларындағы түрлік ерекшелік пен стиль
даралығы туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
3.2 Эпостық жанрдың прозалық түрлеріне қатысты пайымдаулары ... ... ... ... 108
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 133
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 137
1 Қ. Ж¦МАЛИЕВ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ЭПИКАЛЫҚ ЖЫРЛАР ... ... ... ... 7
1.1 Батырлық жырлар (идеялық мазмұн, образ, композиция,
көркемдік әдіс) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.2 Ғашықтық жырлар (идеялық мазмұн, образ, композиция,
көркемдік әдіс) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29
2 Қ. ЖҰМАЛИЕВ . ТАРИХИ ЖЫР ЖАНРЫНЫҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІГІ ТУРАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
3 Қ. ЖҰМАЛИЕВ . ҚАЗАҚ ЖАЗБА ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ЭПОСТЫҚ
ЖАНРДЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ОНДАҒЫ ҚАЛАМГЕРЛІК
ЕРЕКШЕЛІК ЖАЙЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
3.1 Қазақ ақындарының поэмаларындағы түрлік ерекшелік пен стиль
даралығы туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
3.2 Эпостық жанрдың прозалық түрлеріне қатысты пайымдаулары ... ... ... ... 108
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 133
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 137
Тақырыптың µзектілігі. Әр ±лттыњ белгілі бір ѓылым саласын жасаушы, дамытушы, ел игілігіне жаратушы шоқ ж±лдыздай кемел т±лѓалары болатыны анық. Қазақ әдебиеттану ѓылымыныњ қалыптасуында қ±нды пікірлер мен елеулі ењбектер бере білген ±лтымыздыњ мақтанышы санаулы саңылақ ѓалымдар бар. Олардың әдебиеттануға қосқан үлесін кейінгі буын әдебиет зерттеуші ѓалымдар нақты µмір с‰рген кезењ шындықтарымен бірлікте қарастыра отырып зерттеуде. Ұлттық әдебиеттану ғылымында өзіндік орны бар ѓалымдарымыздың зерттеу еңбектеріндегі ой-пікірлер мен тұжырымдарды бүгінгі ғылыми көзқарас тұрғысынан жан-жақты танып білу қазіргі тањда µзекті мәселелердіњ бірі. Б±л ретте қазақ әдебиеттану ѓылымында нақты әрі нәтижелі ғылыми зерттеулер ж‰ргізіліп жатқандыѓын қорѓалѓан кандидаттық, докторлық ж±мыстардан, монографиялық ењбектерден кµруге болады. Дей т±рѓанымен, бұл игі істе осы к‰нге шейін тым аз, Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алѓаннан бері м‰лдем арнайы зерттелмеген ѓалымдарымыз бар. Солардың бірі әдебиет тарихы, әдебиет теориясы, әдебиет сыны саласында қырық жылға жуық қызмет еткен көрнекті ғалым, академик - Қажым Ж±малиев.
Қ. Ж±малиев қазақ әдебиеттану ѓылымында ењ алѓашқы болып 1941 жылы “Х‡ІІІ-ХІХ ѓѓ. қазақ әдебиеті тарихы” деген тақырыпта кандидаттық, 1946 жылы “Абайѓа дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясыныњ тілі” деген тақырыпта докторлық диссертациялар қорѓаѓан ѓалым адам.
Іргелі қазақ халқыныњ рухани жан сарайын, болмыс бітімін, ілім-білімін, тыныс-тіршілігін пәрменді етуге, сµз µнері мен мәдениетін µскелењ адамзат баласы ж‰регініњ тµріне кµтеріп, жан азыѓы етуге баѓыштаѓан жазушы, ѓалым, ±стаз Қажыѓали (әдеби лақап аты Қажым) Ж±малы±лы Ж±малиев әлі жете зерттелмеген т±лѓа.
Тµњкеріске толы ХХ ѓасырдыњ басында д‰ниеге келіп, кіндік қаны тамѓан киелі топырақтыњ қадір-қасиетін т±ла бойына дарытып, жастайынан жиын-тойда “µлењші бала” атанып, елінде м±сылманша, Орынборда орысша сауат ашып, бой т‰зеп, болашаѓын баѓамдаѓан жастыњ сол кездегі Қазақстанныњ орталыѓы Алматыѓа ‰лкен білім іздеп келіп, қазақ әдебиеттану ѓылымында µз ойы, т±шымды т±жырымдары бар бірегей т±лѓа болып қалыптасуы кездейсоқ емес, талап пен таланттыњ ±штасуынан туѓан нәтиже деп қабылдау қажет.
Біз б±л жұмысымызды “Қ. Жұмалиев-эпостық жанрдың түрлерін зерттеуші” дегенімізбен ѓалымныњ бір ѓана фольклористика ғылымындағы батырлық эпосқа қатысты кµзқарастарына тоқталып қана қоймаймыз, б±дан әлде қайда ауқымды әдебиет тектерініњ бірі эпос пен оның жанрлық т‰рлеріне жататын көркем шығармалар хақында ғалымның әр жылдарда айтқан т±жырымдарын тұтастай қамтып, ѓылыми тұрғыдан сараламақпыз. ¤йткені, к‰ні б‰гінге дейін Қ. Ж±малиевтіњ бұл салаға қатысты ғылыми ой-пікірлері, тұжырымдары жеке тақырып етіп алынып, арнайы зерттелген емес.
Қ. Ж±малиев қазақ әдебиеттану ѓылымында ењ алѓашқы болып 1941 жылы “Х‡ІІІ-ХІХ ѓѓ. қазақ әдебиеті тарихы” деген тақырыпта кандидаттық, 1946 жылы “Абайѓа дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясыныњ тілі” деген тақырыпта докторлық диссертациялар қорѓаѓан ѓалым адам.
Іргелі қазақ халқыныњ рухани жан сарайын, болмыс бітімін, ілім-білімін, тыныс-тіршілігін пәрменді етуге, сµз µнері мен мәдениетін µскелењ адамзат баласы ж‰регініњ тµріне кµтеріп, жан азыѓы етуге баѓыштаѓан жазушы, ѓалым, ±стаз Қажыѓали (әдеби лақап аты Қажым) Ж±малы±лы Ж±малиев әлі жете зерттелмеген т±лѓа.
Тµњкеріске толы ХХ ѓасырдыњ басында д‰ниеге келіп, кіндік қаны тамѓан киелі топырақтыњ қадір-қасиетін т±ла бойына дарытып, жастайынан жиын-тойда “µлењші бала” атанып, елінде м±сылманша, Орынборда орысша сауат ашып, бой т‰зеп, болашаѓын баѓамдаѓан жастыњ сол кездегі Қазақстанныњ орталыѓы Алматыѓа ‰лкен білім іздеп келіп, қазақ әдебиеттану ѓылымында µз ойы, т±шымды т±жырымдары бар бірегей т±лѓа болып қалыптасуы кездейсоқ емес, талап пен таланттыњ ±штасуынан туѓан нәтиже деп қабылдау қажет.
Біз б±л жұмысымызды “Қ. Жұмалиев-эпостық жанрдың түрлерін зерттеуші” дегенімізбен ѓалымныњ бір ѓана фольклористика ғылымындағы батырлық эпосқа қатысты кµзқарастарына тоқталып қана қоймаймыз, б±дан әлде қайда ауқымды әдебиет тектерініњ бірі эпос пен оның жанрлық т‰рлеріне жататын көркем шығармалар хақында ғалымның әр жылдарда айтқан т±жырымдарын тұтастай қамтып, ѓылыми тұрғыдан сараламақпыз. ¤йткені, к‰ні б‰гінге дейін Қ. Ж±малиевтіњ бұл салаға қатысты ғылыми ой-пікірлері, тұжырымдары жеке тақырып етіп алынып, арнайы зерттелген емес.
1 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, 1964. – 252 б.
2 Қаратаев М, Сейітов С, Қабдолов З, Әдібаев Х. Қажым Жұмалиев. –Алматы: Ғылым, 1968. – 52 б.
3 Атымов М. Қажым Жұмалиев. – Алматы: Ғылым, 1987. – 106 б.
4 Зайкенова Р. Қажым Жұмалиев еңбектеріндегі әдебиетану ғылымының өзекті мәселелері: филол. ғыл ... канд. дис. – Алматы, 1989. – 172 б.
5 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. – Алматы: ҚМКӘБ, 1958. – 1 т. – 404 б.
6 Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: ҚазССР баспа, 1961. – 563 б.
7 Бердібаев Р. Қазақ эпосы. – Алматы: Ғылым, 1982. – 232 б.
8 Бөкейханов Ә. Таңдамалы. – Алматы: Қазақ Энциклопедиясы, 1995. – 477 б.
9 Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті. Қазақтың ауыз әдебиеті мен XVIII-XIX ғасырдағы жазба әдебиеті: Орта мектептердің 8 - класына арналған оқу құралы. – Алматы: ҚБМБ, 1942. – 288 б.
10 Сейфуллин С. Шығармалар 6-т. Қазақ әдебиеті. – Алматы: ҚМКӘБ, 1964. – 455 б.
11 Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 240 б.
12 Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 288 б.
13 Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1974. – 320 б.
14 Тілеужанов М, Мырзағалиев Қ. Бағалы зерттеу // Октябрь туы. – 1959. – 16 мамыр.
15 Әуезов М. Шығармалар жинағы: 20 т. – Алматы: Жазушы, 1985. – 17 т. – 350 б.
16 Омарбеков Т. Ызғарлы жылдар іздері // Ақиқат. – 1998. – № 6. – 32 – 37 бб.
17 Кәкішев Т. Кер заманның кереғар ойлары. – Алматы: Атамұра, 1995. – 168 б.
18 Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы: Жалын, 1991. – 464 б.
19 М.О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. Қазақ тарихи жырларының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1979. – 312 б.
20 Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 195 б.
21 Сейітжанұлы З. Халық әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 155 б.
22 Әлмұқанова Р. Халел Досмұхамедұлы – әдебиет зерттеушісі: филол. ғыл ... канд. дис. – Алматы, 1998. – 153 б.
23 Мұқанов С. Қазақтың XVIII-XIX ғасырлардағы әдебиетінің тарихынан очерктер. – Алматы: Арыс, 2002. – 272 б.
24 Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 176 б.
25 Нұрқатов А. Байсалды зерттеу // Коммунизм таңы. – 1959. – 6 маусым.
26 Тілепов Ж. Елім деп еңіреген ерлер жыры. – Алматы: Білім, 1996. – 192 б.
27 Жұмалиев Қ. XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1967. – 435 б.
28 Жансүгіров І. Пушкин аудармасы қазақ әдебиетіне не берді // Қазақ әдебиеті. – 1937. – 10 ақпан.
29 Ауезов М. Идеино-культурное искание Абая // Казахстанская правда. – 1939. – 23 июля.
30 Әуезов М. Абай жайын зерттеушілерге // Екпінді. – 1940. – 17 маусым.
31 Әуезов М. Қазақ халқының ұлы ақыны // Социалистік Қазақстан. – 1945. – 15 мамыр.
32 Мұқанов С. Абай халық ақыны // Әдебиет майданы. – 1937. – № 4. – 31 – 38 бб.
33 Жұмалиев Қ. Абай ғылым туралы // Лениншіл жас. – 1940. – 16 қазан.
34 Ысмайлов Е. Абай Құнанбайұлы // Социалистік Алтай. – 1940. – 15 қазан.
35 Кенжебаев Б. Абай ақын // Лениншіл жас. – 1945. – 1 қыркүйек.
36 Сильченко М. Абай және Крыловтың мысалдары // Социалистік құрылыс. – 1945. – 15 тамыз.
37 Тәжібаев Ә. Абай және қазақ әдебиеті // Социалистік Қазақстан. – 1945. – 19 тамыз.
38 Қоңыратбаев Ә. Абайдың философиялық көзқарастары // Социалистік Қазақстан. – 1945. – 10 тамыз.
39 Жармағамбетов Қ. Абай // Лениншіл жас. – 1948. – 11 тамыз.
40 Жиреншин Ә. Қазақ халқының ұлы данышпаны // Социалистік Қазақстан. – 1949. – 24 маусым.
41 Мырзахметұлы М. Абайтану тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1994. – 192 б.
42 Мырзахметұлы М. Түркістанда туған ойлар. – Алматы: Санат, 1998. – 368 б.
43 Мұхамедханұлы Қ. Абайдың ақын шәкірттері. – Алматы: Дәуір, 1997.– 240 б.
44 Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. – Алматы: Ана тілі, 1995. – 272 б.
45 Күмісбаев Ө. Абай және шығыс. – Алматы: Қазақ университеті, 1995. –343 б.
46 Қасқабасов С. Абай және фольклор. – Алматы: Білім, 1995. – 64 б.
47 Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. – Алматы: ҚМКӘБ, 1960. – 2 т. – 364 б.
48 Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – Алматы: ҚМКӘБ, 1959. – 556 б.
49 Сильченко М. Творческая биография Абая. – Алма-Ата: Изд-во Акад. наук КазССР, 1957. – 294 с.
50 Костюхин Е. Александр Македонский в литературной и фольклорной традиций. – Москва: Издательство Наука, 1972. – 192 с.
51 Қасқабасов С. Ескендір туралы қазақ ертегілері және Абайдың “Ескендір” поэмасы // Қазақстан мектебі. – 1968. – № 2. – 66 – 70 бб.
52 Дербісалин Ә. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1976. – 232 б.
53 Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. – Алматы: Жазушы, 1966. – 350 б.
54 Әуезов М. Шығармалар жинағы: 20 т. – Алматы: Жазушы, 1985. – 17 т. – 350 б.
55 Мұқанов С. С. Сейфуллин туралы // Таңдамалы шығармалар: 16 т. – Алматы: Жазушы, 1979. – 15 т. – 480 б.
56 Жұмалиев Қ. Сәкен және оның творчествосы // Екпінді құрылыс. – 1936. – 23 маусым.
57 Қаратаев М. “Қызыл ат” және социалистік реализм // Таңдамалы шығармалар: 3 т. – Алматы: Жазушы, 1974. – 1 т. – 7 – 12 бб.
58 Кәкішев Т. Дәуір дидары. – Алматы: Жазушы, 1985. – 304 б.
59 Қирабаев С. Өнер өрісі. – Алматы: Жазушы, 1971. – 272 б.
60 Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. – Алматы: Санат, 1994. – 448 б.
61 Негимов С. Өлең өрімі. – Алматы: Ғылым, 1980. – 136 б.
62 Ысмайлов Е. Ақын және революция. – Алматы: Жазушы, 1983. – 432 б.
63 Кәкішев Т. Поэмалар көшбастары // Еңбек туы. – 1975. – 5 қараша.
64 Нарымбетов Ә. Қазақ совет поэмасы. Алматы: Ғалым, 1977. – 240 б.
65 Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 430 б.
66 Жұмалиев Қ. Замана жыршысы, күй жаршысы // Қазақ әдебиеті. – 1965. – 28 мамыр.
67 Нарымбетов Ә. І. Жансүгіровтің “Күйші” поэмасының көркемдік және стильдік сыр-сипаты // М.О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. Стиль сыры. – Алматы: Ғылым, 1974. – 26 – 51 бб.
68 Сыдықов Т. Жансүгіровтің “Күйші” помасына жаңаша көзқарас // ҚазҰУ Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 87 – 105 бб.
69 Күмісбаев Ө. Жетісуда жарқ еткен жасыл еді // Жас Алаш. – 1994. – 18 маусым.
70 Әуезов М. Жолы кең жазушы // Шығармалар жинағы: 20 т. – Алматы: Жазушы, 1985. – 18 т. – 283 – 287 бб.
71 Жұмалиев Қ. Сәбит поэзиясындағы кейбір ерекшеліктер // Қазақ әдебиеті. – 1960. – 22 қантар.
72 Сейітов С. Ақын сапары. – Алматы: ҚМКӘБ, 1958. – 75 б.
73 Жұмалиев Қ. Өмір белесі // Социлистік Қазақстан. – 1958. – 21 қыркүйек.
74 Қаратаев М. Туған әдебиет туралы ойлар. – Алматы: ҚМКӘБ, 1958. – 444 б.
75 Аспандияров С. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт азаттық көтеріліс. – Алматы: Қазақстан, 1936. – 106 б.
76 Әуезов М. Ы. Алтынсарин қазақ мәдениетінің зор қайраткері // Шығармалар жинағы: 20 т. – Алматы: Жазушы, 1985. – 19 т. – 242 – 247 бб.
77 Сейфуллин С. Ыбырай Алтынсарин. – Алматы: ҚКӨБ, 1935. – 54 б.
78 Асқаров Қ. Қазақтың педагог ақыны // Халық мұғалімі. – 1939. – № 9. – 35 – 41 бб.
79 Кенжебаев Б. Ыбырай Алтынсарин // Теміржолшы. – 1941. – 19 қазан.
80 Жармағамбетов Қ. Кел, балалар, оқылық. – Алматы: ҚМОҚБ, 1948. – 74 б.
81 Сыдықов Ө. Ыбырай Алтынсаринің педагогикалық пікірлері және ағартушылық қызметі. – Алматы: ҚМОҚБ, 1950. – 188 б.
82 Эфиров А. Ибрай Алтынсарин. Жизнь и педагогическая деятельность. – Алма-Ата: Учпедгиз, 1949. – 48 с.
83 Сүлейменов Б. Ыбырай Алтынсарин // Социалистік Қазақстан. – 1949. – 30 шілде.
84 Дербісалин Ә. Ыбырай Алтынсарин. – Алматы: Қазақстан, 1965. – 226 б.
85 Жармұхаметов М. Ыбырай Алтынсарин тағылымы. – Алматы: Жазушы, 1991. – 384 б.
86 Шотанова С. Ыбырай Алтысариннің прозасы: филол. ғыл. ... канд. дис. – Алматы, 1996. – 140 б.
87 Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. – Алматы: Жазушы, 1988. – 320 б.
88 Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиетіндегі Ыбырай Алтынсариннің тарихи мәні мен орны // ҒА Хабаршысы. – 1950. – № 5. – 34 – 53 бб.
89 Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Санат, 1994. – 312 б.
90 Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 270 б.
91 Нұртазин Т. Жазушы және өмір. – Алматы: ҚМКӘБ, 1960. – 372 б.
92 Мақпыров С. Ботагөз романының жазылу тарихы. – Алматы: Абай атын. мем. университеті, 1994. – 89 б.
93 Хасенов М. Дәуір және жазушы. – Алматы: Қазақстан, 1968. – 94 б.
94 Ергөбеков Қ. Жан жылуы. – Алматы: Жалын, 1981. – 136 б.
95 Ергөбеков Қ. Сәбит Мұқанов. – Алматы: Санат, 2000. – 318 б.
96 Ермақанова М. С. Мұқановтың “Өмір мектебі” романы: филол. ғыл. ... канд. дис. – Алматы, 1988. – 144 б.
97 Тұрысбеков Р. С. Мұқановтың 20 жылдардағы прозасы: филол. ғыл. ... канд. дис. – Алматы, 1990. – 165 б.
98 Тайманова С. Мұқанов-әдебиет зерттеушісі: филол. ғыл. ... канд. дис. – Алматы, 1995. – 162 б.
99 Байтанасова Қ. С. Мұқанов шығармашылығындағы флоьклорлық дәстүр: филол. ғыл. ... канд. дис. – Астана, 2000. – 119 б.
100 Исмағұлова И. Мұқанов және Абайтану: филол. ғыл. ... канд. дис. – Алматы, 2002. – 125 б.
101 Жұмалиев Қ. Сәбит - Октябрь жемісі // Екпінді құрылыс. – 1935. – 8 наурыз.
102 Жұмалиев Қ. Оқушының пікірі // Қазақ әдебиеті. – 1935. – 4 желтоқсан.
103 Жұмалиев Қ. Халық жазушысы // Социалистік Қазақстан. – 1960. – 13 қараша.
104 Бисенғали З. ХХ ғасыр басындағы қазақ романы. – Алматы: Өлке, 1997. – 268 б.
105 Нұрқатов А. Мұхтар Әуезов творчествосы. – Алматы: Жазушы, 1965. – 400 б.
106 Мұқанов С. Ботагөз. – Алматы: Жазушы, 1972. – 480 б.
107 Жұмалиев Қ. Өмір өткелдері // Лениншіл жас. – 1965. – 16 маусым.
108 Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. – Алматы: Ғылым, 1991. – 208 б.
109 Мұқанов С. Өмір мектебі. – Алматы: Жазушы, 1976. – 488 б.
110 Ергөбеков Қ. С. Мұқановтың творчестволық лабораториясы: филол. ғыл. ... док-ры дис. – Алматы, 1995. – 315 б.
2 Қаратаев М, Сейітов С, Қабдолов З, Әдібаев Х. Қажым Жұмалиев. –Алматы: Ғылым, 1968. – 52 б.
3 Атымов М. Қажым Жұмалиев. – Алматы: Ғылым, 1987. – 106 б.
4 Зайкенова Р. Қажым Жұмалиев еңбектеріндегі әдебиетану ғылымының өзекті мәселелері: филол. ғыл ... канд. дис. – Алматы, 1989. – 172 б.
5 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. – Алматы: ҚМКӘБ, 1958. – 1 т. – 404 б.
6 Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: ҚазССР баспа, 1961. – 563 б.
7 Бердібаев Р. Қазақ эпосы. – Алматы: Ғылым, 1982. – 232 б.
8 Бөкейханов Ә. Таңдамалы. – Алматы: Қазақ Энциклопедиясы, 1995. – 477 б.
9 Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті. Қазақтың ауыз әдебиеті мен XVIII-XIX ғасырдағы жазба әдебиеті: Орта мектептердің 8 - класына арналған оқу құралы. – Алматы: ҚБМБ, 1942. – 288 б.
10 Сейфуллин С. Шығармалар 6-т. Қазақ әдебиеті. – Алматы: ҚМКӘБ, 1964. – 455 б.
11 Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 240 б.
12 Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 288 б.
13 Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1974. – 320 б.
14 Тілеужанов М, Мырзағалиев Қ. Бағалы зерттеу // Октябрь туы. – 1959. – 16 мамыр.
15 Әуезов М. Шығармалар жинағы: 20 т. – Алматы: Жазушы, 1985. – 17 т. – 350 б.
16 Омарбеков Т. Ызғарлы жылдар іздері // Ақиқат. – 1998. – № 6. – 32 – 37 бб.
17 Кәкішев Т. Кер заманның кереғар ойлары. – Алматы: Атамұра, 1995. – 168 б.
18 Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы: Жалын, 1991. – 464 б.
19 М.О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. Қазақ тарихи жырларының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1979. – 312 б.
20 Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 195 б.
21 Сейітжанұлы З. Халық әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 155 б.
22 Әлмұқанова Р. Халел Досмұхамедұлы – әдебиет зерттеушісі: филол. ғыл ... канд. дис. – Алматы, 1998. – 153 б.
23 Мұқанов С. Қазақтың XVIII-XIX ғасырлардағы әдебиетінің тарихынан очерктер. – Алматы: Арыс, 2002. – 272 б.
24 Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 176 б.
25 Нұрқатов А. Байсалды зерттеу // Коммунизм таңы. – 1959. – 6 маусым.
26 Тілепов Ж. Елім деп еңіреген ерлер жыры. – Алматы: Білім, 1996. – 192 б.
27 Жұмалиев Қ. XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1967. – 435 б.
28 Жансүгіров І. Пушкин аудармасы қазақ әдебиетіне не берді // Қазақ әдебиеті. – 1937. – 10 ақпан.
29 Ауезов М. Идеино-культурное искание Абая // Казахстанская правда. – 1939. – 23 июля.
30 Әуезов М. Абай жайын зерттеушілерге // Екпінді. – 1940. – 17 маусым.
31 Әуезов М. Қазақ халқының ұлы ақыны // Социалистік Қазақстан. – 1945. – 15 мамыр.
32 Мұқанов С. Абай халық ақыны // Әдебиет майданы. – 1937. – № 4. – 31 – 38 бб.
33 Жұмалиев Қ. Абай ғылым туралы // Лениншіл жас. – 1940. – 16 қазан.
34 Ысмайлов Е. Абай Құнанбайұлы // Социалистік Алтай. – 1940. – 15 қазан.
35 Кенжебаев Б. Абай ақын // Лениншіл жас. – 1945. – 1 қыркүйек.
36 Сильченко М. Абай және Крыловтың мысалдары // Социалистік құрылыс. – 1945. – 15 тамыз.
37 Тәжібаев Ә. Абай және қазақ әдебиеті // Социалистік Қазақстан. – 1945. – 19 тамыз.
38 Қоңыратбаев Ә. Абайдың философиялық көзқарастары // Социалистік Қазақстан. – 1945. – 10 тамыз.
39 Жармағамбетов Қ. Абай // Лениншіл жас. – 1948. – 11 тамыз.
40 Жиреншин Ә. Қазақ халқының ұлы данышпаны // Социалистік Қазақстан. – 1949. – 24 маусым.
41 Мырзахметұлы М. Абайтану тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1994. – 192 б.
42 Мырзахметұлы М. Түркістанда туған ойлар. – Алматы: Санат, 1998. – 368 б.
43 Мұхамедханұлы Қ. Абайдың ақын шәкірттері. – Алматы: Дәуір, 1997.– 240 б.
44 Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. – Алматы: Ана тілі, 1995. – 272 б.
45 Күмісбаев Ө. Абай және шығыс. – Алматы: Қазақ университеті, 1995. –343 б.
46 Қасқабасов С. Абай және фольклор. – Алматы: Білім, 1995. – 64 б.
47 Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. – Алматы: ҚМКӘБ, 1960. – 2 т. – 364 б.
48 Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – Алматы: ҚМКӘБ, 1959. – 556 б.
49 Сильченко М. Творческая биография Абая. – Алма-Ата: Изд-во Акад. наук КазССР, 1957. – 294 с.
50 Костюхин Е. Александр Македонский в литературной и фольклорной традиций. – Москва: Издательство Наука, 1972. – 192 с.
51 Қасқабасов С. Ескендір туралы қазақ ертегілері және Абайдың “Ескендір” поэмасы // Қазақстан мектебі. – 1968. – № 2. – 66 – 70 бб.
52 Дербісалин Ә. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1976. – 232 б.
53 Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. – Алматы: Жазушы, 1966. – 350 б.
54 Әуезов М. Шығармалар жинағы: 20 т. – Алматы: Жазушы, 1985. – 17 т. – 350 б.
55 Мұқанов С. С. Сейфуллин туралы // Таңдамалы шығармалар: 16 т. – Алматы: Жазушы, 1979. – 15 т. – 480 б.
56 Жұмалиев Қ. Сәкен және оның творчествосы // Екпінді құрылыс. – 1936. – 23 маусым.
57 Қаратаев М. “Қызыл ат” және социалистік реализм // Таңдамалы шығармалар: 3 т. – Алматы: Жазушы, 1974. – 1 т. – 7 – 12 бб.
58 Кәкішев Т. Дәуір дидары. – Алматы: Жазушы, 1985. – 304 б.
59 Қирабаев С. Өнер өрісі. – Алматы: Жазушы, 1971. – 272 б.
60 Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. – Алматы: Санат, 1994. – 448 б.
61 Негимов С. Өлең өрімі. – Алматы: Ғылым, 1980. – 136 б.
62 Ысмайлов Е. Ақын және революция. – Алматы: Жазушы, 1983. – 432 б.
63 Кәкішев Т. Поэмалар көшбастары // Еңбек туы. – 1975. – 5 қараша.
64 Нарымбетов Ә. Қазақ совет поэмасы. Алматы: Ғалым, 1977. – 240 б.
65 Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 430 б.
66 Жұмалиев Қ. Замана жыршысы, күй жаршысы // Қазақ әдебиеті. – 1965. – 28 мамыр.
67 Нарымбетов Ә. І. Жансүгіровтің “Күйші” поэмасының көркемдік және стильдік сыр-сипаты // М.О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. Стиль сыры. – Алматы: Ғылым, 1974. – 26 – 51 бб.
68 Сыдықов Т. Жансүгіровтің “Күйші” помасына жаңаша көзқарас // ҚазҰУ Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 87 – 105 бб.
69 Күмісбаев Ө. Жетісуда жарқ еткен жасыл еді // Жас Алаш. – 1994. – 18 маусым.
70 Әуезов М. Жолы кең жазушы // Шығармалар жинағы: 20 т. – Алматы: Жазушы, 1985. – 18 т. – 283 – 287 бб.
71 Жұмалиев Қ. Сәбит поэзиясындағы кейбір ерекшеліктер // Қазақ әдебиеті. – 1960. – 22 қантар.
72 Сейітов С. Ақын сапары. – Алматы: ҚМКӘБ, 1958. – 75 б.
73 Жұмалиев Қ. Өмір белесі // Социлистік Қазақстан. – 1958. – 21 қыркүйек.
74 Қаратаев М. Туған әдебиет туралы ойлар. – Алматы: ҚМКӘБ, 1958. – 444 б.
75 Аспандияров С. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт азаттық көтеріліс. – Алматы: Қазақстан, 1936. – 106 б.
76 Әуезов М. Ы. Алтынсарин қазақ мәдениетінің зор қайраткері // Шығармалар жинағы: 20 т. – Алматы: Жазушы, 1985. – 19 т. – 242 – 247 бб.
77 Сейфуллин С. Ыбырай Алтынсарин. – Алматы: ҚКӨБ, 1935. – 54 б.
78 Асқаров Қ. Қазақтың педагог ақыны // Халық мұғалімі. – 1939. – № 9. – 35 – 41 бб.
79 Кенжебаев Б. Ыбырай Алтынсарин // Теміржолшы. – 1941. – 19 қазан.
80 Жармағамбетов Қ. Кел, балалар, оқылық. – Алматы: ҚМОҚБ, 1948. – 74 б.
81 Сыдықов Ө. Ыбырай Алтынсаринің педагогикалық пікірлері және ағартушылық қызметі. – Алматы: ҚМОҚБ, 1950. – 188 б.
82 Эфиров А. Ибрай Алтынсарин. Жизнь и педагогическая деятельность. – Алма-Ата: Учпедгиз, 1949. – 48 с.
83 Сүлейменов Б. Ыбырай Алтынсарин // Социалистік Қазақстан. – 1949. – 30 шілде.
84 Дербісалин Ә. Ыбырай Алтынсарин. – Алматы: Қазақстан, 1965. – 226 б.
85 Жармұхаметов М. Ыбырай Алтынсарин тағылымы. – Алматы: Жазушы, 1991. – 384 б.
86 Шотанова С. Ыбырай Алтысариннің прозасы: филол. ғыл. ... канд. дис. – Алматы, 1996. – 140 б.
87 Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. – Алматы: Жазушы, 1988. – 320 б.
88 Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиетіндегі Ыбырай Алтынсариннің тарихи мәні мен орны // ҒА Хабаршысы. – 1950. – № 5. – 34 – 53 бб.
89 Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Санат, 1994. – 312 б.
90 Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 270 б.
91 Нұртазин Т. Жазушы және өмір. – Алматы: ҚМКӘБ, 1960. – 372 б.
92 Мақпыров С. Ботагөз романының жазылу тарихы. – Алматы: Абай атын. мем. университеті, 1994. – 89 б.
93 Хасенов М. Дәуір және жазушы. – Алматы: Қазақстан, 1968. – 94 б.
94 Ергөбеков Қ. Жан жылуы. – Алматы: Жалын, 1981. – 136 б.
95 Ергөбеков Қ. Сәбит Мұқанов. – Алматы: Санат, 2000. – 318 б.
96 Ермақанова М. С. Мұқановтың “Өмір мектебі” романы: филол. ғыл. ... канд. дис. – Алматы, 1988. – 144 б.
97 Тұрысбеков Р. С. Мұқановтың 20 жылдардағы прозасы: филол. ғыл. ... канд. дис. – Алматы, 1990. – 165 б.
98 Тайманова С. Мұқанов-әдебиет зерттеушісі: филол. ғыл. ... канд. дис. – Алматы, 1995. – 162 б.
99 Байтанасова Қ. С. Мұқанов шығармашылығындағы флоьклорлық дәстүр: филол. ғыл. ... канд. дис. – Астана, 2000. – 119 б.
100 Исмағұлова И. Мұқанов және Абайтану: филол. ғыл. ... канд. дис. – Алматы, 2002. – 125 б.
101 Жұмалиев Қ. Сәбит - Октябрь жемісі // Екпінді құрылыс. – 1935. – 8 наурыз.
102 Жұмалиев Қ. Оқушының пікірі // Қазақ әдебиеті. – 1935. – 4 желтоқсан.
103 Жұмалиев Қ. Халық жазушысы // Социалистік Қазақстан. – 1960. – 13 қараша.
104 Бисенғали З. ХХ ғасыр басындағы қазақ романы. – Алматы: Өлке, 1997. – 268 б.
105 Нұрқатов А. Мұхтар Әуезов творчествосы. – Алматы: Жазушы, 1965. – 400 б.
106 Мұқанов С. Ботагөз. – Алматы: Жазушы, 1972. – 480 б.
107 Жұмалиев Қ. Өмір өткелдері // Лениншіл жас. – 1965. – 16 маусым.
108 Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. – Алматы: Ғылым, 1991. – 208 б.
109 Мұқанов С. Өмір мектебі. – Алматы: Жазушы, 1976. – 488 б.
110 Ергөбеков Қ. С. Мұқановтың творчестволық лабораториясы: филол. ғыл. ... док-ры дис. – Алматы, 1995. – 315 б.
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ӘОЖ 821.512.122.09
Қолжазба құқығында
МАМЫРОВ АЗАМАТ ЫБЫРАЙҰЛЫ
Қажым Жұмалиев – эпостық жанрдың түрлерін зерттеуші
10.01.02 – қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекші
филология ғылымдарының
докторы, профессор Бисенғали
З.Қ.
Қазақстан Республикасы
Алматы 2006
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Қ. Ж¦МАЛИЕВ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ЭПИКАЛЫҚ ЖЫРЛАР ... ... ... ... 7
1. Батырлық жырлар (идеялық мазмұн, образ, композиция,
көркемдік әдіс)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 7
2. Ғашықтық жырлар (идеялық мазмұн, образ, композиция,
көркемдік әдіс)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 29
1. Қ. ЖҰМАЛИЕВ – ТАРИХИ ЖЫР ЖАНРЫНЫҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІГІ ТУРАЛЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .. 38
2. Қ. ЖҰМАЛИЕВ – ҚАЗАҚ ЖАЗБА ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ЭПОСТЫҚ
ЖАНРДЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ОНДАҒЫ ҚАЛАМГЕРЛІК
ЕРЕКШЕЛІК ЖАЙЛЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 66
1. Қазақ ақындарының поэмаларындағы түрлік ерекшелік пен стиль
даралығы туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 66
3.2 Эпостық жанрдың прозалық түрлеріне қатысты пайымдаулары ... ... ... ...
108
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 133
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 137
КІРІСПЕ
Тақырыптың µзектілігі. Әр ±лттыњ белгілі бір ѓылым саласын жасаушы,
дамытушы, ел игілігіне жаратушы шоқ ж±лдыздай кемел т±лѓалары болатыны
анық. Қазақ әдебиеттану ѓылымыныњ қалыптасуында қ±нды пікірлер мен елеулі
ењбектер бере білген ±лтымыздыњ мақтанышы санаулы саңылақ ѓалымдар бар.
Олардың әдебиеттануға қосқан үлесін кейінгі буын әдебиет зерттеуші ѓалымдар
нақты µмір с‰рген кезењ шындықтарымен бірлікте қарастыра отырып зерттеуде.
Ұлттық әдебиеттану ғылымында өзіндік орны бар ѓалымдарымыздың зерттеу
еңбектеріндегі ой-пікірлер мен тұжырымдарды бүгінгі ғылыми көзқарас
тұрғысынан жан-жақты танып білу қазіргі тањда µзекті мәселелердіњ бірі. Б±л
ретте қазақ әдебиеттану ѓылымында нақты әрі нәтижелі ғылыми зерттеулер
ж‰ргізіліп жатқандыѓын қорѓалѓан кандидаттық, докторлық ж±мыстардан,
монографиялық ењбектерден кµруге болады. Дей т±рѓанымен, бұл игі істе осы
к‰нге шейін тым аз, Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алѓаннан бері м‰лдем
арнайы зерттелмеген ѓалымдарымыз бар. Солардың бірі әдебиет тарихы, әдебиет
теориясы, әдебиет сыны саласында қырық жылға жуық қызмет еткен көрнекті
ғалым, академик - Қажым Ж±малиев.
Қ. Ж±малиев қазақ әдебиеттану ѓылымында ењ алѓашқы болып 1941 жылы
“Х‡ІІІ-ХІХ ѓѓ. қазақ әдебиеті тарихы” деген тақырыпта кандидаттық,
1946 жылы “Абайѓа дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясыныњ
тілі” деген тақырыпта докторлық диссертациялар қорѓаѓан ѓалым адам.
Іргелі қазақ халқыныњ рухани жан сарайын, болмыс бітімін, ілім-білімін,
тыныс-тіршілігін пәрменді етуге, сµз µнері мен мәдениетін µскелењ адамзат
баласы ж‰регініњ тµріне кµтеріп, жан азыѓы етуге баѓыштаѓан жазушы, ѓалым,
±стаз Қажыѓали (әдеби лақап аты Қажым) Ж±малы±лы Ж±малиев әлі жете
зерттелмеген т±лѓа.
Тµњкеріске толы ХХ ѓасырдыњ басында д‰ниеге келіп, кіндік қаны тамѓан
киелі топырақтыњ қадір-қасиетін т±ла бойына дарытып, жастайынан жиын-тойда
“µлењші бала” атанып, елінде м±сылманша, Орынборда орысша сауат ашып, бой
т‰зеп, болашаѓын баѓамдаѓан жастыњ сол кездегі Қазақстанныњ орталыѓы
Алматыѓа ‰лкен білім іздеп келіп, қазақ әдебиеттану ѓылымында µз ойы,
т±шымды т±жырымдары бар бірегей т±лѓа болып қалыптасуы кездейсоқ емес,
талап пен таланттыњ ±штасуынан туѓан нәтиже деп қабылдау қажет.
Біз б±л жұмысымызды “Қ. Жұмалиев-эпостық жанрдың түрлерін зерттеуші”
дегенімізбен ѓалымныњ бір ѓана фольклористика ғылымындағы батырлық эпосқа
қатысты кµзқарастарына тоқталып қана қоймаймыз, б±дан әлде қайда ауқымды
әдебиет тектерініњ бірі эпос пен оның жанрлық т‰рлеріне жататын көркем
шығармалар хақында ғалымның әр жылдарда айтқан т±жырымдарын тұтастай
қамтып, ѓылыми тұрғыдан сараламақпыз. ¤йткені, к‰ні б‰гінге дейін Қ.
Ж±малиевтіњ бұл салаға қатысты ғылыми ой-пікірлері, тұжырымдары жеке
тақырып етіп алынып, арнайы зерттелген емес.
Академик Қ.Жұмалиевтің 1938 жылғы орта мектептің жоғарғы кластарына
арнап жазған Әдебиет теориясы оқулығында біз зерттеу нысанымыз етіп алған
эпос және оның түрлеріне қатысты: Эпос – көркем әдебиеттің негізгі
жанрының бірі. Әдебиеттің басқа жанрларына (тектеріне) қарағанда эпос
жанрынад жататын көркем шығармаларда оқиға, адамдардың араларындағы қарым-
қатынастар біртіндеп дамиды. Қандай өмір құбылысын суреттесе де, әр
жағдайдағы адамдардың арасындағы тартысты баяндаса да, не олардың мінез-
құлық, іс-әрекеттерін сипаттаса да, жазушы өзінің оларға қалай қарайтынын
аңғартпайды. Тек көруші, бақылаушы, біреулерден естіп, сол естігенін,
объективтік қалыпта суреттеп айтып беруші дәрежесінен аспайды. Міне осы
әдіс негізінде берік сақталып, жазылған көркем шығармалар, мейлі өлеңмен,
мейлі қарасөзбен жазылсын, эпостық жанрға жатады - деп бұл салаға жататын
көркем шығармалардың жанрлық ерекшелігін ашып берген болатын
[1, 222-223 бб.].
Қ. Жұмалиевтің әдеби, ғылыми мұрасы туралы ғалымның көзі тірісінде де,
кейін өзі қайтқасын да газет-журнал беттерінде түрлі деңгейде мақалалар
жарияланғаны белгілі. Мұның барлығы ғалымның творчестволық тұлғасын, адами
қадір-қасиетін жан-жақты ашып көрсетудегі игі істер. Бұл ретте жекелеген
мақалалардан басқа нендей ењбектер бар дейтін болсақ 1968 жылы М. Қаратаев,
С. Сейітов, З. Қабдоллов, Х. Әдібаев шыѓарѓан “Қажым Ж±малиев” (2( атты
шағын ±жымдық жинақпен 1987 жылғы М. Атымовтың Қажым Жұмалиев атты
монографиясын атауға болады (3(. Содан соњ Р. Зайкенованыњ “Қ.
Ж±малиев ењбектеріндегі әдебиеттану ѓылымыныњ µзекті мәселелері” деген
филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация жұмысы барлыѓы белгілі (4(.
Алдыњѓы ±жымдық жинақ пен монографиялық ењбекте Қ. Ж±малиевті “жазушы”,
“ѓалым”, “±стаз” деп ‰ш қырынан алып қарастырады. Осында біз зерттеп
отырѓан ѓалымдық қыры дұрыс кµрсетілген, бірақ терењдей жан-жақты ашып
берілмеген. М±ны кµлемі шаѓын ењбектен талап ету орынсыз.
Қ. Ж±малиевтіњ ѓылыми ењбектері жµнінде қазақ әдебиеттану ѓылымында
біршама тыњ пікірлер қалыптастырѓан зерттеулердіњ бірі Р. Зайкенованыњ
жоѓарыда аталѓан кандидаттық ж±мысы.
Қ. Ж±малиев туралы жоѓарыда кµрсетілген бірлі жарлы ењбектер болѓанымен
әлі де айтыла берер, ашылып, айқындала т‰сер т±стары да жетерлік. Біз
зерттеу нысаны етіп отырған эпостық жанр түрлерінің даралық сипаты, идеялық-
көркемдік ерекшеліктері т. б. өзіндік белгілері туралы ғалым пікірлері
көркем шығарманың жанрлық табиғатын тануда тірек тұжырымға айналғандығын
естен шығармауымыз керек.
Өмір құбылыстарын сан алуан жағынан суреттеп беретін эпостық жанрдың
түрлерін талдау мен танудағы ғалым пайымдауларының әдебиеттануға қосқан
үлесін айқындау күн тәртібінен әзірге түскен емес.
Ғалымның қазақ әдебиеттану ғылымында эпостық жанрдың түрлерін зерттеу
барысында үлкен жетістіктерге жетіп, тың соқпақтар салғандығы зерттеушілер
тарапынан тыс қалып келеді.
Зерттеу жұмысының басты мақсаты Қ. Жұмалиевтің эпостық жанр түрлеріне
(эпикалық жыр, тарихи жыр, поэма, роман, новелла, әңгіме) қатысты
тұжырымдарының қазақ әдебиеттану ғылымының дамуына қосқан үлесін атап
көрсету. Зерттеу тақырыбының өзектілігі осыдан туындайды.
Зерттеудіњ мақсаты мен міндеті. Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен
міндеті Қ. Жұмалиевтің эпостық жанр түрлеріне жататын көркем шығармаларға
қатысты айтылған ғылыми-эстетикалық ой түйіндері мен тұжырымдарының қазақ
әдебиеттану ғылымына қосқан үлесінің мән-маңызын ашу, кеңестік идеология
талабынан туындаған кейбір қарама-қайшы пікірлерінің себеп-салдарын
нақтылау. Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысында мына төмендегідей
міндеттер нысанаға алынбақ:
- эпикалық жырлардың идеялық мазмұнын, көркемдік ерекшелігін талдау
барысындағы ізденістерін айқындау;
- қазақ әдебиеттану ғылымында тарихи жырдың сипатын, жанрлық дербестігін
танып білуде айтылған тұжырымдарын нақтылау;
- қазақ поэмаларындағы ақындық сөз саптау, стильдік ерекшелікке қатысты
теориялық қағидаларының мәнін ашып көрсету;
- эпостық жанрдың прозалық түрлерін талдаудағы көзқарастары мен
ұстанымдарын саралау.
Зерттеудіњ ѓылыми жањалыѓы.
- Диссертациялық жұмыс Қ. Ж±малиевтіњ сан-салалы ѓылыми-зерттеу
еңбектерінің ішінен әдебиет тектерінің бірі – эпос және оның жанрдың
түрлеріне жататын көркем шыѓармаларѓа қатысты ой-т‰йіндері мен тұжырымдарын
тұтас қамтып, жан-жақты талдауға алғаш рет ұмтылыс жасайды.
- ғалымның мектеп оқулықтары мен кейінгі монографиялық еңбектеріндегі
эпикалық, тарихи жырларға қатысты тұжырымдарын өзара салыстыру арқылы
ғылыми ой-пікірінің эволюциясы айқындалды.
- Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін ақталған
Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, Х. Досмұхамедұлының эпостық жанр
түрлеріне қатысты ой-пікірлері Қ. Жұмалиевтің ғылыми көзқарастарымен алғаш
рет салыстырылып зерттелді.
- кеңестік идеологияның салқынына ұшырап, ғалымды ұлттар арасына іріткі
салушы атандырған Кенесары-Наурызбай жырына қатысты Қ. Жұмалиевтің
пайымдаулары ғылыми айналымға қайта енгізілді.
Зерттеу әдістері. Тарихи-салыстырмалы және кешенді-ж‰йелі талдау
әдістері қолданылды.
Зерттеу нысаны мен пәні. Диссертациялық ж±мыстыњ басты нысаны, зерттеу
материалдары ретінде академик Қ. Ж±малиевтіњ халықтық м±ралар мен қазақ
қаламгерлері шыѓармашылыѓына қатысты жазылѓан ХІХ ғасырдың ақыры мен ХХ
ғасырдың басындағы қазақтың жаңа жазба әдебиеті (1941), Қазақ эпосы мен
әдебиет тарихының мәселелері (1958), Қазақ әдебиет тарихының мәселелері
және Абай поэзиясының тілі (1960), Стиль – өнер ерекшелігі (1966),
XVIII-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті (1967) атты ѓылыми-зерттеу
ењбектері алынды.
Зерттеу ж±мысыныњ әдістемелік және теориялық негіздері. Зерттеу
барысында осы тақырыпқа қатысы бар Ә. Марѓ±лан, Б. Кенжебаев, Т. Н±рта-
зин, М. Атымов, З. Ахметов, С. Қирабаев, Т. Кәкішев, З. Қабдолов, Р. Берді-
баев, Р. Нұрғалиев, С. Қасқабасов, Р. Зайкенованың теориялық еңбектерінің
тұжырымдары, әдістемелік ұстанымдары негізге алынды.
Зерттеудіњ ѓылыми-тәжірибелік мәні. Зерттеу нәтижелері қазақ
әдебиеттануында жинақталѓан ѓылыми т±жырымдар мен теориялық қаѓидаларды
толықтырады. Зерттеу ж±мысыныњ негізгі нәтижелерін жоѓары оқу орынарындаѓы
қазақ әдебиеті оқытылатын лекцилық дәрістерде және семинар сабақтарда
пайдалануѓа болады. Сонымен бірге, б±л зерттеуді арнайы курстарда да
кµмекші оқу қ±ралы ретінде пайдалану м‰мкіндігі анық.
Қорѓауѓа ±сынылатын негізгі т±жырымдар:
- ХХ ѓасырдыњ 30-60 жылдары әдеби µмірге белсене араласқан
Қ. Ж±малиевтіњ ѓылыми-зерттеу ењбектері де қазақ әдебиеттануыныњ
қалыптасу жолында, сол арқылы жалпы әдебиеттану ѓылымыныњ даму ‰рдісінде
µзіндік орын алары анық. Сол себепті Қ. Ж±малиевтіњ ѓылыми м±раларын
б‰гінгі кµзқарас т±рѓысынан зерттеу, шынайы баѓасын беру, ѓылыми айналымѓа
қосу - уақыт талабынан туындап отырѓан қажеттілік. Зерттеу нәтижесінде
мынадай тұжырымдар жасалынды:
- эпикалық жырлардың жанрлық ерекшелігін танытатын ғалым еңбектеріндегі
пікірлер қазақ фольклористика ғылымындағы маңызды теориялық пайымдаулармен
тығыз байланысты;
- ғалымның қазақ әдебиетіндегі тарихи жыр жанрының дербестігін
дәлелдеудегі тұжырымдары - ғылыми таным тұрғысынан дәйекті;
- сөз өнеріндегі өзіндік стильге қатысты Қ. Жұмалиевтің ғылыми-
эстетикалық ой-пікірінің мән-маңызын ашуда, эпостық түрге қатысты
тұжырымдарының ролі зор;
- ғалымның қазақ әдебиетіндегі эпостық жанрдың түрлерін методологиялық
тұрғыдан өзіне дейінгі еңбектермен бір арнада, ал әдістік жағынан өзінше
топшылайды.
Ж±мыстыњ сарапталуы мен сыннан µтуі. Диссертациялық жұмыстың негізгі
нәтижелері әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің қазақ әдебиеті
кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды. Диссертацияның негізгі
тұжырымдары мен нәтижелері мақала, тезистер түрінде Қазақ тілі мен
әдебиеті, Тіл таным, ҚазҰУ Хабаршысында, халықаралық ғылыми-теориялық
конференциялар жинақтарында жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілген.
І Қ. ЖҰМАЛИЕВ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ЭПИКАЛЫҚ ЖЫРЛАР
1. Батырлық жырлар (идеялық мазмұн, образ, композиция көркемдік әдіс)
Аса көрнекті әдебиеттанушы ғалым, академик Қ. Жұмалиевтің ғылыми зерттеу
еңбектерін зерделей отырып, кеңестік кезеңнің өзінде де қазақ ұлты асқар
рухты ел екендігін ешкімнен именбей, жасқанбай мол мұрамыз эпикалық, тарихи
жырлар арқылы дәлелдеп бере алғанын аңғарамыз. Сонымен қатар, сол тұстағы
идеологиялық талаптардардың да әсерін байқаймыз. Дей тұрғанмен, ғалым
тұжырымдарының өміршендігі басым түсіп, ұлттық әдебиеттану ғылымында тірек
тұжырымға айнала білгендігін ұлы сыншы уақыттың өзі көрсетіп отыр.
Ғалымның қазақ әдебиеттану ғылымындағы тұңғыш еңбегі Әдебиет теориясы
(1938) бастап, соңғы ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті (1967)
аралығында эпостық жанрдың түрлеріне қатысты пайымдауларын әркез жетілдіріп
отырғандығын осы еңбекті жазу барысында көз жеткіздік. Эпостық жанрдың түп
төркіні бірнеше ұрпақтың дүниетанымын бойына сіңірген батырлық жырлардың
жанрлық сипаты, түрлік ерекшелігіне қатысты ғалым: Эпостық жанрдың ең ескі
және көлемді түрінің бірі – эпостық поэмалар немесе батырлар жыры. Бұларды
жай поэмалардан бөліп, жекелеп көрсетудің негізгі себебі – авторы белгісіз,
халықтық мұра болғандығында, олардың туу негізінде шындық болмыс жатса да,
шығарушыларының ой-санасының әлі сәбилігімен байланысты қиял араласып
отырғандығында. Ал, басқа жағынан: өмір құбылысын объективтік қалыпта
баяндауы, оқиғаны біртіндеп дамытуы т. б. жақтарынан кейін туған, авторы
мәлім, поэмалардан еш айырмасы жоқ. (Әрине, тілдерінің ескішілдігін,
композициясының қарапайымдығын еске алмағанда.) – дейді [5, 243 б.].
Қ. Жұмалиев зерттеулеріндегі эпикалық жырлар атты бірінші бөлімде біз
ғалымның эпикалық жырлардағы вариант, версияларды жүйелеу, идеялық мазмұн
мен көркемдік ерекшеліктерді тану, жырдың қай кез, қай дәуірде туған
шығарма екендігін болжау, әлеуметтік-тарихи жағдай мен тарихи оқиғалдарың
сүрлеуін айқындау, эпостық жырларды зерттеуде күн тәртібінде тұрған өзекті
мәселелерді атап көрсету т. б. барысында айтылған өзіндік ой-пікірлерінің
қазақ әдебиеттану ғылымындағы үлес салмағын ашып көрсетпекпіз.
Осы бағытта негізгі нысанымыз Қ. Жұмалиевтің ғылыми-зерттеу еңбектерімен
бірге эпос зерттеуші отандық ғалымдардың пікірлері ретіне орай ғана
алынады.
Қазақстанда фольклористика ғылымының қолға алынуы ХІХ ғасырдың екінші
жартысы. Бұл қазақ халқының орыс мемлекетіне тұтастай қосылу кезеңі
екендігі тарихтан мәлім. Міне, осы тұста ел билеу жүйесінде, мәдени өмірде,
шаруашылықта өзгерістер көп болды. Соның бірі ауыз әдебиеті түрлері
жинақталып, зерттеле бастауы. Әсіресе, батырлық жырлардың зерттелуі осы
кезеңнің еншісінде. Қазақ эпосын жинап, жариялап пікір айтқан ғалымдар:
Ш.Ш. Уәлиханов, В.В. Радлов, Г.Н. Потанин, И.Н. Березин, Ә. Диваев,
Т. Беляев, П.И. Мелиоранский, Н.Н. Ильминский т. б. Қазақ ауыз
әдебиеті салаларының көлемі жағынан үлкені эпостық жырлардың жариялануы
мен зерттелуі кеңес үкіметі тұсында және бір сатыға көтерілді. Оның басында
Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, Х. Досмұхамедұлы, С. Сейфуллин, М.
Әуезов, С. Мұқанов, Ә. Марғұлан, Қ. Жұмалиев, Е. Ысмайылов, Б. Кенжебаев,
Ә. Қоңыратбаев, М. Ғабдуллин т. б. тұр.
Қазақ ауыз әдебиетін жинау мен зерттеуде ХІХ ғасырдың екінші жартысында
өнімді еңбек еткен Ш. Уәлиханов, В. Радлов, Ә. Диваев халық мұрасын
талдауда ауыз әдебиетінде мифтің ғана рөлі жоғары деген сол кездегі
біржақты қасаң түсініктен аулақ болды. В. Радлов қазақ фольклорын алғаш рет
жан-жақты жүйелеп кітап етіп шығарса, Ә. Диваев өмірін әдеби мұраны жинауға
арнағаны белгілі. Алпамыс пен Қобыландыны хатқа түсіру Ә.
Диваевтың үлесінде. Ш. Уәлиханов Ер Көкше, Ер Қосай, Қозы Көрпеш –
Баян сұлу жырларын ел ішінен жазып алуымен қатар, туысқан қырғыз халқының
Манас эпосының Көкетай ханның өлімі және оның асы деген бөлігін алғаш
бастырып шығарған. Мұнымен қатар қолда бар әдеби жәдігерлерді басқа
халықтың ауыз әдебиеті үлгілерімен салыстыра отырып, өзіндік бірліктерін
ашып көрсетеді. Дала өмірін жырлаған поэзия болғандықтан, бұл екі елдің
(араб, қазақ – М. А.) поэзиясы бір-біріне өте көп ұқсас, екеуінің де сюжеті
дала өмірі тәрізді үнемі біркелкі болып келеді. Екеуінің де көшпенді
тұрмыс, сұлу табиғат, рулардың қарым-қатынасы, талас-тартысы суреттеледі -
дейді [6, 239 б. ].
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдары ауыз әдебиеті оның ішінде эпостық
жырдың жанрлық табиғатын танып білуде тың тұжырымдар айтқан
Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, Х. Досмұхамедұлы.
Ә. Бөкейханов Ер Тарғын жырының Марабай нұсқасымен қара сөз түріндегі
вариантын ел ішінен жинап бастырған. Мұнымен қоса Едіге, Батыр Бекет,
Қобыланды жырларындағы тарихи оқиғалардың сүрлеуі зерделенеді. Ал, А.
Байтұрсынов Ер Сайын эпосын бастырып шығарумен қоса, жырдың жанрлық
белгілерін айқындайды. Және эпосты ертегі жыр, тарихи жыр деп екіге бөліп,
әрқайсысының жанрлық белгілерін нақтылай түседі. Х. Досмұхамедұлының
зерттеулерінің жетістігі фольклордың сан түрлі жанрлық түрлерінің
мазмұнына, көркемдігі мен құрылысына, қызметіне, поэзиялық және прозалық
болып келуін жіктеп көрсетуі еді. Бұл сөз жоқ эпостың түрлерін жүйелеу
тәртібін ғылыми жолға қоюдағы алғашқы бастама.
Қазақ эпосын талдауда концептуальды пікір айта білген тағы бір топ
фольклортанушы ғалымдар М. Әуезов, С. Сейфуллин, С. Мұқанов,
Б. Кенжебаев, Қ. Жұмалиев, Ә. Қоңыратбаев, Е. Ысмайлов, М. Ғабдуллин т.
б.
М. Әуезовтің бұл салада жүргізген ғылыми ізденістерінің нәтижесін
Әдебиет тарихынан көре аламыз. Мұнда ғалым фольклорды жанрлық сипаты
бойынша топтап келіп, эпикалық мұраларды батырлар әңгімесі, ел поэмалары,
тарихи өлеңдер деп үшке бөліп қарастырады. С. Сейфуллин Қазақ әдебиетінде
эпостың тарихи мәнін түсіндіре келіп, оның жанрлық түрлеріне сипаттама
жасайды. С. Сейфуллиннің аталмыш еңбектегі үлкен жетістігі ноғайлы терминін
сөз ете отырып, қазақ жырларының тарихи генетикалығы жөнінде алғаш ой айта
білуінде. С. Мұқановтың эпос жөніндегі зерттеулерінен рухани қазынамызды
терең түсінетіндігін және эпостың ортақ белгілерін жинақтап бере
алатындығын көреміз. Б. Кенжебаевтың эпос талдаудағы жетістігі қазақ
батырлар жырының шығыс дастандарымен тамырлас болып келуін аңғара білуі. Қ.
Жұмалиевте бұл саланың білгір маманы саналып, өзінің пайымдау,
тұжырымдарымен ерекшелене білді. Бұл турасында Р. Бердібаев: Қазақ
фольклоршылары қатарынан эпостың жанрлық сипаттарына көңіл бөліп, парасатты
пайымдау жасаған ғалымдардың бірі – академик Қ. Жұмалиев. Ол эпостың
генезисіне, табиғатына және негізгі белгілеріне байланысты түйінді
тұжырымдар айтып, жеке нұсқалар бойынша нақтылы талдаулар келтірген -
дейді [7, 23 б.].
Қ. Жұмалиев эпостық жырларды сөз ету барысында Қобыланды батыр,
Алпамыс батыр, Ер Тарғын, Қамбар батыр, Қозы Көрпеш – Баян сұлу,
Қыз Жібек, Айман-Шолпан жырларына тоқталады.
Қ. Жұмалиевтің 1941-1942 жылдары орта мектептің 8-класына арнап жазған
Қазақ әдебиеті оқулығы мен 1958 жылғы Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының
мәселелері еңбегінде Қобыланды батыр жырына бірінші тоқталады. Оның
өзіндік себептері де бар. Бұл жөнінде ғалымның жырды талдау барысында
жасаған тұжырымдарын таратып айтуда тоқталмақпыз. Қобыланды батыр жыры
өзінің идеялық-көркемдік ерекшеліктері мен әдебиет зерттеушілердің назарына
ерте іліккен жыр. 1889 жылғы Туркестанские ведомость газетінің кезекті үш
санында (34, 38, 42) Туземецтің Женщины по киргизской былине Кобыланды
деп аталатын мақаласы жарияланды. Туземецтен кейін Қобыланды батыр жырын
зерттегендер профессор П.А. Фалаев пен көрнекті шығыстанушы ғалым
А.Н. Веселовский.
Қазақ фольклоршылары ішінде алғаш 1915 жылы Қазақ газетінде Қара
қыпшақ Қобыланды деген мақала жазып, жырға арнайы пікір айтқан
Ә. Бөкейханов. Ә. Бөкейхановтың Қобыланды батыр жырын талдауынан халық
мұрасының шын жанашыры екенін көре аламыз. Автор Қара қыпшақ Қобыланды
мақаласында жырдағы қаһармандардың тарихилығына қатысты пікірін тарата айта
келіп, эпостық жырларды басып шығаруда ескерілуі тиіс өзекті мәселе көтере
білді. Бұл Қобыланды жырының халық ішіне кеңінен тараған мәтініне кейінгі
орындаушыларының орынсыз қосып жүрген жамау сөздерін болдырмау, яғни,
текстологиялық жағынан мән беру мәселесі.
Бұл жөнінде ғалым: Қобыланды кейінгі айтушының тепкісін көп көріпті.
Бұл айтушылар өз жандарынан көп сөз қосқан. ...Солдат, сухар, түйме, медал,
бал, шай, алты атар – Қобыланды заманынан көп бері пайда болған нәрселер.
Мұның бәрін бейшара жыршы өзінен қосып, жырдың көркем түрін бұзған.
Мұндай айтушының өзінен қосылған Қобыланды заманының салтына үйлеспейтін
қаңғыбас қосымшалар Қобыланды да толып жатыр - деп соңғы қосымшаларды
нақты мысалдар арқылы дәлелдей білуі жырдың зерттелу тарихындағы үлкен
жетістіктердің бірі [8, 314-315 бб.].
Ә. Бөкейхановтан кейін жырды зерттеуші М. Әуезов. Оған ғалымның 1925
жылғы Таң журналында жарық көрген Қобыланды батыр мақаласы дерек бола
алады. М. Әуезов Таң журналында жарияланған аталмыш мақаласынан кейін
жырға 1927 жылы жарық көрген Әдебиет тарихы еңбегінде қайта тоқталады.
Мұнда ғалым батырлар әңгімесі бөлімінде жеті батырлық жырды зерттеу
нысаны етіп алып, оларды ұлы батыр, кіші батыр деп екі топқа бөліп
қарастырады. Ғалымның Қобыланды батыр жырын зерттеудегі үлкен жетістігі
жырды әдеби ескерткіш деп бағалауы. Дейтұрғанмен М. Әуезов Қобыланды
батыр жырының тарихқа қатынасын дұрыс көрсете алмады. Мұндай жырдың
тарихқа қатынасын көрсетуде ауытқушылықтарды С. Мұқанов
Батырлар (1939), Қ. Жұмалиев Қазақ әдебиеті (1942), А.С.
Орлов Казахский героический эпос (1945) еңбектерінен көре аламыз.
Біз ғылыми-зерттеу еңбектерін нысанымыз етіп отырған Қ. Жұмалиев орта
мектептің 8-класына арнап жазған оқулығында жырдың тарихқа қатынасы туралы:
Иван Грозныйдың ХVІ-ғ. Қазанды жаулап алуы Ноғайлы-қазақ атанған елдердің
намысына тиген оқиға болды.
... Қобыланды батыр батыр жыры да жоғарғы айтылған ІV Иван Грозныйдың
Қазанды жаулап алуымен байланысты туды. Ноғайлы-қазақ атанған елдердің жер,
суының амандығын тілеген халық өткен ғасырдағы өзінің сүйікті батыры
Қобыландыны Қазанға аттандырды - дейді [9, 80 б.].
Жырға сюжет болған әңгіме орыс патшасы Иван Грозныйдың 1552 жылы Қазан
қаласын басып алуы деп айтылған топшылаудың ғылыми жағынан қате болғандығын
Қ. Жұмалиев Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері еңбегінде:
Қобыланды эпосы туралы алғаш мақала жазып, пікір айтушылар С.
Сейфуллин, М. Әуезов, Қ. Жұмалиевтер болды. Бұл жазылған мақала,
еңбектерінде негізгі бір кемшілік: Қобыланды жырындағы оқиға қай жерде
болып, ондағы күрестің кімге қарсы жұмсалғанын және дәуірін қате түсіну. Ол
кездегі пікір айтушылар жырдағы оқиғаның дәуірін VІ ғасырда деп шамалады
да, оның шығуын Иван Грозныйдың Қазанды жаулап алуымен байланыстырды. 1938
ж. бастап осы мәселені дұрыстығына күдік туа бастады. Біздің кейбір
әдебиетшілер, мысалы: Б. Кенжебаев бұл жыр Қазан оқиғасымен емес,
Қызылбастың Ғазан ханының қыпшақ-қият елдеріне жасаған шабуылдарымен
байланысты алып қарауымыз керек деген пікірді алғашқы рет ұсынды. Бұл
пікірдің негізіндегі шындық нәрі біздің әдебиетшілерімізді ойландырды да,
Ғазанның хандық құрған дәуірі, оның басқа көршілес елдерге жасаған
шабуылдары жайлы мәліметтер қарастыра бастады.
...Бұл жылдары Қобыланды эпосының тағы да бірнеше варианттары табылды.
Бұлардың көпшілігінде Қобыланды батырдың соғысы Қызылбастың ханы Ғазан
болғандығын анықтады. Сонымен қатар, қазақ, грузин тарихтары баспадан
шығып, Ғазан жөнінде әдебиетшілер үшін құнды-құнды тарихи деректер берді.
Нәтижесінде әдебиетшілер Қобыландының оқиғасы Қызылбастың Ғазан ханының
көрші елдеріне шабуылымен байланысты туды деген қорытындыға тіреледі -
дейді [5, 39-40 бб.].
Осы орайда тоқталып өтуді қажет ететін нәрсе ғалымның Қобыланды батыр
жырын алғаш зерттеушілер қатарында Ә. Бөкейхановты атамау сырын
түсініктікпен қарағанымызбен, жырдың тарихқа қатынасын алғаш дұрыс аңғара
білген С. Сейфуллин екендігін жоғарыдағы сілтемеден байқағанымыздай
ескерусіз қалдыруымен келісе алмаймыз.
С. Сейфуллин 1932 жылғы Қазақ әдебиеті деген еңбегінде Қобыланды
батыр эпосының шығу тарихын Шағатай ұлысының ханы Қазанның қыпшақтармен
соғысы оқиғасымен байланыстырады. Бұған С. Сейфуллиннің мына пікірі дәлел
бола алады. Ал, екінші бір жөнінен, Қобыландының аттанғаны өзіміздің
ноғайдың Қазан қаласы емес деуге де болады. Ондай ойды туғызатын жайттар
мынау.
Қобыландының жыры бір сапардағы жорықты әңгімелеген емес, бірнеше
жорықты әңгімелеген жырлардан құралған тәрізді. Жырды қадағалап оқып шыққан
адам оны байқайды.
... Қобыланды батыр жыры да сондай бірнеше жорықты әңгімелеген
жырларды жинап алып келіп, Қобыландының айналасына құрастырып шығарған жыр
тәрізді. Қобыланды жырындағы әлгі Қазандағы жауды біресе қалмақ,
біресе қырғыз, біресе қызылбас қылып сөйлететіні де мұны құралған
әңгіме деген ойға меңзейтін жайт. Және, атаған Қазаны, біресе қаланың аты
болады да, біресе сол қаладағы, қолына найза ұстаған, қара қасқа тұлпарлы
батырдың есімі – Қазан болады. Бұл да Қобыландының аттанғаны өзіміздің
ноғайдың Қазан қаласы емес, басқа бір Қазан есімді батырдың билеп тұрған
қаласы болуы мүмкін деген ойға айқын меңзейді.
Қалмақ елімен және Шағатай хан ұрпағының қол астындағы елдермен ноғайлы
рулары шабысып, жауласып жүрген замандарда қалмақ елінде де Шағатай
елдерінде де Қазан, Ғазан деген батырлардың, хандардың есімдері болған
- дейді [С. Сейф Шығ. 6-т., [10, 345-346 бб.].
С. Сейфуллинің осы пікірі Қобыланды эпосының тарихи шығу тегін ғылыми
жағынан дұрыс шешуде кейінгі әдебиет зерттеуші ғалымдар
Б. Кенжебаевқа, М. Ғабдуллинге үлкен ой салды.
Қ. Жұмалиев Қобыландының бірнеше вариант, версияларының ішінен
көлемді, көркемділерінің қатарына Марабай, Мергенбай, Айса, Нұрпейіс арқылы
жеткен варианттар деп таниды. Сонымен қатар, жырдың баспа бетінде
жариялануын хронологиялық жүйемен көрсете келіп, соңғы басылымында баспаға
даярлаушылар тарапынан жіберілген қателікке қатысты: Неліктен екені бізге
түсініксіз, бірақ кітаптың 173-бетінде баспаға ұсынылып отырған Қобыланды
батыр жыры Мергенбай ақынның варианты делініпті.
Дұрысында, мұны Мергенбай мен Марабайдың варианттары біріктіріліп
шығарылған түрі деу керек еді. Тіл және әдебиет институтының бұл 1957 жылы
шығарып отырған Қобыландысының 1-бетінен 22-бетіне шейін Мергенбайдікі
де, 22-беттен 137-бетке дейін Марабай сөзі, жырдың көпшілігі Марабайдың
сөздері. Және Марабай варианты баспаға бұрын шығып, халыққа өте көп
таралғандығы мәлім. Сондықтан, Марабайды қаламның ұшымен мансоқ ете салып,
жырдың бәрін Мергенбайға тану – ешбір ғылыми принципке жатпайды - дейді
[5, 30 б.].
Ғалымның бұлайша жырды баспаға даярлаушылар М.С. Сильченко мен О.Ә.
Нұрмағамбетова тарапынан кеткен қателіктерді нақтылай көрсетуі бақай есеп
емес, халық мұрасы эпостық жырларға, оларды бағзы заманынан бері ұрпақтан-
ұрпаққа аманат етіп жеткізіп келе жатқан орындаушылар шығармашылығына бей-
жай қарай алмайтын шын мәніндегі жанашыр екендігін көрсетсе керек.
Қ. Жұмалиев Қобыланды батыр жырын сөз ете отырып, эпос зерттеушілердің
алдында тұрған өзекті мәселелердің бірнешеуін атап өтеді. Солардың бірі қай
эпос бұрын, қайсы кейін шықты мәселесі. Қазақ эпостарының ішінде өзге
эпостарға қарағанда ескі өмірді меңзейтін Қобыланды батыр жыры деп
таныған ғалым, мұны жырдағы малшылық, аңшылық және батырдың өмірлік жарын
тауып қосылуындағы күрес-тартыстарынан көруге болады деген топшылау
жасайды.
Эпостың ертеректе туғандығын білдіретін аталмыш белгілер Қамбар батырда
аңшылық, Алпамыс батырда жар іздеу түрінде көрінсе, Қобыланды батырда
бұлардың түгелдей жүруі жырдың арғы дәуірлерде туғандығын білдіреді деген
түйіндеу жасайды. Әрине, бұлай жырдан ескілік белгілерді іздеу жақсы
талпыныс, бірақ жеткіліксіз. Эпостық жырлардағы мифтік ұғымның барлығын
ғалым дұрыс атағанымен қайсы эпос бұрын, қайсы эпос кейін шықты мәселесінде
ескілікті мифтік ұғыммен байластырып қарау жағы қалыс қалып жатады. Қазақ
эпостарында мифтік ұғым аз, реалдық өмір құбылыстарын суреттеу басым деген
көзқарас біздің аға буын зерттеушілердің көбінде кездеседі. Бұлай тұжырым
жасаудың да өзіндік себептері бар, өйткені,, көне эпостар зерттелген жоқ,
зерттелген жағдайда да бергі дәуірді әңгімелеу соның шындығын іздеу басым
болды.
Қ. Жұмалиевтің: Қобыланды батыр жырын талдау барысында сол кезде
жүргізілген идеологиялық саясаттың салқыны жырға тиіп кетпесін деген сақтық
шарамен жұмыстанғандығын Мергенбай мен Марабай варианттарындағы сюжеттерді
салыстыруларынан көруге болады. Ғалым жырдағы дінге қатысты тұстарды ескі
нанымның салпыншағы деп сынаған болып отырып, алайда жырда Қарлығаның
Қобыландыға еріп кетуі ғашықтығымен байланыстырылып, дін мәселесі ұмыт
қалған деген ақтаушылық пікір айтады.
Эпостық жанрдың түрлері батырлық жырларды ел игілігіне жаратуда сол
кездегі сынаржақ пікірлерден арашалап, баға жетпес асыл қазыналарымыз
халықтық мұраларды дұрыс танып, әділ бағалау керектігін де үлкен
білгірлікпен көрсете алған Қажым Жұмалиев.
Біз мұны ғалымның мына пікірінен көре аламыз: Қорыта айтқанда, кейбір
әдебиетшілер айтқандай, Қобыланды эпосының қай вариантын алсақ та оның
жалпы идеялық мазмұнына нұқсан келтірерлік діншілдік аз. Талай дәуірді,
талай жыршы, талай айтушыларды басынан өткізген халық эпосынан ескі діннің
де, жаңа діннің де ешбір қалдығы болмауды талап ету, не сол үшін оларды бас
салып жамандау, не эпостың өзіне тән ерекшеліктерін түсінбеушілік, не
түсінгісі келмеушілік. Зерттеушілердің міндеті, мұраны даттау да, мақтау да
емес, ондағы суреттелген өмір құбылыстарының өз кезі, өз ортасына тән
заңдылықтарын оқушылар жұртшылығына түсіндіру болуы керек - дейді (5, 44-
45 бб.].
Біз жоғарыда тоқталып өткен Ә. Бөкейхановтың Қара қыпшақ Қобыланды
мақаласында жырдағы кейіпкерлер Қазан, Алғашыр, Орақ, т. б. тарихилығы,
олар негізгі қаһарман Қобыландымен бір дәуірде өмір сүрді ме мәселесі сөз
болады. Ә. Бөкейханов аталмыш мақаласында Қобыланды жырында Қобыланды
дәуірінен әлдеқайда кеш өмір сүрген батырлардың жүруін орынсыз жамау
санағанын мына пікірінен көруге болады. Қобыландыда ақын қосқан тарихқа
тура келмейтін көп қосымша бар - деп жырда нақты өмір сүрген уақыты
белгілі тарихи батырлардың жүргенін атаған болатын [8, 313 б.].
Бұл турасында Қ. Жұмалиев: Қобыланды эпосының әр түрлі варианттарында
әр түрлі батырлардың аттары кездеседі дедік. Бірақ, көпшілігі эпостың
тууынан бірнеше ғасыр кейін болған, тарихи адамдар. Мысалы: Қарасай, Қази
ХVІ ғасырда өмір сүрген. Әйтсе де, олардың аттары бірнеше варианттарда
қайталанады. Оның негізгі себебі: эпостың басты қаһармандары естерінде
берік сақталса да, екінші дәрежедегі қаһармандардың аттарын ұмытылушылық.
Осыдан келіп, кейінірек кездегі адамдарды ертеректегі болған оқиғаға
қатыстыру дәстүрі туған. Мұндай анахронизмдер қай елдің болсын эпостық
поэмаларында бола береді. Кейбір қаһармандардың аттарын өзгерту, немесе
эпостарда суреттелінетін оқиғаны жыршылар өздеріне таныс, жақсы білетін
туып өскен жеріне алып келушіліктер де сол анахронизмға ұқсас жайттардың
бірі - деп бұл мәселені кеңінен алып түсіндіреді [5, 47 б.].
Эпостық жанрдың түрлері батырлық жырларды зерттеушілердің ішінде
анахронизмдерді бұлайша таратып айту қазақ әдебиеттану ғылымында алғаш Қ.
Жұмалиев еңбектерін де ғана кездеседі. Ендігі бір тоқталуды қажет ететін
мәселе, эпостық жырлардағы тұлпарлар тұлғасының аға буын әдебиет
зерттеушілер еңбегінде зерттелу жайы. Ер қанаты тұлпарлардың эпикалық
жырларда үлкен ақындық қуатпен жырлануы, ондағы асқақ арман мен мұрат,
наным-сенім туралы пікірлер арнайы зерттеуді қажет етеді. Біз өзіміздің
зерттеу нысанымыздың ғылыми-эстетикалық ой-танымының даралық сипатын ашып
көрсету мақсатында ғана тоқталып өтеміз.
Қобыланды батыр жырындағы Тайбурылдың адамша сөйлеуі, көсіліп шабуы,
т. б. қасиеттері туралы ғалымдар пікірі сан алуан. М. Әуезов 1927 жылы
жарық көрген Әдебиет тарихы еңбегінде: Тайбурыл көшпелі елдің батырына
арналған ат. Көшпелі елдің қысылғанда сенім қылатын қыл құйрықты жел
жетпес есті серігі. Жорыққа сапарға шыққанда артта қалған елден де, үйден
де пайдасы артық тиетін жалғыз сүйеніші, сенімі, аты болады. Сондықтан ол
ат құр ғана мінгіш, құр ғана жүйрік, берік болудан басқа есті де болу
керек. Сондықтан Тайбурыл керекті жерінде тіл бітіп, сөйлеп те кетеді -
деп көшпелі елдің еркін қиялында шек болмайтындығын көрсетеді [11, 73 б.]
С. Сейфуллин де Тайбурылдың бойындағы қасиетін көшпелі замандағы елдің
үлкен арман, мақсаттарынан туындаған жайт деп біледі.
Бұл жөнінде Ә. Қоңыратбаев: Құртқамен қатар, жырдағы Қобыланды образын
толықтыратын тұлғаның бірі – Тайбурыл. Эпос ерге серік болған батыр атқа
адам мінезін берген. Тайбурыл үлкен әдеби образ болып шыққан - дей келіп
автор Тайбурыл тұлғасынан халықтың фантазиясын көреміз дейді [12, 152
б.].
Қобыланды батыр жырын жан-жақты зерттеген ғалымдарымыздың бірі – М.
Ғабдуллин [13, 223 б.] еңбегінде батырдың болмысы, дүниеге келуі қандай
ерекше болса, оның тұлпары да сондай болып келетіндігін нақты мысалдар
арқылы дәлелдей келіп, халық тұлпар атты мал деп қарамай батырдың жауынгер
жолдасы, ағайын туысы қысылғанда ақыл қосатын кеңесшісі деңгейіне дейін
көтергендігін алға тартады.
Ал Қ. Жұмалиев халықтың Тайбурылға тіл бітіруін, ерен жүйрік қылып
суреттелуіне қатысты: Тәуелде, халықтың өлі де болса, табиғат
құбылыстарының өзінше жаны бар, жануарлардың айтуға тілі болмаса да, адам
тәрізді түсіне де, ойлай да алады, аңызға айналған тұлпарлар ұшатын қанаты,
қысылғанда сөйлеп те кетерлік ерекше қасиеттер бар деп сенушіліктен туған,
бұл бір. Екінші, кейінірек, халықтың ой-санасы есейген кезде бұрынғыдай
болмас нәрсеге сену емес, әр алуан өмір құбылыстарын суреттегенде оны басқа
құбылыстардан көрі көзге қонақтырақ, айқынырақ етіп көрсету үшін ғана
қолданатын әдіс дәрежесінде қалған - деп мұның сырын ұлттық санамен
байланыста қарау қазақ әдебиеттану ғылымында алғаш Қажым Жұмалиев еңбегінде
көрінді [5, 72-73 бб.].
Қазіргі фольклортану ғылымында айтылып жүрген эпикалық сана ұғымы Қ.
Жұмалиев еңбектерінде кездесетіндігін белгілі эпос зерттеуші ғалым
Р. Бердібай Эпос мұраты еңбегінде сөз арасында атап өтеді.
Қ. Жұмалиев Қобыланды батыр жырының Марабай мен Мергенбай варианттары
біріктіріліп шығарылған соңғы басылымындағы ұқсастықтар мен ерекшеліктерді
сөз ете келіп, жырдың бұларға дейін орындаушы буын өкілдері нақты қай
вариантта орындалғандығын анықтау мәселесі әлі шешімін таппағандығын
айтады.
Қазақ әдебиеттану ғылымында Қобыланды батыр жырын арнайы зерттеген осы
саланың білгір маманы М. Ғабдуллин Қазақ халқының ауыз әдебиеті еңбегінде
сол кезеңде жырдың жиналған варианттарының саны он екі екендігін атап
көрсете келіп, олардың өзара айырмашылықтары сюжет құруынан, дамытуынан,
образдар сомдауынан, идеялық көркемдік ерекшеліктерінен т. б.
көрінетіндігін нақты мысалдар арқылы дәлелдей алған.
Ал, Қ. Жұмалиев тоқталып отырған Марабай мен Мергенбай варианттарына
дейін жыр қай вариантта айтылды мәселесі М. Ғабдуллинде қарастырылмаған.
Бүгінгі таңда да мәселеге кесіп-пішіп жауап беру мүмкін емес. Бірнеше
ұрпақтың дүниетанымын, арман-мақсатын бойына сыйғызып тұрған эпостық
жанрдың көне әрі көлемді түрлерінің бірі батырлық жырлардың жанрлық
ерекшелігін танытатын белгілерінің бірі осы мәселеден көрінсе керек.
Қ. Жұмалиев Қобыланды құрылысындағы ерекшелік оқиғаның күрделі
шиеленісінде жатыр деп санайды. Мұны ғалымның пайымдауын негізге ала отырып
таратып көрсетер болсақ
Бірінші – Қобыландыға құрдасы Қараман сөзі қамшы болып, Құртқаны
өлтірмек ниетпен ауылға шабуы.
Екінші – Қазанға аттанарда жақындарының мұң-зарына тап болуы.
Үшінші – сол сапарда түрлі табиғат қиындықтарына ұшырауы.
Төртінші – бекем бекітілген қорғаннан ат қарғытып, қаһарлы Қазанмен
жекпе-жекке шығуы.
Бесінші – пірлері тайып Көбіктінің тұтқыны болуы.
Алтыншы – елін жау шауып кетіп, абдырап сасуы.
Жетінші – Алшағыр жұртындағы жауларының батырдан күші басымдау келуі.
Қобыланды батыр жырының тілі өзінің көркемдік қуатымен ерекшелене
білген жырлардың бірі. Бұл жөнінде жырды зерттеушілер түрлі деңгейде пікір
білдіргендігі белгілі. Кеңес кезеңінде Қобыландының тіліне қатысты алғаш
пікір айтқандар М. Әуезов, С. Сейфуллин, Қ. Жұмалиев т. б.
М. Әуезов өзінің 1927 жылғы Әдебиет тарихы еңбегінде: Қобыланды
өлеңі, ескі қазақ әдебиетінде үлкен, елеулі орын алатын жырдың бірі. Бұның
өлеңі күшті ақындықпен, шалымды қиялмен жазылған өлең. Жырдағы Қобыландының
үй ішімен қоштасуы, Тайбурылдың шабысы, Қазан мен Қобыландының айтысы
сияқты өлеңдер Қобыландыны соңғы, түзеп айтқан Марабай сияқты ақынның үлкен
ақындық қуатын білдіреді. Бұл сөздер, төселген жүйріктей толғаулы ақынды
танытады. Қиялы суреті көп сезімі күшті ақынды көзге көрсетеді - дейді
[11, 73 б.].
М. Әуезовтің бұл пікірінен жырдың сюжеті мен образдарынан бөлек, оның
сыртқы формасын да ашып көрсетуге көңіл бөлгендігін аңғарамыз.
С. Сейфуллин Қазақ әдебиетінде: Шеберлік ретінде Қобыланды жыры ескі
ел әдебиетінде ірі орын алатын жырдың бірі. Мұның жыры күшті ақындықпен
айтылған. Жырдағы Тайбурылды Құртқаның үйден алып шыққандағы еркелеуін
суреттеуі, Қобыландының үй ішімен қоштасуы, Тайбурылдың шабысы, Қазан мен
Қобыландының айтысы, Көбіктінің Ақмоншақ атының мінезі, Алшағырдың
батырлармен соғысқан шабысы – міне осы жырлардың бәрі әдемі тізілген,
дейді. Қобыландының жырына қарағанда, Марабайдың зор ақын екендігі айқын
көрінеді - деп ақынның жыр тізуінде көрінетін көркем тұстарды атап өтеді
[10, 348 б.].
Жоғарыда алынған екі сілтемеде де жырдың көркемдік ерекшелігіне қатысты
ой-пікірлер ақындық қуатты тануда дұрыстығына шәк келітірмейді. Бірақ
осында көркемдік әдіс неден көрінеді мәселесі ашылмай қалған.
Қобыланды батыр жырын Әдебиет теориясы (1938), Қазақ әдебиеті
(орта мектепке арналған оқулық 1941), Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының
мәселелері (1958) еңбектерінде жан-жақты ғылыми талдау жасаған
Қ. Жұмалиев аталмыш мәселені шешуде жалпылықтан нақтылыққа көшкен деп
толық айта аламыз,
Мұны эпостық жанрдың ең көне түрі батырлық жырлардың көркемдік
ерекшелігін айқындау барысындай айтқан мына бір пікірінен аңғарамыз:
Қобыланды тіл жағынан да көркем шығарманың қатарына жатады. Әсіресе,
өзінше ерекшелігі бар. Суреттелетін оқиға көбіне фигура әдісімен беріледі.
Әрине, көркем тілдердің басқа да не көркем шұрайлылары бар. тайбурылдың
бейнесін эпитет, теңеу арқылы жасайды. Бірақ, арнау және әсірелеу мен
суреттеу негізгі әдісі. Эпостың ішіндегі ең көркем, таңдамалы жерінің бірі
Тайбурылдың шабысы. Бұл жері дамыту, әсірелеумен беріледі.
Құнан менен құлжаның
Ұзатпай алдын тосады,
Көкқұтан мен Қарабай
Көл жағалап ұшқанша,
Белінен келіп басады.
...Сонымен қатар теңеулердің өзі де әсірелеу теңеуі болып келеді.
Көлденең тиген көк тасты
Тіктеп тиген тұяғы
Саз балшықтай иледі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Жаңбырдай тері сіркіреп,
Жауған күндей күркіреп
Қар суындай тасады, -
деген үзіндіні алсақ, мұндағы теңеулердің қайсысы болсын жай теңеу емес.
Әсірелей теңеуі. Осылар тәрізді асыра айту әдісін қолданушылық Қобыланды
эпосында басқа эпостардан гөрі басымырақ кездеседі - деп жырдың өзіне тән
ерекшелігін айқындай түседі [5, 71-72 бб.].
Бұл турасында профессор М. Тілеужанов пен доцент Қ. Мырзағалиев:
Эпостық жырларды зерттеудегі автордың бір ерекшелігі қай жырды алмасын,
оның барлық варианттарынан толық хабар бере кетеді және оларды
зерттеушілердің еңбектерін де қалдырмай атайды. Қаһармандық жырлардың
идеялық мазмұнын ашумен бірге олардың көркемдік ерекшеліктері де толық
қамтылады. Бұрынғы зерттеушілер қай жыр жөнінде болса да тілі бай, әрі
көркем деген бір өлшеммен өте шығатын еді. Ал Қажым бұл еңбегінде (Қазақ
эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері, 1958, - М. А.) әр жырдың көркемдік
әдістері неде, олар не үшін қолданылған және жеке-жеке көркемдік әдістер
қалай берілген деген сұрақтарға толық жауап береді - деп ғалымның эпикалық
жырларды зерттеудегі жетістіктерін дұрыс көрсетіп өтеді [14].
Қ. Жұмалиевтің 1941 жылғы орта мектептің 8-класына арнап жазылған
Қазақ әдебиеті оқулығы мен 1958 жылғы Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының
мәселелері еңбегінде Алпамыс батыр жыры Қобыланды батыр жырынан кейін
сөз болады. Мұның сыры біріншіден жырдың мотивтерінде ғалымның тілімен
айтсақ жырдың туу кезеңін білдіретін ескілік белгілерінде. Екінші, М.
Әуезовтің алғаш Әдебиет тарихы еңбегінде батырларды ұлы батыр, кіші
батыр деп бөліп, Қазақ халқының эпосы мен фольклоры зерттеуінде оның
орнына аға батыр, іні батыр деп бөліп көрсетуіне сүйенуден туындаса
керек. Біз мұны Қ. Жұмалиевтің Қобыланды батыр жырын талдау барысында екі
жерде аға батыр сөз тіркесін қолдануын негізге алып айтып отырмыз.
Эпостың жанрдың көне де көлемді түрлерінің бірі батырлар жыры десек,
олардың өзіндік бір ерекшелігі белгілі бір ел ішінде кейде туысқан елдердің
өз ішінде бірнеше варианттарының болуы. Қазақ әдебиетіндегі көп вариантты
туысқан түркі халықтарға ортақ жырдың бірі Алпамыс екені белгілі.
Алпамыс жырының туысқан түркі тілдес елдерге ортақ болуы олардың сюжет,
мотив, оқиға желісінің ұқсастығы мен айырмашылығы эпос зерттеуші ғалымдарды
қызықтырғаны белгілі.
Бұл жөнінде қазақ әдебиеттану ғылымында С. Сейфуллин біраз жайттың бетін
ашып бере алды. Ғалым Алпамыс Жиделі Байсынды мекен еткен қоңырат елінің
батыры еді деген әңгімені негізге ала отырып, жырдың қазақ, өзбек,
қарақалпақ елдеріне ортақ болу себебі қоңырат руының бір бөлігі қазақтарға
қосылып, қалғандары өзбек қарақалпақ жерінде сол ұлттардың өкілдері болып
қалуында жатыр деп есептейді.
С. Сейфуллин өзбек тіліндегі Алпамыста Байбөрі мен Байсары қатар өскен
бай дей келіп, Байсарының қалмақ жеріне көшуі өкпе-панамен байланысты деп
жазады. Ал, қандай өкпеменен көшкендігін зерттеуші атап көрсетпейді. Өзбек
тіліндегі Алпамыс жырын сөз ету барысында С. Сейфуллин
қазақ тіліндегі вариантына қарағанда өзбек тіліндегі вариантында көп
жерінде зар сарынмен айтылатындығын нақты мысалдармен ашып көрсетеді.
Бұл сөз жоқ туысқан елдерге ортақ рухани мұраны салыстырып зерттеудегі
тың ұмтылыстар. Бірақ кең көлемде таратылып ашылмаған. Бір ғана өзбек
вариантындағы бірді-екілі айырмашылықтарды атап өту аздық етеді. Қазақ
вариантындағы сюжет, мотив, оқиға желісін өзбек вариантындағы сюжет, мотив
оқиға желісімен салыстыру жағы да сөз болмаған. Дейтұрғанмен автордың екі
ел варианттарында айырмашылықтарды ашып көрсетудегі пікірлері кейінгі жырды
зерттеушілерге септігін тигізгені анық.
Қазақ әдебиеттану ғылымында туысқан елдерге ортақ батырлық жыр
варианттарындағы сюжет, мотив, оқиға желістеріндегі ұқсастықтар мен
айырмашылықтар туралы С. Сейфуллин еңбектерінде ашылмай қалған көп
мәселелер түйінінің қалай таратылғанын Қ. Жұмалиевтің эпостық жырларды
зерттеудегі салыстырма әдістерінен көре аламыз.
Қ. Жұмалиев Алпамыс батыр жырын Майкөт ақынның вариантын негізге ала
отырып, оны қарақалпақ, өзбек, башқұрт, алтай елдерінің варианттарымен
салыстыра зерттейді. Осы салыстыру барысында ғалым Алпамыстың өзге
эпостардан ерекшелігі түркі тілдес елдердің көпшілігіне таралуы екендігіне
тоқтала келіп, қазақ тіліндегі Алпамыс батыр жырының өзге тілдердегі
варианттар сюжетінен айырмашылығы мен бірлігі мәселесі неден көрінетіндігін
ашып көрсетеді.
Ғалым Алпамыс батыр жырының 1957 жылғы Майкөт ақын варианты аталған
сол кездегі соңғы басылымын қарақалпақ жырауы Жиемұрат Бекмұхаметұлы
вариантының бірінші бөлімінен салыстыра келе мынадай өзіндік ерекшеліктері
барын аңғартады.
Бұл варианттың (Майкөт варианты – М. А.) бірінші бөлімінде Жиемұрат
вариантының бірінші бөлімімен салыстырғанда көп өзгешеліктер бар. Ең
алдымен Жиемұраттағыдай, ат бәйгісі, күрес, жаушылық, қыздың сөзі т. б.
жоқ. Тайша хан мүлде аталмайды. Қалмақтың ханы да, батыры да Қараман
болады. Қараман Гүлбаршынды зорлап алмақшы болып жатқанда Алпамыс келеді.
Бұл жағдайларды тастағы жазу арқылы біледі, оны Гүлбаршын әдейі жазады.
Қалмаққа қарсы күресте Алпамысқа шектілерде көмектеседі, Қараман мен
Алпамыс еш жерде достаспайды, Алпамыс жеңілген қалмақ еліне Сарыбайды хан
сайлап қалдырады да, Гүлбаршынды алып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 821.512.122.09
Қолжазба құқығында
МАМЫРОВ АЗАМАТ ЫБЫРАЙҰЛЫ
Қажым Жұмалиев – эпостық жанрдың түрлерін зерттеуші
10.01.02 – қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекші
филология ғылымдарының
докторы, профессор Бисенғали
З.Қ.
Қазақстан Республикасы
Алматы 2006
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Қ. Ж¦МАЛИЕВ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ЭПИКАЛЫҚ ЖЫРЛАР ... ... ... ... 7
1. Батырлық жырлар (идеялық мазмұн, образ, композиция,
көркемдік әдіс)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 7
2. Ғашықтық жырлар (идеялық мазмұн, образ, композиция,
көркемдік әдіс)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 29
1. Қ. ЖҰМАЛИЕВ – ТАРИХИ ЖЫР ЖАНРЫНЫҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІГІ ТУРАЛЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .. 38
2. Қ. ЖҰМАЛИЕВ – ҚАЗАҚ ЖАЗБА ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ЭПОСТЫҚ
ЖАНРДЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ОНДАҒЫ ҚАЛАМГЕРЛІК
ЕРЕКШЕЛІК ЖАЙЛЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 66
1. Қазақ ақындарының поэмаларындағы түрлік ерекшелік пен стиль
даралығы туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 66
3.2 Эпостық жанрдың прозалық түрлеріне қатысты пайымдаулары ... ... ... ...
108
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 133
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 137
КІРІСПЕ
Тақырыптың µзектілігі. Әр ±лттыњ белгілі бір ѓылым саласын жасаушы,
дамытушы, ел игілігіне жаратушы шоқ ж±лдыздай кемел т±лѓалары болатыны
анық. Қазақ әдебиеттану ѓылымыныњ қалыптасуында қ±нды пікірлер мен елеулі
ењбектер бере білген ±лтымыздыњ мақтанышы санаулы саңылақ ѓалымдар бар.
Олардың әдебиеттануға қосқан үлесін кейінгі буын әдебиет зерттеуші ѓалымдар
нақты µмір с‰рген кезењ шындықтарымен бірлікте қарастыра отырып зерттеуде.
Ұлттық әдебиеттану ғылымында өзіндік орны бар ѓалымдарымыздың зерттеу
еңбектеріндегі ой-пікірлер мен тұжырымдарды бүгінгі ғылыми көзқарас
тұрғысынан жан-жақты танып білу қазіргі тањда µзекті мәселелердіњ бірі. Б±л
ретте қазақ әдебиеттану ѓылымында нақты әрі нәтижелі ғылыми зерттеулер
ж‰ргізіліп жатқандыѓын қорѓалѓан кандидаттық, докторлық ж±мыстардан,
монографиялық ењбектерден кµруге болады. Дей т±рѓанымен, бұл игі істе осы
к‰нге шейін тым аз, Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алѓаннан бері м‰лдем
арнайы зерттелмеген ѓалымдарымыз бар. Солардың бірі әдебиет тарихы, әдебиет
теориясы, әдебиет сыны саласында қырық жылға жуық қызмет еткен көрнекті
ғалым, академик - Қажым Ж±малиев.
Қ. Ж±малиев қазақ әдебиеттану ѓылымында ењ алѓашқы болып 1941 жылы
“Х‡ІІІ-ХІХ ѓѓ. қазақ әдебиеті тарихы” деген тақырыпта кандидаттық,
1946 жылы “Абайѓа дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясыныњ
тілі” деген тақырыпта докторлық диссертациялар қорѓаѓан ѓалым адам.
Іргелі қазақ халқыныњ рухани жан сарайын, болмыс бітімін, ілім-білімін,
тыныс-тіршілігін пәрменді етуге, сµз µнері мен мәдениетін µскелењ адамзат
баласы ж‰регініњ тµріне кµтеріп, жан азыѓы етуге баѓыштаѓан жазушы, ѓалым,
±стаз Қажыѓали (әдеби лақап аты Қажым) Ж±малы±лы Ж±малиев әлі жете
зерттелмеген т±лѓа.
Тµњкеріске толы ХХ ѓасырдыњ басында д‰ниеге келіп, кіндік қаны тамѓан
киелі топырақтыњ қадір-қасиетін т±ла бойына дарытып, жастайынан жиын-тойда
“µлењші бала” атанып, елінде м±сылманша, Орынборда орысша сауат ашып, бой
т‰зеп, болашаѓын баѓамдаѓан жастыњ сол кездегі Қазақстанныњ орталыѓы
Алматыѓа ‰лкен білім іздеп келіп, қазақ әдебиеттану ѓылымында µз ойы,
т±шымды т±жырымдары бар бірегей т±лѓа болып қалыптасуы кездейсоқ емес,
талап пен таланттыњ ±штасуынан туѓан нәтиже деп қабылдау қажет.
Біз б±л жұмысымызды “Қ. Жұмалиев-эпостық жанрдың түрлерін зерттеуші”
дегенімізбен ѓалымныњ бір ѓана фольклористика ғылымындағы батырлық эпосқа
қатысты кµзқарастарына тоқталып қана қоймаймыз, б±дан әлде қайда ауқымды
әдебиет тектерініњ бірі эпос пен оның жанрлық т‰рлеріне жататын көркем
шығармалар хақында ғалымның әр жылдарда айтқан т±жырымдарын тұтастай
қамтып, ѓылыми тұрғыдан сараламақпыз. ¤йткені, к‰ні б‰гінге дейін Қ.
Ж±малиевтіњ бұл салаға қатысты ғылыми ой-пікірлері, тұжырымдары жеке
тақырып етіп алынып, арнайы зерттелген емес.
Академик Қ.Жұмалиевтің 1938 жылғы орта мектептің жоғарғы кластарына
арнап жазған Әдебиет теориясы оқулығында біз зерттеу нысанымыз етіп алған
эпос және оның түрлеріне қатысты: Эпос – көркем әдебиеттің негізгі
жанрының бірі. Әдебиеттің басқа жанрларына (тектеріне) қарағанда эпос
жанрынад жататын көркем шығармаларда оқиға, адамдардың араларындағы қарым-
қатынастар біртіндеп дамиды. Қандай өмір құбылысын суреттесе де, әр
жағдайдағы адамдардың арасындағы тартысты баяндаса да, не олардың мінез-
құлық, іс-әрекеттерін сипаттаса да, жазушы өзінің оларға қалай қарайтынын
аңғартпайды. Тек көруші, бақылаушы, біреулерден естіп, сол естігенін,
объективтік қалыпта суреттеп айтып беруші дәрежесінен аспайды. Міне осы
әдіс негізінде берік сақталып, жазылған көркем шығармалар, мейлі өлеңмен,
мейлі қарасөзбен жазылсын, эпостық жанрға жатады - деп бұл салаға жататын
көркем шығармалардың жанрлық ерекшелігін ашып берген болатын
[1, 222-223 бб.].
Қ. Жұмалиевтің әдеби, ғылыми мұрасы туралы ғалымның көзі тірісінде де,
кейін өзі қайтқасын да газет-журнал беттерінде түрлі деңгейде мақалалар
жарияланғаны белгілі. Мұның барлығы ғалымның творчестволық тұлғасын, адами
қадір-қасиетін жан-жақты ашып көрсетудегі игі істер. Бұл ретте жекелеген
мақалалардан басқа нендей ењбектер бар дейтін болсақ 1968 жылы М. Қаратаев,
С. Сейітов, З. Қабдоллов, Х. Әдібаев шыѓарѓан “Қажым Ж±малиев” (2( атты
шағын ±жымдық жинақпен 1987 жылғы М. Атымовтың Қажым Жұмалиев атты
монографиясын атауға болады (3(. Содан соњ Р. Зайкенованыњ “Қ.
Ж±малиев ењбектеріндегі әдебиеттану ѓылымыныњ µзекті мәселелері” деген
филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация жұмысы барлыѓы белгілі (4(.
Алдыњѓы ±жымдық жинақ пен монографиялық ењбекте Қ. Ж±малиевті “жазушы”,
“ѓалым”, “±стаз” деп ‰ш қырынан алып қарастырады. Осында біз зерттеп
отырѓан ѓалымдық қыры дұрыс кµрсетілген, бірақ терењдей жан-жақты ашып
берілмеген. М±ны кµлемі шаѓын ењбектен талап ету орынсыз.
Қ. Ж±малиевтіњ ѓылыми ењбектері жµнінде қазақ әдебиеттану ѓылымында
біршама тыњ пікірлер қалыптастырѓан зерттеулердіњ бірі Р. Зайкенованыњ
жоѓарыда аталѓан кандидаттық ж±мысы.
Қ. Ж±малиев туралы жоѓарыда кµрсетілген бірлі жарлы ењбектер болѓанымен
әлі де айтыла берер, ашылып, айқындала т‰сер т±стары да жетерлік. Біз
зерттеу нысаны етіп отырған эпостық жанр түрлерінің даралық сипаты, идеялық-
көркемдік ерекшеліктері т. б. өзіндік белгілері туралы ғалым пікірлері
көркем шығарманың жанрлық табиғатын тануда тірек тұжырымға айналғандығын
естен шығармауымыз керек.
Өмір құбылыстарын сан алуан жағынан суреттеп беретін эпостық жанрдың
түрлерін талдау мен танудағы ғалым пайымдауларының әдебиеттануға қосқан
үлесін айқындау күн тәртібінен әзірге түскен емес.
Ғалымның қазақ әдебиеттану ғылымында эпостық жанрдың түрлерін зерттеу
барысында үлкен жетістіктерге жетіп, тың соқпақтар салғандығы зерттеушілер
тарапынан тыс қалып келеді.
Зерттеу жұмысының басты мақсаты Қ. Жұмалиевтің эпостық жанр түрлеріне
(эпикалық жыр, тарихи жыр, поэма, роман, новелла, әңгіме) қатысты
тұжырымдарының қазақ әдебиеттану ғылымының дамуына қосқан үлесін атап
көрсету. Зерттеу тақырыбының өзектілігі осыдан туындайды.
Зерттеудіњ мақсаты мен міндеті. Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен
міндеті Қ. Жұмалиевтің эпостық жанр түрлеріне жататын көркем шығармаларға
қатысты айтылған ғылыми-эстетикалық ой түйіндері мен тұжырымдарының қазақ
әдебиеттану ғылымына қосқан үлесінің мән-маңызын ашу, кеңестік идеология
талабынан туындаған кейбір қарама-қайшы пікірлерінің себеп-салдарын
нақтылау. Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысында мына төмендегідей
міндеттер нысанаға алынбақ:
- эпикалық жырлардың идеялық мазмұнын, көркемдік ерекшелігін талдау
барысындағы ізденістерін айқындау;
- қазақ әдебиеттану ғылымында тарихи жырдың сипатын, жанрлық дербестігін
танып білуде айтылған тұжырымдарын нақтылау;
- қазақ поэмаларындағы ақындық сөз саптау, стильдік ерекшелікке қатысты
теориялық қағидаларының мәнін ашып көрсету;
- эпостық жанрдың прозалық түрлерін талдаудағы көзқарастары мен
ұстанымдарын саралау.
Зерттеудіњ ѓылыми жањалыѓы.
- Диссертациялық жұмыс Қ. Ж±малиевтіњ сан-салалы ѓылыми-зерттеу
еңбектерінің ішінен әдебиет тектерінің бірі – эпос және оның жанрдың
түрлеріне жататын көркем шыѓармаларѓа қатысты ой-т‰йіндері мен тұжырымдарын
тұтас қамтып, жан-жақты талдауға алғаш рет ұмтылыс жасайды.
- ғалымның мектеп оқулықтары мен кейінгі монографиялық еңбектеріндегі
эпикалық, тарихи жырларға қатысты тұжырымдарын өзара салыстыру арқылы
ғылыми ой-пікірінің эволюциясы айқындалды.
- Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін ақталған
Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, Х. Досмұхамедұлының эпостық жанр
түрлеріне қатысты ой-пікірлері Қ. Жұмалиевтің ғылыми көзқарастарымен алғаш
рет салыстырылып зерттелді.
- кеңестік идеологияның салқынына ұшырап, ғалымды ұлттар арасына іріткі
салушы атандырған Кенесары-Наурызбай жырына қатысты Қ. Жұмалиевтің
пайымдаулары ғылыми айналымға қайта енгізілді.
Зерттеу әдістері. Тарихи-салыстырмалы және кешенді-ж‰йелі талдау
әдістері қолданылды.
Зерттеу нысаны мен пәні. Диссертациялық ж±мыстыњ басты нысаны, зерттеу
материалдары ретінде академик Қ. Ж±малиевтіњ халықтық м±ралар мен қазақ
қаламгерлері шыѓармашылыѓына қатысты жазылѓан ХІХ ғасырдың ақыры мен ХХ
ғасырдың басындағы қазақтың жаңа жазба әдебиеті (1941), Қазақ эпосы мен
әдебиет тарихының мәселелері (1958), Қазақ әдебиет тарихының мәселелері
және Абай поэзиясының тілі (1960), Стиль – өнер ерекшелігі (1966),
XVIII-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті (1967) атты ѓылыми-зерттеу
ењбектері алынды.
Зерттеу ж±мысыныњ әдістемелік және теориялық негіздері. Зерттеу
барысында осы тақырыпқа қатысы бар Ә. Марѓ±лан, Б. Кенжебаев, Т. Н±рта-
зин, М. Атымов, З. Ахметов, С. Қирабаев, Т. Кәкішев, З. Қабдолов, Р. Берді-
баев, Р. Нұрғалиев, С. Қасқабасов, Р. Зайкенованың теориялық еңбектерінің
тұжырымдары, әдістемелік ұстанымдары негізге алынды.
Зерттеудіњ ѓылыми-тәжірибелік мәні. Зерттеу нәтижелері қазақ
әдебиеттануында жинақталѓан ѓылыми т±жырымдар мен теориялық қаѓидаларды
толықтырады. Зерттеу ж±мысыныњ негізгі нәтижелерін жоѓары оқу орынарындаѓы
қазақ әдебиеті оқытылатын лекцилық дәрістерде және семинар сабақтарда
пайдалануѓа болады. Сонымен бірге, б±л зерттеуді арнайы курстарда да
кµмекші оқу қ±ралы ретінде пайдалану м‰мкіндігі анық.
Қорѓауѓа ±сынылатын негізгі т±жырымдар:
- ХХ ѓасырдыњ 30-60 жылдары әдеби µмірге белсене араласқан
Қ. Ж±малиевтіњ ѓылыми-зерттеу ењбектері де қазақ әдебиеттануыныњ
қалыптасу жолында, сол арқылы жалпы әдебиеттану ѓылымыныњ даму ‰рдісінде
µзіндік орын алары анық. Сол себепті Қ. Ж±малиевтіњ ѓылыми м±раларын
б‰гінгі кµзқарас т±рѓысынан зерттеу, шынайы баѓасын беру, ѓылыми айналымѓа
қосу - уақыт талабынан туындап отырѓан қажеттілік. Зерттеу нәтижесінде
мынадай тұжырымдар жасалынды:
- эпикалық жырлардың жанрлық ерекшелігін танытатын ғалым еңбектеріндегі
пікірлер қазақ фольклористика ғылымындағы маңызды теориялық пайымдаулармен
тығыз байланысты;
- ғалымның қазақ әдебиетіндегі тарихи жыр жанрының дербестігін
дәлелдеудегі тұжырымдары - ғылыми таным тұрғысынан дәйекті;
- сөз өнеріндегі өзіндік стильге қатысты Қ. Жұмалиевтің ғылыми-
эстетикалық ой-пікірінің мән-маңызын ашуда, эпостық түрге қатысты
тұжырымдарының ролі зор;
- ғалымның қазақ әдебиетіндегі эпостық жанрдың түрлерін методологиялық
тұрғыдан өзіне дейінгі еңбектермен бір арнада, ал әдістік жағынан өзінше
топшылайды.
Ж±мыстыњ сарапталуы мен сыннан µтуі. Диссертациялық жұмыстың негізгі
нәтижелері әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің қазақ әдебиеті
кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды. Диссертацияның негізгі
тұжырымдары мен нәтижелері мақала, тезистер түрінде Қазақ тілі мен
әдебиеті, Тіл таным, ҚазҰУ Хабаршысында, халықаралық ғылыми-теориялық
конференциялар жинақтарында жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілген.
І Қ. ЖҰМАЛИЕВ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ЭПИКАЛЫҚ ЖЫРЛАР
1. Батырлық жырлар (идеялық мазмұн, образ, композиция көркемдік әдіс)
Аса көрнекті әдебиеттанушы ғалым, академик Қ. Жұмалиевтің ғылыми зерттеу
еңбектерін зерделей отырып, кеңестік кезеңнің өзінде де қазақ ұлты асқар
рухты ел екендігін ешкімнен именбей, жасқанбай мол мұрамыз эпикалық, тарихи
жырлар арқылы дәлелдеп бере алғанын аңғарамыз. Сонымен қатар, сол тұстағы
идеологиялық талаптардардың да әсерін байқаймыз. Дей тұрғанмен, ғалым
тұжырымдарының өміршендігі басым түсіп, ұлттық әдебиеттану ғылымында тірек
тұжырымға айнала білгендігін ұлы сыншы уақыттың өзі көрсетіп отыр.
Ғалымның қазақ әдебиеттану ғылымындағы тұңғыш еңбегі Әдебиет теориясы
(1938) бастап, соңғы ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті (1967)
аралығында эпостық жанрдың түрлеріне қатысты пайымдауларын әркез жетілдіріп
отырғандығын осы еңбекті жазу барысында көз жеткіздік. Эпостық жанрдың түп
төркіні бірнеше ұрпақтың дүниетанымын бойына сіңірген батырлық жырлардың
жанрлық сипаты, түрлік ерекшелігіне қатысты ғалым: Эпостық жанрдың ең ескі
және көлемді түрінің бірі – эпостық поэмалар немесе батырлар жыры. Бұларды
жай поэмалардан бөліп, жекелеп көрсетудің негізгі себебі – авторы белгісіз,
халықтық мұра болғандығында, олардың туу негізінде шындық болмыс жатса да,
шығарушыларының ой-санасының әлі сәбилігімен байланысты қиял араласып
отырғандығында. Ал, басқа жағынан: өмір құбылысын объективтік қалыпта
баяндауы, оқиғаны біртіндеп дамытуы т. б. жақтарынан кейін туған, авторы
мәлім, поэмалардан еш айырмасы жоқ. (Әрине, тілдерінің ескішілдігін,
композициясының қарапайымдығын еске алмағанда.) – дейді [5, 243 б.].
Қ. Жұмалиев зерттеулеріндегі эпикалық жырлар атты бірінші бөлімде біз
ғалымның эпикалық жырлардағы вариант, версияларды жүйелеу, идеялық мазмұн
мен көркемдік ерекшеліктерді тану, жырдың қай кез, қай дәуірде туған
шығарма екендігін болжау, әлеуметтік-тарихи жағдай мен тарихи оқиғалдарың
сүрлеуін айқындау, эпостық жырларды зерттеуде күн тәртібінде тұрған өзекті
мәселелерді атап көрсету т. б. барысында айтылған өзіндік ой-пікірлерінің
қазақ әдебиеттану ғылымындағы үлес салмағын ашып көрсетпекпіз.
Осы бағытта негізгі нысанымыз Қ. Жұмалиевтің ғылыми-зерттеу еңбектерімен
бірге эпос зерттеуші отандық ғалымдардың пікірлері ретіне орай ғана
алынады.
Қазақстанда фольклористика ғылымының қолға алынуы ХІХ ғасырдың екінші
жартысы. Бұл қазақ халқының орыс мемлекетіне тұтастай қосылу кезеңі
екендігі тарихтан мәлім. Міне, осы тұста ел билеу жүйесінде, мәдени өмірде,
шаруашылықта өзгерістер көп болды. Соның бірі ауыз әдебиеті түрлері
жинақталып, зерттеле бастауы. Әсіресе, батырлық жырлардың зерттелуі осы
кезеңнің еншісінде. Қазақ эпосын жинап, жариялап пікір айтқан ғалымдар:
Ш.Ш. Уәлиханов, В.В. Радлов, Г.Н. Потанин, И.Н. Березин, Ә. Диваев,
Т. Беляев, П.И. Мелиоранский, Н.Н. Ильминский т. б. Қазақ ауыз
әдебиеті салаларының көлемі жағынан үлкені эпостық жырлардың жариялануы
мен зерттелуі кеңес үкіметі тұсында және бір сатыға көтерілді. Оның басында
Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, Х. Досмұхамедұлы, С. Сейфуллин, М.
Әуезов, С. Мұқанов, Ә. Марғұлан, Қ. Жұмалиев, Е. Ысмайылов, Б. Кенжебаев,
Ә. Қоңыратбаев, М. Ғабдуллин т. б. тұр.
Қазақ ауыз әдебиетін жинау мен зерттеуде ХІХ ғасырдың екінші жартысында
өнімді еңбек еткен Ш. Уәлиханов, В. Радлов, Ә. Диваев халық мұрасын
талдауда ауыз әдебиетінде мифтің ғана рөлі жоғары деген сол кездегі
біржақты қасаң түсініктен аулақ болды. В. Радлов қазақ фольклорын алғаш рет
жан-жақты жүйелеп кітап етіп шығарса, Ә. Диваев өмірін әдеби мұраны жинауға
арнағаны белгілі. Алпамыс пен Қобыландыны хатқа түсіру Ә.
Диваевтың үлесінде. Ш. Уәлиханов Ер Көкше, Ер Қосай, Қозы Көрпеш –
Баян сұлу жырларын ел ішінен жазып алуымен қатар, туысқан қырғыз халқының
Манас эпосының Көкетай ханның өлімі және оның асы деген бөлігін алғаш
бастырып шығарған. Мұнымен қатар қолда бар әдеби жәдігерлерді басқа
халықтың ауыз әдебиеті үлгілерімен салыстыра отырып, өзіндік бірліктерін
ашып көрсетеді. Дала өмірін жырлаған поэзия болғандықтан, бұл екі елдің
(араб, қазақ – М. А.) поэзиясы бір-біріне өте көп ұқсас, екеуінің де сюжеті
дала өмірі тәрізді үнемі біркелкі болып келеді. Екеуінің де көшпенді
тұрмыс, сұлу табиғат, рулардың қарым-қатынасы, талас-тартысы суреттеледі -
дейді [6, 239 б. ].
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдары ауыз әдебиеті оның ішінде эпостық
жырдың жанрлық табиғатын танып білуде тың тұжырымдар айтқан
Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, Х. Досмұхамедұлы.
Ә. Бөкейханов Ер Тарғын жырының Марабай нұсқасымен қара сөз түріндегі
вариантын ел ішінен жинап бастырған. Мұнымен қоса Едіге, Батыр Бекет,
Қобыланды жырларындағы тарихи оқиғалардың сүрлеуі зерделенеді. Ал, А.
Байтұрсынов Ер Сайын эпосын бастырып шығарумен қоса, жырдың жанрлық
белгілерін айқындайды. Және эпосты ертегі жыр, тарихи жыр деп екіге бөліп,
әрқайсысының жанрлық белгілерін нақтылай түседі. Х. Досмұхамедұлының
зерттеулерінің жетістігі фольклордың сан түрлі жанрлық түрлерінің
мазмұнына, көркемдігі мен құрылысына, қызметіне, поэзиялық және прозалық
болып келуін жіктеп көрсетуі еді. Бұл сөз жоқ эпостың түрлерін жүйелеу
тәртібін ғылыми жолға қоюдағы алғашқы бастама.
Қазақ эпосын талдауда концептуальды пікір айта білген тағы бір топ
фольклортанушы ғалымдар М. Әуезов, С. Сейфуллин, С. Мұқанов,
Б. Кенжебаев, Қ. Жұмалиев, Ә. Қоңыратбаев, Е. Ысмайлов, М. Ғабдуллин т.
б.
М. Әуезовтің бұл салада жүргізген ғылыми ізденістерінің нәтижесін
Әдебиет тарихынан көре аламыз. Мұнда ғалым фольклорды жанрлық сипаты
бойынша топтап келіп, эпикалық мұраларды батырлар әңгімесі, ел поэмалары,
тарихи өлеңдер деп үшке бөліп қарастырады. С. Сейфуллин Қазақ әдебиетінде
эпостың тарихи мәнін түсіндіре келіп, оның жанрлық түрлеріне сипаттама
жасайды. С. Сейфуллиннің аталмыш еңбектегі үлкен жетістігі ноғайлы терминін
сөз ете отырып, қазақ жырларының тарихи генетикалығы жөнінде алғаш ой айта
білуінде. С. Мұқановтың эпос жөніндегі зерттеулерінен рухани қазынамызды
терең түсінетіндігін және эпостың ортақ белгілерін жинақтап бере
алатындығын көреміз. Б. Кенжебаевтың эпос талдаудағы жетістігі қазақ
батырлар жырының шығыс дастандарымен тамырлас болып келуін аңғара білуі. Қ.
Жұмалиевте бұл саланың білгір маманы саналып, өзінің пайымдау,
тұжырымдарымен ерекшелене білді. Бұл турасында Р. Бердібаев: Қазақ
фольклоршылары қатарынан эпостың жанрлық сипаттарына көңіл бөліп, парасатты
пайымдау жасаған ғалымдардың бірі – академик Қ. Жұмалиев. Ол эпостың
генезисіне, табиғатына және негізгі белгілеріне байланысты түйінді
тұжырымдар айтып, жеке нұсқалар бойынша нақтылы талдаулар келтірген -
дейді [7, 23 б.].
Қ. Жұмалиев эпостық жырларды сөз ету барысында Қобыланды батыр,
Алпамыс батыр, Ер Тарғын, Қамбар батыр, Қозы Көрпеш – Баян сұлу,
Қыз Жібек, Айман-Шолпан жырларына тоқталады.
Қ. Жұмалиевтің 1941-1942 жылдары орта мектептің 8-класына арнап жазған
Қазақ әдебиеті оқулығы мен 1958 жылғы Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының
мәселелері еңбегінде Қобыланды батыр жырына бірінші тоқталады. Оның
өзіндік себептері де бар. Бұл жөнінде ғалымның жырды талдау барысында
жасаған тұжырымдарын таратып айтуда тоқталмақпыз. Қобыланды батыр жыры
өзінің идеялық-көркемдік ерекшеліктері мен әдебиет зерттеушілердің назарына
ерте іліккен жыр. 1889 жылғы Туркестанские ведомость газетінің кезекті үш
санында (34, 38, 42) Туземецтің Женщины по киргизской былине Кобыланды
деп аталатын мақаласы жарияланды. Туземецтен кейін Қобыланды батыр жырын
зерттегендер профессор П.А. Фалаев пен көрнекті шығыстанушы ғалым
А.Н. Веселовский.
Қазақ фольклоршылары ішінде алғаш 1915 жылы Қазақ газетінде Қара
қыпшақ Қобыланды деген мақала жазып, жырға арнайы пікір айтқан
Ә. Бөкейханов. Ә. Бөкейхановтың Қобыланды батыр жырын талдауынан халық
мұрасының шын жанашыры екенін көре аламыз. Автор Қара қыпшақ Қобыланды
мақаласында жырдағы қаһармандардың тарихилығына қатысты пікірін тарата айта
келіп, эпостық жырларды басып шығаруда ескерілуі тиіс өзекті мәселе көтере
білді. Бұл Қобыланды жырының халық ішіне кеңінен тараған мәтініне кейінгі
орындаушыларының орынсыз қосып жүрген жамау сөздерін болдырмау, яғни,
текстологиялық жағынан мән беру мәселесі.
Бұл жөнінде ғалым: Қобыланды кейінгі айтушының тепкісін көп көріпті.
Бұл айтушылар өз жандарынан көп сөз қосқан. ...Солдат, сухар, түйме, медал,
бал, шай, алты атар – Қобыланды заманынан көп бері пайда болған нәрселер.
Мұның бәрін бейшара жыршы өзінен қосып, жырдың көркем түрін бұзған.
Мұндай айтушының өзінен қосылған Қобыланды заманының салтына үйлеспейтін
қаңғыбас қосымшалар Қобыланды да толып жатыр - деп соңғы қосымшаларды
нақты мысалдар арқылы дәлелдей білуі жырдың зерттелу тарихындағы үлкен
жетістіктердің бірі [8, 314-315 бб.].
Ә. Бөкейхановтан кейін жырды зерттеуші М. Әуезов. Оған ғалымның 1925
жылғы Таң журналында жарық көрген Қобыланды батыр мақаласы дерек бола
алады. М. Әуезов Таң журналында жарияланған аталмыш мақаласынан кейін
жырға 1927 жылы жарық көрген Әдебиет тарихы еңбегінде қайта тоқталады.
Мұнда ғалым батырлар әңгімесі бөлімінде жеті батырлық жырды зерттеу
нысаны етіп алып, оларды ұлы батыр, кіші батыр деп екі топқа бөліп
қарастырады. Ғалымның Қобыланды батыр жырын зерттеудегі үлкен жетістігі
жырды әдеби ескерткіш деп бағалауы. Дейтұрғанмен М. Әуезов Қобыланды
батыр жырының тарихқа қатынасын дұрыс көрсете алмады. Мұндай жырдың
тарихқа қатынасын көрсетуде ауытқушылықтарды С. Мұқанов
Батырлар (1939), Қ. Жұмалиев Қазақ әдебиеті (1942), А.С.
Орлов Казахский героический эпос (1945) еңбектерінен көре аламыз.
Біз ғылыми-зерттеу еңбектерін нысанымыз етіп отырған Қ. Жұмалиев орта
мектептің 8-класына арнап жазған оқулығында жырдың тарихқа қатынасы туралы:
Иван Грозныйдың ХVІ-ғ. Қазанды жаулап алуы Ноғайлы-қазақ атанған елдердің
намысына тиген оқиға болды.
... Қобыланды батыр батыр жыры да жоғарғы айтылған ІV Иван Грозныйдың
Қазанды жаулап алуымен байланысты туды. Ноғайлы-қазақ атанған елдердің жер,
суының амандығын тілеген халық өткен ғасырдағы өзінің сүйікті батыры
Қобыландыны Қазанға аттандырды - дейді [9, 80 б.].
Жырға сюжет болған әңгіме орыс патшасы Иван Грозныйдың 1552 жылы Қазан
қаласын басып алуы деп айтылған топшылаудың ғылыми жағынан қате болғандығын
Қ. Жұмалиев Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері еңбегінде:
Қобыланды эпосы туралы алғаш мақала жазып, пікір айтушылар С.
Сейфуллин, М. Әуезов, Қ. Жұмалиевтер болды. Бұл жазылған мақала,
еңбектерінде негізгі бір кемшілік: Қобыланды жырындағы оқиға қай жерде
болып, ондағы күрестің кімге қарсы жұмсалғанын және дәуірін қате түсіну. Ол
кездегі пікір айтушылар жырдағы оқиғаның дәуірін VІ ғасырда деп шамалады
да, оның шығуын Иван Грозныйдың Қазанды жаулап алуымен байланыстырды. 1938
ж. бастап осы мәселені дұрыстығына күдік туа бастады. Біздің кейбір
әдебиетшілер, мысалы: Б. Кенжебаев бұл жыр Қазан оқиғасымен емес,
Қызылбастың Ғазан ханының қыпшақ-қият елдеріне жасаған шабуылдарымен
байланысты алып қарауымыз керек деген пікірді алғашқы рет ұсынды. Бұл
пікірдің негізіндегі шындық нәрі біздің әдебиетшілерімізді ойландырды да,
Ғазанның хандық құрған дәуірі, оның басқа көршілес елдерге жасаған
шабуылдары жайлы мәліметтер қарастыра бастады.
...Бұл жылдары Қобыланды эпосының тағы да бірнеше варианттары табылды.
Бұлардың көпшілігінде Қобыланды батырдың соғысы Қызылбастың ханы Ғазан
болғандығын анықтады. Сонымен қатар, қазақ, грузин тарихтары баспадан
шығып, Ғазан жөнінде әдебиетшілер үшін құнды-құнды тарихи деректер берді.
Нәтижесінде әдебиетшілер Қобыландының оқиғасы Қызылбастың Ғазан ханының
көрші елдеріне шабуылымен байланысты туды деген қорытындыға тіреледі -
дейді [5, 39-40 бб.].
Осы орайда тоқталып өтуді қажет ететін нәрсе ғалымның Қобыланды батыр
жырын алғаш зерттеушілер қатарында Ә. Бөкейхановты атамау сырын
түсініктікпен қарағанымызбен, жырдың тарихқа қатынасын алғаш дұрыс аңғара
білген С. Сейфуллин екендігін жоғарыдағы сілтемеден байқағанымыздай
ескерусіз қалдыруымен келісе алмаймыз.
С. Сейфуллин 1932 жылғы Қазақ әдебиеті деген еңбегінде Қобыланды
батыр эпосының шығу тарихын Шағатай ұлысының ханы Қазанның қыпшақтармен
соғысы оқиғасымен байланыстырады. Бұған С. Сейфуллиннің мына пікірі дәлел
бола алады. Ал, екінші бір жөнінен, Қобыландының аттанғаны өзіміздің
ноғайдың Қазан қаласы емес деуге де болады. Ондай ойды туғызатын жайттар
мынау.
Қобыландының жыры бір сапардағы жорықты әңгімелеген емес, бірнеше
жорықты әңгімелеген жырлардан құралған тәрізді. Жырды қадағалап оқып шыққан
адам оны байқайды.
... Қобыланды батыр жыры да сондай бірнеше жорықты әңгімелеген
жырларды жинап алып келіп, Қобыландының айналасына құрастырып шығарған жыр
тәрізді. Қобыланды жырындағы әлгі Қазандағы жауды біресе қалмақ,
біресе қырғыз, біресе қызылбас қылып сөйлететіні де мұны құралған
әңгіме деген ойға меңзейтін жайт. Және, атаған Қазаны, біресе қаланың аты
болады да, біресе сол қаладағы, қолына найза ұстаған, қара қасқа тұлпарлы
батырдың есімі – Қазан болады. Бұл да Қобыландының аттанғаны өзіміздің
ноғайдың Қазан қаласы емес, басқа бір Қазан есімді батырдың билеп тұрған
қаласы болуы мүмкін деген ойға айқын меңзейді.
Қалмақ елімен және Шағатай хан ұрпағының қол астындағы елдермен ноғайлы
рулары шабысып, жауласып жүрген замандарда қалмақ елінде де Шағатай
елдерінде де Қазан, Ғазан деген батырлардың, хандардың есімдері болған
- дейді [С. Сейф Шығ. 6-т., [10, 345-346 бб.].
С. Сейфуллинің осы пікірі Қобыланды эпосының тарихи шығу тегін ғылыми
жағынан дұрыс шешуде кейінгі әдебиет зерттеуші ғалымдар
Б. Кенжебаевқа, М. Ғабдуллинге үлкен ой салды.
Қ. Жұмалиев Қобыландының бірнеше вариант, версияларының ішінен
көлемді, көркемділерінің қатарына Марабай, Мергенбай, Айса, Нұрпейіс арқылы
жеткен варианттар деп таниды. Сонымен қатар, жырдың баспа бетінде
жариялануын хронологиялық жүйемен көрсете келіп, соңғы басылымында баспаға
даярлаушылар тарапынан жіберілген қателікке қатысты: Неліктен екені бізге
түсініксіз, бірақ кітаптың 173-бетінде баспаға ұсынылып отырған Қобыланды
батыр жыры Мергенбай ақынның варианты делініпті.
Дұрысында, мұны Мергенбай мен Марабайдың варианттары біріктіріліп
шығарылған түрі деу керек еді. Тіл және әдебиет институтының бұл 1957 жылы
шығарып отырған Қобыландысының 1-бетінен 22-бетіне шейін Мергенбайдікі
де, 22-беттен 137-бетке дейін Марабай сөзі, жырдың көпшілігі Марабайдың
сөздері. Және Марабай варианты баспаға бұрын шығып, халыққа өте көп
таралғандығы мәлім. Сондықтан, Марабайды қаламның ұшымен мансоқ ете салып,
жырдың бәрін Мергенбайға тану – ешбір ғылыми принципке жатпайды - дейді
[5, 30 б.].
Ғалымның бұлайша жырды баспаға даярлаушылар М.С. Сильченко мен О.Ә.
Нұрмағамбетова тарапынан кеткен қателіктерді нақтылай көрсетуі бақай есеп
емес, халық мұрасы эпостық жырларға, оларды бағзы заманынан бері ұрпақтан-
ұрпаққа аманат етіп жеткізіп келе жатқан орындаушылар шығармашылығына бей-
жай қарай алмайтын шын мәніндегі жанашыр екендігін көрсетсе керек.
Қ. Жұмалиев Қобыланды батыр жырын сөз ете отырып, эпос зерттеушілердің
алдында тұрған өзекті мәселелердің бірнешеуін атап өтеді. Солардың бірі қай
эпос бұрын, қайсы кейін шықты мәселесі. Қазақ эпостарының ішінде өзге
эпостарға қарағанда ескі өмірді меңзейтін Қобыланды батыр жыры деп
таныған ғалым, мұны жырдағы малшылық, аңшылық және батырдың өмірлік жарын
тауып қосылуындағы күрес-тартыстарынан көруге болады деген топшылау
жасайды.
Эпостың ертеректе туғандығын білдіретін аталмыш белгілер Қамбар батырда
аңшылық, Алпамыс батырда жар іздеу түрінде көрінсе, Қобыланды батырда
бұлардың түгелдей жүруі жырдың арғы дәуірлерде туғандығын білдіреді деген
түйіндеу жасайды. Әрине, бұлай жырдан ескілік белгілерді іздеу жақсы
талпыныс, бірақ жеткіліксіз. Эпостық жырлардағы мифтік ұғымның барлығын
ғалым дұрыс атағанымен қайсы эпос бұрын, қайсы эпос кейін шықты мәселесінде
ескілікті мифтік ұғыммен байластырып қарау жағы қалыс қалып жатады. Қазақ
эпостарында мифтік ұғым аз, реалдық өмір құбылыстарын суреттеу басым деген
көзқарас біздің аға буын зерттеушілердің көбінде кездеседі. Бұлай тұжырым
жасаудың да өзіндік себептері бар, өйткені,, көне эпостар зерттелген жоқ,
зерттелген жағдайда да бергі дәуірді әңгімелеу соның шындығын іздеу басым
болды.
Қ. Жұмалиевтің: Қобыланды батыр жырын талдау барысында сол кезде
жүргізілген идеологиялық саясаттың салқыны жырға тиіп кетпесін деген сақтық
шарамен жұмыстанғандығын Мергенбай мен Марабай варианттарындағы сюжеттерді
салыстыруларынан көруге болады. Ғалым жырдағы дінге қатысты тұстарды ескі
нанымның салпыншағы деп сынаған болып отырып, алайда жырда Қарлығаның
Қобыландыға еріп кетуі ғашықтығымен байланыстырылып, дін мәселесі ұмыт
қалған деген ақтаушылық пікір айтады.
Эпостық жанрдың түрлері батырлық жырларды ел игілігіне жаратуда сол
кездегі сынаржақ пікірлерден арашалап, баға жетпес асыл қазыналарымыз
халықтық мұраларды дұрыс танып, әділ бағалау керектігін де үлкен
білгірлікпен көрсете алған Қажым Жұмалиев.
Біз мұны ғалымның мына пікірінен көре аламыз: Қорыта айтқанда, кейбір
әдебиетшілер айтқандай, Қобыланды эпосының қай вариантын алсақ та оның
жалпы идеялық мазмұнына нұқсан келтірерлік діншілдік аз. Талай дәуірді,
талай жыршы, талай айтушыларды басынан өткізген халық эпосынан ескі діннің
де, жаңа діннің де ешбір қалдығы болмауды талап ету, не сол үшін оларды бас
салып жамандау, не эпостың өзіне тән ерекшеліктерін түсінбеушілік, не
түсінгісі келмеушілік. Зерттеушілердің міндеті, мұраны даттау да, мақтау да
емес, ондағы суреттелген өмір құбылыстарының өз кезі, өз ортасына тән
заңдылықтарын оқушылар жұртшылығына түсіндіру болуы керек - дейді (5, 44-
45 бб.].
Біз жоғарыда тоқталып өткен Ә. Бөкейхановтың Қара қыпшақ Қобыланды
мақаласында жырдағы кейіпкерлер Қазан, Алғашыр, Орақ, т. б. тарихилығы,
олар негізгі қаһарман Қобыландымен бір дәуірде өмір сүрді ме мәселесі сөз
болады. Ә. Бөкейханов аталмыш мақаласында Қобыланды жырында Қобыланды
дәуірінен әлдеқайда кеш өмір сүрген батырлардың жүруін орынсыз жамау
санағанын мына пікірінен көруге болады. Қобыландыда ақын қосқан тарихқа
тура келмейтін көп қосымша бар - деп жырда нақты өмір сүрген уақыты
белгілі тарихи батырлардың жүргенін атаған болатын [8, 313 б.].
Бұл турасында Қ. Жұмалиев: Қобыланды эпосының әр түрлі варианттарында
әр түрлі батырлардың аттары кездеседі дедік. Бірақ, көпшілігі эпостың
тууынан бірнеше ғасыр кейін болған, тарихи адамдар. Мысалы: Қарасай, Қази
ХVІ ғасырда өмір сүрген. Әйтсе де, олардың аттары бірнеше варианттарда
қайталанады. Оның негізгі себебі: эпостың басты қаһармандары естерінде
берік сақталса да, екінші дәрежедегі қаһармандардың аттарын ұмытылушылық.
Осыдан келіп, кейінірек кездегі адамдарды ертеректегі болған оқиғаға
қатыстыру дәстүрі туған. Мұндай анахронизмдер қай елдің болсын эпостық
поэмаларында бола береді. Кейбір қаһармандардың аттарын өзгерту, немесе
эпостарда суреттелінетін оқиғаны жыршылар өздеріне таныс, жақсы білетін
туып өскен жеріне алып келушіліктер де сол анахронизмға ұқсас жайттардың
бірі - деп бұл мәселені кеңінен алып түсіндіреді [5, 47 б.].
Эпостық жанрдың түрлері батырлық жырларды зерттеушілердің ішінде
анахронизмдерді бұлайша таратып айту қазақ әдебиеттану ғылымында алғаш Қ.
Жұмалиев еңбектерін де ғана кездеседі. Ендігі бір тоқталуды қажет ететін
мәселе, эпостық жырлардағы тұлпарлар тұлғасының аға буын әдебиет
зерттеушілер еңбегінде зерттелу жайы. Ер қанаты тұлпарлардың эпикалық
жырларда үлкен ақындық қуатпен жырлануы, ондағы асқақ арман мен мұрат,
наным-сенім туралы пікірлер арнайы зерттеуді қажет етеді. Біз өзіміздің
зерттеу нысанымыздың ғылыми-эстетикалық ой-танымының даралық сипатын ашып
көрсету мақсатында ғана тоқталып өтеміз.
Қобыланды батыр жырындағы Тайбурылдың адамша сөйлеуі, көсіліп шабуы,
т. б. қасиеттері туралы ғалымдар пікірі сан алуан. М. Әуезов 1927 жылы
жарық көрген Әдебиет тарихы еңбегінде: Тайбурыл көшпелі елдің батырына
арналған ат. Көшпелі елдің қысылғанда сенім қылатын қыл құйрықты жел
жетпес есті серігі. Жорыққа сапарға шыққанда артта қалған елден де, үйден
де пайдасы артық тиетін жалғыз сүйеніші, сенімі, аты болады. Сондықтан ол
ат құр ғана мінгіш, құр ғана жүйрік, берік болудан басқа есті де болу
керек. Сондықтан Тайбурыл керекті жерінде тіл бітіп, сөйлеп те кетеді -
деп көшпелі елдің еркін қиялында шек болмайтындығын көрсетеді [11, 73 б.]
С. Сейфуллин де Тайбурылдың бойындағы қасиетін көшпелі замандағы елдің
үлкен арман, мақсаттарынан туындаған жайт деп біледі.
Бұл жөнінде Ә. Қоңыратбаев: Құртқамен қатар, жырдағы Қобыланды образын
толықтыратын тұлғаның бірі – Тайбурыл. Эпос ерге серік болған батыр атқа
адам мінезін берген. Тайбурыл үлкен әдеби образ болып шыққан - дей келіп
автор Тайбурыл тұлғасынан халықтың фантазиясын көреміз дейді [12, 152
б.].
Қобыланды батыр жырын жан-жақты зерттеген ғалымдарымыздың бірі – М.
Ғабдуллин [13, 223 б.] еңбегінде батырдың болмысы, дүниеге келуі қандай
ерекше болса, оның тұлпары да сондай болып келетіндігін нақты мысалдар
арқылы дәлелдей келіп, халық тұлпар атты мал деп қарамай батырдың жауынгер
жолдасы, ағайын туысы қысылғанда ақыл қосатын кеңесшісі деңгейіне дейін
көтергендігін алға тартады.
Ал Қ. Жұмалиев халықтың Тайбурылға тіл бітіруін, ерен жүйрік қылып
суреттелуіне қатысты: Тәуелде, халықтың өлі де болса, табиғат
құбылыстарының өзінше жаны бар, жануарлардың айтуға тілі болмаса да, адам
тәрізді түсіне де, ойлай да алады, аңызға айналған тұлпарлар ұшатын қанаты,
қысылғанда сөйлеп те кетерлік ерекше қасиеттер бар деп сенушіліктен туған,
бұл бір. Екінші, кейінірек, халықтың ой-санасы есейген кезде бұрынғыдай
болмас нәрсеге сену емес, әр алуан өмір құбылыстарын суреттегенде оны басқа
құбылыстардан көрі көзге қонақтырақ, айқынырақ етіп көрсету үшін ғана
қолданатын әдіс дәрежесінде қалған - деп мұның сырын ұлттық санамен
байланыста қарау қазақ әдебиеттану ғылымында алғаш Қажым Жұмалиев еңбегінде
көрінді [5, 72-73 бб.].
Қазіргі фольклортану ғылымында айтылып жүрген эпикалық сана ұғымы Қ.
Жұмалиев еңбектерінде кездесетіндігін белгілі эпос зерттеуші ғалым
Р. Бердібай Эпос мұраты еңбегінде сөз арасында атап өтеді.
Қ. Жұмалиев Қобыланды батыр жырының Марабай мен Мергенбай варианттары
біріктіріліп шығарылған соңғы басылымындағы ұқсастықтар мен ерекшеліктерді
сөз ете келіп, жырдың бұларға дейін орындаушы буын өкілдері нақты қай
вариантта орындалғандығын анықтау мәселесі әлі шешімін таппағандығын
айтады.
Қазақ әдебиеттану ғылымында Қобыланды батыр жырын арнайы зерттеген осы
саланың білгір маманы М. Ғабдуллин Қазақ халқының ауыз әдебиеті еңбегінде
сол кезеңде жырдың жиналған варианттарының саны он екі екендігін атап
көрсете келіп, олардың өзара айырмашылықтары сюжет құруынан, дамытуынан,
образдар сомдауынан, идеялық көркемдік ерекшеліктерінен т. б.
көрінетіндігін нақты мысалдар арқылы дәлелдей алған.
Ал, Қ. Жұмалиев тоқталып отырған Марабай мен Мергенбай варианттарына
дейін жыр қай вариантта айтылды мәселесі М. Ғабдуллинде қарастырылмаған.
Бүгінгі таңда да мәселеге кесіп-пішіп жауап беру мүмкін емес. Бірнеше
ұрпақтың дүниетанымын, арман-мақсатын бойына сыйғызып тұрған эпостық
жанрдың көне әрі көлемді түрлерінің бірі батырлық жырлардың жанрлық
ерекшелігін танытатын белгілерінің бірі осы мәселеден көрінсе керек.
Қ. Жұмалиев Қобыланды құрылысындағы ерекшелік оқиғаның күрделі
шиеленісінде жатыр деп санайды. Мұны ғалымның пайымдауын негізге ала отырып
таратып көрсетер болсақ
Бірінші – Қобыландыға құрдасы Қараман сөзі қамшы болып, Құртқаны
өлтірмек ниетпен ауылға шабуы.
Екінші – Қазанға аттанарда жақындарының мұң-зарына тап болуы.
Үшінші – сол сапарда түрлі табиғат қиындықтарына ұшырауы.
Төртінші – бекем бекітілген қорғаннан ат қарғытып, қаһарлы Қазанмен
жекпе-жекке шығуы.
Бесінші – пірлері тайып Көбіктінің тұтқыны болуы.
Алтыншы – елін жау шауып кетіп, абдырап сасуы.
Жетінші – Алшағыр жұртындағы жауларының батырдан күші басымдау келуі.
Қобыланды батыр жырының тілі өзінің көркемдік қуатымен ерекшелене
білген жырлардың бірі. Бұл жөнінде жырды зерттеушілер түрлі деңгейде пікір
білдіргендігі белгілі. Кеңес кезеңінде Қобыландының тіліне қатысты алғаш
пікір айтқандар М. Әуезов, С. Сейфуллин, Қ. Жұмалиев т. б.
М. Әуезов өзінің 1927 жылғы Әдебиет тарихы еңбегінде: Қобыланды
өлеңі, ескі қазақ әдебиетінде үлкен, елеулі орын алатын жырдың бірі. Бұның
өлеңі күшті ақындықпен, шалымды қиялмен жазылған өлең. Жырдағы Қобыландының
үй ішімен қоштасуы, Тайбурылдың шабысы, Қазан мен Қобыландының айтысы
сияқты өлеңдер Қобыландыны соңғы, түзеп айтқан Марабай сияқты ақынның үлкен
ақындық қуатын білдіреді. Бұл сөздер, төселген жүйріктей толғаулы ақынды
танытады. Қиялы суреті көп сезімі күшті ақынды көзге көрсетеді - дейді
[11, 73 б.].
М. Әуезовтің бұл пікірінен жырдың сюжеті мен образдарынан бөлек, оның
сыртқы формасын да ашып көрсетуге көңіл бөлгендігін аңғарамыз.
С. Сейфуллин Қазақ әдебиетінде: Шеберлік ретінде Қобыланды жыры ескі
ел әдебиетінде ірі орын алатын жырдың бірі. Мұның жыры күшті ақындықпен
айтылған. Жырдағы Тайбурылды Құртқаның үйден алып шыққандағы еркелеуін
суреттеуі, Қобыландының үй ішімен қоштасуы, Тайбурылдың шабысы, Қазан мен
Қобыландының айтысы, Көбіктінің Ақмоншақ атының мінезі, Алшағырдың
батырлармен соғысқан шабысы – міне осы жырлардың бәрі әдемі тізілген,
дейді. Қобыландының жырына қарағанда, Марабайдың зор ақын екендігі айқын
көрінеді - деп ақынның жыр тізуінде көрінетін көркем тұстарды атап өтеді
[10, 348 б.].
Жоғарыда алынған екі сілтемеде де жырдың көркемдік ерекшелігіне қатысты
ой-пікірлер ақындық қуатты тануда дұрыстығына шәк келітірмейді. Бірақ
осында көркемдік әдіс неден көрінеді мәселесі ашылмай қалған.
Қобыланды батыр жырын Әдебиет теориясы (1938), Қазақ әдебиеті
(орта мектепке арналған оқулық 1941), Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының
мәселелері (1958) еңбектерінде жан-жақты ғылыми талдау жасаған
Қ. Жұмалиев аталмыш мәселені шешуде жалпылықтан нақтылыққа көшкен деп
толық айта аламыз,
Мұны эпостық жанрдың ең көне түрі батырлық жырлардың көркемдік
ерекшелігін айқындау барысындай айтқан мына бір пікірінен аңғарамыз:
Қобыланды тіл жағынан да көркем шығарманың қатарына жатады. Әсіресе,
өзінше ерекшелігі бар. Суреттелетін оқиға көбіне фигура әдісімен беріледі.
Әрине, көркем тілдердің басқа да не көркем шұрайлылары бар. тайбурылдың
бейнесін эпитет, теңеу арқылы жасайды. Бірақ, арнау және әсірелеу мен
суреттеу негізгі әдісі. Эпостың ішіндегі ең көркем, таңдамалы жерінің бірі
Тайбурылдың шабысы. Бұл жері дамыту, әсірелеумен беріледі.
Құнан менен құлжаның
Ұзатпай алдын тосады,
Көкқұтан мен Қарабай
Көл жағалап ұшқанша,
Белінен келіп басады.
...Сонымен қатар теңеулердің өзі де әсірелеу теңеуі болып келеді.
Көлденең тиген көк тасты
Тіктеп тиген тұяғы
Саз балшықтай иледі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Жаңбырдай тері сіркіреп,
Жауған күндей күркіреп
Қар суындай тасады, -
деген үзіндіні алсақ, мұндағы теңеулердің қайсысы болсын жай теңеу емес.
Әсірелей теңеуі. Осылар тәрізді асыра айту әдісін қолданушылық Қобыланды
эпосында басқа эпостардан гөрі басымырақ кездеседі - деп жырдың өзіне тән
ерекшелігін айқындай түседі [5, 71-72 бб.].
Бұл турасында профессор М. Тілеужанов пен доцент Қ. Мырзағалиев:
Эпостық жырларды зерттеудегі автордың бір ерекшелігі қай жырды алмасын,
оның барлық варианттарынан толық хабар бере кетеді және оларды
зерттеушілердің еңбектерін де қалдырмай атайды. Қаһармандық жырлардың
идеялық мазмұнын ашумен бірге олардың көркемдік ерекшеліктері де толық
қамтылады. Бұрынғы зерттеушілер қай жыр жөнінде болса да тілі бай, әрі
көркем деген бір өлшеммен өте шығатын еді. Ал Қажым бұл еңбегінде (Қазақ
эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері, 1958, - М. А.) әр жырдың көркемдік
әдістері неде, олар не үшін қолданылған және жеке-жеке көркемдік әдістер
қалай берілген деген сұрақтарға толық жауап береді - деп ғалымның эпикалық
жырларды зерттеудегі жетістіктерін дұрыс көрсетіп өтеді [14].
Қ. Жұмалиевтің 1941 жылғы орта мектептің 8-класына арнап жазылған
Қазақ әдебиеті оқулығы мен 1958 жылғы Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының
мәселелері еңбегінде Алпамыс батыр жыры Қобыланды батыр жырынан кейін
сөз болады. Мұның сыры біріншіден жырдың мотивтерінде ғалымның тілімен
айтсақ жырдың туу кезеңін білдіретін ескілік белгілерінде. Екінші, М.
Әуезовтің алғаш Әдебиет тарихы еңбегінде батырларды ұлы батыр, кіші
батыр деп бөліп, Қазақ халқының эпосы мен фольклоры зерттеуінде оның
орнына аға батыр, іні батыр деп бөліп көрсетуіне сүйенуден туындаса
керек. Біз мұны Қ. Жұмалиевтің Қобыланды батыр жырын талдау барысында екі
жерде аға батыр сөз тіркесін қолдануын негізге алып айтып отырмыз.
Эпостың жанрдың көне де көлемді түрлерінің бірі батырлар жыры десек,
олардың өзіндік бір ерекшелігі белгілі бір ел ішінде кейде туысқан елдердің
өз ішінде бірнеше варианттарының болуы. Қазақ әдебиетіндегі көп вариантты
туысқан түркі халықтарға ортақ жырдың бірі Алпамыс екені белгілі.
Алпамыс жырының туысқан түркі тілдес елдерге ортақ болуы олардың сюжет,
мотив, оқиға желісінің ұқсастығы мен айырмашылығы эпос зерттеуші ғалымдарды
қызықтырғаны белгілі.
Бұл жөнінде қазақ әдебиеттану ғылымында С. Сейфуллин біраз жайттың бетін
ашып бере алды. Ғалым Алпамыс Жиделі Байсынды мекен еткен қоңырат елінің
батыры еді деген әңгімені негізге ала отырып, жырдың қазақ, өзбек,
қарақалпақ елдеріне ортақ болу себебі қоңырат руының бір бөлігі қазақтарға
қосылып, қалғандары өзбек қарақалпақ жерінде сол ұлттардың өкілдері болып
қалуында жатыр деп есептейді.
С. Сейфуллин өзбек тіліндегі Алпамыста Байбөрі мен Байсары қатар өскен
бай дей келіп, Байсарының қалмақ жеріне көшуі өкпе-панамен байланысты деп
жазады. Ал, қандай өкпеменен көшкендігін зерттеуші атап көрсетпейді. Өзбек
тіліндегі Алпамыс жырын сөз ету барысында С. Сейфуллин
қазақ тіліндегі вариантына қарағанда өзбек тіліндегі вариантында көп
жерінде зар сарынмен айтылатындығын нақты мысалдармен ашып көрсетеді.
Бұл сөз жоқ туысқан елдерге ортақ рухани мұраны салыстырып зерттеудегі
тың ұмтылыстар. Бірақ кең көлемде таратылып ашылмаған. Бір ғана өзбек
вариантындағы бірді-екілі айырмашылықтарды атап өту аздық етеді. Қазақ
вариантындағы сюжет, мотив, оқиға желісін өзбек вариантындағы сюжет, мотив
оқиға желісімен салыстыру жағы да сөз болмаған. Дейтұрғанмен автордың екі
ел варианттарында айырмашылықтарды ашып көрсетудегі пікірлері кейінгі жырды
зерттеушілерге септігін тигізгені анық.
Қазақ әдебиеттану ғылымында туысқан елдерге ортақ батырлық жыр
варианттарындағы сюжет, мотив, оқиға желістеріндегі ұқсастықтар мен
айырмашылықтар туралы С. Сейфуллин еңбектерінде ашылмай қалған көп
мәселелер түйінінің қалай таратылғанын Қ. Жұмалиевтің эпостық жырларды
зерттеудегі салыстырма әдістерінен көре аламыз.
Қ. Жұмалиев Алпамыс батыр жырын Майкөт ақынның вариантын негізге ала
отырып, оны қарақалпақ, өзбек, башқұрт, алтай елдерінің варианттарымен
салыстыра зерттейді. Осы салыстыру барысында ғалым Алпамыстың өзге
эпостардан ерекшелігі түркі тілдес елдердің көпшілігіне таралуы екендігіне
тоқтала келіп, қазақ тіліндегі Алпамыс батыр жырының өзге тілдердегі
варианттар сюжетінен айырмашылығы мен бірлігі мәселесі неден көрінетіндігін
ашып көрсетеді.
Ғалым Алпамыс батыр жырының 1957 жылғы Майкөт ақын варианты аталған
сол кездегі соңғы басылымын қарақалпақ жырауы Жиемұрат Бекмұхаметұлы
вариантының бірінші бөлімінен салыстыра келе мынадай өзіндік ерекшеліктері
барын аңғартады.
Бұл варианттың (Майкөт варианты – М. А.) бірінші бөлімінде Жиемұрат
вариантының бірінші бөлімімен салыстырғанда көп өзгешеліктер бар. Ең
алдымен Жиемұраттағыдай, ат бәйгісі, күрес, жаушылық, қыздың сөзі т. б.
жоқ. Тайша хан мүлде аталмайды. Қалмақтың ханы да, батыры да Қараман
болады. Қараман Гүлбаршынды зорлап алмақшы болып жатқанда Алпамыс келеді.
Бұл жағдайларды тастағы жазу арқылы біледі, оны Гүлбаршын әдейі жазады.
Қалмаққа қарсы күресте Алпамысқа шектілерде көмектеседі, Қараман мен
Алпамыс еш жерде достаспайды, Алпамыс жеңілген қалмақ еліне Сарыбайды хан
сайлап қалдырады да, Гүлбаршынды алып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz