Әлеуметтану ғылымдар жүйесінде
1. ТАҚЫРЫП: Әлеуметтану әлеуметтік.гуманитарлық ғылымдар жүйесінде.
Жоспары.
1.Әлеуметтану ғылым ретінде
2. Әлеуметтану пәнінің институционалдануы, негізгі категориялары.
3. Әлеуметтану пәнінің өзге қоғамдық ғылымдармен байланысы.
4. Қоғамның дамуы заңдылықтары.
2. лекция тақырыбы. Әлеуметтану тарихының негізгі бағыттары.
Жоспары:
1. О. Конт әлеуметтану ғылымының негізін қалаушы.
2. Э. Дюркгейм, М.Вебер, П.Сорокин батыс әлеуметтану өкілдері және Ресейдегі әлеуметтанулық ойлардың дамуы.
3. Қазақстандағы әлеуметтік көзқарастар мен әлеуметтану ғылымы.
3. лекция тақырыбы. Нақты әлеуметтанулық зерттеу жұргізудің әдісі мен техникасы.
Жоспары:
1. Әлеуметтанулық зерттеулер түсінігі және оның қоғамдық ролі.
2. Әлеуметтік зерттеулерді жұргізудегі методологиялық негіз. Әлеуметтанулық зерттеулер бағдарламасын тұзу концепциялары.
3. Әлеуметтанулық зерттеулердің салалық қолданысы. Қоғамның экономикалық, саяси, мәдени жүйелерін зерттеудегі ролі.
4.ші лекция тақырыбы. Ақпараттарды өңдеу әдісі және олардың нәтижелерін талдау.
Жоспары.
1. Әлеуметтанулық зерттеулердегі ақпарат, дерек жинау әдістері.
2. Сандық және сапалық әдістер. Анкета, бақылау, сүрау салу, құжаттарды талдау әдістері зерттеу түрі ретінде.
5.лекция тақырыбы. Қоғам . әлеуметтік жүйе ретінде
Жоспары.
1. Қоғам ұғымы және оның әлеуметтік құрылымы, негізгі қағидалары.
2. Қоғамды зерттеудегі құрылымдық, жүйелі, функционалды бағыттар. Қоғам типтері.
3. Қоғамның ұш сатылы даму теориясы. Р. Арон, У. Ростоу.
4. Қазақстандық қоғамның дамуының негіздері.
6.лекция тақырыбы. Әлеуметтік құрылым және әлеуметтік стратификация
Жоспары.
1. Әлеуметтік құрылым түсінігі және ондағы негізгі теориялар.
2. Әлеуметтік стратификация теориясы. Әлеуметтік мобильділік.
3. Орта тап теориясы мен орта таптың рөлі мен орны.
7.ші лекция тақырыбы. Әлеуметтік институттар мен әлеуметтік процесстер.
Жоспары.
1. Әлеуметтік институттар ұғымы, оның негізгі түрлері.
2. Әлеуметтік процесс қоғам дамуының негізі ретінде.
8.ші лекция тақырыбы. Отбасы әлеуметтануы.
Жоспары.
1. Отбасы ұғымы, отбасы құрылымы.
2. Отбасы түрлері және оның қызметтері.
9.ші лекция тақырыбы. Тұлғаның әлеуметтануылық сипаттары.
Жоспары.
1. Тұлға, жеке адам, адам ұғымының ерекшеліктері. Тұлғаның қалыптасуын зерттеудегі бағыттар.
2. Тұлғаның әлеуметтануы.
3. Тұлға типтері және оның әлеуметтік сипаттары.
10.ші лекция тақрыбы. Девиация және әлеуметтік бақылау
Жоспары.
1. Әлеуметтік норма, әлеуметтік бақылау девиация ұғымдарының мәні.. Қоғамдағы девиациялық мінез құлықтың орын алуын зерттеудегі социологиялық, психологиялық, антропологиялық бағыт.
2. Аномия, тұлға маргиналдылығы девиациялық мінез құлық түрі ретінде.
3. Қазақстандық қоғамның дамуындағы дағдарысты жағдайлар.
11.ші лекция тақырыбы. Саяси әлеуметтану
Жоспары.
1. Саяси жүйе және әлеуметтік.саяси процесс ұғымдары. Саяси әлеуметтану.
2. Саяси өмірге қатысуға әлеуметтанулық талдау. Топтар және саяси процесс. Қысым топтары.
3. Саяси партиялар әлеуметтанулық зерттеудің объектісі ретінде. "Саяси мәдениет" түсінігі. Саяси өмірдің әлеуметтік механизмдері.
12.ші лекция тақырыбы. Мәдениет әлеуметтануы.
Жоспары.
1. Мәдениетті әлеуметтанулық талдау. Мәдениеттің мәні. Мәдениет және әлеуметтану.
2. Мәдениеттің әртүрлі элементтерінің қызметтері: тіл, қатынас, құндылықтар, тәртіп және нормалар. Мәдениет пен идеологияның қарым. қатынасын әлеуметтанулық талдау.
3. Мәдениет түрлері: элитарлық, халықтық және бұқаралық. Субмәдениет және қарсы мәдениет ұғымдары. Қазақ мәдениетінің ерекшеліктерін, дәстүрлі қазақ құндылықтарының өзгеруін әлеуметтанулық талдау.
13.ші лекция тақырыбы. Экономикалық әлеуметтану.
Жоспары.
1. Экономикалық әлеуметтанудың әлемдік ғылымда қалыптасуы. Экономикалық әлеуметтанудың мәртебесі мен ерекшелігі.
2. Экономикалық білімнің құрылымы. Экономикалық әлеуметтану бойынша зерттеудің өзекті мәселелері мен бағыттары.
3. Экономикалық жүйенің әлеуметтанулық талдауы. Экономикалық жүйенің типтері. Нарықтық экономиканың әлеуметтік мәселелері.
14.ші лекция тақырыбы. Білім әлеуметтануы.
Жоспары.
1. Білім берудегі түрлі концепциялар. Білім беру сараптайтын кұрылым ретінде.
2 Білім беру процесінің сатылары: мектепке дейінгі, бастауыш мектеп, орта, жоғары. Бұқаралық және элитарлық білім беру. Мемлекеттік және жеке меншік жоғары оқу орындары.
3.Орталықтандырылған және орталықтандырылмаған білім беру. Техникалық және гуманитарлық білім беру.
15.ші лекция тақырыбы. Бұқаралық коммуникация әлеуметтануы.
Жоспары.
1. Бұқаралық коммуникация әлеуметтануының зерттеу объектісі, пәні және категориялары. Бұқаралық коммуникация әлеуметтануы . әлеуметтанудың қазіргі бағыттарының бірі.
2. Бұқаралық коммуникация механизмдері мен заңдылықтары.
3. Бұқаралық коммуникация құралдары (кино, баспа, театр, радио және теледидар, музыка,). Бұқаралық коммуникация және мәдениет.
Жоспары.
1.Әлеуметтану ғылым ретінде
2. Әлеуметтану пәнінің институционалдануы, негізгі категориялары.
3. Әлеуметтану пәнінің өзге қоғамдық ғылымдармен байланысы.
4. Қоғамның дамуы заңдылықтары.
2. лекция тақырыбы. Әлеуметтану тарихының негізгі бағыттары.
Жоспары:
1. О. Конт әлеуметтану ғылымының негізін қалаушы.
2. Э. Дюркгейм, М.Вебер, П.Сорокин батыс әлеуметтану өкілдері және Ресейдегі әлеуметтанулық ойлардың дамуы.
3. Қазақстандағы әлеуметтік көзқарастар мен әлеуметтану ғылымы.
3. лекция тақырыбы. Нақты әлеуметтанулық зерттеу жұргізудің әдісі мен техникасы.
Жоспары:
1. Әлеуметтанулық зерттеулер түсінігі және оның қоғамдық ролі.
2. Әлеуметтік зерттеулерді жұргізудегі методологиялық негіз. Әлеуметтанулық зерттеулер бағдарламасын тұзу концепциялары.
3. Әлеуметтанулық зерттеулердің салалық қолданысы. Қоғамның экономикалық, саяси, мәдени жүйелерін зерттеудегі ролі.
4.ші лекция тақырыбы. Ақпараттарды өңдеу әдісі және олардың нәтижелерін талдау.
Жоспары.
1. Әлеуметтанулық зерттеулердегі ақпарат, дерек жинау әдістері.
2. Сандық және сапалық әдістер. Анкета, бақылау, сүрау салу, құжаттарды талдау әдістері зерттеу түрі ретінде.
5.лекция тақырыбы. Қоғам . әлеуметтік жүйе ретінде
Жоспары.
1. Қоғам ұғымы және оның әлеуметтік құрылымы, негізгі қағидалары.
2. Қоғамды зерттеудегі құрылымдық, жүйелі, функционалды бағыттар. Қоғам типтері.
3. Қоғамның ұш сатылы даму теориясы. Р. Арон, У. Ростоу.
4. Қазақстандық қоғамның дамуының негіздері.
6.лекция тақырыбы. Әлеуметтік құрылым және әлеуметтік стратификация
Жоспары.
1. Әлеуметтік құрылым түсінігі және ондағы негізгі теориялар.
2. Әлеуметтік стратификация теориясы. Әлеуметтік мобильділік.
3. Орта тап теориясы мен орта таптың рөлі мен орны.
7.ші лекция тақырыбы. Әлеуметтік институттар мен әлеуметтік процесстер.
Жоспары.
1. Әлеуметтік институттар ұғымы, оның негізгі түрлері.
2. Әлеуметтік процесс қоғам дамуының негізі ретінде.
8.ші лекция тақырыбы. Отбасы әлеуметтануы.
Жоспары.
1. Отбасы ұғымы, отбасы құрылымы.
2. Отбасы түрлері және оның қызметтері.
9.ші лекция тақырыбы. Тұлғаның әлеуметтануылық сипаттары.
Жоспары.
1. Тұлға, жеке адам, адам ұғымының ерекшеліктері. Тұлғаның қалыптасуын зерттеудегі бағыттар.
2. Тұлғаның әлеуметтануы.
3. Тұлға типтері және оның әлеуметтік сипаттары.
10.ші лекция тақрыбы. Девиация және әлеуметтік бақылау
Жоспары.
1. Әлеуметтік норма, әлеуметтік бақылау девиация ұғымдарының мәні.. Қоғамдағы девиациялық мінез құлықтың орын алуын зерттеудегі социологиялық, психологиялық, антропологиялық бағыт.
2. Аномия, тұлға маргиналдылығы девиациялық мінез құлық түрі ретінде.
3. Қазақстандық қоғамның дамуындағы дағдарысты жағдайлар.
11.ші лекция тақырыбы. Саяси әлеуметтану
Жоспары.
1. Саяси жүйе және әлеуметтік.саяси процесс ұғымдары. Саяси әлеуметтану.
2. Саяси өмірге қатысуға әлеуметтанулық талдау. Топтар және саяси процесс. Қысым топтары.
3. Саяси партиялар әлеуметтанулық зерттеудің объектісі ретінде. "Саяси мәдениет" түсінігі. Саяси өмірдің әлеуметтік механизмдері.
12.ші лекция тақырыбы. Мәдениет әлеуметтануы.
Жоспары.
1. Мәдениетті әлеуметтанулық талдау. Мәдениеттің мәні. Мәдениет және әлеуметтану.
2. Мәдениеттің әртүрлі элементтерінің қызметтері: тіл, қатынас, құндылықтар, тәртіп және нормалар. Мәдениет пен идеологияның қарым. қатынасын әлеуметтанулық талдау.
3. Мәдениет түрлері: элитарлық, халықтық және бұқаралық. Субмәдениет және қарсы мәдениет ұғымдары. Қазақ мәдениетінің ерекшеліктерін, дәстүрлі қазақ құндылықтарының өзгеруін әлеуметтанулық талдау.
13.ші лекция тақырыбы. Экономикалық әлеуметтану.
Жоспары.
1. Экономикалық әлеуметтанудың әлемдік ғылымда қалыптасуы. Экономикалық әлеуметтанудың мәртебесі мен ерекшелігі.
2. Экономикалық білімнің құрылымы. Экономикалық әлеуметтану бойынша зерттеудің өзекті мәселелері мен бағыттары.
3. Экономикалық жүйенің әлеуметтанулық талдауы. Экономикалық жүйенің типтері. Нарықтық экономиканың әлеуметтік мәселелері.
14.ші лекция тақырыбы. Білім әлеуметтануы.
Жоспары.
1. Білім берудегі түрлі концепциялар. Білім беру сараптайтын кұрылым ретінде.
2 Білім беру процесінің сатылары: мектепке дейінгі, бастауыш мектеп, орта, жоғары. Бұқаралық және элитарлық білім беру. Мемлекеттік және жеке меншік жоғары оқу орындары.
3.Орталықтандырылған және орталықтандырылмаған білім беру. Техникалық және гуманитарлық білім беру.
15.ші лекция тақырыбы. Бұқаралық коммуникация әлеуметтануы.
Жоспары.
1. Бұқаралық коммуникация әлеуметтануының зерттеу объектісі, пәні және категориялары. Бұқаралық коммуникация әлеуметтануы . әлеуметтанудың қазіргі бағыттарының бірі.
2. Бұқаралық коммуникация механизмдері мен заңдылықтары.
3. Бұқаралық коммуникация құралдары (кино, баспа, театр, радио және теледидар, музыка,). Бұқаралық коммуникация және мәдениет.
Жоғары оқу орындарының оқу жоспарына әлеуметтану пәні дербес ғылым ретінде 90-жылдардың басында енгізілді. Әлеуметтануды оқып үйренудегі мақсат - өзімізге бейтаныс адамдар мен олар ұйымдасқан бірлестіктер арасындағы кұнде кездесетін әдетті қатынастарды жаңа тұрғыдан дұрыс түсіну, әлеуметтік мәселелерді зерттеуге деген ынта – жігерді арттыру.
Әлеуметтік білімнің негізгі қызметі-әлеуметтік құбылыстар мен проблемаларды дұрыс түсініп, олардың пайда болу, бой көрсету себептерін ашу, оларды шешудің әртүрлі жолдарын танып білу.
Бұл ғылымның «социология» деген атауы латын, грек сөздерінен құралған: «societas»-латын тілінде қоғам, «logos» грекше ілім, ұғым деген сөз. Демек социология қоғам туралы ілім деген мағынаны білдіреді. Бірақ қоғам басқа да ғылымдардың зерттеу обьектісі болып табылады. Сондықтан әлеуметтану – қоғам туралы ғылым деумен шектелсек, бұл ғылымның өзіне тән обьектісі мен пәнін ашып бере алмайды.
«Қоғам» деген термин әлеуметтануда адамдар арасында болып жатқан алуан түрлі қарым-қатынастардың күрделі жиынтығын білдіреді. Сондықтан, жалпы алғанда, қоғам барлық қоғамдық ғылымдардың зерттеу обьектісі бола отырып, сонымен қатар әрбір ғылым өзінің ерекше зерттеу объектісін бөліп алады. Экономика ғылымдарының объектісі-өндіріс, өндірістік қатынастар, тұтыну мәселелері. Экономика саласымен салыстырғанда, саясаттанудың өз ерекшелігі бар. Саясаттану саяси билік жұргізу мәселелерімен тікелей байланысты. Бұл политологияның, саяси ғылымдардың обьектісі. Қоғамның рухани өмірін, яғни рухани байлықты өндіру, тарату ісімен, адамдардың рухани қажеттерін өтеудің жолдарын, түрлері мен әдістерін зерттейтін мәдениеттану, педагогика, психология сияқты бірқатар ғылымдар бар. Міне бұдан көптеген қоғамдық ғылымдардың зерттейтін объектісі –тұтас қоғам емес, оның белгілі бір саласы ғана екенін түсіну қиын емес.
Демек әлеуметтану қоғамды тұтас қарастырмайды, тек сол қоғамның әлеуметтік өмірін ғана зерттейді. Яғни, адамдардың айтарлықтай кең қауымдастықтарының арасындағы (таптар, халықтар және басқа әлеуметтік топтар, ұлттар т.б.) және осы қауымдастықтардың өкілі ретінде көзге тұсетін жеке адамдар арасындағы әлеуметтік қатынастарды қарастырады. Осы қатынастардың субъектілерінің ерекшеліктеріне сәйкес әлеуметтік қатынастар әлеуметтік топтар (топтар мен әлеуметтік таптар), әлеуметтік-демографиялық (ерлер, әйелдер, балалар, жастар, зейнеткерлер, отбасы мүшелері), әлеуметтік территориялық (қала, село тұрғындары), әлеуметтік-этникалық (ұлттық, халықтық топтар), әлеуметтік-кәсіптік (еңбек коллективтері, кәсіптік бірлестіктер), жеке адамдар арасындағы қатынастар болып бөлінеді. Сонымен, әлеуметтік өмірдің өзегі-адамдардың және олардың бірлестіктерінің іс-әрекеттер, өзара байланыстары. Осыған сәйкес әлеуметтану адамдардың өзара қарым-қатынасында білдіретін мінез-құлқы жайлы ғылым деуге де болады.
Әлеуметтік білімнің негізгі қызметі-әлеуметтік құбылыстар мен проблемаларды дұрыс түсініп, олардың пайда болу, бой көрсету себептерін ашу, оларды шешудің әртүрлі жолдарын танып білу.
Бұл ғылымның «социология» деген атауы латын, грек сөздерінен құралған: «societas»-латын тілінде қоғам, «logos» грекше ілім, ұғым деген сөз. Демек социология қоғам туралы ілім деген мағынаны білдіреді. Бірақ қоғам басқа да ғылымдардың зерттеу обьектісі болып табылады. Сондықтан әлеуметтану – қоғам туралы ғылым деумен шектелсек, бұл ғылымның өзіне тән обьектісі мен пәнін ашып бере алмайды.
«Қоғам» деген термин әлеуметтануда адамдар арасында болып жатқан алуан түрлі қарым-қатынастардың күрделі жиынтығын білдіреді. Сондықтан, жалпы алғанда, қоғам барлық қоғамдық ғылымдардың зерттеу обьектісі бола отырып, сонымен қатар әрбір ғылым өзінің ерекше зерттеу объектісін бөліп алады. Экономика ғылымдарының объектісі-өндіріс, өндірістік қатынастар, тұтыну мәселелері. Экономика саласымен салыстырғанда, саясаттанудың өз ерекшелігі бар. Саясаттану саяси билік жұргізу мәселелерімен тікелей байланысты. Бұл политологияның, саяси ғылымдардың обьектісі. Қоғамның рухани өмірін, яғни рухани байлықты өндіру, тарату ісімен, адамдардың рухани қажеттерін өтеудің жолдарын, түрлері мен әдістерін зерттейтін мәдениеттану, педагогика, психология сияқты бірқатар ғылымдар бар. Міне бұдан көптеген қоғамдық ғылымдардың зерттейтін объектісі –тұтас қоғам емес, оның белгілі бір саласы ғана екенін түсіну қиын емес.
Демек әлеуметтану қоғамды тұтас қарастырмайды, тек сол қоғамның әлеуметтік өмірін ғана зерттейді. Яғни, адамдардың айтарлықтай кең қауымдастықтарының арасындағы (таптар, халықтар және басқа әлеуметтік топтар, ұлттар т.б.) және осы қауымдастықтардың өкілі ретінде көзге тұсетін жеке адамдар арасындағы әлеуметтік қатынастарды қарастырады. Осы қатынастардың субъектілерінің ерекшеліктеріне сәйкес әлеуметтік қатынастар әлеуметтік топтар (топтар мен әлеуметтік таптар), әлеуметтік-демографиялық (ерлер, әйелдер, балалар, жастар, зейнеткерлер, отбасы мүшелері), әлеуметтік территориялық (қала, село тұрғындары), әлеуметтік-этникалық (ұлттық, халықтық топтар), әлеуметтік-кәсіптік (еңбек коллективтері, кәсіптік бірлестіктер), жеке адамдар арасындағы қатынастар болып бөлінеді. Сонымен, әлеуметтік өмірдің өзегі-адамдардың және олардың бірлестіктерінің іс-әрекеттер, өзара байланыстары. Осыған сәйкес әлеуметтану адамдардың өзара қарым-қатынасында білдіретін мінез-құлқы жайлы ғылым деуге де болады.
1. Әбсаттаров Р. М. Дәкенов. Әлеуметтану. Оқулық. Алматы. 2004., 2007ж.
2.Әлемдік әлеуметтану антлогиясы. Алматы. Қазақстан. 10 томдық. 2006ж.
3.Икенов А.И. Әлеуметтану негіздері. Алматы. Экономика. 2004ж.
4.Қарабаев Ш. Әлеуметтану негіздері. Алматы. 2008ж.
5.Ғабдуллина Қ. Құқық әлеуметтануы. Алматы. 2005ж.
6.Рахметов К.Ж., Болатова А.Н. Социология. Алматы. 2005ж.
7.Оданова Р.К. Жалпы әлеуметтану. Лекциялар курсы. Шымкент. 2004ж.
8.Айбеков Б.Ө., Абенов К.К. Әлеуметтану. Оқу құралы. Шымкент. 2003ж.
9.Смелзер Н. Социология. М., 1994. Гл. 9.
2.Әлемдік әлеуметтану антлогиясы. Алматы. Қазақстан. 10 томдық. 2006ж.
3.Икенов А.И. Әлеуметтану негіздері. Алматы. Экономика. 2004ж.
4.Қарабаев Ш. Әлеуметтану негіздері. Алматы. 2008ж.
5.Ғабдуллина Қ. Құқық әлеуметтануы. Алматы. 2005ж.
6.Рахметов К.Ж., Болатова А.Н. Социология. Алматы. 2005ж.
7.Оданова Р.К. Жалпы әлеуметтану. Лекциялар курсы. Шымкент. 2004ж.
8.Айбеков Б.Ө., Абенов К.К. Әлеуметтану. Оқу құралы. Шымкент. 2003ж.
9.Смелзер Н. Социология. М., 1994. Гл. 9.
ТАҚЫРЫП: Әлеуметтану әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар жүйесінде.
Жоспары.
1.Әлеуметтану ғылым ретінде
1. Әлеуметтану пәнінің институционалдануы, негізгі категориялары.
2. Әлеуметтану пәнінің өзге қоғамдық ғылымдармен байланысы.
3. Қоғамның дамуы заңдылықтары.
1. Жоғары оқу орындарының оқу жоспарына әлеуметтану пәні дербес ғылым
ретінде 90-жылдардың басында енгізілді. Әлеуметтануды оқып үйренудегі
мақсат - өзімізге бейтаныс адамдар мен олар ұйымдасқан бірлестіктер
арасындағы кұнде кездесетін әдетті қатынастарды жаңа тұрғыдан дұрыс түсіну,
әлеуметтік мәселелерді зерттеуге деген ынта – жігерді арттыру.
Әлеуметтік білімнің негізгі қызметі-әлеуметтік құбылыстар мен
проблемаларды дұрыс түсініп, олардың пайда болу, бой көрсету себептерін
ашу, оларды шешудің әртүрлі жолдарын танып білу.
Бұл ғылымның социология деген атауы латын, грек сөздерінен
құралған: societas-латын тілінде қоғам, logos грекше ілім, ұғым деген
сөз. Демек социология қоғам туралы ілім деген мағынаны білдіреді. Бірақ
қоғам басқа да ғылымдардың зерттеу обьектісі болып табылады. Сондықтан
әлеуметтану – қоғам туралы ғылым деумен шектелсек, бұл ғылымның өзіне тән
обьектісі мен пәнін ашып бере алмайды.
Қоғам деген термин әлеуметтануда адамдар арасында болып жатқан алуан
түрлі қарым-қатынастардың күрделі жиынтығын білдіреді. Сондықтан, жалпы
алғанда, қоғам барлық қоғамдық ғылымдардың зерттеу обьектісі бола отырып,
сонымен қатар әрбір ғылым өзінің ерекше зерттеу объектісін бөліп алады.
Экономика ғылымдарының объектісі-өндіріс, өндірістік қатынастар, тұтыну
мәселелері. Экономика саласымен салыстырғанда, саясаттанудың өз ерекшелігі
бар. Саясаттану саяси билік жұргізу мәселелерімен тікелей байланысты. Бұл
политологияның, саяси ғылымдардың обьектісі. Қоғамның рухани өмірін, яғни
рухани байлықты өндіру, тарату ісімен, адамдардың рухани қажеттерін өтеудің
жолдарын, түрлері мен әдістерін зерттейтін мәдениеттану, педагогика,
психология сияқты бірқатар ғылымдар бар. Міне бұдан көптеген қоғамдық
ғылымдардың зерттейтін объектісі –тұтас қоғам емес, оның белгілі бір саласы
ғана екенін түсіну қиын емес.
Демек әлеуметтану қоғамды тұтас қарастырмайды, тек сол қоғамның
әлеуметтік өмірін ғана зерттейді. Яғни, адамдардың айтарлықтай кең
қауымдастықтарының арасындағы (таптар, халықтар және басқа әлеуметтік
топтар, ұлттар т.б.) және осы қауымдастықтардың өкілі ретінде көзге тұсетін
жеке адамдар арасындағы әлеуметтік қатынастарды қарастырады. Осы
қатынастардың субъектілерінің ерекшеліктеріне сәйкес әлеуметтік қатынастар
әлеуметтік топтар (топтар мен әлеуметтік таптар), әлеуметтік-демографиялық
(ерлер, әйелдер, балалар, жастар, зейнеткерлер, отбасы мүшелері),
әлеуметтік территориялық (қала, село тұрғындары), әлеуметтік-этникалық
(ұлттық, халықтық топтар), әлеуметтік-кәсіптік (еңбек коллективтері,
кәсіптік бірлестіктер), жеке адамдар арасындағы қатынастар болып бөлінеді.
Сонымен, әлеуметтік өмірдің өзегі-адамдардың және олардың бірлестіктерінің
іс-әрекеттер, өзара байланыстары. Осыған сәйкес әлеуметтану адамдардың
өзара қарым-қатынасында білдіретін мінез-құлқы жайлы ғылым деуге де болады.
Әлеуметтану ғылымының ішкі логикасын, оның пәнін ашатын, әлеуметтік
құбылыстар мен процестердің мәнін танып білудің тірегі-категориялар мен
заңдары. Категориялар-әлеуметтік болмыстың мәнді жақтарын, қасиет –
белгілерін, құрылымдық элементтерін бейнелендіретін негізгі ғылыми ұғымдар.
Ал осылардың арасындағы ішкі және қажетті байланыстар мен қатынастарды
бейнелендіретін ұғымдар – заңдар болып табылады.
Әлеуметтану ғылымының негізгі категориясы әлеуметтік ұғымы. Бұл ұғым
әлеуметтік жүйе, әлеуметтік құрылыс, әлеуметтік институт т.б. көлемді
ұғымдарды қамтиды. Бұлардың әрқайсысы өз алдына бірнеше маңызды
категорияларға бөлінеді. Мәселен, әлеуметтік топ категориясы тап,
әлеуметтік қабат, халық, отбасы ұғымдарымен тікелей байланысты.
Әлеуметтану әлеуметтік болмысты, социумды зерттейтін ғылым
болғандықтан, оның заңдары да әлеуметтік сипатта болады, яғни қоғамның,
әлеуметтік қауымдастықтардың, топтармен жеке адамдардың іс-әрекеттері мен
өзара байланыстарының заңы болып табылады. Әлеуметтік заңдар адамдардың
және олардың топтарының мінез-құлқын реттейді, жеке адамдар мен олардың
қоғамдастықтарының арасындағы қарым-қатынстарды анықтайды. Ол заңдар
адамдардың және олардың бірлестіктерінің іс-әрекеттерінен көрініс береді.
Әлеуметтік заңдарға, мысалы, әлеуметтік жіктелу, бірігу заңдары, әлеуметтік
мобильдік (бір топтан басқасына өту) заңы, қоғамдық өмірдің
интернационалдануы, жеке адамның әлеуметтенуі т.б. заңдар жатады. Олардың
сипатына көрініс беруіне қарай динамикалық және статистикалық заңдарға
бөлінеді. Динамикалық заңдар нақты жағдайда өз ретімен болатын оқиғалар
арасындағы бір мәнді, қатаң байланысты көрсетеді., олардың бағытын, түрлері
мен факторларын анықтап береді. Статистикалық заңдар әлеуметтік
құбылыстарды қатаң қажеттілік тұрде айқындамай, белгілі бір ықтималдыққа
жол береді, сөйтіп әлеуметтік өзгерістердің негізгі бағыты мен тенденциясын
ғана көрсетеді.
2. Әлеуметтану білімінің мәні оның құрылымынан көрінеді. Алынған
білім деңгейіне қарай әлеуметтану теориялық және эмпирикалық болып
бөлінеді. Теориялық деңгейде әлеуметтік өмір саласында жинақталған нақты
материялдардың терең талдануы жұргізіледі, оның даму тенденциялары
анықталады, негізгі категориялар мен заңдарға талдау жасалынады.
Эмпирикалық деңгейде бақылау, сауал жұргізу, құжаттарға талдау жасау,
статистикалық мәліметтер негізінде эмпирикалық материал жинақталады, сондай-
ақ алынған материалдың алғашқы өңделуі жұргізіледі.
Іргелі және қолданбалы әлеуметтанудың айырмашылықтары көрсетіледі.
Алғашқысы теория мен методологияны жетілдірумен, екіншісі - әлеуметтік
өмірдің құрылымының іс-тәжирибелік мәселелерін зерттеумен айналысады.
Әлеуметтану білімін сондай-ақ ұш деңгейге жіктеуге болады:
Біріншісі - жалпы теориялық әлеуметтану. Бұл біртұтас социумның
өмір сүруі мен дамуының жалпы заңдылықтарын анықтауға бағытталған
макросоциологиялық зерттеу болып табылады.
Екіншісі-әлеуметтік жүйенің жекелеген құрамдас бөлімдерінің әрекет
етуі мен өзара байланыстарының заңдылықтарын зерттеуге бағытталған
жалпылығы орташа социология.
Үшіншісі - микросоциология. Ол жекелеген адамдардың қимылы мен өзара
қарым – қатынасын, мінез-құлқын бақылау арқылы әлеуметтік құбылыстар мен
процестерді зерттейді.
Әлеуметтану білімінің құрылымы осындай. Әлеуметтану ғылымының мәні
сондай-ақ оның қоғамда орындайтын қызметіне қарай анықталады.
1. Теориялық-танымдық қызметі. Әлеуметтану қоғамының сондай-ақ
оның жеке құрылымдарының қызметі мен даму заңдарын, оны
жинаудың әдістерін, әлеуметтік фактілер туралы білімді
анықтайды.
2. Іс-тәжирибелік қызмет адамдардың әлеуметтік өмірін жетілдіру
бойынша практикалық ұсыныстарды беретін қолданбалы
әлеуметтанумен де тығыз байланысты.
3. Дұниетанымдық қызмет. Бұл ғылым өз зерттеулері арқылы қоғамның
әлеуметтік-саяси өміріне қатысады, қоғамның ілгерілеуіне ықпал
етеді.
4. Сындық қызмет. Әлеуметтану Әлеуметтану теорияларына сын көзбен
қарайды, тұлғаның қызығушылығы тарапынан танымдық дұниені
бағалайды.
5. Бағалау қызметі зерттелінуші әлеуметтік өмірге әлеуметтік
бағдар жасаумен (қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді)
байланысты.
3. Әлеуметтанудың ғылым ретіндегі ерекшелігі басқа қоғамдық ғылымдармен
арақатынасын айқындаумен танылады. Әлеуметтану тұтас қоғамды ғана емес,
сонымен бірге оның жеке бөлшектерін, бөлімдерін де зерттейтін ғылым. Қоғам
- өте күрделі объект, бір ғана ғылымның аумағында зерттеу мүмкін емес. Тек
қана бірнеше ғылымның жетістіктерін біріктіре отырып, күрделі құрылым,
адамзат қоғамын толық және қарама-қайшылықсыз зерттеп, жүйелі баяндауға
болады.
Әлеуметтану басқа пәндермен тығыз байланысты . Психология, әлеуметтік
психология, саяси ғылымдар және этнография ғылымдар білімінің жүйесімен
байланыста әлеуметтік білімді құрайды. Туыстас пәндер-бір-бірінен ұғымдар
мен категорияларды алып пайдаланып, зерттеу нәтижелері, тәсілдері және
теориялық жаңалықтарымен алмасады. Әлеуметтанушылар өз зерттеулерінде
психология, экономика, социология т.б. қоғамдық пәндердің методтарын еркін
қиыстырып пайдаланады.
Басқа ғылымдармен салыстырғанда әлеуметтану мәселеге жан-жақты кең
көлемде қарайды. Ол бұқараның мінез-құлқын жүйелеп зерттеуге мүмкіндігі
бар, сондықтан статистикаға жақындайды. Алайда оның адамның ішкі дұниесіне
еніп, зерттеуге мүмкіндігі жоқ.
Қазіргі кезде ғылымдар арасында әлеуметтануды гумантитарлық ғылымдар
жүйесіне ме, әлде әлеуметтанулық ғылымдар жүйесіне жатқызу керек пе деген
сауалға ортақ пікір қалыптасқан жоқ. Бір жағынан әлуметтану, психология,
әлеуметтік психология, экономика, саясаттану әлеуметтік ғылымдар жүйесіне
кіреді. Олар бір-бірімен тығыз байланысып, тығыз ғылыми одақ құрады.
Гуманитарлық пәндер жүйесіне тарих, философия, әдебиеттану,
мәдениеттану кіреді. Гуманитарлық ғылымдар қарапайым модельдерге бағалау
пікірлерге, сапалы методтарға сұйенсе, әлеуметтік ғылымдар – формальды
модельдерге, математикалық аппаратқа және сандық білімге арқа сұйейді. Екі
ғылым арасындағы тағы бір айырмашылық гуманитарлық ғылымдар рух, мәдениет,
құндылықтар әлемін зерттейді, ал әлеуметтік пәндер бұларды қарастырмайды.
Екінші жағынан, әлеуметтанудың философия, тарих мәдениеттанумен көп
ұқсастығы бар. Мұндай жағдайды әлеуметтануды гуманитарлық ғылымдар жүйесіне
жатқызуға болады.
Мұндай жағдайда әлеуметтануды екі статусты: әлеуметтік және
гуманитарлық ғылым ретінде қарастыруға болады. Әлеуметтануды әлуметтік
ғылым ретінде қарастырғанда үлкен әлеуметтік топтың өкілі ретінде
адамдардың мінез-құлқы туралы, қоғамның құрылымы, қызмет етуінің обьективті
заңдылықтарын оған кіретін әлеуметтік институттармен бірге статистикалық
мағлұматтарға сұйене отырып зерттейтін ғылым деуге болады.
Әлеуметтану басқа ғылымдармен салыстырғанда кейін пайда болып басқа
ғылымдардың ұғымдарын, нақты статистикалық нәтижелерін, таблицалық
мәліметтерін, графиктері мен ұғымдық схемаларын, теориялық схемаларын
қабылдап алды. Философиядан әлеуметтануға қоғам, адам, құндылықтар,
индивид, прогресс, даму және бірнеше т.б. ал театр өмірі тарапынан рөл,
юриспруденциядан- статус ұғымдары енді. Әлеуметтану өз тарапынан
әлеуметтендіру, девиантты, делингвентті мінез-құлық, интеракция сияқты
ұғымдарын қосты. Экономистерден әлеуметтану: капитал, еңбек, еңбекті
ұйымдастыру, ақша, рынок, бюджет, меншік, тауар т.б. терминдерді қабылдады.
Сонымен әлеуметтану ғылымын қоғамдық ғылымдармен арақатынасын қысқаша
қарастырып көрелік. Әлеуметтану мен әлеуметтік философияның арақатынасын
қарастырғанда ең алдымен әлеуметтанудың философиялық ғылымдарға
жатпайтынын, өйткені ол әлеуметтік философияға қарағанда жалпылығы
әлдеқайда төмен заңдылықтарды қарастыратынын атап көрсеткен жөн. Олардың
тығыз байланысын анықтайтын мәселе- екеуі де қоғамды жүйелі тұрде тұтас
әлеуметтік организм түрінде қарастырады. Бірақ әлеуметтік философия қоғамды
бүкіл дұние ғаламның ерекше, құрамдас бөлігі ретінде қарастырып, оны жалпы
философиялық ұғымдардың,, категориялар мен заңдардың көмегімен түсіндіреді.
Әлеуметтік философия қоғам дамуын жалпы философиялық заңдардың, яғни
табиғат, қоғам және адам ойлауының ең жалпы заңдарының әлеуметтік көрінісі
тұрғысынан зерттейді. Әлеуметтік философия әлеуметтанудың жалпы теориялық
және методологиялық негізі болып табылады. Өйткені әлеуметтану қоғамдық
өмірге нақтылы талдау жасағанда, әлеуметтік философияның категориялары мен
заңдарын басшылыққа алады да оның қағидалары мен қорытындыларын анықтау,
нақтылау арқылы өзінің өмір шындығымен, практикамен байланысын кеңейте,
тереңдете тұседі.
Әлеуметтану мен тарих өзара бір-біріне әсерін тигізеді. Әлеуметтанулық
қорытындылар тарихи тәжирибеге, фактілерге сұйенеді, сөйтіп оның
табыстарына себепші болады, өмірден алшақтауына, шамадан тыс абстракциялық
жалпылауларға жол бермейді. Әлеуметтанулық зерттеулер тарихшыларға тарихи
процестерді терең талдауға көмектеседі. Осы екі ғылымның өзара байланысының
кұшеюі тарих әлеуметтануының тууына алып келеді. Сонымен, әлеуметтік
философиямен бірге социология да тарих ғылымы үшін жалпы теориялық және
методологиялық негіз болып табылады. Саясаттану мен әлеуметтанудың тығыз
байланысы мен өзара әсері саясат әлеуметтануы деп аталатын арнаулы
әлеуметтанулық теорияның тууынан айқын көрінеді. Солай болғанымен бірақ
бұлар өз алдына жеке ғылымдар. Әлеуметтану әлеуметтік болмысты, қоғамның
әлеуметтік өмірін зерттейтін ғылым болса, ал политология қоғамның саяси
болмысын, саяи өмірін зерттейді. Өздерінің пәні мен тәсіліне сәйкес
бұлардың әрқайсысы біртұтас қоғамдық құбылыстарды өз тұрғысынан ерекше
зерттейді. Әлеуметтану басқа да арнайы қоғамдық ғылымдармен тығыз
байланысты. Мысалы, құқықтану ғылымын алайық. Әлеуметтану құқықты, құқықтық
қатынастарды жеке-дара қарастырмай, бүкіл қоғамдық өмірдің бір бөлігі
ретінде қарап, әлеуметтанулық заңдардың құқық саласындағы көріністерін
қарастырады. Әлеуметтанудың алдына қоятын міндеті- құқыққа және оның
әлеуметтік рөліне әлеуметтік факторлардың, қатынастар мен институттардың
және әлуметтік ұйымдардың тигізетін әсерін анықтау.
1-ші лекцияға арналған бақылау сүрақтары:
1. Әлеуметтану қоғам, әлеуметтік қатынастар, өзара әрекет механизмдері,
әлеуметтік қауымдастықтың әрекет ету және даму заңдылықтары туралы ғылым
ретінде.
2.Әлеуметтанудың басқа әлеуметтік ғылымдармен байланысы: әлеуметтану және
философия, әлеуметтану және педагогика, әлеуметтану және психология,
әлеуметтану және саясаттану, әлеуметтану және экономика, әлеуметтану және
тарих.
3.Жаратылыстану ғылымдары жүйесінде әлеуметтанудың атқаратын ролі.
4. Әлеуметтанулық білімнің құрылымы. Макро және микро әлеуметтану.
Теориялық және қолданбалы әлеуметтану.
5.Әлеуметтанудың заңдары мен категориялары. Әлеуметтанудың әдістемесі.
Негізгі әдебиеттер:
1. Әбсаттаров Р. М. Дәкенов. Әлеуметтану. Оқулық. Алматы. 2004., 2007ж.
2.Әлемдік әлеуметтану антлогиясы. Алматы. Қазақстан. 10 томдық. 2006ж.
3.Икенов А.И. Әлеуметтану негіздері. Алматы. Экономика. 2004ж.
4.Қарабаев Ш. Әлеуметтану негіздері. Алматы. 2008ж.
5.Ғабдуллина Қ. Құқық әлеуметтануы. Алматы. 2005ж.
6.Рахметов К.Ж., Болатова А.Н. Социология. Алматы. 2005ж.
7.Оданова Р.К. Жалпы әлеуметтану. Лекциялар курсы. Шымкент. 2004ж.
8.Айбеков Б.Ө., Абенов К.К. Әлеуметтану. Оқу құралы. Шымкент. 2003ж.
9.Смелзер Н. Социология. М., 1994. Гл. 9.
2- лекция тақырыбы. Әлеуметтану тарихының негізгі бағыттары.
Жоспары:
1. О. Конт әлеуметтану ғылымының негізін қалаушы.
2. Э. Дюркгейм, М.Вебер, П.Сорокин батыс әлеуметтану өкілдері және
Ресейдегі әлеуметтанулық ойлардың дамуы.
3. Қазақстандағы әлеуметтік көзқарастар мен әлеуметтану ғылымы.
1. Әлеуметтанудың ғылым ретінде қалыптасуын француз философы Огюст Конттың
(1798-1857) есімімен байланыстырады, ол ғылыми айналысқа алғаш рет
әлеуметтану деген терминді енгізді. Конт нақты ғылым мен білімді
ұгіттеуші болды және әлеуметтанушыларды қоғамды қатаң ғылыми негізінде
зерттеуге шақырады. Оның пікірінше, әлеуметтану жалпы заңдарды зерттеуі
тиіс: а) ерекше әлеуметтік организм ретіндегі қоғамның тұтастығы; б)
адамзат (оның өткені, бұгінгісі, болашағы); в) бүкіл адамдар ұрпақтарының
органикалық тұтастығы ретінде түсіндірілетін адамзат; г) қазіргі елдер,
халықтар мен мемлекеттер жүйесі ретіндегі бұгінгі адамзат; д) адамзат
қызметі нәтижесінің объективтілігі; ж) адамдар санасы мен психологиясын
жетілдіру процестері; з) адамдар мінез-құлқы; и) адамдар идеялары мен ой-
пікірлерінің дамуы; к) отбасы, мемлекет және басқа да әлеуметтік
институттардың пайда болуы, өмір сүруі мен өзгеріске тұсуін анықтайтын
жалпы заңдар деңгейінде, сонымен қатар олардың нақты қоғамдық құрылыстары
мен формаларының заңдары деңгейінде қоғам туралы білімдерді біріктірген
әмбебап теориялық ғылым ретінде түсінеді.
Конттың көзқарасына сәйкес әлеуметтану мынадай әдістерді қолдануы
тиіс:
✓ Қоғамдық процестердің барысын қадағалау үшін бақылау;
✓ Эксперимент, яғни әдейі, арнайы жасалған өзгерістерге бақылау
жасау;
✓ Адамзат өмірін жануарлар дұниесімен салыстыру;
✓ әр түрлі елдер мен халықтардың өмірін белгілі бір көрсеткіштер
бойынша
салыстыру;
✓ тарихи талдау әдісі, әр түрлі тарихи кезеңде адамзаттың немесе
жекелеген
халықтардың әр түрлі қалпын салыстыру.
Алайда, бәрі бірдей оған бір ауыздан ұн қата алмады. Сондықтан да кейінірек
қоғамтануда екі бәсекелестік бағыт қалыптасты, ол: позитивизм және
антипозитивизм.
Конттың 1830 жылдары Позитивті философияның негізгі курстары атты
еңбегі жарық көрді. Міне, осы еңбегінде негізгі ойлары айтылады. Конт
негізін қалаған позитивзмнің (Латын тілінде positivus-жағымды) негізгі мәні
мынада, әлеуметтану субъективті пікір мен абстрактілі дәлелсіз
философиялыққа салынбауы керек. Ол қоғамды зерттейді, қоғам тірі табиғат
сияқты организм. Табиғат заңдары сияқты, оның дамуын объективті заңдар
басқарады. Сондықтан да ол әлеуметтану, биология, анатомия және т.б.
жаратылыстану ғылымдары үлгісіндегі нақты ғылымдар жүйесіне кіреді, ол
нәтижесін тексеріп білуге болатын дәлелді ғылым. Мұндай түсіндіруші
әлеуметтану, олардың ойынша, қандай да болсын идеология мен жеке
адамдардың пікіріне тәуелді болмауы керек.
Антипозитивизм мен ұғындырушы әлеуметтану қоғам туралы ғылымда
басқаша көзқарас қалыптастырады. Бұл бағыттың негізгі өкілі әлеуметтанушы,
философ, және тарихшы М. Вебер (1864-1920) болды. Ол және оның ізбасарлары
әлеуметтік өмірді зерттеудің негізі ретінде оны ұғынуды алды және оған
субъективті баға берудің мүмкіндігін айтты.
Олар ғылымды унификациялауға қарсы шықты, яғни жаратылыстану ғылымы
мен қоғам туралы ғылымды ортақ жүйеге келтіруге болмайды деді. Әлеуметтану
ерекше таным теориясын жасап, қолдануы керек. Табиғат құбылыстары
объективті, ол адамның санасы мен еркінен тыс өмір сүреді. Оларды ғылыми
тәсілдер арқылы дәл өлшеп, оны тәжірибе жұзінде қайталауға болады. Қоғам-
адам әрекетінің нәтижесінде мәдениет желісі бойынша оны өзгертіп, және
жетілдіріп отырады. Қоғам қайталанбас тұлғалардан тұрады, сондықтан
индивидуализациялық тәсілмен шын ықыласпен ұғынуды талап етеді. Сонымен
бірге, осы ұғыну арқылы алынған нәтижелерді тәжірибе жұзінде тексеруге
болады.
Мысалы, суретшінің салған кенептігі суретінің бояуын табиғи-ғылыми
тәсіл арқылы, оған физикалық-химиялық талдау жасауға болады. Алайда, бұл
тәсіл суретшінің бейнелеген суретінің мәдени мәні мен идеясы туралы ештеңе
айта алмайды. Тағы бір мысал, жолаушы және бомбалаушы ұшақ ғылыми көзқарас
тұрғысынан құрылымы бірдей, алайда әлеуметтік қызметі әр түрлі. Мұны тек
ұғынушы әлеуметтану ғана анықтайды.
Конт пен Веберден басқа әлеуметтанудың ғылым ретінде қалыптасып
дамуына неміс ойшылы К.Маркс (1818-1883), ағылшын философы әрі
әлеуметтанушысы Г.Спенсер (1820-1903) және француз әлеуметтанушысы
Э.Дюргейм (1859-1917) үлкен ұлес қосты. Бұл ойшылдар қоғамтанулық
мәселелерге жауап іздеді, ол: қоғам дамуының жолдары қандай; ондағы
қатынастарды қалай реттеу керек, адамның әлеуметтік мінез - құлқын не
анықтайды және т.б. Олардың әрқайсысының зерттеу тәсілі мен теориялық
тұжырымы болды.
Э. Дюргейм әлеуметтік таным жеке индивиттердің мінез-құлқы мен
санасына емес, қоғамның әрбір мүшесінен жоғары тұратын әлеуметтік фактіні
зерттеуге бағытталуы керек деп түсіндіреді.
Әлеуметтік фактілер – адамдардың біріккен әрекеті мен ұжымдық
санасынан қалыптасқан ерекше қоғамдық құбылыс. Бұл қоғамда әрекет ететін
моральдық және құқықтық нормалардың белгілі салт-дәстүрлер мен әдеттерге,
дінге, ғылымға, ағарту ісіне т.б құндылықтарға қатынасы. Осы әлеуметтік
фактілер бір қоғамды екінші қоғамнан ажыратады. Олар индивидтің көпшілік
адамдар арасындағы мінез-құлқын айқындайды.
К.Маркстің ерекшелігі, оның дұниені танып, білу ғана емес оны
өзгертуге ұндеуі. Өзгерістің негізгі тәсілі революция-қоғам өміріне кұшпен
өзгеріс енгізу. Тек бір таптық (пролетариаттық), екінші тапты (бұржуазияны)
жоюуы, қоғамдағы қарама-қайшылықты шешеді.
Бұған қарама - қарсы Г.Спенсердің қоғамды өзгертуге негізгі идеясы-
эволюция. Ол табиғаттың тірі организмдердің мыңдаған жылдар бойына
қалыптасқаны сияқты, адамзат қоғамында биологиялық организм сияқты, қоғам
жәй формадан күрделі формаға қарай дамитынын айтады.
М.Вебердің негізгі ойы-жалпыны қамтитын рационалдық (латын тілінде
rationalis- ақыл-парасаттық) идеясы, яғни ақыл парасатқа бағытталып,
мақсаттандырылып ұйымдастырылған өмір. Бұл: 1. рационалды тиімді
шаруашылық; 2. рационалды бюрократия, яғни пісіп-жетілген қоғамды басқару
жүйесі; 3. рационалды құқық – адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттейтін
нақты және іс-әрекеттегі нормалар мен тәртіптер; 4. рационалды дін, адамдар
бойында еңбексұйгіштік, қарапайымдылық, адалдық пен әделеттілік
қалыптастырды.
ХХ ғасырда әлеуметтану ғылымы АҚШ-да жемісті дамыды. Егер Еуропада
әлеуметтану жеке ғылымдардың ынта жігері арқылы дамыса, америкада басынан
жақсы ұйымдастырылып, қаржы бөлініп, университеттік білімнің ажырамас
бөліміне айналды. Математика, статистика, модельдеу тәсілдері мен
экспериментті кең қолдану әлеуметтануды нақты ғылым ретінде қалыптастырды.
Америка ғалымдарының негізгі кұші практикалық мәселелерді шешуге
бағытталған, яғни, адамдар мінез - құлқының себептері қандай, әлеуметтік
бақылау мен басқаруды қалай жетілдіруге болады, өндірісті адамдардың
ынтымақтастық рухын, еңбек өнімділігін арттыруды, халықтың әл-ауқатын
көтеруді қалай қамтамасыз ету керек деген секілді мәселелер.
XIX ғасырдың соңы мен XX ғ. басындағы Америка әлеуметтануының негізгі
бағыттарының бірі бихевиоризм, қалыптасты. Бихевиоризм ағылшынның
behavior - мінез-құлық туралы ғылым деген мағынаны берді. Бұл бағыттың
негізін қалаған американ психологы Эдуард Торндаик (1874-1949) пен Джордж
Уотсон (1878-1858) және олардың шәкірттері шын мәнінде адамның мінез-құлық
технологиясын жасауға ұмтылды.
Мұнда мінез-құлықты Стимул-реакция қарапайым формуласы арқылы
анықтады. Стимул – адамдарды әрекет етуге итермелейтін әсер, ал реакция –
оған қарсы әрекет. Мысалы, жаңбырдың басталуы (стимул), қолшатырды
қолдануымыз (реакция). Бірқатар мінез-құлық схемалары адамға туа біткен
(дем алу, тамақ ішу, жөтелу т.б.), ал басқа реакцияларды тыңғылықты үйрету
арқылы автоматтандырып, адам мінез-құлқын реттеп, қоғамда ұйлесімділік
орнатуға болады деп тұжырымдайды.
Ресейдегі әлеуметтану ойының қалыптасуы мен дамуы ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасырдың ұлесіне тиді. Ресейде әлеуметтану ғылымы саласында
зерттеулер жұргізілген көптеген ойшылдар шықты. Олар әр түрлі әлеуметтану
бағыттары мен ағымдарын қалыптастырды. Географиялық идеядағы бағыт географ-
ғалым әрі әлеуметтанушы Лев Ильич Мечниковтың (1838-1888) еңбектерінде анық
байқалды. Л. И. Мечниковтың әлеуметтану теориясы тұрғысынан қарастырған
мәселелері оның Өркениет және ұлы тарихи өзендер деген ірі еңбегінде
баяндалды. Социал-дарвинизмнің әлеуметтік заңдылықтарды механикалық
тіршілік үшін күрес заңына ұқсастыру тұжырымдамасын жоққа шығарып,
зерттеуші әлеуметтануды нақты ғылыми пәнге айналдыруды көздеді. Ол үшін,
оның пікірі бойынша, қоғамдық өмірдің шынайы ерекшелікті заңдарын
тұжырымдау, сонымен қатар әлеуметтік прогресс белгі-өлшемдерін барынша
мұқияттылықпен анықтау қажет болады. Бірнеше тіршілік иелері ортақ мақсатқа
бірлесе кұш жұмсап жету үшін қай жерде жиналса, қоғам сол жерден басталады
деп ойлап, Л. И. Мечников қоғамда коорперациялар, ынтымақтастық құруға
тырысу анықтаушы болатынын атап көрсетті.
Қоғамдық прогресс идеясы Л. И. Мечниковтың әлеуметтану
тұжырымдамаларында маңызды орынға ие болды. Оның пікірінше, прогресс идеясы
болмайынша, адамзат тарихы тек оқиғалардың мағынасыз қоймасы болып қалады.
Бұл тұрғыдан алғанда, әлеуметтану міндеттеріне прогресс неден тұрады,
қоғамның алға қарай дамуын қандай нақты белгі-өлшемдермен анықтап білуге
болады деген мәселелерді қойды.
Ресей әлеуметтану дәстүрінде органикалық деп аталған бағыттың
өкілдері Александр Ивановия Стронин (1826-1889) және Павел Федорович
Лилиенфельд (1829-1903) қызықты ережелерді қалыптастырды.
А. И. Стронин әлеуметтік білімді жаралыстану ғылымына, ең алдымен
биологияға ұқсас үлгіде қарау қажет деп есептеді. Сондықтан оның
әлеуметтану физиологияға ұқсас болуы қажет деп тұйіндеуі түсінікті еді.
Өзі өмір сүрген қоғамды пирамида тәріздес бейнелеу арқылы А.И.Стронин
адамгершілік және интеллектуалды құндылықтарды жасайтын қоғамдағы жоғарғы
құрылым тек саясатпен айналысу қажет деген ой қорытады. Оның пікірінше,
әрбір социумның, кез келген биологиялық организм сияқты, белгілі бір
жинақталған кұш қорына сәйкес өмір сүруі шектеулі болады. Ол кұш ерте ме,
кеш пе бітеді. Адамгершіліктің құлдырауы мен әлеуметтік идеялардың күйреу
процесін биологиялық азу құбылыстарымен салыстыра келіп, А.И.Стронин Батыс
Еуропаның революциялық дәндері Ресей шындығына жат және қауіпті деген
сенімде болды.
Тұлға еркін болуы керек, оған ештеңкені таңуға болмайды дей келіп,
Бакунин еркіндіктің әлеуметтік сипатта болатынын жазды. Өйткені еркіндік
тек қоғам арқылы жүзеге асуы мүмкін және ынтымақтастықта болуымен іске
асады. Қоғам әр адамның толыққанды дамуы үшін жағдай жасауы тиіс, тек сол
ғана оның әлеуметтік еркіндігінің нақты мүмкіндіктерін анықтайды. Адам
еркіндігінің бұдан да басқа да көріністері бар, кез келген өкімет билігі,
ол мейлі құдайдікі болса да, адамдікі болса да, егер ол тұлғаны қанаса,
оның еркіндігі бұлікке соқтырады және содан көрініс табады.
М. Бакуниннің пікірі бойынша, адам өз еркін шектейтін қоғамдық
институттармен қарама-қайшылыққа тұседі. Ол әсіресе халықты басып, жаншитын
және халықты қанау есебінен кұнін көретін чиновниктер аппараты ретіндегі
мемлекетпен күреседі.
Ш.Ш.Уалихановтың әлеуметтану жөніндегі тұжырымдамалары
Ш.Уалихановтың (1835-1865) ғылыми еңбектерінің бәрінде, атап айтқанда,
Қазақтардың өрісі мен қонысы туралы, Сот реформасы жайлы жазбалар,
Баянауыл округы туралы, Өлкенің ұкімет басқару жүйесі мен саяси
жағдайы, Сахарадағы мұсылмандық туралы және т.б. шығармаларында қазақ
қоғамындағы көкейтесті әлеуметтік мәселелер зерттеледі.
Қазақтардың өмір сүрген патриярхалды-феодалдық қоғамы барлық халықтардың
басынан өткізген эволюциялық даму жолы екенін атап көрсетеді. Қазақ
қоғамының эволюциялық дамуы өзге елдердегі сияқты елді өркендеудің биік
сатысына көтереді деп түсіндірді. Оның әлеуметтік-экономикалық негіздері
бар екенін дәлелдеді. Ол Ресей державасының құрамына еніп отырған барлық
бұратана тайпалардың ішінде халқының санының көптігінен, байлығы жөнінен
біз бірінші орын аламыз. Меніңше, алдағы өркендеу де біздің-қазақтардың
ұлесіне тиеді,-деген қортындыға келеді.
Егерде қоғам мұқтаждығы мен құралдары белгілі болса, қоғамның әл-ауқатын
жақсарту мақсатын көздеген кез-келген реформа алға қойған мақсатына сол
уақытта ғана жетеді.
Басқаша сөзбен айтқанда, реформаны жемісті жұргізу үшін өзгерістердің
ішкі қайнар көздерін көре білу қажет болды. Сонымен қатар Шоқан қоғамындағы
өзгерістерді жасау қажеттілігі қоғамның даму деңгейінен және бұқара
халықтың өмір салтына туындауы тиіс деп тұйді. Ал бұның өзі дифференциялау
принципі тұрғысынан қаралу керек. Қазақ қоғамында жұргізілетін
реформалардың ішінде адамның тұрмысын жақсартуға ықпал ететін реформа ғана
пайдалы, ал бұл мақсатқа жетуге кедергі келтіретін реформа “зиянды”.
Сондықтан ол бұл мақсатқа жете алмайтын кез-келген реформатролықты жоққа
шығарды. Қазақ еліне қоғамдық өмірдің “экономикалық және әлеуметтік”
жақтарын қамтитын реформа қажет деп санады. Ш. Уалихановтың тұжырымдауынша,
қоғамда жасалатын бетбұрыстардың халыққа ұнамдысы, пайдалысы экономикалық
және әлеуметтік реформа, олар “халықтың маңызды мұқтаждарына тікелей қатысы
бар реформа деп саналады, ал саяси реформалар қажетті экономикалық
реформаларды іске асырудың құралы ретінде қолданылуы тиіс, өйткені жеке
алынған әрбір адам және барлық адамзат ұжымдаса отырып өзінің дамуына бір
ғана тұпкі мақсатқа - өзінің материалдық әл-ауқатын оңалтуға ұмтылады және
осының өзі прогресс болып саналады”.
Реформалардың сәтті жүзеге асуын Шоқан олардың дұрыстығымен байланыстырып
қарастырады. Олар прогресс заңдарына негізделсе ғана дұрыс болады. Оның
пікірі бойынша, дәл осындай жағдайда ғана қоғамдық организмнің дамуы дұрыс,
орынды жұреді. Осыдан келіп халықтар: өзін-өзі дамыту, өзін-өзі қорғау,
өзін-өзі басқару және өзін-өзі жазғыру іспетті саяси прерогативтерді жүзеге
асыруы тиіс.
Шоқан өз еңбектерінде таптар арасындағы әлеуметтік теңсіздіктің мотивін
зерттеп, соның негізінде адамдардың қоғамда иеленетін статусының
анықталатынын және топтар арасындағы әлеуметтік шиеленістердің пайда
болуының негізгі себептерін көрсете білді.
Шоқан ұлтаралық қатынастар мәселесінің өршуін қазақтардың өз жерінен
ығыстырылып, материалдық жағдайының кұрт құлдырауынан, керісінше, орыс
казактарының қазақтардан тартып алынған құнарлы жерлерге орналасуын,
олардың тұрмыстық жағдайларының тез көтерілуінен деп есептейді.
“Қазақтардың өрісі мен қонысы туралы” деген мақаласында Шоқан: “Қазақтар
ұлан-байтақ жер кеңістігін иеленгенімен, қазіргі уақытта тек оның шамалы
ғана бөлігін пайдаланып отырса да жерге әрдайым зәру”, - деп құнарлы
жерлерден айырыла бастағанын жазады. Жерді ұлтаралық қарым-қатынастағы
негізгі мәселе етіп қояды.
Ресей әлемдік сот тәжірибесін қабылдап, оны шеткі аймақтарға, соның
ішінде қазақ еліне таратпақшы болды. Шоқан патша ұкіметінің осы әрекетіне
қарсы шығып, оның негізсіздігін сынға алды. Оның пікірінше, “рулық тұрмыс
пен рулық қатынастар ұстем етіп тұрған шақта, халықтың бұрынғы өмірінен
туындап, оның даму жолдарынан және елінің ерекшеліктерінің ықпалынан
қалыптасқан қазіргі әрекет етуші билер соты қазақтардың дамуын барынша
қанағаттандырады”.
Билер институты – қазақ қоғамындағы ерекше құбылыс. Оларды ешкім
сайламайтын және тағайындамайтын. Ш. Уалиханов талантымен көпшіліктің
көзіне тұсіп, сыннан сүрінбегені ғана осы құрметті би атағына ие болатынын
айтып келіп, патша өкіметінің қазақтың билер институтын жоюға ұстаған
бағытының жөнсіз екенін сынайды. Билер институты ғасырлар бойы
жетілдірілді. Соның негізінде қара қылды қақ жарып әділ де өткір шешім
айтатын әйгілі билер шықты. Шоқан мұндай билердің би атағы балаларына
мұрагерлікпен беріліп, әке жолын қуушылар да болғанын жазады. Орта жұздің
қаракесек руынан шыққан әйгілі Қазыбек бидің құрметті би атағын Бекболат,
Тіленші, Алшынбай сынды ұш ұрпағы жалғастырған. Әрине, бұған қарап би болу
бірыңғай тұқым қуалайтын мұрагерлік құбылыс екен деген ой тумауы керек.
Өзінің талантымен халық ішінен шыққан Шорман 13 жасында, Есет Көтібарұлы 20
жасында халықты аузына қаратқан би атанған. Жоғарыда аталған объективтік
себептер билер сотының қазақ қоғамында одан әрі өз функцияларын атқаруға
тиістігін тұжырымдайды.
Билер сотының сақталуын Шоқан халықтың өзін-өзі басқаруының маңызды буыны
деп қарай отырып, патша өкіметі ((( ғасырдың 60-жылдарында қазақтардың
мұддесіне сәйкестендірілген өлкені басқару жүйесін орнатады деп кұткен еді.
Алайда, оның ұміті орындалмады. Шоқанның әлеуметтанулық көзқарастары
О.Конт, Г.Спенсер, т.б. Батыс әлеуметтанушыларының ой-пікірлерімен ұқсас.
Шоқан олардың тұжырымдамаларының төңірегінде қалып қоймады. Қоғамның кейбір
әлеуметтік мәселелері жөнінде олардан ілгері кетті. Сондықтан да Шоқанның
әлеуметтану саласындағы пайымдаулары қоғамдық ғылымдарға қосылған зор ұлес.
Шоқан сияқты қазақ қоғамына назар аударып, оны тұңғыш зерттегендердің
бірі Ы. Алтынсарин болды.
2. Ы. Алтынсариннің әлеуметтік көзқарастары.
Әлеуметтік тұжырымдаманы дамытуда зор ұлесі бар ірі тұлғалардың бірі
Ыбырай (Ибраһим) Алтынсарин (1841-1889) болды.
Тарихи даму деңгейі феодалдық-рулық сатыны сақтаған қазақ қоғамын
мейлінше жетік білетін ол: Осы дарынды, ақыл иесі мол халыққа қазір,
кешікпей тұрып рухани және қоғамдық даму жолына тұсетін дұрыс бағыт беру,
қалай дегенмен, аса қажет болып отыр-деп қазақтардың неге мұқтаж болып
отырғанын дәл тауып жазды. Ыбырай Алтынсарин осы міндеттерді дұрыс шешу
арқылы ғана қазақ қоғамының өркениетті елдер қатарына қосылатынына кәміл
сенді. Осымен байланысты қазақтарға білім беруді қолға алатын маңызды
шаралардың біріне, дамудың негізгі құралына балады. Білімсіздіктің етек
алуынан қазақ қоғамын надандық жайлап отырғанын айта келіп, жұртты білім
алуға шақырды. Сондықтан да ол өзінің жиырма бес жылдық өмірін
жеткіншектерге білім беруге арнады.
Ы.Алтынсарин жергілікті жерлерден мектеп ашу ісімен айналысады, қазақ
балаларына арнап оқулықтар, оқу құралдарын және әдістемелік кітаптар жазды.
Ол қазақ қыздары үшін мектеп-интернат, ауылшаруашылық және қолөнер
училищелерін аштырды. Өйткені Ы.Алтынсарин қазақ халқының жарқын болашағын
тек оқу-ағарту ісімен, білім-ғылыммен байланыстырған. Сондықтан да ол:
“Мектеп – қазақтарға білім берудің басты құралы. Біздің барлық ұмітіміз –
қазақ халқының келешегі осында, тек осы мектептерде ғана” деп жазған
болатын.
Ы. Алтынсарин қазақ балаларына арнап мектеп ашумен бірге, онда қызмет
істейтін, балаларды оқытып, тәрбиелейтін кадрларға, атап айтқанда,
мұғалімдерге аса зор мән берген. Ол мектептегі ең басты тұлға – мұғалім деп
есептеген. Мектептің материалдық техникалық базасы мықты болғанымен,
бұлардың жақсы мұғалімсіз берері шамалы, деп есептеген. Тамаша педагогика
құралдары да, ең жақсы ұкімет бұйрықтары да, әбден мұқият жұргізілген
инспектор бақылауы да жақсы оқытушыға тең келе алмайды. Мектепте оқушының
бойында қоғамда керекті тұлғалық сапаларды негізінен қалыптастыратын,
тиянақты білім беретін тек жақсы оқытушы ғана қызмет істеу керек деген
қорытынды жасайды. Ы.Алтынсарин осы идеяларын жүзеге асыру үшін тынбай
еңбек етті. Оның ұсынысы бойынша Ор қаласында мұғалімдер даярлайтын тұңғыш
мектеп ашылды. Ұлы ағартушы қазақ жастарына кәсіптік білім беретін,
қолөнер, ауылшаруашылығы училищелерін ашуды қолға алып, оны бітірген
мамандар қазақ халқының экономикалық өркендеуіне зор ұлес қосады деген
сенімде болды. Соның негізінде Торғайда қолөнер училищесін іске қосты.
Қазақ қоғамында ертерек қалыптасқан әдет-ғұрыптар көптеп саналады.
Ы.Алтынсарин олардың адамдар арасындағы байланыс пен қарым-қатынастарын
нығайтудағы рөлін зерттеп, оның нормалық маңызын ашып көрсетеді. Ол әсіресе
қазақтардың құда болу салтына ерекше мән беріп, одан қоғамды нығайтудың
бірден-бір маңызды факторын байқады.
Ы.Алтынсарин әлеуметтану тұрғысынан қарастырған мәселелері, оның
нәтижелері әлемдік әлеуметтану үшін аса маңызды. Ыбырайдың замандасы ұлы
ойшыл Абайдың қазақ қоғамы туралы пайымдауларының да маңызы зор болды.
3. Абайдың әлеуметтанулық ой-пікірлер
Абайдың әлеуметтанулық көзқарастарының қалыптасуына революцияшыл-
демократтары мен Батыс Еуропа әлеуметтанушыларының еңбектері ықпал етті.
Абай Г.Спенсердің орыс тіліне аударылған әлеуметтанулық туындыларымен
танысып, оның эвалюциялық теориясын қабылдайды. Бүкіл тіршілік атаулының
өзгермелігі туралы ой Абайдың өлеңдері мен қара сөздерінде жиі ұшырасады.
“Жиырмасыншы қара сөзінде”: “Дұние бірқалыпты тұрмайды” десе, өлеңінде:
“Адамзат кұнде өзгерер” дей келіп, патриархалды-феодалдық құрылысты басынан
өткізіп жатқан қазақтардың жаңа қоғамға өтеріне зор сеніммен қарайды.
Ресей бодандығынан босау қазақ халқының ғасырлар бойғы арманы екенін
білетін Абай бұғаудағы қазақтардың жағдайын “Осы мен өзім-қазақпын” деп
басталатын “Тоғызыншы қара сөзінде” баяндайды: “Мен өзім тірі болсам да,
анық тірі емеспін... Сыртым сау болса да, ішім өліп қалыпты. Ашулансам –
ызалана алмаймын. Кұлсем – қуана алмаймын. Сөйлегенім өз сөзім емес,
кұлгенім өз кұлкім емес, бәрі де әлдекімдікі. Сол себептен бір жұрген қуыс
кеудемін...” Ол патриархалдық-рулық құрылыстың сақталуына қынжылды. Өйткені
патша ұкіметі ру басыларын бір-біріне айдап салып, өзінің отарлау саясатын
тоқтаусыз жұргізіп жатқан еді. Бодандықтан құтылудың жолын надандықты
жоюдан көрді. Ол үшін халқын оқу, білім, ғылымды меңгеруге шақырды. Ғылымды
үйренгенде қазақтарды бақастыққа жол беруден сақтандырады. Оның пікірінше,
бақастық адамды тұземейтін, керісінше, оны бұзатын нәрсе, әсіресе ол
адамгершілікті азайтатын құбылыс екенін ескертеді.
Қазақ қоғамы тек байлар мен кедейлерден ғана тұрмады. Ел билеу жүйесінде
жаңа әлеуметтік топтар пайда болып, халыққа әкімшілік жасау болыстардың,
т.б.билігіне өтті. Атқамінерлер көбейді. Патша өкіметі осы топ арқылы
еңбекші халықты қанап, тонап отырды, олар қоғамның әлеуметтік дамуына тұсау
болды.
Абай жеке адам мен қоғам арасындағы өзара байланыс пен қарым-қатынастың
мазмұнына ұңіліп, оған әлеуметтік прогресс ізпетті қарады. Данышпан Абайдың
шығармаларын жарыққа шығаруда А.Байтұрсынов елеулі еңбек сіңірді.
4. А.Байтұрсыновтың әлеуметтану жөніндегі көз қарастары
Ғасырлар тоғысында және (( ғасырдың бірінші жартысында ұлттық
–демократиялық бағыт ұстанған қазақ зиялылары шықты. М.Дулатов, М.Шоқаев,
М.Тынышбаев, Ж.Ақбаев, Ә.Ермеков, Х.Досмұхамедов, Ж.Досмұхамедов,
Х.Ғаппасов, т.б. қоғамдық ғылымда бірегей туындыларымен өшпес із қалдырды.
Ахмет Байтұрсынов (1873-1937) - Қазақстандағы қоғамдық ой-пікірдің даму
тарихында өзіндік орны бар біртума алып тұлға.Қазақ халқының, әсіресе
оқыған азаматтардың тұңғыш... көсемі болған А.Байтұрсыновтың саяси іске
арласуы Ресей ішіндегі саяси-әлеуметтік құбылыстармен тікелей байланысты
болды: түрлі саяси партиялар мен қозғалыстардың құрылып, олардың
қызметтерінің жанданған кезеңіне, бірінші орыс ревалюциясының өршіген
тұсына сәйкес келді. Бұл кезеңде ол Қарқаралы қаласында қызмет істейтін
еді. Өз халқының мұдесін, болашағын ойлаған А.Байтұрсынов осы кезеңде
саясатқа белсене арласты. Осы мәселені М.Әуезов Қарқаралыда тұрғандағы
соңғы төрт жыл Ақаңның саясат ісіне белсене кірісіп, жазумен де, ісімен де
бой көрсеткен кезі, сол мезгілде 1905 жылдың өзгерісі болған. Қазақтың
Мәскеуден келген бірен-саран студенттері, басқа қалаларда оқып жұрген
жастары һәм ескіліктен келе жатқан пікірі тұзу үлкендердің арасында өзгеріс
рухы жайылып, қазақтың елдігін сөйлей бастаған кездері болатын деп атап
көрсетті.
А.Байтұрсынов өзінің әлеуметтік-саяси көзқарастарын бірнеше еңбектерінде
баяндады, атап айтқанда, Тағыда народный сот хақында, Қазақтың өкпесін,
Қазақ һәм 4-ші Дума,Қазақ жерін алу тұрғысындағы низам, Қазақша оқу
жайынан, Оқу жайы, Мектеп керектері, Соғысушы патшалар, Қазақ
халқын билеу туралы 1868 жылы шыққан уақытша положение, 1891 жылы 25-ші
мартта шыққан степной положение, яғни осы кұнгі положение. Сайлау һәм
партия пәлесі, Осы кұнге соттың тәртібіндегі кемшіліктер және т.б.
Реформатор ретінде демократиялық ой-пікірлерін А.Байтұрсынов оқу ісі,
мектеп жұмысымен байланыстырады.
2-ші лекцияға арналған бақылау сүрақтары:
1.Әлеументтанудың қалыптасуындағы негізгі кезеңдер. Әлемдік әлеуметтанудың
институционализациялануы.
2. О.Конт - әлеуметтанудың негізін салушы. Әлеуметтік статика мен
әлеуметтік динамика.
3. XX ғ. әлеуметтануы. А.Тойнбидің өркениет пен өмірлік циклдар теориясы.
В.Ларетоның циклдық өзгерістер теориялары.
4.П.Сорокиннің әлеуметтанулық теориясы. Әлеуметтанудағы құрылымдық
функционализм (Т.Парсонс, Р.Мертон). М.Вебер әлеуметтануы және
әлеуметтанудың қазіргі заманғы дамуындағы "веберлік ренессанс". Жаңа тарихи
өлеуметтану. " Р.Мертон, Н.Смелзер және т.б. еңбектеріндегі нақты тарихи
мәселелер мен оларды әлеуметтанулық талдау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Әбсаттаров Р. М. Дәкенов. Әлеуметтану. Оқулық. Алматы. 2004., 2007ж.
2.Әлемдік әлеуметтану антлогиясы. Алматы. Қазақстан. 10 томдық. 2006ж.
3.Икенов А.И. Әлеуметтану негіздері. Алматы. Экономика. 2004ж.
4.Қарабаев Ш. Әлеуметтану негіздері. Алматы. 2008ж.
5.Ғабдуллина Қ. Құқық әлеуметтануы. Алматы. 2005ж.
6.Рахметов К.Ж., Болатова А.Н. Социология. Алматы. 2005ж.
7.Оданова Р.К. Жалпы әлеуметтану. Лекциялар курсы. Шымкент. 2004ж.
8.Айбеков Б.Ө., Абенов К.К. Әлеуметтану. Оқу құралы. Шымкент. 2003ж.
9.Смелзер Н. Социология. М., 1994. Гл. 9.
3- лекция тақырыбы. Нақты әлеуметтанулық зерттеу жұргізудің әдісі мен
техникасы.
Жоспары:
1. Әлеуметтанулық зерттеулер түсінігі және оның қоғамдық ролі.
2. Әлеуметтік зерттеулерді жұргізудегі методологиялық негіз.
Әлеуметтанулық зерттеулер бағдарламасын тұзу концепциялары.
3. Әлеуметтанулық зерттеулердің салалық қолданысы. Қоғамның экономикалық,
саяси, мәдени жүйелерін зерттеудегі ролі.
1. Әлеуметтік зерттеулер бағдарламасы-әлеуметтік объектінің методологиялық
және процедуралық негіздерінен құралатын ғылыми құжат. Бағдарламада
философияның жалпы теориялық және методологиялық принциптері зерттеудің
жалпы әлеуметтану теориялары мен арнайы теориялар ретінде жүзеге асады.
Әлеуметтік таным ұрдісінің маңызды құрамды бөлімі нақты әлеуметтік
зерттеулер болып табылады, яғни нақты теориялық және әлеуметтік мәселелерді
шешу үшін зерттелінуші обьект туралы жаңа білім алуға ықпал етуші теориялық
және империкалық процедуралар жүйесі.
Нақты әлеуметтік зерттеу (кез келген) басқа ғылыми зерттеу сияқты кез
келген ғылми қызметке тән кейбір элементтерді құрамына алады. Бұл,
біріншіден—обьект. Екіншіден, субьект-әлеуметтанушы-зерттеуші немесе
әлеуметтанушылар тобы. Үшіншіден, кез келген ғылыми зерттеу сияқты
әлеуметтік зерттеу белгілі бір мақсатқа жету және нақты міндетті шешуге
бағытталған. Төртіншіден, құралдар-қазіргі әлеуметтік зерттеулерде ғылыми,
техникалық және ұйымдық құралдарқолданылады. Бесіншіден, әлеуметтік зерттеу
нәтижесі-зерттеу обьектісі туралы жаңа білім я болмаса белгілі білімді
дәлелдеу. Бұдан басқа, зерттеу нәтижесі – іс жұзінде обьект туралы білімді
қолдану тәсілі.
Әлеуметтік зерттеу ұрдісінің мәнін нақты әрі айқын түсіну үшін жүйе
мен методология, әдістеме, әдіс, техника, процедура сияқты әлеуметтік
зерттеу ұрдісінде жиі қолданылатын ұғымдар мен терминдердің мәнін түсініп
алу керек.
Қоғамда болып жатқан әлеуметтік процестер мен құбылыстарды жете білу
және оларды жан-жақты зерттеу үшін методология мен әдіс (метод), әдістеме
(методика) міндетті тұрде қажет. Әлеуметтанудың методологиясын әркім
әрқалай түсінеді. Методология ұғымы гректің "метедос", яғни таным тәсілі
және "логос", яғни ілім деген мағына беретін сөздерінен тұрады. Бір сөзбен
айтқанда, методология ғылыми зерттеулер принциптерінің жүйесі. Эмпириктер
методология туралы айтқанда оны техниканың жиынтығы және әлеуметтікті
талдаудың жөні ретінде пайымдайды. Теоретиктер методологияны әлеуметтіке
жету үшін арнайы әдіс, әдістеме және техниканы дайындау мен таңдауды
қажетсінетін әлеуметтік шындық туралы белгілі бір пікірлер жүйесі ретінде
қарастырады. Әлеуметтанушы эмпириктердің методология жөніндегі түсіндірмесі
олардың әлеуметтану зерттеулерінде теорияның орны мен рөлін белгілі бір
деңгейде жете, бағаламауынан немесе олардың қолдануға жарамайтын теориялық
тұжырымдамалардан бас тартуға тырысуынан туындағанын көрсетеді.
Теоретиктердің методология туралы түсінігі теориялык зерттеулерді
эмпирикалық ізденістермен тығыз байланыс орнатуға бағыттайды. Бірақ осы
байланыс жөнінде тіс жарып ештеңе айтпайды. Сондай-ақ методология туралы
әлеуметтану зерттеулерін теориялық және тәжірибелік деңгейлерде ұйымдастыру
мен жүзеге асырудың алғышарттары мен принциптерінің жиынтығы ретінде
қарастыруға болады.
Әлеуметтік зерттеу бағдарламасы-әлеуметтік обьектінің
методологиялық, әдістемелік және процедуралық негіздерінен құралатын ғылыми
құжат. Әлеуметтік зерттеу бағдарламасы-бұл эмпирикалық обьект немесе
құбылысты зерттеудің нақты теориясы мен методолгиясы бағдарламада іс
жұзінде жалпы әлеуметтану теориясындағы, зерттеудің арнайы теорияларының
жалпы теориялық және методолгогиялық принциптері жүзеге асырылады.
Әлеуметтік зерттеу бағдарлмасының құрылымы мынадай екі тараудан
құралады: әдістемелік және әдістемелік-процедуралық.
Бағдарламаның бірінші методолгиялық тарауы мынадай элементтерден
құралады:
1. мәселенің таңбалануы: зерттеудің мақсаты мен
міндеттері
2 зерттеу обьектісімен пәнін анықтау ,негізігі ұғымдарды
интерпретациялау
3.зерттеу обьектісін алдын-ала жүйелі талдау
4. жұмысшы гипотезаларын құру
Нақты әлеуметтік зерттеудің мақсаты-бұл зерттеудің жалпы бағытталуы,
әрекет жобасы, олар түрлі актілер мен операциялардың жүйелі реттелуін және
сипатын анықтайды. Әлеуметтік зерттеудің мақсаты зерттеудің бағдарын
анықтайды. Олар-теориялық және қолданбалы бағдарлар. Осы бағдарға зерттеу
жұргізудің қисындылығы тәуелді болады.
Нақты әлеуметтік зерттеудің бағдарламасының маңызды методологиялық
бөлімі зерттеу міндеттерін анықтау болып табылады.
Нақты әлеуметтік зерттеудің міндеті - мәселені талдау мен шешуге
бағытталған нақты мақсатты қондырғылардың жиынтығы. Зерттеу міндеті
мәселенің талдауына арналған негізгі және негізгі емес талаптарды құрамына
алады.
Мәселені реттеп, зерттеудің мақсаты мен міндеттерін анықтап,
әлеуметтанушы өз зерттеу обьектісін таңдайды.
Әлеуметтік зерттеу обьектісі-әлеуметтік зерттеу бағытталатын құбылыс
немесе ұрдіс. Мұндай құбылыстарды зерттеу нәтижесіңде олардың пайда болу
себептері жөнінде жаңа ақпараттар алынады. Ғылыми ізденіске кіріспестен
бұрын нені зерттейміз, кімдерден ақпарат аламыз, зерттеуді қай жерде
өткіземіз, т.б. сауалдарға жауап қайтаруымыз керек. Осыған орай зерттеу
жұмысының бірінші кезеңінде оның бағдарламасы мен әдістері дайындалады,
ғылыми ізденістің бүкіл процесін ұйымдастыру мұқият ойластырылады, сүрыптау
(кімдер зерттеледі) белгіленеді. Екінші кезеңінде адамдардың сол мәселе
жөніндегі пікірлерін анықтайтын ақпарат жинақталады. Үшінші кезеңде алынған
ақпарат қолмен немесе машинамен өндеуден өткізіледі. Төртінші кезеңде
алынған ақпаратқа ғылыми талдау жасалады. Бесінші кезеңде алынған ақпарат
қорытындыланып, оның нәтижесіне орай шешім қабылданады.
Әлеуметтану зерттеуі ғылыми ізденістің күрделілігіне қарай:
-барлаушылық,
-суреттемелік,
-талдаушылық болып үшке бөлінген.
Бұлардың арасында талдаушылық (аналитикалык) зерттеу әдісі күрделісі
болып есептеледі. Ол терең ойластырылған бағдарламаны және тексерістен өтіп
сыналған құралдарды (анкета, т.б.) қажет етеді. Талдаушылық зерттеу әдісі
кезінде зерттелетін құбылыс суреттелумен қатар оны тудырған басты-басты
себептер де анықталуы керек.
Суреттемелік зерттеу ізденістің өте қарапайым түрі болып есептеледі.
Мұның басты мақсаты - зерттелетін құбылыс пен оның құрылымдық элементтері
жөнінде мағлұмат алу.
Зерттеудің кеңінен тараған түріне барлаушылық зерттеу жатады. Ол
күрделі бағдарлама дайыңдауды талап етеді, алайда шамалы көлемдегі зерттеу
құралдарын қолданып, шағын топтарда сауалнама жұргізу мүмкіндігін сақтайды.
Зерттеудің бұл түрі жедел ақпарат алуға бағытталған. Оның артықшылығы да
осында. Мұндай зерттеуде қайсыбір терең процестер және олардың пайда болу
себептері қарастырылмайды, керісінше, көзге көрініп тұрған ақпараттар
жинақталатын болады.
3. Әлеуметтік зерттеудің теориялық және эмпирикалық ("эмпирия" — грек
сөзі, "тәжірибе" деген мағына береді. Бұдан әрі тәжірибелік деп жазылады)
типтері бар. Тәжірибелік зерттеу іргелі (фундаменталды) және қолданбалы
(прикладной) болып екіге бөлінеді. Іргелі әлеуметтік зерттеудің басты
мақсаттарының бірі зерттеліп қаралатын пән жөніндегі ғылыми түсінікті
жетілдіру мен дамыту болып саналады. Қолданбалы зерттеу нақты бір
әлеуметтік проблеманы шешуге арналады. Қолданбалы зерттеудің
социоинженерлік сипатта болуы оның теориялық зерттеуден айырмашылығы бар
екендігін де ашып көрсетеді. Өйткені соның нәтижесінде әрекет етудің нақты
бағдарламасы жасалады.
Оны жүзеге асыру зерттелген проблеманы практикада шешуге бағытталады.
Саясаттанушылар мен саясаткерлер, заңгерлер мен басқарушылар, экономистер
мен бизнесмендер және басқа да социогуманитарлық бағдардағы мамандар
эмпирикалық әлеуметтану зерттеулерінің нәтижесінде алынатын ақпараттарды
белсенді тұтынушылар болып саналады. Сол ақпараттарды қолдана отырып, олар
өздерінің практикалық және теориялық сипаттағы кәсіби мәселелерін шешеді.
Мәселені анықтау, әлеуметтік зерттеу обьектісі мен пәнін бөліп
көрсетумен қатар гипотезарларды тұрлендіру формаластыру зерттеудің
процедуралық кезеңі болып табылады.
3-ші лекцияға арналған бақылау сүрақтары:
1. Нақты (эмпирикалық) әлеуметтанулық зерттеу түсінігі. Әлеуметтік ақпарат
және оның түрлері.
3.Зерттеу бағдарламасының құрылымы.
4. Бағдарламаның әдістемелік бөлімі.
5.Зерттеудің пәні мен объектісін және мәселені анықтау. Зерттеудің
объектісіне талап.
6. Болжам бойынша мәліметтерді талдау әдісін суреттеу.
Негізгі әдебиеттер:
1. Әбсаттаров Р. М. Дәкенов. Әлеуметтану. Оқулық. Алматы. 2004., 2007ж.
2.Әлемдік әлеуметтану антлогиясы. Алматы. Қазақстан. 10 томдық. 2006ж.
3.Икенов А.И. Әлеуметтану негіздері. Алматы. Экономика. 2004ж.
4.Қарабаев Ш. Әлеуметтану негіздері. Алматы. 2008ж.
5.Ғабдуллина Қ. Құқық әлеуметтануы. Алматы. 2005ж.
6.Рахметов К.Ж., ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары.
1.Әлеуметтану ғылым ретінде
1. Әлеуметтану пәнінің институционалдануы, негізгі категориялары.
2. Әлеуметтану пәнінің өзге қоғамдық ғылымдармен байланысы.
3. Қоғамның дамуы заңдылықтары.
1. Жоғары оқу орындарының оқу жоспарына әлеуметтану пәні дербес ғылым
ретінде 90-жылдардың басында енгізілді. Әлеуметтануды оқып үйренудегі
мақсат - өзімізге бейтаныс адамдар мен олар ұйымдасқан бірлестіктер
арасындағы кұнде кездесетін әдетті қатынастарды жаңа тұрғыдан дұрыс түсіну,
әлеуметтік мәселелерді зерттеуге деген ынта – жігерді арттыру.
Әлеуметтік білімнің негізгі қызметі-әлеуметтік құбылыстар мен
проблемаларды дұрыс түсініп, олардың пайда болу, бой көрсету себептерін
ашу, оларды шешудің әртүрлі жолдарын танып білу.
Бұл ғылымның социология деген атауы латын, грек сөздерінен
құралған: societas-латын тілінде қоғам, logos грекше ілім, ұғым деген
сөз. Демек социология қоғам туралы ілім деген мағынаны білдіреді. Бірақ
қоғам басқа да ғылымдардың зерттеу обьектісі болып табылады. Сондықтан
әлеуметтану – қоғам туралы ғылым деумен шектелсек, бұл ғылымның өзіне тән
обьектісі мен пәнін ашып бере алмайды.
Қоғам деген термин әлеуметтануда адамдар арасында болып жатқан алуан
түрлі қарым-қатынастардың күрделі жиынтығын білдіреді. Сондықтан, жалпы
алғанда, қоғам барлық қоғамдық ғылымдардың зерттеу обьектісі бола отырып,
сонымен қатар әрбір ғылым өзінің ерекше зерттеу объектісін бөліп алады.
Экономика ғылымдарының объектісі-өндіріс, өндірістік қатынастар, тұтыну
мәселелері. Экономика саласымен салыстырғанда, саясаттанудың өз ерекшелігі
бар. Саясаттану саяси билік жұргізу мәселелерімен тікелей байланысты. Бұл
политологияның, саяси ғылымдардың обьектісі. Қоғамның рухани өмірін, яғни
рухани байлықты өндіру, тарату ісімен, адамдардың рухани қажеттерін өтеудің
жолдарын, түрлері мен әдістерін зерттейтін мәдениеттану, педагогика,
психология сияқты бірқатар ғылымдар бар. Міне бұдан көптеген қоғамдық
ғылымдардың зерттейтін объектісі –тұтас қоғам емес, оның белгілі бір саласы
ғана екенін түсіну қиын емес.
Демек әлеуметтану қоғамды тұтас қарастырмайды, тек сол қоғамның
әлеуметтік өмірін ғана зерттейді. Яғни, адамдардың айтарлықтай кең
қауымдастықтарының арасындағы (таптар, халықтар және басқа әлеуметтік
топтар, ұлттар т.б.) және осы қауымдастықтардың өкілі ретінде көзге тұсетін
жеке адамдар арасындағы әлеуметтік қатынастарды қарастырады. Осы
қатынастардың субъектілерінің ерекшеліктеріне сәйкес әлеуметтік қатынастар
әлеуметтік топтар (топтар мен әлеуметтік таптар), әлеуметтік-демографиялық
(ерлер, әйелдер, балалар, жастар, зейнеткерлер, отбасы мүшелері),
әлеуметтік территориялық (қала, село тұрғындары), әлеуметтік-этникалық
(ұлттық, халықтық топтар), әлеуметтік-кәсіптік (еңбек коллективтері,
кәсіптік бірлестіктер), жеке адамдар арасындағы қатынастар болып бөлінеді.
Сонымен, әлеуметтік өмірдің өзегі-адамдардың және олардың бірлестіктерінің
іс-әрекеттер, өзара байланыстары. Осыған сәйкес әлеуметтану адамдардың
өзара қарым-қатынасында білдіретін мінез-құлқы жайлы ғылым деуге де болады.
Әлеуметтану ғылымының ішкі логикасын, оның пәнін ашатын, әлеуметтік
құбылыстар мен процестердің мәнін танып білудің тірегі-категориялар мен
заңдары. Категориялар-әлеуметтік болмыстың мәнді жақтарын, қасиет –
белгілерін, құрылымдық элементтерін бейнелендіретін негізгі ғылыми ұғымдар.
Ал осылардың арасындағы ішкі және қажетті байланыстар мен қатынастарды
бейнелендіретін ұғымдар – заңдар болып табылады.
Әлеуметтану ғылымының негізгі категориясы әлеуметтік ұғымы. Бұл ұғым
әлеуметтік жүйе, әлеуметтік құрылыс, әлеуметтік институт т.б. көлемді
ұғымдарды қамтиды. Бұлардың әрқайсысы өз алдына бірнеше маңызды
категорияларға бөлінеді. Мәселен, әлеуметтік топ категориясы тап,
әлеуметтік қабат, халық, отбасы ұғымдарымен тікелей байланысты.
Әлеуметтану әлеуметтік болмысты, социумды зерттейтін ғылым
болғандықтан, оның заңдары да әлеуметтік сипатта болады, яғни қоғамның,
әлеуметтік қауымдастықтардың, топтармен жеке адамдардың іс-әрекеттері мен
өзара байланыстарының заңы болып табылады. Әлеуметтік заңдар адамдардың
және олардың топтарының мінез-құлқын реттейді, жеке адамдар мен олардың
қоғамдастықтарының арасындағы қарым-қатынстарды анықтайды. Ол заңдар
адамдардың және олардың бірлестіктерінің іс-әрекеттерінен көрініс береді.
Әлеуметтік заңдарға, мысалы, әлеуметтік жіктелу, бірігу заңдары, әлеуметтік
мобильдік (бір топтан басқасына өту) заңы, қоғамдық өмірдің
интернационалдануы, жеке адамның әлеуметтенуі т.б. заңдар жатады. Олардың
сипатына көрініс беруіне қарай динамикалық және статистикалық заңдарға
бөлінеді. Динамикалық заңдар нақты жағдайда өз ретімен болатын оқиғалар
арасындағы бір мәнді, қатаң байланысты көрсетеді., олардың бағытын, түрлері
мен факторларын анықтап береді. Статистикалық заңдар әлеуметтік
құбылыстарды қатаң қажеттілік тұрде айқындамай, белгілі бір ықтималдыққа
жол береді, сөйтіп әлеуметтік өзгерістердің негізгі бағыты мен тенденциясын
ғана көрсетеді.
2. Әлеуметтану білімінің мәні оның құрылымынан көрінеді. Алынған
білім деңгейіне қарай әлеуметтану теориялық және эмпирикалық болып
бөлінеді. Теориялық деңгейде әлеуметтік өмір саласында жинақталған нақты
материялдардың терең талдануы жұргізіледі, оның даму тенденциялары
анықталады, негізгі категориялар мен заңдарға талдау жасалынады.
Эмпирикалық деңгейде бақылау, сауал жұргізу, құжаттарға талдау жасау,
статистикалық мәліметтер негізінде эмпирикалық материал жинақталады, сондай-
ақ алынған материалдың алғашқы өңделуі жұргізіледі.
Іргелі және қолданбалы әлеуметтанудың айырмашылықтары көрсетіледі.
Алғашқысы теория мен методологияны жетілдірумен, екіншісі - әлеуметтік
өмірдің құрылымының іс-тәжирибелік мәселелерін зерттеумен айналысады.
Әлеуметтану білімін сондай-ақ ұш деңгейге жіктеуге болады:
Біріншісі - жалпы теориялық әлеуметтану. Бұл біртұтас социумның
өмір сүруі мен дамуының жалпы заңдылықтарын анықтауға бағытталған
макросоциологиялық зерттеу болып табылады.
Екіншісі-әлеуметтік жүйенің жекелеген құрамдас бөлімдерінің әрекет
етуі мен өзара байланыстарының заңдылықтарын зерттеуге бағытталған
жалпылығы орташа социология.
Үшіншісі - микросоциология. Ол жекелеген адамдардың қимылы мен өзара
қарым – қатынасын, мінез-құлқын бақылау арқылы әлеуметтік құбылыстар мен
процестерді зерттейді.
Әлеуметтану білімінің құрылымы осындай. Әлеуметтану ғылымының мәні
сондай-ақ оның қоғамда орындайтын қызметіне қарай анықталады.
1. Теориялық-танымдық қызметі. Әлеуметтану қоғамының сондай-ақ
оның жеке құрылымдарының қызметі мен даму заңдарын, оны
жинаудың әдістерін, әлеуметтік фактілер туралы білімді
анықтайды.
2. Іс-тәжирибелік қызмет адамдардың әлеуметтік өмірін жетілдіру
бойынша практикалық ұсыныстарды беретін қолданбалы
әлеуметтанумен де тығыз байланысты.
3. Дұниетанымдық қызмет. Бұл ғылым өз зерттеулері арқылы қоғамның
әлеуметтік-саяси өміріне қатысады, қоғамның ілгерілеуіне ықпал
етеді.
4. Сындық қызмет. Әлеуметтану Әлеуметтану теорияларына сын көзбен
қарайды, тұлғаның қызығушылығы тарапынан танымдық дұниені
бағалайды.
5. Бағалау қызметі зерттелінуші әлеуметтік өмірге әлеуметтік
бағдар жасаумен (қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді)
байланысты.
3. Әлеуметтанудың ғылым ретіндегі ерекшелігі басқа қоғамдық ғылымдармен
арақатынасын айқындаумен танылады. Әлеуметтану тұтас қоғамды ғана емес,
сонымен бірге оның жеке бөлшектерін, бөлімдерін де зерттейтін ғылым. Қоғам
- өте күрделі объект, бір ғана ғылымның аумағында зерттеу мүмкін емес. Тек
қана бірнеше ғылымның жетістіктерін біріктіре отырып, күрделі құрылым,
адамзат қоғамын толық және қарама-қайшылықсыз зерттеп, жүйелі баяндауға
болады.
Әлеуметтану басқа пәндермен тығыз байланысты . Психология, әлеуметтік
психология, саяси ғылымдар және этнография ғылымдар білімінің жүйесімен
байланыста әлеуметтік білімді құрайды. Туыстас пәндер-бір-бірінен ұғымдар
мен категорияларды алып пайдаланып, зерттеу нәтижелері, тәсілдері және
теориялық жаңалықтарымен алмасады. Әлеуметтанушылар өз зерттеулерінде
психология, экономика, социология т.б. қоғамдық пәндердің методтарын еркін
қиыстырып пайдаланады.
Басқа ғылымдармен салыстырғанда әлеуметтану мәселеге жан-жақты кең
көлемде қарайды. Ол бұқараның мінез-құлқын жүйелеп зерттеуге мүмкіндігі
бар, сондықтан статистикаға жақындайды. Алайда оның адамның ішкі дұниесіне
еніп, зерттеуге мүмкіндігі жоқ.
Қазіргі кезде ғылымдар арасында әлеуметтануды гумантитарлық ғылымдар
жүйесіне ме, әлде әлеуметтанулық ғылымдар жүйесіне жатқызу керек пе деген
сауалға ортақ пікір қалыптасқан жоқ. Бір жағынан әлуметтану, психология,
әлеуметтік психология, экономика, саясаттану әлеуметтік ғылымдар жүйесіне
кіреді. Олар бір-бірімен тығыз байланысып, тығыз ғылыми одақ құрады.
Гуманитарлық пәндер жүйесіне тарих, философия, әдебиеттану,
мәдениеттану кіреді. Гуманитарлық ғылымдар қарапайым модельдерге бағалау
пікірлерге, сапалы методтарға сұйенсе, әлеуметтік ғылымдар – формальды
модельдерге, математикалық аппаратқа және сандық білімге арқа сұйейді. Екі
ғылым арасындағы тағы бір айырмашылық гуманитарлық ғылымдар рух, мәдениет,
құндылықтар әлемін зерттейді, ал әлеуметтік пәндер бұларды қарастырмайды.
Екінші жағынан, әлеуметтанудың философия, тарих мәдениеттанумен көп
ұқсастығы бар. Мұндай жағдайды әлеуметтануды гуманитарлық ғылымдар жүйесіне
жатқызуға болады.
Мұндай жағдайда әлеуметтануды екі статусты: әлеуметтік және
гуманитарлық ғылым ретінде қарастыруға болады. Әлеуметтануды әлуметтік
ғылым ретінде қарастырғанда үлкен әлеуметтік топтың өкілі ретінде
адамдардың мінез-құлқы туралы, қоғамның құрылымы, қызмет етуінің обьективті
заңдылықтарын оған кіретін әлеуметтік институттармен бірге статистикалық
мағлұматтарға сұйене отырып зерттейтін ғылым деуге болады.
Әлеуметтану басқа ғылымдармен салыстырғанда кейін пайда болып басқа
ғылымдардың ұғымдарын, нақты статистикалық нәтижелерін, таблицалық
мәліметтерін, графиктері мен ұғымдық схемаларын, теориялық схемаларын
қабылдап алды. Философиядан әлеуметтануға қоғам, адам, құндылықтар,
индивид, прогресс, даму және бірнеше т.б. ал театр өмірі тарапынан рөл,
юриспруденциядан- статус ұғымдары енді. Әлеуметтану өз тарапынан
әлеуметтендіру, девиантты, делингвентті мінез-құлық, интеракция сияқты
ұғымдарын қосты. Экономистерден әлеуметтану: капитал, еңбек, еңбекті
ұйымдастыру, ақша, рынок, бюджет, меншік, тауар т.б. терминдерді қабылдады.
Сонымен әлеуметтану ғылымын қоғамдық ғылымдармен арақатынасын қысқаша
қарастырып көрелік. Әлеуметтану мен әлеуметтік философияның арақатынасын
қарастырғанда ең алдымен әлеуметтанудың философиялық ғылымдарға
жатпайтынын, өйткені ол әлеуметтік философияға қарағанда жалпылығы
әлдеқайда төмен заңдылықтарды қарастыратынын атап көрсеткен жөн. Олардың
тығыз байланысын анықтайтын мәселе- екеуі де қоғамды жүйелі тұрде тұтас
әлеуметтік организм түрінде қарастырады. Бірақ әлеуметтік философия қоғамды
бүкіл дұние ғаламның ерекше, құрамдас бөлігі ретінде қарастырып, оны жалпы
философиялық ұғымдардың,, категориялар мен заңдардың көмегімен түсіндіреді.
Әлеуметтік философия қоғам дамуын жалпы философиялық заңдардың, яғни
табиғат, қоғам және адам ойлауының ең жалпы заңдарының әлеуметтік көрінісі
тұрғысынан зерттейді. Әлеуметтік философия әлеуметтанудың жалпы теориялық
және методологиялық негізі болып табылады. Өйткені әлеуметтану қоғамдық
өмірге нақтылы талдау жасағанда, әлеуметтік философияның категориялары мен
заңдарын басшылыққа алады да оның қағидалары мен қорытындыларын анықтау,
нақтылау арқылы өзінің өмір шындығымен, практикамен байланысын кеңейте,
тереңдете тұседі.
Әлеуметтану мен тарих өзара бір-біріне әсерін тигізеді. Әлеуметтанулық
қорытындылар тарихи тәжирибеге, фактілерге сұйенеді, сөйтіп оның
табыстарына себепші болады, өмірден алшақтауына, шамадан тыс абстракциялық
жалпылауларға жол бермейді. Әлеуметтанулық зерттеулер тарихшыларға тарихи
процестерді терең талдауға көмектеседі. Осы екі ғылымның өзара байланысының
кұшеюі тарих әлеуметтануының тууына алып келеді. Сонымен, әлеуметтік
философиямен бірге социология да тарих ғылымы үшін жалпы теориялық және
методологиялық негіз болып табылады. Саясаттану мен әлеуметтанудың тығыз
байланысы мен өзара әсері саясат әлеуметтануы деп аталатын арнаулы
әлеуметтанулық теорияның тууынан айқын көрінеді. Солай болғанымен бірақ
бұлар өз алдына жеке ғылымдар. Әлеуметтану әлеуметтік болмысты, қоғамның
әлеуметтік өмірін зерттейтін ғылым болса, ал политология қоғамның саяси
болмысын, саяи өмірін зерттейді. Өздерінің пәні мен тәсіліне сәйкес
бұлардың әрқайсысы біртұтас қоғамдық құбылыстарды өз тұрғысынан ерекше
зерттейді. Әлеуметтану басқа да арнайы қоғамдық ғылымдармен тығыз
байланысты. Мысалы, құқықтану ғылымын алайық. Әлеуметтану құқықты, құқықтық
қатынастарды жеке-дара қарастырмай, бүкіл қоғамдық өмірдің бір бөлігі
ретінде қарап, әлеуметтанулық заңдардың құқық саласындағы көріністерін
қарастырады. Әлеуметтанудың алдына қоятын міндеті- құқыққа және оның
әлеуметтік рөліне әлеуметтік факторлардың, қатынастар мен институттардың
және әлуметтік ұйымдардың тигізетін әсерін анықтау.
1-ші лекцияға арналған бақылау сүрақтары:
1. Әлеуметтану қоғам, әлеуметтік қатынастар, өзара әрекет механизмдері,
әлеуметтік қауымдастықтың әрекет ету және даму заңдылықтары туралы ғылым
ретінде.
2.Әлеуметтанудың басқа әлеуметтік ғылымдармен байланысы: әлеуметтану және
философия, әлеуметтану және педагогика, әлеуметтану және психология,
әлеуметтану және саясаттану, әлеуметтану және экономика, әлеуметтану және
тарих.
3.Жаратылыстану ғылымдары жүйесінде әлеуметтанудың атқаратын ролі.
4. Әлеуметтанулық білімнің құрылымы. Макро және микро әлеуметтану.
Теориялық және қолданбалы әлеуметтану.
5.Әлеуметтанудың заңдары мен категориялары. Әлеуметтанудың әдістемесі.
Негізгі әдебиеттер:
1. Әбсаттаров Р. М. Дәкенов. Әлеуметтану. Оқулық. Алматы. 2004., 2007ж.
2.Әлемдік әлеуметтану антлогиясы. Алматы. Қазақстан. 10 томдық. 2006ж.
3.Икенов А.И. Әлеуметтану негіздері. Алматы. Экономика. 2004ж.
4.Қарабаев Ш. Әлеуметтану негіздері. Алматы. 2008ж.
5.Ғабдуллина Қ. Құқық әлеуметтануы. Алматы. 2005ж.
6.Рахметов К.Ж., Болатова А.Н. Социология. Алматы. 2005ж.
7.Оданова Р.К. Жалпы әлеуметтану. Лекциялар курсы. Шымкент. 2004ж.
8.Айбеков Б.Ө., Абенов К.К. Әлеуметтану. Оқу құралы. Шымкент. 2003ж.
9.Смелзер Н. Социология. М., 1994. Гл. 9.
2- лекция тақырыбы. Әлеуметтану тарихының негізгі бағыттары.
Жоспары:
1. О. Конт әлеуметтану ғылымының негізін қалаушы.
2. Э. Дюркгейм, М.Вебер, П.Сорокин батыс әлеуметтану өкілдері және
Ресейдегі әлеуметтанулық ойлардың дамуы.
3. Қазақстандағы әлеуметтік көзқарастар мен әлеуметтану ғылымы.
1. Әлеуметтанудың ғылым ретінде қалыптасуын француз философы Огюст Конттың
(1798-1857) есімімен байланыстырады, ол ғылыми айналысқа алғаш рет
әлеуметтану деген терминді енгізді. Конт нақты ғылым мен білімді
ұгіттеуші болды және әлеуметтанушыларды қоғамды қатаң ғылыми негізінде
зерттеуге шақырады. Оның пікірінше, әлеуметтану жалпы заңдарды зерттеуі
тиіс: а) ерекше әлеуметтік организм ретіндегі қоғамның тұтастығы; б)
адамзат (оның өткені, бұгінгісі, болашағы); в) бүкіл адамдар ұрпақтарының
органикалық тұтастығы ретінде түсіндірілетін адамзат; г) қазіргі елдер,
халықтар мен мемлекеттер жүйесі ретіндегі бұгінгі адамзат; д) адамзат
қызметі нәтижесінің объективтілігі; ж) адамдар санасы мен психологиясын
жетілдіру процестері; з) адамдар мінез-құлқы; и) адамдар идеялары мен ой-
пікірлерінің дамуы; к) отбасы, мемлекет және басқа да әлеуметтік
институттардың пайда болуы, өмір сүруі мен өзгеріске тұсуін анықтайтын
жалпы заңдар деңгейінде, сонымен қатар олардың нақты қоғамдық құрылыстары
мен формаларының заңдары деңгейінде қоғам туралы білімдерді біріктірген
әмбебап теориялық ғылым ретінде түсінеді.
Конттың көзқарасына сәйкес әлеуметтану мынадай әдістерді қолдануы
тиіс:
✓ Қоғамдық процестердің барысын қадағалау үшін бақылау;
✓ Эксперимент, яғни әдейі, арнайы жасалған өзгерістерге бақылау
жасау;
✓ Адамзат өмірін жануарлар дұниесімен салыстыру;
✓ әр түрлі елдер мен халықтардың өмірін белгілі бір көрсеткіштер
бойынша
салыстыру;
✓ тарихи талдау әдісі, әр түрлі тарихи кезеңде адамзаттың немесе
жекелеген
халықтардың әр түрлі қалпын салыстыру.
Алайда, бәрі бірдей оған бір ауыздан ұн қата алмады. Сондықтан да кейінірек
қоғамтануда екі бәсекелестік бағыт қалыптасты, ол: позитивизм және
антипозитивизм.
Конттың 1830 жылдары Позитивті философияның негізгі курстары атты
еңбегі жарық көрді. Міне, осы еңбегінде негізгі ойлары айтылады. Конт
негізін қалаған позитивзмнің (Латын тілінде positivus-жағымды) негізгі мәні
мынада, әлеуметтану субъективті пікір мен абстрактілі дәлелсіз
философиялыққа салынбауы керек. Ол қоғамды зерттейді, қоғам тірі табиғат
сияқты организм. Табиғат заңдары сияқты, оның дамуын объективті заңдар
басқарады. Сондықтан да ол әлеуметтану, биология, анатомия және т.б.
жаратылыстану ғылымдары үлгісіндегі нақты ғылымдар жүйесіне кіреді, ол
нәтижесін тексеріп білуге болатын дәлелді ғылым. Мұндай түсіндіруші
әлеуметтану, олардың ойынша, қандай да болсын идеология мен жеке
адамдардың пікіріне тәуелді болмауы керек.
Антипозитивизм мен ұғындырушы әлеуметтану қоғам туралы ғылымда
басқаша көзқарас қалыптастырады. Бұл бағыттың негізгі өкілі әлеуметтанушы,
философ, және тарихшы М. Вебер (1864-1920) болды. Ол және оның ізбасарлары
әлеуметтік өмірді зерттеудің негізі ретінде оны ұғынуды алды және оған
субъективті баға берудің мүмкіндігін айтты.
Олар ғылымды унификациялауға қарсы шықты, яғни жаратылыстану ғылымы
мен қоғам туралы ғылымды ортақ жүйеге келтіруге болмайды деді. Әлеуметтану
ерекше таным теориясын жасап, қолдануы керек. Табиғат құбылыстары
объективті, ол адамның санасы мен еркінен тыс өмір сүреді. Оларды ғылыми
тәсілдер арқылы дәл өлшеп, оны тәжірибе жұзінде қайталауға болады. Қоғам-
адам әрекетінің нәтижесінде мәдениет желісі бойынша оны өзгертіп, және
жетілдіріп отырады. Қоғам қайталанбас тұлғалардан тұрады, сондықтан
индивидуализациялық тәсілмен шын ықыласпен ұғынуды талап етеді. Сонымен
бірге, осы ұғыну арқылы алынған нәтижелерді тәжірибе жұзінде тексеруге
болады.
Мысалы, суретшінің салған кенептігі суретінің бояуын табиғи-ғылыми
тәсіл арқылы, оған физикалық-химиялық талдау жасауға болады. Алайда, бұл
тәсіл суретшінің бейнелеген суретінің мәдени мәні мен идеясы туралы ештеңе
айта алмайды. Тағы бір мысал, жолаушы және бомбалаушы ұшақ ғылыми көзқарас
тұрғысынан құрылымы бірдей, алайда әлеуметтік қызметі әр түрлі. Мұны тек
ұғынушы әлеуметтану ғана анықтайды.
Конт пен Веберден басқа әлеуметтанудың ғылым ретінде қалыптасып
дамуына неміс ойшылы К.Маркс (1818-1883), ағылшын философы әрі
әлеуметтанушысы Г.Спенсер (1820-1903) және француз әлеуметтанушысы
Э.Дюргейм (1859-1917) үлкен ұлес қосты. Бұл ойшылдар қоғамтанулық
мәселелерге жауап іздеді, ол: қоғам дамуының жолдары қандай; ондағы
қатынастарды қалай реттеу керек, адамның әлеуметтік мінез - құлқын не
анықтайды және т.б. Олардың әрқайсысының зерттеу тәсілі мен теориялық
тұжырымы болды.
Э. Дюргейм әлеуметтік таным жеке индивиттердің мінез-құлқы мен
санасына емес, қоғамның әрбір мүшесінен жоғары тұратын әлеуметтік фактіні
зерттеуге бағытталуы керек деп түсіндіреді.
Әлеуметтік фактілер – адамдардың біріккен әрекеті мен ұжымдық
санасынан қалыптасқан ерекше қоғамдық құбылыс. Бұл қоғамда әрекет ететін
моральдық және құқықтық нормалардың белгілі салт-дәстүрлер мен әдеттерге,
дінге, ғылымға, ағарту ісіне т.б құндылықтарға қатынасы. Осы әлеуметтік
фактілер бір қоғамды екінші қоғамнан ажыратады. Олар индивидтің көпшілік
адамдар арасындағы мінез-құлқын айқындайды.
К.Маркстің ерекшелігі, оның дұниені танып, білу ғана емес оны
өзгертуге ұндеуі. Өзгерістің негізгі тәсілі революция-қоғам өміріне кұшпен
өзгеріс енгізу. Тек бір таптық (пролетариаттық), екінші тапты (бұржуазияны)
жоюуы, қоғамдағы қарама-қайшылықты шешеді.
Бұған қарама - қарсы Г.Спенсердің қоғамды өзгертуге негізгі идеясы-
эволюция. Ол табиғаттың тірі организмдердің мыңдаған жылдар бойына
қалыптасқаны сияқты, адамзат қоғамында биологиялық организм сияқты, қоғам
жәй формадан күрделі формаға қарай дамитынын айтады.
М.Вебердің негізгі ойы-жалпыны қамтитын рационалдық (латын тілінде
rationalis- ақыл-парасаттық) идеясы, яғни ақыл парасатқа бағытталып,
мақсаттандырылып ұйымдастырылған өмір. Бұл: 1. рационалды тиімді
шаруашылық; 2. рационалды бюрократия, яғни пісіп-жетілген қоғамды басқару
жүйесі; 3. рационалды құқық – адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттейтін
нақты және іс-әрекеттегі нормалар мен тәртіптер; 4. рационалды дін, адамдар
бойында еңбексұйгіштік, қарапайымдылық, адалдық пен әделеттілік
қалыптастырды.
ХХ ғасырда әлеуметтану ғылымы АҚШ-да жемісті дамыды. Егер Еуропада
әлеуметтану жеке ғылымдардың ынта жігері арқылы дамыса, америкада басынан
жақсы ұйымдастырылып, қаржы бөлініп, университеттік білімнің ажырамас
бөліміне айналды. Математика, статистика, модельдеу тәсілдері мен
экспериментті кең қолдану әлеуметтануды нақты ғылым ретінде қалыптастырды.
Америка ғалымдарының негізгі кұші практикалық мәселелерді шешуге
бағытталған, яғни, адамдар мінез - құлқының себептері қандай, әлеуметтік
бақылау мен басқаруды қалай жетілдіруге болады, өндірісті адамдардың
ынтымақтастық рухын, еңбек өнімділігін арттыруды, халықтың әл-ауқатын
көтеруді қалай қамтамасыз ету керек деген секілді мәселелер.
XIX ғасырдың соңы мен XX ғ. басындағы Америка әлеуметтануының негізгі
бағыттарының бірі бихевиоризм, қалыптасты. Бихевиоризм ағылшынның
behavior - мінез-құлық туралы ғылым деген мағынаны берді. Бұл бағыттың
негізін қалаған американ психологы Эдуард Торндаик (1874-1949) пен Джордж
Уотсон (1878-1858) және олардың шәкірттері шын мәнінде адамның мінез-құлық
технологиясын жасауға ұмтылды.
Мұнда мінез-құлықты Стимул-реакция қарапайым формуласы арқылы
анықтады. Стимул – адамдарды әрекет етуге итермелейтін әсер, ал реакция –
оған қарсы әрекет. Мысалы, жаңбырдың басталуы (стимул), қолшатырды
қолдануымыз (реакция). Бірқатар мінез-құлық схемалары адамға туа біткен
(дем алу, тамақ ішу, жөтелу т.б.), ал басқа реакцияларды тыңғылықты үйрету
арқылы автоматтандырып, адам мінез-құлқын реттеп, қоғамда ұйлесімділік
орнатуға болады деп тұжырымдайды.
Ресейдегі әлеуметтану ойының қалыптасуы мен дамуы ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасырдың ұлесіне тиді. Ресейде әлеуметтану ғылымы саласында
зерттеулер жұргізілген көптеген ойшылдар шықты. Олар әр түрлі әлеуметтану
бағыттары мен ағымдарын қалыптастырды. Географиялық идеядағы бағыт географ-
ғалым әрі әлеуметтанушы Лев Ильич Мечниковтың (1838-1888) еңбектерінде анық
байқалды. Л. И. Мечниковтың әлеуметтану теориясы тұрғысынан қарастырған
мәселелері оның Өркениет және ұлы тарихи өзендер деген ірі еңбегінде
баяндалды. Социал-дарвинизмнің әлеуметтік заңдылықтарды механикалық
тіршілік үшін күрес заңына ұқсастыру тұжырымдамасын жоққа шығарып,
зерттеуші әлеуметтануды нақты ғылыми пәнге айналдыруды көздеді. Ол үшін,
оның пікірі бойынша, қоғамдық өмірдің шынайы ерекшелікті заңдарын
тұжырымдау, сонымен қатар әлеуметтік прогресс белгі-өлшемдерін барынша
мұқияттылықпен анықтау қажет болады. Бірнеше тіршілік иелері ортақ мақсатқа
бірлесе кұш жұмсап жету үшін қай жерде жиналса, қоғам сол жерден басталады
деп ойлап, Л. И. Мечников қоғамда коорперациялар, ынтымақтастық құруға
тырысу анықтаушы болатынын атап көрсетті.
Қоғамдық прогресс идеясы Л. И. Мечниковтың әлеуметтану
тұжырымдамаларында маңызды орынға ие болды. Оның пікірінше, прогресс идеясы
болмайынша, адамзат тарихы тек оқиғалардың мағынасыз қоймасы болып қалады.
Бұл тұрғыдан алғанда, әлеуметтану міндеттеріне прогресс неден тұрады,
қоғамның алға қарай дамуын қандай нақты белгі-өлшемдермен анықтап білуге
болады деген мәселелерді қойды.
Ресей әлеуметтану дәстүрінде органикалық деп аталған бағыттың
өкілдері Александр Ивановия Стронин (1826-1889) және Павел Федорович
Лилиенфельд (1829-1903) қызықты ережелерді қалыптастырды.
А. И. Стронин әлеуметтік білімді жаралыстану ғылымына, ең алдымен
биологияға ұқсас үлгіде қарау қажет деп есептеді. Сондықтан оның
әлеуметтану физиологияға ұқсас болуы қажет деп тұйіндеуі түсінікті еді.
Өзі өмір сүрген қоғамды пирамида тәріздес бейнелеу арқылы А.И.Стронин
адамгершілік және интеллектуалды құндылықтарды жасайтын қоғамдағы жоғарғы
құрылым тек саясатпен айналысу қажет деген ой қорытады. Оның пікірінше,
әрбір социумның, кез келген биологиялық организм сияқты, белгілі бір
жинақталған кұш қорына сәйкес өмір сүруі шектеулі болады. Ол кұш ерте ме,
кеш пе бітеді. Адамгершіліктің құлдырауы мен әлеуметтік идеялардың күйреу
процесін биологиялық азу құбылыстарымен салыстыра келіп, А.И.Стронин Батыс
Еуропаның революциялық дәндері Ресей шындығына жат және қауіпті деген
сенімде болды.
Тұлға еркін болуы керек, оған ештеңкені таңуға болмайды дей келіп,
Бакунин еркіндіктің әлеуметтік сипатта болатынын жазды. Өйткені еркіндік
тек қоғам арқылы жүзеге асуы мүмкін және ынтымақтастықта болуымен іске
асады. Қоғам әр адамның толыққанды дамуы үшін жағдай жасауы тиіс, тек сол
ғана оның әлеуметтік еркіндігінің нақты мүмкіндіктерін анықтайды. Адам
еркіндігінің бұдан да басқа да көріністері бар, кез келген өкімет билігі,
ол мейлі құдайдікі болса да, адамдікі болса да, егер ол тұлғаны қанаса,
оның еркіндігі бұлікке соқтырады және содан көрініс табады.
М. Бакуниннің пікірі бойынша, адам өз еркін шектейтін қоғамдық
институттармен қарама-қайшылыққа тұседі. Ол әсіресе халықты басып, жаншитын
және халықты қанау есебінен кұнін көретін чиновниктер аппараты ретіндегі
мемлекетпен күреседі.
Ш.Ш.Уалихановтың әлеуметтану жөніндегі тұжырымдамалары
Ш.Уалихановтың (1835-1865) ғылыми еңбектерінің бәрінде, атап айтқанда,
Қазақтардың өрісі мен қонысы туралы, Сот реформасы жайлы жазбалар,
Баянауыл округы туралы, Өлкенің ұкімет басқару жүйесі мен саяси
жағдайы, Сахарадағы мұсылмандық туралы және т.б. шығармаларында қазақ
қоғамындағы көкейтесті әлеуметтік мәселелер зерттеледі.
Қазақтардың өмір сүрген патриярхалды-феодалдық қоғамы барлық халықтардың
басынан өткізген эволюциялық даму жолы екенін атап көрсетеді. Қазақ
қоғамының эволюциялық дамуы өзге елдердегі сияқты елді өркендеудің биік
сатысына көтереді деп түсіндірді. Оның әлеуметтік-экономикалық негіздері
бар екенін дәлелдеді. Ол Ресей державасының құрамына еніп отырған барлық
бұратана тайпалардың ішінде халқының санының көптігінен, байлығы жөнінен
біз бірінші орын аламыз. Меніңше, алдағы өркендеу де біздің-қазақтардың
ұлесіне тиеді,-деген қортындыға келеді.
Егерде қоғам мұқтаждығы мен құралдары белгілі болса, қоғамның әл-ауқатын
жақсарту мақсатын көздеген кез-келген реформа алға қойған мақсатына сол
уақытта ғана жетеді.
Басқаша сөзбен айтқанда, реформаны жемісті жұргізу үшін өзгерістердің
ішкі қайнар көздерін көре білу қажет болды. Сонымен қатар Шоқан қоғамындағы
өзгерістерді жасау қажеттілігі қоғамның даму деңгейінен және бұқара
халықтың өмір салтына туындауы тиіс деп тұйді. Ал бұның өзі дифференциялау
принципі тұрғысынан қаралу керек. Қазақ қоғамында жұргізілетін
реформалардың ішінде адамның тұрмысын жақсартуға ықпал ететін реформа ғана
пайдалы, ал бұл мақсатқа жетуге кедергі келтіретін реформа “зиянды”.
Сондықтан ол бұл мақсатқа жете алмайтын кез-келген реформатролықты жоққа
шығарды. Қазақ еліне қоғамдық өмірдің “экономикалық және әлеуметтік”
жақтарын қамтитын реформа қажет деп санады. Ш. Уалихановтың тұжырымдауынша,
қоғамда жасалатын бетбұрыстардың халыққа ұнамдысы, пайдалысы экономикалық
және әлеуметтік реформа, олар “халықтың маңызды мұқтаждарына тікелей қатысы
бар реформа деп саналады, ал саяси реформалар қажетті экономикалық
реформаларды іске асырудың құралы ретінде қолданылуы тиіс, өйткені жеке
алынған әрбір адам және барлық адамзат ұжымдаса отырып өзінің дамуына бір
ғана тұпкі мақсатқа - өзінің материалдық әл-ауқатын оңалтуға ұмтылады және
осының өзі прогресс болып саналады”.
Реформалардың сәтті жүзеге асуын Шоқан олардың дұрыстығымен байланыстырып
қарастырады. Олар прогресс заңдарына негізделсе ғана дұрыс болады. Оның
пікірі бойынша, дәл осындай жағдайда ғана қоғамдық организмнің дамуы дұрыс,
орынды жұреді. Осыдан келіп халықтар: өзін-өзі дамыту, өзін-өзі қорғау,
өзін-өзі басқару және өзін-өзі жазғыру іспетті саяси прерогативтерді жүзеге
асыруы тиіс.
Шоқан өз еңбектерінде таптар арасындағы әлеуметтік теңсіздіктің мотивін
зерттеп, соның негізінде адамдардың қоғамда иеленетін статусының
анықталатынын және топтар арасындағы әлеуметтік шиеленістердің пайда
болуының негізгі себептерін көрсете білді.
Шоқан ұлтаралық қатынастар мәселесінің өршуін қазақтардың өз жерінен
ығыстырылып, материалдық жағдайының кұрт құлдырауынан, керісінше, орыс
казактарының қазақтардан тартып алынған құнарлы жерлерге орналасуын,
олардың тұрмыстық жағдайларының тез көтерілуінен деп есептейді.
“Қазақтардың өрісі мен қонысы туралы” деген мақаласында Шоқан: “Қазақтар
ұлан-байтақ жер кеңістігін иеленгенімен, қазіргі уақытта тек оның шамалы
ғана бөлігін пайдаланып отырса да жерге әрдайым зәру”, - деп құнарлы
жерлерден айырыла бастағанын жазады. Жерді ұлтаралық қарым-қатынастағы
негізгі мәселе етіп қояды.
Ресей әлемдік сот тәжірибесін қабылдап, оны шеткі аймақтарға, соның
ішінде қазақ еліне таратпақшы болды. Шоқан патша ұкіметінің осы әрекетіне
қарсы шығып, оның негізсіздігін сынға алды. Оның пікірінше, “рулық тұрмыс
пен рулық қатынастар ұстем етіп тұрған шақта, халықтың бұрынғы өмірінен
туындап, оның даму жолдарынан және елінің ерекшеліктерінің ықпалынан
қалыптасқан қазіргі әрекет етуші билер соты қазақтардың дамуын барынша
қанағаттандырады”.
Билер институты – қазақ қоғамындағы ерекше құбылыс. Оларды ешкім
сайламайтын және тағайындамайтын. Ш. Уалиханов талантымен көпшіліктің
көзіне тұсіп, сыннан сүрінбегені ғана осы құрметті би атағына ие болатынын
айтып келіп, патша өкіметінің қазақтың билер институтын жоюға ұстаған
бағытының жөнсіз екенін сынайды. Билер институты ғасырлар бойы
жетілдірілді. Соның негізінде қара қылды қақ жарып әділ де өткір шешім
айтатын әйгілі билер шықты. Шоқан мұндай билердің би атағы балаларына
мұрагерлікпен беріліп, әке жолын қуушылар да болғанын жазады. Орта жұздің
қаракесек руынан шыққан әйгілі Қазыбек бидің құрметті би атағын Бекболат,
Тіленші, Алшынбай сынды ұш ұрпағы жалғастырған. Әрине, бұған қарап би болу
бірыңғай тұқым қуалайтын мұрагерлік құбылыс екен деген ой тумауы керек.
Өзінің талантымен халық ішінен шыққан Шорман 13 жасында, Есет Көтібарұлы 20
жасында халықты аузына қаратқан би атанған. Жоғарыда аталған объективтік
себептер билер сотының қазақ қоғамында одан әрі өз функцияларын атқаруға
тиістігін тұжырымдайды.
Билер сотының сақталуын Шоқан халықтың өзін-өзі басқаруының маңызды буыны
деп қарай отырып, патша өкіметі ((( ғасырдың 60-жылдарында қазақтардың
мұддесіне сәйкестендірілген өлкені басқару жүйесін орнатады деп кұткен еді.
Алайда, оның ұміті орындалмады. Шоқанның әлеуметтанулық көзқарастары
О.Конт, Г.Спенсер, т.б. Батыс әлеуметтанушыларының ой-пікірлерімен ұқсас.
Шоқан олардың тұжырымдамаларының төңірегінде қалып қоймады. Қоғамның кейбір
әлеуметтік мәселелері жөнінде олардан ілгері кетті. Сондықтан да Шоқанның
әлеуметтану саласындағы пайымдаулары қоғамдық ғылымдарға қосылған зор ұлес.
Шоқан сияқты қазақ қоғамына назар аударып, оны тұңғыш зерттегендердің
бірі Ы. Алтынсарин болды.
2. Ы. Алтынсариннің әлеуметтік көзқарастары.
Әлеуметтік тұжырымдаманы дамытуда зор ұлесі бар ірі тұлғалардың бірі
Ыбырай (Ибраһим) Алтынсарин (1841-1889) болды.
Тарихи даму деңгейі феодалдық-рулық сатыны сақтаған қазақ қоғамын
мейлінше жетік білетін ол: Осы дарынды, ақыл иесі мол халыққа қазір,
кешікпей тұрып рухани және қоғамдық даму жолына тұсетін дұрыс бағыт беру,
қалай дегенмен, аса қажет болып отыр-деп қазақтардың неге мұқтаж болып
отырғанын дәл тауып жазды. Ыбырай Алтынсарин осы міндеттерді дұрыс шешу
арқылы ғана қазақ қоғамының өркениетті елдер қатарына қосылатынына кәміл
сенді. Осымен байланысты қазақтарға білім беруді қолға алатын маңызды
шаралардың біріне, дамудың негізгі құралына балады. Білімсіздіктің етек
алуынан қазақ қоғамын надандық жайлап отырғанын айта келіп, жұртты білім
алуға шақырды. Сондықтан да ол өзінің жиырма бес жылдық өмірін
жеткіншектерге білім беруге арнады.
Ы.Алтынсарин жергілікті жерлерден мектеп ашу ісімен айналысады, қазақ
балаларына арнап оқулықтар, оқу құралдарын және әдістемелік кітаптар жазды.
Ол қазақ қыздары үшін мектеп-интернат, ауылшаруашылық және қолөнер
училищелерін аштырды. Өйткені Ы.Алтынсарин қазақ халқының жарқын болашағын
тек оқу-ағарту ісімен, білім-ғылыммен байланыстырған. Сондықтан да ол:
“Мектеп – қазақтарға білім берудің басты құралы. Біздің барлық ұмітіміз –
қазақ халқының келешегі осында, тек осы мектептерде ғана” деп жазған
болатын.
Ы. Алтынсарин қазақ балаларына арнап мектеп ашумен бірге, онда қызмет
істейтін, балаларды оқытып, тәрбиелейтін кадрларға, атап айтқанда,
мұғалімдерге аса зор мән берген. Ол мектептегі ең басты тұлға – мұғалім деп
есептеген. Мектептің материалдық техникалық базасы мықты болғанымен,
бұлардың жақсы мұғалімсіз берері шамалы, деп есептеген. Тамаша педагогика
құралдары да, ең жақсы ұкімет бұйрықтары да, әбден мұқият жұргізілген
инспектор бақылауы да жақсы оқытушыға тең келе алмайды. Мектепте оқушының
бойында қоғамда керекті тұлғалық сапаларды негізінен қалыптастыратын,
тиянақты білім беретін тек жақсы оқытушы ғана қызмет істеу керек деген
қорытынды жасайды. Ы.Алтынсарин осы идеяларын жүзеге асыру үшін тынбай
еңбек етті. Оның ұсынысы бойынша Ор қаласында мұғалімдер даярлайтын тұңғыш
мектеп ашылды. Ұлы ағартушы қазақ жастарына кәсіптік білім беретін,
қолөнер, ауылшаруашылығы училищелерін ашуды қолға алып, оны бітірген
мамандар қазақ халқының экономикалық өркендеуіне зор ұлес қосады деген
сенімде болды. Соның негізінде Торғайда қолөнер училищесін іске қосты.
Қазақ қоғамында ертерек қалыптасқан әдет-ғұрыптар көптеп саналады.
Ы.Алтынсарин олардың адамдар арасындағы байланыс пен қарым-қатынастарын
нығайтудағы рөлін зерттеп, оның нормалық маңызын ашып көрсетеді. Ол әсіресе
қазақтардың құда болу салтына ерекше мән беріп, одан қоғамды нығайтудың
бірден-бір маңызды факторын байқады.
Ы.Алтынсарин әлеуметтану тұрғысынан қарастырған мәселелері, оның
нәтижелері әлемдік әлеуметтану үшін аса маңызды. Ыбырайдың замандасы ұлы
ойшыл Абайдың қазақ қоғамы туралы пайымдауларының да маңызы зор болды.
3. Абайдың әлеуметтанулық ой-пікірлер
Абайдың әлеуметтанулық көзқарастарының қалыптасуына революцияшыл-
демократтары мен Батыс Еуропа әлеуметтанушыларының еңбектері ықпал етті.
Абай Г.Спенсердің орыс тіліне аударылған әлеуметтанулық туындыларымен
танысып, оның эвалюциялық теориясын қабылдайды. Бүкіл тіршілік атаулының
өзгермелігі туралы ой Абайдың өлеңдері мен қара сөздерінде жиі ұшырасады.
“Жиырмасыншы қара сөзінде”: “Дұние бірқалыпты тұрмайды” десе, өлеңінде:
“Адамзат кұнде өзгерер” дей келіп, патриархалды-феодалдық құрылысты басынан
өткізіп жатқан қазақтардың жаңа қоғамға өтеріне зор сеніммен қарайды.
Ресей бодандығынан босау қазақ халқының ғасырлар бойғы арманы екенін
білетін Абай бұғаудағы қазақтардың жағдайын “Осы мен өзім-қазақпын” деп
басталатын “Тоғызыншы қара сөзінде” баяндайды: “Мен өзім тірі болсам да,
анық тірі емеспін... Сыртым сау болса да, ішім өліп қалыпты. Ашулансам –
ызалана алмаймын. Кұлсем – қуана алмаймын. Сөйлегенім өз сөзім емес,
кұлгенім өз кұлкім емес, бәрі де әлдекімдікі. Сол себептен бір жұрген қуыс
кеудемін...” Ол патриархалдық-рулық құрылыстың сақталуына қынжылды. Өйткені
патша ұкіметі ру басыларын бір-біріне айдап салып, өзінің отарлау саясатын
тоқтаусыз жұргізіп жатқан еді. Бодандықтан құтылудың жолын надандықты
жоюдан көрді. Ол үшін халқын оқу, білім, ғылымды меңгеруге шақырды. Ғылымды
үйренгенде қазақтарды бақастыққа жол беруден сақтандырады. Оның пікірінше,
бақастық адамды тұземейтін, керісінше, оны бұзатын нәрсе, әсіресе ол
адамгершілікті азайтатын құбылыс екенін ескертеді.
Қазақ қоғамы тек байлар мен кедейлерден ғана тұрмады. Ел билеу жүйесінде
жаңа әлеуметтік топтар пайда болып, халыққа әкімшілік жасау болыстардың,
т.б.билігіне өтті. Атқамінерлер көбейді. Патша өкіметі осы топ арқылы
еңбекші халықты қанап, тонап отырды, олар қоғамның әлеуметтік дамуына тұсау
болды.
Абай жеке адам мен қоғам арасындағы өзара байланыс пен қарым-қатынастың
мазмұнына ұңіліп, оған әлеуметтік прогресс ізпетті қарады. Данышпан Абайдың
шығармаларын жарыққа шығаруда А.Байтұрсынов елеулі еңбек сіңірді.
4. А.Байтұрсыновтың әлеуметтану жөніндегі көз қарастары
Ғасырлар тоғысында және (( ғасырдың бірінші жартысында ұлттық
–демократиялық бағыт ұстанған қазақ зиялылары шықты. М.Дулатов, М.Шоқаев,
М.Тынышбаев, Ж.Ақбаев, Ә.Ермеков, Х.Досмұхамедов, Ж.Досмұхамедов,
Х.Ғаппасов, т.б. қоғамдық ғылымда бірегей туындыларымен өшпес із қалдырды.
Ахмет Байтұрсынов (1873-1937) - Қазақстандағы қоғамдық ой-пікірдің даму
тарихында өзіндік орны бар біртума алып тұлға.Қазақ халқының, әсіресе
оқыған азаматтардың тұңғыш... көсемі болған А.Байтұрсыновтың саяси іске
арласуы Ресей ішіндегі саяси-әлеуметтік құбылыстармен тікелей байланысты
болды: түрлі саяси партиялар мен қозғалыстардың құрылып, олардың
қызметтерінің жанданған кезеңіне, бірінші орыс ревалюциясының өршіген
тұсына сәйкес келді. Бұл кезеңде ол Қарқаралы қаласында қызмет істейтін
еді. Өз халқының мұдесін, болашағын ойлаған А.Байтұрсынов осы кезеңде
саясатқа белсене арласты. Осы мәселені М.Әуезов Қарқаралыда тұрғандағы
соңғы төрт жыл Ақаңның саясат ісіне белсене кірісіп, жазумен де, ісімен де
бой көрсеткен кезі, сол мезгілде 1905 жылдың өзгерісі болған. Қазақтың
Мәскеуден келген бірен-саран студенттері, басқа қалаларда оқып жұрген
жастары һәм ескіліктен келе жатқан пікірі тұзу үлкендердің арасында өзгеріс
рухы жайылып, қазақтың елдігін сөйлей бастаған кездері болатын деп атап
көрсетті.
А.Байтұрсынов өзінің әлеуметтік-саяси көзқарастарын бірнеше еңбектерінде
баяндады, атап айтқанда, Тағыда народный сот хақында, Қазақтың өкпесін,
Қазақ һәм 4-ші Дума,Қазақ жерін алу тұрғысындағы низам, Қазақша оқу
жайынан, Оқу жайы, Мектеп керектері, Соғысушы патшалар, Қазақ
халқын билеу туралы 1868 жылы шыққан уақытша положение, 1891 жылы 25-ші
мартта шыққан степной положение, яғни осы кұнгі положение. Сайлау һәм
партия пәлесі, Осы кұнге соттың тәртібіндегі кемшіліктер және т.б.
Реформатор ретінде демократиялық ой-пікірлерін А.Байтұрсынов оқу ісі,
мектеп жұмысымен байланыстырады.
2-ші лекцияға арналған бақылау сүрақтары:
1.Әлеументтанудың қалыптасуындағы негізгі кезеңдер. Әлемдік әлеуметтанудың
институционализациялануы.
2. О.Конт - әлеуметтанудың негізін салушы. Әлеуметтік статика мен
әлеуметтік динамика.
3. XX ғ. әлеуметтануы. А.Тойнбидің өркениет пен өмірлік циклдар теориясы.
В.Ларетоның циклдық өзгерістер теориялары.
4.П.Сорокиннің әлеуметтанулық теориясы. Әлеуметтанудағы құрылымдық
функционализм (Т.Парсонс, Р.Мертон). М.Вебер әлеуметтануы және
әлеуметтанудың қазіргі заманғы дамуындағы "веберлік ренессанс". Жаңа тарихи
өлеуметтану. " Р.Мертон, Н.Смелзер және т.б. еңбектеріндегі нақты тарихи
мәселелер мен оларды әлеуметтанулық талдау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Әбсаттаров Р. М. Дәкенов. Әлеуметтану. Оқулық. Алматы. 2004., 2007ж.
2.Әлемдік әлеуметтану антлогиясы. Алматы. Қазақстан. 10 томдық. 2006ж.
3.Икенов А.И. Әлеуметтану негіздері. Алматы. Экономика. 2004ж.
4.Қарабаев Ш. Әлеуметтану негіздері. Алматы. 2008ж.
5.Ғабдуллина Қ. Құқық әлеуметтануы. Алматы. 2005ж.
6.Рахметов К.Ж., Болатова А.Н. Социология. Алматы. 2005ж.
7.Оданова Р.К. Жалпы әлеуметтану. Лекциялар курсы. Шымкент. 2004ж.
8.Айбеков Б.Ө., Абенов К.К. Әлеуметтану. Оқу құралы. Шымкент. 2003ж.
9.Смелзер Н. Социология. М., 1994. Гл. 9.
3- лекция тақырыбы. Нақты әлеуметтанулық зерттеу жұргізудің әдісі мен
техникасы.
Жоспары:
1. Әлеуметтанулық зерттеулер түсінігі және оның қоғамдық ролі.
2. Әлеуметтік зерттеулерді жұргізудегі методологиялық негіз.
Әлеуметтанулық зерттеулер бағдарламасын тұзу концепциялары.
3. Әлеуметтанулық зерттеулердің салалық қолданысы. Қоғамның экономикалық,
саяси, мәдени жүйелерін зерттеудегі ролі.
1. Әлеуметтік зерттеулер бағдарламасы-әлеуметтік объектінің методологиялық
және процедуралық негіздерінен құралатын ғылыми құжат. Бағдарламада
философияның жалпы теориялық және методологиялық принциптері зерттеудің
жалпы әлеуметтану теориялары мен арнайы теориялар ретінде жүзеге асады.
Әлеуметтік таным ұрдісінің маңызды құрамды бөлімі нақты әлеуметтік
зерттеулер болып табылады, яғни нақты теориялық және әлеуметтік мәселелерді
шешу үшін зерттелінуші обьект туралы жаңа білім алуға ықпал етуші теориялық
және империкалық процедуралар жүйесі.
Нақты әлеуметтік зерттеу (кез келген) басқа ғылыми зерттеу сияқты кез
келген ғылми қызметке тән кейбір элементтерді құрамына алады. Бұл,
біріншіден—обьект. Екіншіден, субьект-әлеуметтанушы-зерттеуші немесе
әлеуметтанушылар тобы. Үшіншіден, кез келген ғылыми зерттеу сияқты
әлеуметтік зерттеу белгілі бір мақсатқа жету және нақты міндетті шешуге
бағытталған. Төртіншіден, құралдар-қазіргі әлеуметтік зерттеулерде ғылыми,
техникалық және ұйымдық құралдарқолданылады. Бесіншіден, әлеуметтік зерттеу
нәтижесі-зерттеу обьектісі туралы жаңа білім я болмаса белгілі білімді
дәлелдеу. Бұдан басқа, зерттеу нәтижесі – іс жұзінде обьект туралы білімді
қолдану тәсілі.
Әлеуметтік зерттеу ұрдісінің мәнін нақты әрі айқын түсіну үшін жүйе
мен методология, әдістеме, әдіс, техника, процедура сияқты әлеуметтік
зерттеу ұрдісінде жиі қолданылатын ұғымдар мен терминдердің мәнін түсініп
алу керек.
Қоғамда болып жатқан әлеуметтік процестер мен құбылыстарды жете білу
және оларды жан-жақты зерттеу үшін методология мен әдіс (метод), әдістеме
(методика) міндетті тұрде қажет. Әлеуметтанудың методологиясын әркім
әрқалай түсінеді. Методология ұғымы гректің "метедос", яғни таным тәсілі
және "логос", яғни ілім деген мағына беретін сөздерінен тұрады. Бір сөзбен
айтқанда, методология ғылыми зерттеулер принциптерінің жүйесі. Эмпириктер
методология туралы айтқанда оны техниканың жиынтығы және әлеуметтікті
талдаудың жөні ретінде пайымдайды. Теоретиктер методологияны әлеуметтіке
жету үшін арнайы әдіс, әдістеме және техниканы дайындау мен таңдауды
қажетсінетін әлеуметтік шындық туралы белгілі бір пікірлер жүйесі ретінде
қарастырады. Әлеуметтанушы эмпириктердің методология жөніндегі түсіндірмесі
олардың әлеуметтану зерттеулерінде теорияның орны мен рөлін белгілі бір
деңгейде жете, бағаламауынан немесе олардың қолдануға жарамайтын теориялық
тұжырымдамалардан бас тартуға тырысуынан туындағанын көрсетеді.
Теоретиктердің методология туралы түсінігі теориялык зерттеулерді
эмпирикалық ізденістермен тығыз байланыс орнатуға бағыттайды. Бірақ осы
байланыс жөнінде тіс жарып ештеңе айтпайды. Сондай-ақ методология туралы
әлеуметтану зерттеулерін теориялық және тәжірибелік деңгейлерде ұйымдастыру
мен жүзеге асырудың алғышарттары мен принциптерінің жиынтығы ретінде
қарастыруға болады.
Әлеуметтік зерттеу бағдарламасы-әлеуметтік обьектінің
методологиялық, әдістемелік және процедуралық негіздерінен құралатын ғылыми
құжат. Әлеуметтік зерттеу бағдарламасы-бұл эмпирикалық обьект немесе
құбылысты зерттеудің нақты теориясы мен методолгиясы бағдарламада іс
жұзінде жалпы әлеуметтану теориясындағы, зерттеудің арнайы теорияларының
жалпы теориялық және методолгогиялық принциптері жүзеге асырылады.
Әлеуметтік зерттеу бағдарлмасының құрылымы мынадай екі тараудан
құралады: әдістемелік және әдістемелік-процедуралық.
Бағдарламаның бірінші методолгиялық тарауы мынадай элементтерден
құралады:
1. мәселенің таңбалануы: зерттеудің мақсаты мен
міндеттері
2 зерттеу обьектісімен пәнін анықтау ,негізігі ұғымдарды
интерпретациялау
3.зерттеу обьектісін алдын-ала жүйелі талдау
4. жұмысшы гипотезаларын құру
Нақты әлеуметтік зерттеудің мақсаты-бұл зерттеудің жалпы бағытталуы,
әрекет жобасы, олар түрлі актілер мен операциялардың жүйелі реттелуін және
сипатын анықтайды. Әлеуметтік зерттеудің мақсаты зерттеудің бағдарын
анықтайды. Олар-теориялық және қолданбалы бағдарлар. Осы бағдарға зерттеу
жұргізудің қисындылығы тәуелді болады.
Нақты әлеуметтік зерттеудің бағдарламасының маңызды методологиялық
бөлімі зерттеу міндеттерін анықтау болып табылады.
Нақты әлеуметтік зерттеудің міндеті - мәселені талдау мен шешуге
бағытталған нақты мақсатты қондырғылардың жиынтығы. Зерттеу міндеті
мәселенің талдауына арналған негізгі және негізгі емес талаптарды құрамына
алады.
Мәселені реттеп, зерттеудің мақсаты мен міндеттерін анықтап,
әлеуметтанушы өз зерттеу обьектісін таңдайды.
Әлеуметтік зерттеу обьектісі-әлеуметтік зерттеу бағытталатын құбылыс
немесе ұрдіс. Мұндай құбылыстарды зерттеу нәтижесіңде олардың пайда болу
себептері жөнінде жаңа ақпараттар алынады. Ғылыми ізденіске кіріспестен
бұрын нені зерттейміз, кімдерден ақпарат аламыз, зерттеуді қай жерде
өткіземіз, т.б. сауалдарға жауап қайтаруымыз керек. Осыған орай зерттеу
жұмысының бірінші кезеңінде оның бағдарламасы мен әдістері дайындалады,
ғылыми ізденістің бүкіл процесін ұйымдастыру мұқият ойластырылады, сүрыптау
(кімдер зерттеледі) белгіленеді. Екінші кезеңінде адамдардың сол мәселе
жөніндегі пікірлерін анықтайтын ақпарат жинақталады. Үшінші кезеңде алынған
ақпарат қолмен немесе машинамен өндеуден өткізіледі. Төртінші кезеңде
алынған ақпаратқа ғылыми талдау жасалады. Бесінші кезеңде алынған ақпарат
қорытындыланып, оның нәтижесіне орай шешім қабылданады.
Әлеуметтану зерттеуі ғылыми ізденістің күрделілігіне қарай:
-барлаушылық,
-суреттемелік,
-талдаушылық болып үшке бөлінген.
Бұлардың арасында талдаушылық (аналитикалык) зерттеу әдісі күрделісі
болып есептеледі. Ол терең ойластырылған бағдарламаны және тексерістен өтіп
сыналған құралдарды (анкета, т.б.) қажет етеді. Талдаушылық зерттеу әдісі
кезінде зерттелетін құбылыс суреттелумен қатар оны тудырған басты-басты
себептер де анықталуы керек.
Суреттемелік зерттеу ізденістің өте қарапайым түрі болып есептеледі.
Мұның басты мақсаты - зерттелетін құбылыс пен оның құрылымдық элементтері
жөнінде мағлұмат алу.
Зерттеудің кеңінен тараған түріне барлаушылық зерттеу жатады. Ол
күрделі бағдарлама дайыңдауды талап етеді, алайда шамалы көлемдегі зерттеу
құралдарын қолданып, шағын топтарда сауалнама жұргізу мүмкіндігін сақтайды.
Зерттеудің бұл түрі жедел ақпарат алуға бағытталған. Оның артықшылығы да
осында. Мұндай зерттеуде қайсыбір терең процестер және олардың пайда болу
себептері қарастырылмайды, керісінше, көзге көрініп тұрған ақпараттар
жинақталатын болады.
3. Әлеуметтік зерттеудің теориялық және эмпирикалық ("эмпирия" — грек
сөзі, "тәжірибе" деген мағына береді. Бұдан әрі тәжірибелік деп жазылады)
типтері бар. Тәжірибелік зерттеу іргелі (фундаменталды) және қолданбалы
(прикладной) болып екіге бөлінеді. Іргелі әлеуметтік зерттеудің басты
мақсаттарының бірі зерттеліп қаралатын пән жөніндегі ғылыми түсінікті
жетілдіру мен дамыту болып саналады. Қолданбалы зерттеу нақты бір
әлеуметтік проблеманы шешуге арналады. Қолданбалы зерттеудің
социоинженерлік сипатта болуы оның теориялық зерттеуден айырмашылығы бар
екендігін де ашып көрсетеді. Өйткені соның нәтижесінде әрекет етудің нақты
бағдарламасы жасалады.
Оны жүзеге асыру зерттелген проблеманы практикада шешуге бағытталады.
Саясаттанушылар мен саясаткерлер, заңгерлер мен басқарушылар, экономистер
мен бизнесмендер және басқа да социогуманитарлық бағдардағы мамандар
эмпирикалық әлеуметтану зерттеулерінің нәтижесінде алынатын ақпараттарды
белсенді тұтынушылар болып саналады. Сол ақпараттарды қолдана отырып, олар
өздерінің практикалық және теориялық сипаттағы кәсіби мәселелерін шешеді.
Мәселені анықтау, әлеуметтік зерттеу обьектісі мен пәнін бөліп
көрсетумен қатар гипотезарларды тұрлендіру формаластыру зерттеудің
процедуралық кезеңі болып табылады.
3-ші лекцияға арналған бақылау сүрақтары:
1. Нақты (эмпирикалық) әлеуметтанулық зерттеу түсінігі. Әлеуметтік ақпарат
және оның түрлері.
3.Зерттеу бағдарламасының құрылымы.
4. Бағдарламаның әдістемелік бөлімі.
5.Зерттеудің пәні мен объектісін және мәселені анықтау. Зерттеудің
объектісіне талап.
6. Болжам бойынша мәліметтерді талдау әдісін суреттеу.
Негізгі әдебиеттер:
1. Әбсаттаров Р. М. Дәкенов. Әлеуметтану. Оқулық. Алматы. 2004., 2007ж.
2.Әлемдік әлеуметтану антлогиясы. Алматы. Қазақстан. 10 томдық. 2006ж.
3.Икенов А.И. Әлеуметтану негіздері. Алматы. Экономика. 2004ж.
4.Қарабаев Ш. Әлеуметтану негіздері. Алматы. 2008ж.
5.Ғабдуллина Қ. Құқық әлеуметтануы. Алматы. 2005ж.
6.Рахметов К.Ж., ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz