Валютлық қаржыларды реттеу
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5 . 6
І тарау. Қазақстан Республикасының
Ұлттық банк ақша несие саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 . 17
1.1. Қазақстан Республикасыдағы несие
жүесінің құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18 . 20
1.2. Ақша несие саясатының құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...21 . 24
ІІ тарау. Валютлық қаржыларды реттеу.
2.1 Валюталық жүйе және оның түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25 . 28
2.2 Валюталық қатынастарды реттеуi, валюталық саясат ... 29 . 33
2.3. Валюталық нарық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34 . 35
2.4. 2003 . 2005 жылдарға арналған ақша.неси
саясатының негізгі көрсеткіштерінің болжамы ... ... ... ... .36 . 38
Қолданылған әдебеиттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5 . 6
І тарау. Қазақстан Республикасының
Ұлттық банк ақша несие саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 . 17
1.1. Қазақстан Республикасыдағы несие
жүесінің құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18 . 20
1.2. Ақша несие саясатының құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...21 . 24
ІІ тарау. Валютлық қаржыларды реттеу.
2.1 Валюталық жүйе және оның түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25 . 28
2.2 Валюталық қатынастарды реттеуi, валюталық саясат ... 29 . 33
2.3. Валюталық нарық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34 . 35
2.4. 2003 . 2005 жылдарға арналған ақша.неси
саясатының негізгі көрсеткіштерінің болжамы ... ... ... ... .36 . 38
Қолданылған әдебеиттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Кіріспе
Маған берілген тақырып «Ақша-несие саясаты». Бұл тақырып өте маңызды мен үшін және күрделі.
Қайта құру жолындағы Республикамыздың, экономикалық
дағдарыстан өте қиыншылық жолмен шыққанын өзіміз көріп отырмыз. Еліміздің халқымыздың әл-ауқаты қазір дұрысталып кележатыр. Бұл дағдарысты жоюға дағдарыспен күресуге банктеріміздің қосқан үлесі өте көп. Сол себептен орталық банктердің ақша-несие саясаты жайлы осы кіріспе сөзімде айта кетейін.
Орталық банктердің ақша-несие саясаты деп оның айналымынан аққша-массасын , несие көлемін пайыздық мөлшер деңгейі мен ақша айналымындағы және қарыз капитал нарығындағы басқа көрсеткіштерді өзгертуге бағытталған іс-шаралардың жиынтығын айтады. Ол саясаттың мақсаты ақша-несие саясаты несиеге және ақша эмиссиясына жағдай жасауға, ия оларды іркеуге және шектеуге (несиелік) бағытталады. Өндірістің дағдарысы және жұмыссыздықтың күшеюі жағдайында орталық банк несие беруді кеңейту және пайыз мөлшерін азайту арқылы өндірістің жандануына себемші болды. Керісінше экономикалық өрлеу кезінде кездесетін алыптастаушылық, бағаның өсуі үйлесімсіздіктің өрлеуі сияқты келеңсіз жағдайларды болдырмау мақсатында орталық банк несиеге мен қою, пайыздық төлемді жоғарлату, төлем құралдарын шығаруды тежеу сол сияқты әрекеттермен шұғылданады.
Ел экономикасының жағдайы ақша-несие жүйесіне тығыз байланысты. Несие институттарының санына , несие ресурстары мен жүргізілетін операцияларының көлеміне қарай кез-келген мемлекеттің ақша-несие жүйесінің негізгі комерциялық банктер болып саналады. Оған дәлел, көптеген мемлекеттерде ақша-массасының 75%-бен 90%-ға дейінгісі банктік депозиттер, ал тек 25-10%-зы орталық банктің банкноталары. Сондықтан мемлекеттің ақша-несие аясын мемлекеттік реттеу қызметі тек орталық банк арқылы комерциялық банктердің масштабы мен олардың түрлеріне ықпал жасаумен ғана табысты бола алады.
Орталық банктің ақша-несие саясатының әдістері сан алуан, олардың ең көп тарағандары төмендігідей ;
- комерциялық банктерге берілетін несие пайыздық төлем
мөлшерін өзгерту;
- банктердің міндетті қорларының мөлшерін өзгерту;
- ашық нарықтағы операциялар, яғни векселдерді мемлекеттік
облегацияларды және басқа бағалы қағаздарды сатып алу-сату операциялар;
- валюта курсының саясаты, немесе курстық саясат.
Бұл айтылған ақша-несиелік реттеу әдістері барлық комерциялық банктердің операцияларына және толық қарыз капиталының нарығына әсер ететіндіктен жалпы реттеу әдісі деп аталады.
Іріктен тексеру әдістеріне мыналыр жатады.
- кейбір банктерден банктік несиенің мөлшерін немесе қарызды тікелей шектеу;
- несиенің белгілі бір түрінің берілуіне тәртіп белгілеу, атап айтқанда, маржа мөлшерін белгілеу, депозиттер мөлшері мен несие мөлшерінің арасындағы айырма.
Реттеудің дәстүрлі әдісіне орталық банктің проценттік мөлшерін өзгерту жатады. Проценттің ресми мөлшерін өсіру комерциялық банктердің өз резервтерін толтыру үшін несие алатын мүмкіншілігін азайтады, ол өз кезегінде комерциялық банктердің алған қарызын қысқартады, демек ол ақша-массасы мен нарықтық процент мөлшерін өсіреді де, орталық банк процент мөлшерін жоғарлатып, несиені шектеу саясатын яғни несиелік рестрикция жүргізеді.
Маған берілген тақырып «Ақша-несие саясаты». Бұл тақырып өте маңызды мен үшін және күрделі.
Қайта құру жолындағы Республикамыздың, экономикалық
дағдарыстан өте қиыншылық жолмен шыққанын өзіміз көріп отырмыз. Еліміздің халқымыздың әл-ауқаты қазір дұрысталып кележатыр. Бұл дағдарысты жоюға дағдарыспен күресуге банктеріміздің қосқан үлесі өте көп. Сол себептен орталық банктердің ақша-несие саясаты жайлы осы кіріспе сөзімде айта кетейін.
Орталық банктердің ақша-несие саясаты деп оның айналымынан аққша-массасын , несие көлемін пайыздық мөлшер деңгейі мен ақша айналымындағы және қарыз капитал нарығындағы басқа көрсеткіштерді өзгертуге бағытталған іс-шаралардың жиынтығын айтады. Ол саясаттың мақсаты ақша-несие саясаты несиеге және ақша эмиссиясына жағдай жасауға, ия оларды іркеуге және шектеуге (несиелік) бағытталады. Өндірістің дағдарысы және жұмыссыздықтың күшеюі жағдайында орталық банк несие беруді кеңейту және пайыз мөлшерін азайту арқылы өндірістің жандануына себемші болды. Керісінше экономикалық өрлеу кезінде кездесетін алыптастаушылық, бағаның өсуі үйлесімсіздіктің өрлеуі сияқты келеңсіз жағдайларды болдырмау мақсатында орталық банк несиеге мен қою, пайыздық төлемді жоғарлату, төлем құралдарын шығаруды тежеу сол сияқты әрекеттермен шұғылданады.
Ел экономикасының жағдайы ақша-несие жүйесіне тығыз байланысты. Несие институттарының санына , несие ресурстары мен жүргізілетін операцияларының көлеміне қарай кез-келген мемлекеттің ақша-несие жүйесінің негізгі комерциялық банктер болып саналады. Оған дәлел, көптеген мемлекеттерде ақша-массасының 75%-бен 90%-ға дейінгісі банктік депозиттер, ал тек 25-10%-зы орталық банктің банкноталары. Сондықтан мемлекеттің ақша-несие аясын мемлекеттік реттеу қызметі тек орталық банк арқылы комерциялық банктердің масштабы мен олардың түрлеріне ықпал жасаумен ғана табысты бола алады.
Орталық банктің ақша-несие саясатының әдістері сан алуан, олардың ең көп тарағандары төмендігідей ;
- комерциялық банктерге берілетін несие пайыздық төлем
мөлшерін өзгерту;
- банктердің міндетті қорларының мөлшерін өзгерту;
- ашық нарықтағы операциялар, яғни векселдерді мемлекеттік
облегацияларды және басқа бағалы қағаздарды сатып алу-сату операциялар;
- валюта курсының саясаты, немесе курстық саясат.
Бұл айтылған ақша-несиелік реттеу әдістері барлық комерциялық банктердің операцияларына және толық қарыз капиталының нарығына әсер ететіндіктен жалпы реттеу әдісі деп аталады.
Іріктен тексеру әдістеріне мыналыр жатады.
- кейбір банктерден банктік несиенің мөлшерін немесе қарызды тікелей шектеу;
- несиенің белгілі бір түрінің берілуіне тәртіп белгілеу, атап айтқанда, маржа мөлшерін белгілеу, депозиттер мөлшері мен несие мөлшерінің арасындағы айырма.
Реттеудің дәстүрлі әдісіне орталық банктің проценттік мөлшерін өзгерту жатады. Проценттің ресми мөлшерін өсіру комерциялық банктердің өз резервтерін толтыру үшін несие алатын мүмкіншілігін азайтады, ол өз кезегінде комерциялық банктердің алған қарызын қысқартады, демек ол ақша-массасы мен нарықтық процент мөлшерін өсіреді де, орталық банк процент мөлшерін жоғарлатып, несиені шектеу саясатын яғни несиелік рестрикция жүргізеді.
Пайдаланған әдебиеттер
1. Аќша, Несие, Банктер. Ѓ. Сейтќасымов. Алматы.: Экономика, 2001 жыл.
2. Баканов М.И. , Шеремет А.Д. «Теория экономического анализы: учебник.». - М.: Финансы и статистика, 1996г.- 288с.
3. Балабанов И.Т. "Основы финансового менеджмента. Как управлять капиталом?". - М.: Финансы и Статистика, 1994.
4. Гражданский кодекс РК от 27.12.94 г.
5. Ковалев В.В. «Финансовый анализ: Управление капиталом. Выбор инве стиций. Анализ отчётности.» - М.: Финансы и статистика, 1996г. - 432с.
6. Крейнина М.Н. «Финансовое состояние предприятия. Методы оценки».- М. .: ИКЦ «Дис», 1997г- 224с..
7. Моляков Д.С. "Финансы предприятий отраслей народного хозяйства". - М.: ФиС , 1996.
8. Макконелл К.Р., Брю С.Л. - Экономикс 2 т. М.: Республика, 1992 год
9. Страховые фонды и финансово – кредитные отношения. М. Анкин. 1993г.
10. Эдвин Дж. Долан – Деньги, банковское дело и кредитно-денежная политика Санкт-Петербург : Республика, 1993 год
11. Экономикалыќ теория. Н.И Базылова. /Финансовая система/
12. Роль функции и основная задачи банков при развитии совместно предпринимательств. Садыков Н.Т Ташкент 1994 г.
13. Постановление правления Национального банка РК №17 от 31.07.1996г. Об утверждении положения о минимальных резервных требованиях.
14. Положения пруденциальных нормативах №53 от 29.02.1992г.
15. Закон «О валютном регулировании » в РК от 14.04.1993г. с дальнейшими изменениями и дополнениями.
16. WWW.Nationalbank.kz
17. Макконелл К.Р., Брю С.Л. - Экономикс 2 т. М.: Республика, 1992 год
18. Эдвин Дж. Долан – Деньги, банковское дело и кредитно-денежная политика Санкт-Петербург : Республика, 1993 год
19. Экономикалық теория. Н.И Базылова. /Финансовая система/
1. Аќша, Несие, Банктер. Ѓ. Сейтќасымов. Алматы.: Экономика, 2001 жыл.
2. Баканов М.И. , Шеремет А.Д. «Теория экономического анализы: учебник.». - М.: Финансы и статистика, 1996г.- 288с.
3. Балабанов И.Т. "Основы финансового менеджмента. Как управлять капиталом?". - М.: Финансы и Статистика, 1994.
4. Гражданский кодекс РК от 27.12.94 г.
5. Ковалев В.В. «Финансовый анализ: Управление капиталом. Выбор инве стиций. Анализ отчётности.» - М.: Финансы и статистика, 1996г. - 432с.
6. Крейнина М.Н. «Финансовое состояние предприятия. Методы оценки».- М. .: ИКЦ «Дис», 1997г- 224с..
7. Моляков Д.С. "Финансы предприятий отраслей народного хозяйства". - М.: ФиС , 1996.
8. Макконелл К.Р., Брю С.Л. - Экономикс 2 т. М.: Республика, 1992 год
9. Страховые фонды и финансово – кредитные отношения. М. Анкин. 1993г.
10. Эдвин Дж. Долан – Деньги, банковское дело и кредитно-денежная политика Санкт-Петербург : Республика, 1993 год
11. Экономикалыќ теория. Н.И Базылова. /Финансовая система/
12. Роль функции и основная задачи банков при развитии совместно предпринимательств. Садыков Н.Т Ташкент 1994 г.
13. Постановление правления Национального банка РК №17 от 31.07.1996г. Об утверждении положения о минимальных резервных требованиях.
14. Положения пруденциальных нормативах №53 от 29.02.1992г.
15. Закон «О валютном регулировании » в РК от 14.04.1993г. с дальнейшими изменениями и дополнениями.
16. WWW.Nationalbank.kz
17. Макконелл К.Р., Брю С.Л. - Экономикс 2 т. М.: Республика, 1992 год
18. Эдвин Дж. Долан – Деньги, банковское дело и кредитно-денежная политика Санкт-Петербург : Республика, 1993 год
19. Экономикалық теория. Н.И Базылова. /Финансовая система/
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5 - 6
І тарау. Қазақстан Республикасының
Ұлттық банк ақша несие
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 - 17
1.1. Қазақстан Республикасыдағы несие
жүесінің
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
8 - 20
1.2. Ақша несие саясатының
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... .21 - 24
ІІ тарау. Валютлық қаржыларды реттеу.
2.1 Валюталық жүйе және оның
түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25 - 28
2.2 Валюталық қатынастарды реттеуi, валюталық саясат ... 29
- 33
2.3. Валюталық
нарық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
- 35
2.4. 2003 – 2005 жылдарға арналған ақша-неси
саясатының негізгі көрсеткіштерінің
болжамы ... ... ... ... .36 - 38
Қолданылған әдебеиттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 40
Кіріспе
Маған берілген тақырып Ақша-несие саясаты. Бұл тақырып өте маңызды
мен үшін және күрделі.
Қайта құру жолындағы Республикамыздың, экономикалық
дағдарыстан өте қиыншылық жолмен шыққанын өзіміз көріп отырмыз. Еліміздің
халқымыздың әл-ауқаты қазір дұрысталып кележатыр. Бұл дағдарысты жоюға
дағдарыспен күресуге банктеріміздің қосқан үлесі өте көп. Сол себептен
орталық банктердің ақша-несие саясаты жайлы осы кіріспе сөзімде айта
кетейін.
Орталық банктердің ақша-несие саясаты деп оның айналымынан аққша-
массасын , несие көлемін пайыздық мөлшер деңгейі мен ақша айналымындағы
және қарыз капитал нарығындағы басқа көрсеткіштерді өзгертуге бағытталған
іс-шаралардың жиынтығын айтады. Ол саясаттың мақсаты ақша-несие саясаты
несиеге және ақша эмиссиясына жағдай жасауға, ия оларды іркеуге және
шектеуге (несиелік) бағытталады. Өндірістің дағдарысы және жұмыссыздықтың
күшеюі жағдайында орталық банк несие беруді кеңейту және пайыз мөлшерін
азайту арқылы өндірістің жандануына себемші болды. Керісінше экономикалық
өрлеу кезінде кездесетін алыптастаушылық, бағаның өсуі үйлесімсіздіктің
өрлеуі сияқты келеңсіз жағдайларды болдырмау мақсатында орталық банк
несиеге мен қою, пайыздық төлемді жоғарлату, төлем құралдарын шығаруды
тежеу сол сияқты әрекеттермен шұғылданады.
Ел экономикасының жағдайы ақша-несие жүйесіне тығыз байланысты. Несие
институттарының санына , несие ресурстары мен жүргізілетін операцияларының
көлеміне қарай кез-келген мемлекеттің ақша-несие жүйесінің негізгі
комерциялық банктер болып саналады. Оған дәлел, көптеген мемлекеттерде ақша-
массасының 75%-бен 90%-ға дейінгісі банктік депозиттер, ал тек 25-10%-зы
орталық банктің банкноталары. Сондықтан мемлекеттің ақша-несие аясын
мемлекеттік реттеу қызметі тек орталық банк арқылы комерциялық банктердің
масштабы мен олардың түрлеріне ықпал жасаумен ғана табысты бола алады.
Орталық банктің ақша-несие саясатының әдістері сан алуан, олардың ең
көп тарағандары төмендігідей ;
- комерциялық банктерге берілетін несие пайыздық төлем
мөлшерін өзгерту;
- банктердің міндетті қорларының мөлшерін өзгерту;
- ашық нарықтағы операциялар, яғни векселдерді мемлекеттік
облегацияларды және басқа бағалы қағаздарды сатып алу-сату операциялар;
- валюта курсының саясаты, немесе курстық саясат.
Бұл айтылған ақша-несиелік реттеу әдістері барлық комерциялық банктердің
операцияларына және толық қарыз капиталының нарығына әсер ететіндіктен
жалпы реттеу әдісі деп аталады.
Іріктен тексеру әдістеріне мыналыр жатады.
- кейбір банктерден банктік несиенің мөлшерін немесе қарызды тікелей
шектеу;
- несиенің белгілі бір түрінің берілуіне тәртіп белгілеу, атап
айтқанда, маржа мөлшерін белгілеу, депозиттер мөлшері мен несие
мөлшерінің арасындағы айырма.
Реттеудің дәстүрлі әдісіне орталық банктің проценттік мөлшерін өзгерту
жатады. Проценттің ресми мөлшерін өсіру комерциялық банктердің өз
резервтерін толтыру үшін несие алатын мүмкіншілігін азайтады, ол өз
кезегінде комерциялық банктердің алған қарызын қысқартады, демек ол
ақша-массасы мен нарықтық процент мөлшерін өсіреді де, орталық банк
процент мөлшерін жоғарлатып, несиені шектеу саясатын яғни несиелік
рестрикция жүргізеді.
І тарау.Қазақстан Республикасының
Ұлттық банк ақша несие саясаты.
Еліміздегі барлық несие жүйесін реттеуші үйым рөлі атқара отырып, орталық
банк экономикамызда басты орын алады.
Орталық банк еліміздің эмиссиялық және резервтік орталығы ретіне ақша-
несие және валюта саясатын анықтайды. Оның қызметінің басты мақсаты пайда
табу емес, тек ақша-несие саясатын жүргізуге және еліміздің банк жүйесіне
жетекшілік етуге бағытталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, Орталық банктің мемлекетпен біріктірілген
кең көлемдегі өкілеттілігі екі деңгейдегі банктік жүйенің тиімді қызмет
етуін қамтамасыз етеді.
Орталық банктің тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикамыздағы жалпы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады.
Ұлттық банк-бұл бұрынғы қарапайым клиентерге қызмет көрсетумен
айналасқан, қарапайым мемлекеттік банктен орталық, эмиссиялық банкке
ауысқан, банктердің банкісі болып табылады. Іс жүзінде Ұлттық банкте барлық
кассалық резервтердің шоғырлануы және олардың шаруашылық айналымына түсуі
Ұлттық банктер мекемелерінің коммерциялық банктер кассасын толтыру арқылы
жүзеге асырылады. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айырсуларды Ұлттық банк
мекемелері арқылы жүргізе отырып, қажет жағдайларда Ұлттық банктен несие
ала алады.
Ұлттық банк- бұл ақшалай резервтерді құрайтын. Оған қоса меншікті алтын
валюта резервтерден, басқа да материалдық бағалықтардан тұратын мүліктерге
ие болып табылатын заңды тұлға.
Әлемдік тәжірибеде орталық банктің қызметін ұйымдастырудың әр түрлі
мынадай құқылық формалары кездеседі:
-мемлекеттің 100% қатысуымен капиталын құрайтын біртұтас банк формасында
(мысалға: Ұлыбритания, ГФР, Франция, Канада, Ресей, Қазақстан).
-акцияның бір бөлігі мемлекетке тиесілі немесе мемлекеттің қатысынсыз
акционерлік қоғам формасында (Жапония, Белгияда);
-орталық банктің функцияларын біртұтас атқаратын тәуелсіз банктер жүйесі
(АҚШ-та);
АҚШ-та орталық банктердің мүлкіне мемлекет қатынаспайды, олардың капиталы
Федеральды резервтік жүйеге мүлік иесі болып келетін коммерциялық
банктердің қосқан жарнасынан тұрады.
Ұлттық банк өзінің атқаратын мәні жағынан біртұтас ұйым болып табылады,
ал мемлекет тек оның жарғылық қорының иесі. Бүгінгі жарғылық қордың мөлшері-
20 млрд теңгені құрайды. Негізгі қорлары ғимараттардан, құрылғылардан,
құрал-жабдықтардан, көліктік құралдар мен басқа бағалықтардан,ал айналым
қорлары банкке тиселі болып табылатын меншікті ақшалай қаражаттардан
тұрады.
Ұлттық банк резервтік және басқа да қорларды құрайды. Резервтік қор
жарғылық қор көлемінде құралып, меншікті пайда есебімен толықтырады және
жүргізген операцияларға байланысты зияндар мен шығындардың орнын жабуға
арналады.
Ұлттық банктің қаржылық жылдағы таза табыс, сол қаржылық жылға қатысты,
нақты табыстар мен шығыстар арасындағы айналысқа шығарылған, оған қоса
активтердің амортизациясын, оның ішінде, банкнот пен монеталарды қоса
алғандағы шығыстардың айырмасы негізінде анықталады.
Ұлттық банктің таза табысы жарғылық қорды және резервтік қорды абсолюттік
соммада құруға бағытталады. Таза табыстың қалған бөлігі келесі қаржы
жылындағы республикалық бюджетке аударылады. Ұлттық банк және оның
мекемелері барлық салықтар мен алымдар төлеуден босатылды.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің басты міндеті-ұлттық валютаның
ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Сол сияқты Ұлттық банкке мынадай қосымша міндеттер жүктеледі;
-ақша айналысы,несие, банктік есеп-аырысулар мен валюталық қатынастар
төңірегінде мемлекетіміздің экономикалық даму мақсатында жетуге және оның
әлемдік экономикаға интеграциялануына жағдай жасайтын мемлекеттің саясатын
жасау және жүргізу;
-ақша, несие және банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
-банктік қызметті реттейтін нормативтік құқылық актілірді қолдану арқылы
қарыз берушілер мен клиенттер мүддесін қорғау және олардың орындалуына
бақылауды жүзеге асыру.
Ұлттық банктің несиелік ресурсы мынадай көздерден құралады:
-меншікті қаражат есебінен;
-басқа банктерден тартылған және Ұлттық банкте шартты негізде
орналыстырған ақшалай қаражаттыр есебінен;
-ҚР төңірегінде тартылған қаражаттардан;
-арнайы мемлекеттік қорлар мен бюджеттің уақытша бос жатқан қаражаттар
есебінен.
Ұлттық банктің басқару құрылымы.
Қазақстанның Ұлттық банкі жоғарыдан басқарылатын жүйедегі біртұтас
орталықтандырылған құрылымды білдіреді. Ұлттық банктің басқару органына:
Басқарма және директорлар Кеңесі (Директорат) жатады.
ҚҰБ-нің жоғары басқару органы Басқарма болып табылады және басқармаға
мынадай негізгі қызметтер жүктеледі жүктеледі:
-мемлекеттің ақша-несие саясатын дайындау;
-банк қызметіне қатысы бар ҚҰБ-ның нормативтік құқықтық актілерін бекіту;
- Ұлттық банктің банктермен операциялары бойынша ресми қайта қаржыландыру
мөлшерлемесін белгілеу;
-банктердің ашылуына рұқсат беру және оларды қайтарып алу туралы шешім
қабылдау;
-жекелеген банктік операциялар түрлері жүргізуге лицензияларберу туралы
шешім қабылдау;
-банктер үшін резервтік талаптар нормасын бекіту;
-алтын валюта активтерін басқарудың негізі қағидаларын анықтау;
-ҚР валютасының айырбас бағамын анықтау тәртібін бекіту;
-ҚҰБ жұмыс туралы жылдық есепті қарау, қабылдау және Президенттің
бекітуіне беру;
-ҚҰБ-ның жылдық баланысы және табысы мен зияны туралы есебін қарау және
бекіту;
-ҚҰБ туралы нұсқауды, оның жарғылық капиталы мен резервтік қордың
қалыптасу тәртібі, негізгі құралдары және өзге де мүліктерді пайдалану,
арқылы қызмет көрсету. ҚҰБ-ның құрылымы және бюджеті, бепартамент
директорларын, филиалдардың, өкілеттіліктердің және ұйымдардың,
жетекшілірін тағайындау туралы нормативтік құқықтық актілерді бекіту;
-банктер үшін пруденциялдық нормативтер мен басқа да міндетті нормаларды
және шектерді бекіту;
-еңбек жағдайын, оған ақы төлеу жүйесі мен мөлшерін анықтау және бекіту;
-ҚҰБ-ның халықаралық және басқада ұйымдарда қатысуы туралы шешім
қабылдау;
-Директорлар Кеңесінің (Директораттың) құрамын бекіту;
-бухгалтерлік есептің қазақстандық стандартын ескере отырып, ҚҰБ-не
арналған бухгалтерлік есептің саясатын және әдістерін анықтау;
Ұлттық банктің Басқармасы тоғыз адамнан тұрады. Ұлттық банктің
Басқармасының құрамына:
-ҚҰБ төреғасы және бес лауазымды тұлғалар;
-ҚР Президентінен бір өкіл;
-ҚР Үкіметінен екі өкіл кіреді.
Ұлттық банктің оперативтік басқару органы Директорлар кеңесі болып
табылады. Деректорлар кеңесі құрамына Ұлттық банк төрағасы, оның
орынбасарлары және құрлымдық бөлімшелердің жетекшілері кіреді.
Ұлттық банк тек қана ҚР Президентінің алдында есеп береді. Есеп беру
мыналарды білдіреді:
-Парламенттің келісімімен ҚР Президенті ҚҰБ-ның төрағасын 6 жылға
сайлайды және қызметінен босатады;
-ҚҰБ төрағасының орынбасарларын да ҚҰБ төрағасының ұсынумен ҚР Президенті
6 жылға сайлайды және қызметінен босатады;
-ҚҰБ-ның жылдық есебін ҚР Президенті бекітеді:
-Ұлттық валютаның –теңгенің айшығының тұжырымын ҚР Президенті бекітеді;
-ҚҰБ-ның ҚР Президентінің сұрауы бойынша өзінің қызметіне байланысты
ақпараттарды беріп отырыды.
Ұлттық банк өзінің негізгі қызметтерін жергілікті жерлердегі облыстық
басқармасы Алматы қалалық филиалы арқылы атқарады. Бұл филиал Ұлттық банк
атынан жұмыс істейді. ҚҰБ филиалдары мен өкілеттіліктерді өз қызметтерін
ҚҰБ бекіткен өкілеттігі шігінде ғана жүзеге асады.
Ұлттық банктің функцианалдық құрлымына департаменттер мен басқа да
бөлімшелерден тұратын орталық аппараты, филиалдары, өкілеттіліктері мен
ұйымдары кіреді.
Ұлттық банктің орталық аппаратында мынадай департаменттер мен дербес
басқармалары бар:
*зерттеу және статистика департаменті;
*шетел операциялары департаменті;
*ішкі операциялар басқармасы;
*монеталық операциялар департаменті;
*Сыртқы байланыстар бөлімі;
*заң қызметі департаменті;
*әкімшілік департаменті;
*қолма-қол ақшалармен жұмыс жөніндегі басқарма;
*инженерлік қауіпсіздік жүйесін пайдаланубөлімі;
*бухгалтерлік есеп департаменті;
*есептеу жұмыс орталықтарының департаменті;
*операциондық басқарма;
*төлем жүйесі басқармасы;
*қаржылық қадағалау департаменті;
*бақылау және аудит департаменті;
*персоналдармен жұмыс жасау басқармасы;
*халықаралық қаржы ұйымдарының жобаларын іске асыру бөлімі;
*мерзімді басылымдар және іскерлік ақпараттар бөлімі.
Сонымен қатар ҚҰБ құрлымына мынадай дербес бөлімшелері де кіреді:
*Мемлекеттік сақтау қоймасы;
*Ресей Федерациясындағы Ұлттық банк өкілеттігі;
*Банкноттық фабрика;
*Монета сарайы;
*Қазақстан банкаралық есеп айырсу орталығы (ҚБЕО);
*Қазақстан ипотекалық компаниясы;
*Процессингтік орталық;
*Актуарлық орталық;
*Банктік сервистік бюро;
*Ұттық ақпараттар технологиясы;
*Автобаза;
Ұлттық банктің қызметтері мен операциялары.
Ұлттық банк мынадай негізгі қызметтерді атқарады;
-айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу жолымен республикада
мемлекеттік ақша-несие саясатын жүргізеді және монеталардың монополиялық
элементі болып табылыды, бағалы қағаздарды эмисиалайды;
-ҚР Үкіметінің мемлекеттік қағаздарына қызмет етуге қатынасады;
-Қазақстан аумағында банктердің, еншілес банктердің ашылуына және
филиалдары мен өкілеттіліктің ашылуына, сол сияқты банктік операциялардың
жекелеген түрлерін жүзеге асыруға рұқсат қағазын береді;
-белгіленген тәртіпте банктердің бағалы қағаздарының эмиссиялау
проспектісіне мемлекеттік бағалы қағаздардың эмиссиялау проспектісіне
мемлекеттік тіркеуге дейін міндетті сараптама жүргізеді;
-банктердің қызметін бақылау мен қадағалау жүзеге асырады және
пруденциялдық нормативтер белгілейді;
-ҚР-да несиелер бойынша сыйақы (мүдделендіру) пайыз мөлшерлемесін
реттеуді жүзеге асырады:
Ұлттық банк мынадай операцияларды жүргізеді:
-бірінші кластық эмитенттермен шығарылатын алтын айлық қайтару мерзімдегі
міндеттемелерді қайта есепке алады;
-мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
-депозиттік сертификаттармен қайтару мерзімі бір жылға жататын борыштық
бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
-депозиттік және есеп айырысу операцияларын жүргізе отырып, бағалы
қағаздарды, басқада құндылықтарды сақтауға және басқаруға қабылдайды;
-қаржы құралдарымен операцияларды жүзеге асырады;
-қажет кезінде банктерде және қаржы ұйымдарында шоттар ашады;
-чектерді жазып, вексельдерді береді;
-жарғыға қайшы келмейтін өз міндеттемелеріне сай келетін басқа да банктік
операцияларды жүзеге асырады.
Ақша-несие саясат:
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және
жүзеге асыратын орган болып табылады.
ҚҰБ ақша-несие саясатының басты мақсаты: ұлттық валютатаның тұрақтылығын,
яғни оның төлем қабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты
тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздейді.
Ақша-несие саясаты-бұл айналыстағы ақша массасын, несие көлемін, сыйақы
(мүдделендіру) мөлшерлемесін өзгертуге жалпы банк жүйесінің қызметін
реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы.
Ақша-несие саясатының макро экономикалық деңгейдегі субъектісі Ұлттық
банкболып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу
объектісіне экономикадағы қолма-қал және қолма-қолсыз ақша массасының
жиынтығы жатады.
Шаруашылық конъктурасының жағдайына байланысты ақша-несие саясатының екі
типі болады:
1.Рестрикциялдық ақша-несие саясаты;
2.Экспанциондық ақша-несие саясаты;
Рестрикциялар ақша-несие саясаты- екінші деңгейлі банктердің несиелік
операциалар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-ақ сыйақы
мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциондық ақша-несие саясаты- несие беру көлемін кеңейтумен,
айналыстағы ақша массасының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы
мөлшерлемесінің төмендеуімен байланысты шаралар.
Соңғы жылдардағы ақша несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны
төмендету және теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жетуде
Ұлттық банк қатаң ақша-несие саясатын жүргізуде. Заңға сәйкес Ұлттық банк
мынадай ақша-несие саясатының негізгі құралдарының көмегімен реттеледі:
*Сыйақы мөлшерлемелерін белгілеу;
*Ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу;
*Мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сатуы бойынша ашық
нарықтағы операцияларды жүргізу;
*Банктерге және үкіметке несиелер беру;
*Валюталық нарықта интервенциялау;
*Кейбір жағдайларда, несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің деңгейі
мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу.
Қазіргі уақытта жоғарыда аталған құралдың ішінде іс жүзінде қолданылып
отырғандары; ресми сыйақы мөлшерлемелері, қысқа мерзімді ноттарды
эмиссиялау, ашық нарықтағы операциялар.
Ұлттық банк өзінің жүргізетін операциялары бойынша мынадай ресми сыйақы
мөлшерлемелерді белгілейді:
-ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі;
-ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі.
-РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемесі.
-овернайт зайымдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі:
-күндізгі зайымдар бойынша сыйақы мөлшерлемесі.
Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі-ақша нарығының жалпы жағдайына
несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейіне байланысты
белгіленеді. Ұлттық банкінің заң актілері, ҚР Президентінің актілері
негізінде немесе ҚҰБ Басқармасының жеке қаулылары бойынша жүргізілетін заем
операциялары бойынша қолданылады.
Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі-ақша нарығының жалпы жағдайына,
несиелер бойынша сұраныс пен ұсыныс көлеміне байланысты белгеленеді және
Ұлттық банктің комерциялық вексельдерді қайта есепке алу операцияларында
қолжданылады. Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлеме жылдық пайыздық
мөлшерлеме болып табылады және ол айналыс мерзімі алты айлық векселдерді
қайта есептеуде қолданылады.0
РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемелері-жылдық
пайыздық мөлшерлемелері, ішкі қаржы нарығының жағдайына байланысты
белгілінеді және мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар жүргізуде
қолданылады. РЕПО-ның мақсатты мөлшерлемесінен ауытқу жағдайында ақшалай
қаражаттарды орналастыру немесе тарту жолымен РЕПО нарығында сыйақы
мөлшерлемелерді реттеу арқылы сыйақы мөлшерлемелерінің елеулі ауытқуын
болдырмау.
Овернайт заемдары боыйнша сыйақы мөлшерлемелері - Ұлттық банктің екінші
деңгейдегі банктарге, олардың ҚҰБ-ғы корреспонденттік шоттары бойынша есеп
айырысуды дебеттік қалдықпен аяқтауы барысында бір түнге берілетін заемдары
бойынша қолданылады.
Күндізгі заемдар бойынша сыйақы мөлшерлемелері- Ұлттық банктің екінші
деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ғы теңгеде ашқан корреспонденттік шоттары
бойынша төлем жүргізуге немесе ақшалай аударымдар жасауға қажетті ақша
қаражаттары уақытша болмаған не жетіспеген жағдайларда заемдар бойынша
қолданылады.
Ұлттық банктің ресми сыйақы мөлшерлемелерін төмендегідей 5-кестемен
беруге болады.
Ұлттық банктің ресми сыйақы мөлшерлемелері
Пайыздар,
кезеңнің соңына
№ Сыйақы мөлшерлемесінің түрлері 12.2000ж 12.2001ж 12.2002ж
1. Қайта қаржыландыру 14 9 7.5
2. Есептік (дисконттық) 12.5 8 8
3. Овернайт зайымдары бойынша 20 12 9
РЕПО операциалары бойынша, оның
4. ішінде:
Овернайт
1 жұма - 5 5.5
2 жұма 6.5 5 5.5
5.5 5.5 5.5
Ескерту: РЕПО операциалары бойынша мөлшерлемелер 8.12.2000ж бастап,
мерзімдер бойынша күн сайын белгіленеді.
Ең төменгі резервтік талаптар.
Ақшалай нарықтағы тепе-теңдікті қамтамасыз етуде, банктерге берілітін
несиелер көлемін реттеуде, банктік өтімділік деңгейін реттеуде және олардың
міндеттемелері бойынша төлемсіздікті төмендетуде, сол сияқты банктің салым
иелері мен акционерлерінің мүдделерін қорғау мақсатында Ұлттық банк ең
төменгі резервтік талаптар механизмін қолданады.
Резервтік талаптар, ашық нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен
қатар комерциялық банктерді жанама ақшалай-несиелік реттеудің негізгі
құралдарының біріне жатады. Қазақстан банк жүйесінің бүгінгі даму
жағдайында резервтік талаптар,бір жағынан, сақтандыру институттарының жоқ
кезінде, комерциялық банктердің депозиттерін сақтандыру қызметін, екінші
жағынан, экономикадағы ақшалай мультипликация процесін реттеу қызметтерін
атқарады.
Ақша-несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген ҚР
комерциялық-кооперативтік және жеке банктердің қызметін реттеу туралы
нұсқауға сәйкес мінднтті резерв нормативі 18-20% мөлшерінде бекітілген
болатын. Қазіргі уақытта ол төмендеп, 6%-ды құрайды. Банктердің
резервтерінің артық болуы, яғни Ұлттық банктегі корреспонденттік шоттардағы
қаражаттардың өсуіне байланысты резервтік талптар шамасын төмендетіп қана
қоймай, сол сияқты резервтеудің алтернативтік тәртібіне өтуге, яғни бұл
банктердің пруденциалдық нормативтерді орындау барысында корреспонденттік
шоттағы қаражаттар сомасын ең төменгі резервтер мөлшерінің төмен болмауын
сақтап отыруға тиістілігін білдіреді.
Әлемдік тәжірибеде міндетті резервтердің өте жоғары деңгейде болуы,
жүйесінің қаржы делдалы ретіндегітиімділігін нашарлатып, ал ең төменгі
резервтер нормасының артуы несиелік ресурстардың экономикаға құйылуына
тосқауыл болатындығын көрсетеді.
АҚШ пен Германияда міндетті резервтік нормалары біршама жоғары
денгейде бекітілген. АҚШ-та міндетті резервтер банктердің категорияларына,
депозитердің шамасы мен түрлеріне байланысты болып келеді. Міндетті
резервтер федералдық резервтік банктердің пайызсыз депазиттік шоттарда
сақталады және резервтердің артық мөлшері федералды резервтік банктердің
АҚШ ақша нарығында маңызды процестерге байланысты операциялардың басты бір
көзін құрайды. АҚШ-тың банк жүйесінің резервтерінің тағайымдалу негізі
комерциялық банктердің қызметіне бақылау жасауды білдіреді. Заңмен
бекітілген резервтер комерциялық банктердің несиелеу қабілетіне әсер ететін
федералды резервтік банктік жүйесінің басқару Кеңесінің басты құралы болып
табылады. Резервтеудің басты мақсаты банк несиенің артықшылығынан немесе
жеткіліксіздігінен тұрады. Дәл осылау, жанама жолмен комерциялық банктердің
несиесіне жасалатын бақылау құралы және экономиканы тұрақтандыру барысында
бұл резертер салым иелерінің мүдделерін қорғау құралы болып табылады деген
Кәмпбел Р. Макконелл, Стэнли Л. Брю.
Федералды резервтік жүйе эконамикалық құлдырау кезеңінде міндетті
резервтердің іскерлік белсенділігін арттыру және ынталандыру үшін міндетті
резервтердің деңгейін жиі қысқартып отырған.
Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктер үшін, олардың пруденциялдық
нормативтерді орындауына байланысты ең төменгі резервтік талаптарды орындау
барысында банктерге мынадай екі тәсіл қолданады:
1.Міндетті резервтер;
2.Резервтеудің альтернативтік тәртібі.
Резервтік талаптарды орындайтын банктерге Ұлттық банк орташа айлық қайта
қаржыландыру мөлшерлемесінің 50% көлемінде теңгедегі резервтік бойынша, ал
еркін алмастырылатын валютадағы резервтік талаптар бойынша Лондондағы
депозиттер нарығындағы (LIVID) бір айлық депозиттің орташа өлшемді
мөлшерлемесінің 50% көлемінде пайыз төлейді.
Ашық нарықтағы операциялар.
Ашық нарықтағы операциялар – бұл Ұлттық банктің айналыстағы ақша
массасының көлемін реттеу мақсатында екінші реттегі нарықтағы мемлекеттің
бағалы қағаздарын сату және сатып алумен байланысты операциялары.
Бұл біршама ақша массасын, комарциялық банктердің өтімділігін және
несиелік жұмыстарды реттеудің ыңғайлы әдістерінің бірі болып табылады. Оның
негізгі мәні ақша эмиссиясының тоқтату арқылы банктердің несиені
эмиссиялауын шектеуді білдіреді.
Ұлттық банк нарықта бағалы қағаздарды сату арқылы оны сатып алушылардың
резервтік шоттарынан тиісті соманы ұстап қалады. Сөйтіп, керісінше,
банктерге несие беруді және ақша шығаруды ынталандыру мақсатында Ұлттық
банк бағалы қағаздарды сатып алады да, тиісті соманы банктердің резервтік
шотына қайта аударады.
Несиелік операциялар.
Несиелеу және қаржыландыру операцияларына соңғы жылдары Ұлттық
банктің қызметінің алдағы уақыттарда класикалық қызметуіне жақындауына
байланысты тиісті шаралар қолданды. Қазіргі уақытта екінші деңгейдегі
банктерді несиелеу тек қана олардың өтімділігін сақтау мақсатында жүзеге
асырылады. Бюджеттің тапшылығын жабу үшін Үкіметке несие беру бюджет
саясаты аумағында, яғни Ұлттық банктің республикалық бюджетті несиелеуден
бас тарту мақсатында жүргізіледі. Жеңілдікпен берілетін несиелерді беру
және кәсіпорындардың несие үшін тікелей өтініш жасауын қарастыру болған
жоқ. Ұлттық банктің несиелерін орналастыру аукциондар арқылы, банкаралық
нарық арқылы, сол сияқты ломбарттық несиелеу негізінде жүзеге асырылады.
Валюталық интервенция.
Ұлттық банктің валюталық интервенсиясы деп ұлттық валюталық бағамына
әсер ету мақсатында орталық банктің шетел влютасын сату және сатып алу
жолымен валюталық нарықтағы операцияларға араласуын айтады.
Ұлттық банктің валюталық нарықтағы интервенциясы дербес түрде кез
келген банктер және валюталық биржалар арқылы кез келген валюталық мәмілер
түрлерін пайдалану негізінде жүзеге асырады.
Біздің тәжірибемізде валюталық интервенсия алтын валюта резервтері
есебінен жүзеге асырылуда.
Алтын валюта резерві.
Алтын валюта резерві ұлттық валюта-теңгенің тұрақтығын қамтамасыз ету
үшін құрылады және пайданылады.
Алтын валюта резервтері мыналардан тұрады:
*ҚҰйма алтыннан;
Ұлттық банктің шоттарындағы банкнота және монета түріндегі шетел
валютасындағы қаражат қалдықтарынан;
*валюталық құндылықтардан;
*шетел валютасындағы жәй және аудармалы вексельдерден;
*шетел үкіметінің немесе халықаралық қаржы ұйымдарының шығарған бағалы
қағаздарынан;
*басқа да сыртқы активтерден.
*Алтын валюта резервін ұлғайту және құрлымын өзгерту мынадай жолдармен
жүзеге асырылады:
*монетарлық алтынды сатып алу;
*резиденттер мен резидент еместерден, ҚР Үкіметінен теңгеге шетел валютасын
сатып алу;
*депозиттік, салым, шетел валюталарымен дилингтік операциялардан түсетін
комиссиондық және басқа да сыйақы (мүдде) түріндегі түсімдер;
* Ұлттық банктің монетарлық алтын, күміс, платина және платина тобындағы
басқа да металдармен жасалатын операцияларды жүргізуден түсетін валютадағы
түсімдер;
Ұлттық банктің кеңес беру, ақпараттық-баспа және басқа да қызметтерінен
түсетін шетел валюталарындағы түсімдер.
Алтын валюта резервінің азаюы немесе жұмсалуы мынадай жолдармен іске
асырылады:
*ақша-несие саясатын жүргізу мақсатында ішкі валюталық нарықта валютаны
сату;
өнімдердің (қызметтердің, жұмыстардың) импортына төлеу үшін теңгені шетел
валютасына конвертация жасау, оған қоса шетелде дипломаттық және басқа да
өкілеттіліктерді ұстауға және іссапар шығыстарына, сондай-ақ мемлекеттік
бюджеттің және Ұлттық банктің сметасы есебінен сыртқы қарыздарға қызмет
көрсету үшін;
*басқа да шетел валютасын сатып алу үшін шетел валютасын сату;
* Ұлттық банктің алған несиелері бойынша негізгі соманы және сыйақыны
қайтару;
*құрылған провизиялар есебінен (резервтер) зиянды алтын валюта активтерін
шегеру.
Ұлттық банк ақша-несие саясатының бағыттарын бір жылға анықтан келсе,
2002 жылдан бастап, алдағы үш жылға алдын ала анықтау тәжрибесіне көшті
және әр жыл өткен сайын өзгерістерді ескеріп, оған Ұлттық банк пен ҚР
Үкіметінің бірге түзетулер енгізеді.Мұндағы негізгі мақсат біртіндеп
инфляциялық реттеу принціпіне өту, яғни ақша базасы мен алтын валюта
резервтері бойынша мақсатты көрсеткіштерден инфляция бойынша мақсатты
көрсеткіштерге көшу.
Осындай ақша-несие саясаты қана Ұлттық банктің инфляцияны төмендету
мақсатындағы саясатына толық жауап береді және сонымен қатар жүргізілетін
ақша-несие саясатына деген рыноктың қатысушыларының үлкен сенімін
қамтамасыз етеді. Басқа елдердің тәжрибесі көрсеткендей, инфляцияны мақсаты
көрсеткіштерін енгізуге мынадай факторлар негіз бола алады: бюджеттің
тұрақты жағдайы, макроэкономикалық тұрақтылықты кепілдендіру, қаржы
жүйесінің тұрақтылығы, Орталық банктің тәуелсіздігі, Орталық банктің
құралдары мен инфляция арасындағы өзара байланысты түсіну, ақпараттың
ашықтығы.
Ақша-несие саясаты қаржы нарығының тұрақтылығын сақтауға, сақтандыру
нарығының, бағалы қағаздар нарығының әрі қарай дамуына және банк жүйесінің
нығая түсуіне, экономиканың нақты секторын банктердің несиелеуін әрі қарай
өсіру үшін жағдай жасауға, сондай-ақ жинақтаушы зейнетақы қорларының
жетілдіруіне мүмкіндік туғызады.
1.1. Қазақстан Республикасыдағы несие жүесінің құрылуы
Несие жүйесінің елдегі ақша айналымын реттеудегі, заңды және жеке
тұлғаларға әр түрлі қызметтер көрсету барысындағы қалыптасатын
экономикалық қатынастарды да несиелік қатынастар мазмұнына жатқызуға
болады. Несиелік қатынастар екі жақты сипатқа ие және шаруашылық
субъектілері үшін де, сондай-ақ несие жүйесінің мекемелері үшін де бірдей
қажет. Ақшаны несиелік мекемелерде сақтау – несиелік ресурстарды құруды
білдірсе, ал оларды экономика және халық қажеті үшін орналастыру – несие
беруді білдіреді.
Екі жақты қатынас: шаруашылық ұйымдары мен несие жүйесі, несие жүйесі
мен халық, мемлекет пен несие жүйесі, несиелік мекемелер, әр түрлі елдердің
несиелік мекемелеріарасында болуы мүмкін.
Жоғарыда түсіндіргеніміздей, несиелік қатынас негізінен ақшалай формада
несие экономикалық категориясының қызмет етуі барысында жүзеге асырылады.
Несиелік қатынастардың сыртқы көрінісі несие формасын сипаттайды. Ол
несиелік қатынастардың мәні және ұйымдастырылуын синтездейді. Несиелік
қатынастар формасы мен мазмұны диалектикалық бірлікте болады. Несиелік
қатынастар формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп және оның дамуын
ынталандыруы тиіс. Өндірістік қатынастардың өзгерісі несиелік қатынастар
мазмұны мен несие формасының өзгеруіне әкеледі.
Несие екі формада болады: тауарлық және ақшалай. Тауар несиесі
коммерциялық несиенің бірінші негізін білдіреді. Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің бір-біріне қарыз беруі барысында, аталған несие формасында
ақшалай формада қайтарылады. Өйткені, алушы субъект несие беруші тауар
несиесін алғанын куәландыратын вексельді, сондай-ақ салынған мүлік туралы
парақты немесе құжаттарды береді. Бұл тұста несиелік қатынастар
субъектілеріне – шаруашылық жүргізуші субъектісі және банк жатады. Несиелік
қатынастардың мазмұнындағы өзгерістер нәтижесінде тауар формсындағы несие
ақшалай формаға қайта ауысады. Сөйтіп, тауар формасы негізінде несиенің
ақшалай, ең бастысы банктік формасы пайда болып дамиды.
Неиелік қатынастар мен несие формаларының және несиелік мекемелердің
жиынтығы кең мағынадағы несие жүйесі ұғымын құрайды.
Ал несие жүйесі тар мағынасында – бұл несиелік есеп айрысу қатынастарын
ұйымдастырушы, елдегі ақша айналысын реттейтін және басқа да қаржылай
қызмет көрсететін несиелік мекемелер торабы болып табылады.
Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа да мекемелердің
жиынтығын – несиелік операцияларды жүзеге асыру және олардың құқықтық
формаларын ұйымдастыруы арқылы сипатталады. Несиелік қатынастарды
ұйымдастыруда: банктік және банктік емес институттар шеңберінде екі жүйені
бөліп қарастырады. Соған сәйкес несие жүесінің екі негізгі буыны
қалыптасады: банктік емес мамандандырылған несие-қаржы мекемелері.
Жалпы несие жүйесінің құрылымын келесі кестеде көрсетуге болады сурет 1
Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа да мекемелердің
жиынтығын – несиелік операцияларды жүзеге асыру және олардың құқықтық
формаларын ұйымдастыруы арқылы сипатталады. Несиелік қатынастарды
ұйымдастыруда: банктік және банктік емес институттар шеңберінде екі жүйені
бөліп қарастырады. Соған сәйкес несие жүесінің екі негізгі буыны
қалыптасады: банктік емес мамандандырылған несие-қаржы мекемелері.
Экономиканың кейбір экономикалық-тарихи даму кезеңіне несие-ақшалай
қызмет көрсетудегі қажеттіліктерге толық жауап беретін несиелік істі
ұйымдастыру типі, өзіндік несие жүйесінің құрылымы сәйкес келеді. Мысалы,
жоспарлы-орталықтандырылған КСРО экономикасында Мембанктің жетекшілігімен
ұйымдастырылған несие жүйесінің құрылымы қызмет етсе, нарық экономикасы
үшін монополиясыздандырған банктік және банктік емес мекемелерден құралатын
несие жүйесі қажет.
Бірлескен несие жүйесінің күрделі, көп буынды құрылымы болады. Егер де
несиелік мекемелердің өз клиенттеріне көрсететін қызметтерінің жіктелуін
негізге алатын болсақ, онда қазіргі несие жүйесінің үш маңызды элементін
бөліп қарастыруға болады:
1) Орталық (эмиссиялық) банк;
2) Коммерциялық банктер;
3) Мамандандырылған несиелік мекемелер: (сақтандыру, жинақтық,
ипотекалық, сенімгерлік (трастовый) және т.б.).
Функционалдық мамандануына, шаруашылық буындарға несие-қаржылық қызмет
көрсету көлемі мен санына сәйкес банктік жүйе несие жүйесінің ядросы, ал
несиелік институттардың қызметін реттеуші бірегей орган – Орталық банк
болып табылады.
Орталық банк - бірінші деңгейлі мемлекеттік банк, сондай-ақ кез келген
елдің ол мемлкеттік, халықтық немесе ұлттық банк деп аталуына тәуелсіз
эмиссиялық, ақша-несие институты болып табылады. Орталық банк – бұл
“банктердің банкі”. Ол заңды және жеке тұлғалармен операциялар жүргізбейді,
оның клиенттеріне – коммерциялық банктер және басқадай мекемелер, сондай-ақ
үкімет ұйымдары жатады.
Банктік мекемелерге қатысты Орталық банк тікелей әрекет ету және
реттеу, бақылау мен қадағалау қызметтерін атқарады. Несиелік жүйенің қалған
буынына Орталық банк несиелік және ақшалай операциялар, рыноктың әр түрлі
секторлары, несие-қаржы қызметтерінің өзара байланыстарында байқалатын
жанама әрекет етеді.
Коммерциялық банктер қарыз капиталы нарығының әр түрлі секторларында
қызмет ететін көп қызметті мекемелер болып табылады. Олар кәсіпкерлік
тәжірибесінде белгілі бір көптеген қаржылық операцияларды орындайды.
Коммерциялық банктер кез келген елдің несие жүйесінде әдеттегідей негізгі,
базалық буын ролін атқарады.
Олар үкіметтің, іскерлер мен миллиондаған жеке тұлғалардың салымдарын
шоғырландыра отырып, қаржы жүйесінің орталығы болып қала береді.
Коммерциялық банктер қарыздық және инвестициялық операциялар арқылы
өздерінің әр түрлі қорларына қарыз алушылардың қол жеткізуге мүмкіндік
береді.
Мамандандырылған несие мекемелері (оларды парабанктік деп атайды) нарық
экономикасындағы несие жүйесіне қажетті маңызды буын болып табылады. Бұл
мекемелерсіз экономиканың әр түрлі салаларында және тұрғындарға
көрсетілетін несие жүйесінің қызметтері толық болмас еді.
Парабанктік мекемелер көбінесе белгілі бір клиенттер типіне немесе
бірер негізгі қызмет түрлерін көрсетуге бағытталады. Олардың қызметтері
нарықтың кішігірім сегменттеріне ғана қызмет көрсетуге жұмылдырады.
Мұндай мекемелер екі жақты бағыныштылықта болады: бір жағынан, олар
несиелік және есеп айыру қызметтерін жүзеге асырумен байланысты
болатындықтан да Орталық банктің соған сәйкес талаптарын басшылыққа алады.
Екінші жағынан олар, қандай да бір қаржы, сақтандыру, инвестициялық немесе
басқа да операцияларға мамандана отырып, тиісті ведомстволардың реттеу
әрекеттеріне ұшырайды.
1.2. Ақша несие саясатының құралдары
Ақша жүйесі-бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық заңдылықтармен
бекітілген ақша айналысын ұйымдастыру формасы.
Ақша жүйесінің өзіне тән типтері және элементтері болады. Ақша
жүйесінің типі бұл ақшаның қандай формада болуын сипаттайды. Осыған
байланысты ақша жүйесінің мынадай типтерін бөліп қарайды:
• метал ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауары тікелей
АЙНАЛЫСТА БОЛЫП ОТЫР, АҚШАНЫҢ БАРЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕРІН атқарады, ал несиелік
ақшалар металға ауыстырылады:
• Несиелік және қағаз ақшалар жүйесі, яғни алтын айналыстан
алынып тасталып, оның орнына несиелік және қағаз ақшалар айналысқа түседі.
Метал ақша айналысы екіге бөлінеді:
1. Биметаллизм-жалпыға балама рөлі екі бағалы металға (алтын мен
күміске) негізделген ақша жүйесі.
Биметаллизмнің үш түрі болған:
- қос валюталы жүйе, яғни мұнда алтын мен күмістің арасындағы
шекті қатынас, металдардың нарықтық құндарына байланысты белгіленген;
- Қатар жүретін валюталар жүйесі, яғни мұнда бұл қатынас
мемлекет тарапынан белгіленген;
- Ақсақ валюта жүйесі, яғни мұнда алтын және күміс монеталары
заңды төлем құралы қызметін атқарады, бірақ бірдей негізде емес, себебі
күміс монеталарды жасау жабық түрде жүзеге асырылып, алтын монеталарды
жасауға ерік берілді.
Биметаллизм ғғ. кеңінен тарап, ал Европа елдерінде
ғ. дами бастады. Бірақ та биметалдық ақша жүйесі капиталистік шаруашылықтың
даму қажіттілігіне сәйкес келмеді, себебі екі металды құн өлшемі ретінде
қатар пайдалану ақшаның бұл қызметінде қарама – қайшылық тудырады.
Нәтижесінде, жалпы құн өлшемі ретінде қызмет ететін бір ғана металдың болуы
талап етеді. Сөйтіп, биметаллизм ақша жүиесінің орнына монетализм ақша
жүйесі келеді.
2. Монометаллизм – бұл барлығына бірдей балама және ақша
айналысының негізгі ретінде бірғана метал (алтын немесе күміс) қызмет
ететін ақша жүйесі.
Күміс монометаллизм Ресейде 1843-1852жж қызмет етті.
Атын монометаллизмі (стандарт) алғаш рет ақша жүйесінің типі ретінде
ғ. Ұлыбританияда қалыптасып, 1816ж заңды түрде бекітілде. Көптеген
елдерде ол ғ. аяғына қарай енгізілді, айталық: Германияда-1871-
1873жж. Швецияда, Норвегияда және Данияда -1873ж. Францияда 1876-1878жж.
Австрияда-1892ж. Ресейде және Жапонияда -1897ж. АҚШ-та -1900ж.
Алтынға ауыстырылатын құн белгілерінің сипатына ьайланысты алтын
монометаллизмі мынадай түрлерге бөлінеді:алтын монета стандарты, алтын
құйма стандарты және алтын монета стандарты, алтын құйма стандартты және
алтын девиздік (алтын валюта) стандарты.
Алтын монета стандарты –бұл еркін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5 - 6
І тарау. Қазақстан Республикасының
Ұлттық банк ақша несие
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 - 17
1.1. Қазақстан Республикасыдағы несие
жүесінің
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
8 - 20
1.2. Ақша несие саясатының
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... .21 - 24
ІІ тарау. Валютлық қаржыларды реттеу.
2.1 Валюталық жүйе және оның
түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25 - 28
2.2 Валюталық қатынастарды реттеуi, валюталық саясат ... 29
- 33
2.3. Валюталық
нарық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
- 35
2.4. 2003 – 2005 жылдарға арналған ақша-неси
саясатының негізгі көрсеткіштерінің
болжамы ... ... ... ... .36 - 38
Қолданылған әдебеиттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 40
Кіріспе
Маған берілген тақырып Ақша-несие саясаты. Бұл тақырып өте маңызды
мен үшін және күрделі.
Қайта құру жолындағы Республикамыздың, экономикалық
дағдарыстан өте қиыншылық жолмен шыққанын өзіміз көріп отырмыз. Еліміздің
халқымыздың әл-ауқаты қазір дұрысталып кележатыр. Бұл дағдарысты жоюға
дағдарыспен күресуге банктеріміздің қосқан үлесі өте көп. Сол себептен
орталық банктердің ақша-несие саясаты жайлы осы кіріспе сөзімде айта
кетейін.
Орталық банктердің ақша-несие саясаты деп оның айналымынан аққша-
массасын , несие көлемін пайыздық мөлшер деңгейі мен ақша айналымындағы
және қарыз капитал нарығындағы басқа көрсеткіштерді өзгертуге бағытталған
іс-шаралардың жиынтығын айтады. Ол саясаттың мақсаты ақша-несие саясаты
несиеге және ақша эмиссиясына жағдай жасауға, ия оларды іркеуге және
шектеуге (несиелік) бағытталады. Өндірістің дағдарысы және жұмыссыздықтың
күшеюі жағдайында орталық банк несие беруді кеңейту және пайыз мөлшерін
азайту арқылы өндірістің жандануына себемші болды. Керісінше экономикалық
өрлеу кезінде кездесетін алыптастаушылық, бағаның өсуі үйлесімсіздіктің
өрлеуі сияқты келеңсіз жағдайларды болдырмау мақсатында орталық банк
несиеге мен қою, пайыздық төлемді жоғарлату, төлем құралдарын шығаруды
тежеу сол сияқты әрекеттермен шұғылданады.
Ел экономикасының жағдайы ақша-несие жүйесіне тығыз байланысты. Несие
институттарының санына , несие ресурстары мен жүргізілетін операцияларының
көлеміне қарай кез-келген мемлекеттің ақша-несие жүйесінің негізгі
комерциялық банктер болып саналады. Оған дәлел, көптеген мемлекеттерде ақша-
массасының 75%-бен 90%-ға дейінгісі банктік депозиттер, ал тек 25-10%-зы
орталық банктің банкноталары. Сондықтан мемлекеттің ақша-несие аясын
мемлекеттік реттеу қызметі тек орталық банк арқылы комерциялық банктердің
масштабы мен олардың түрлеріне ықпал жасаумен ғана табысты бола алады.
Орталық банктің ақша-несие саясатының әдістері сан алуан, олардың ең
көп тарағандары төмендігідей ;
- комерциялық банктерге берілетін несие пайыздық төлем
мөлшерін өзгерту;
- банктердің міндетті қорларының мөлшерін өзгерту;
- ашық нарықтағы операциялар, яғни векселдерді мемлекеттік
облегацияларды және басқа бағалы қағаздарды сатып алу-сату операциялар;
- валюта курсының саясаты, немесе курстық саясат.
Бұл айтылған ақша-несиелік реттеу әдістері барлық комерциялық банктердің
операцияларына және толық қарыз капиталының нарығына әсер ететіндіктен
жалпы реттеу әдісі деп аталады.
Іріктен тексеру әдістеріне мыналыр жатады.
- кейбір банктерден банктік несиенің мөлшерін немесе қарызды тікелей
шектеу;
- несиенің белгілі бір түрінің берілуіне тәртіп белгілеу, атап
айтқанда, маржа мөлшерін белгілеу, депозиттер мөлшері мен несие
мөлшерінің арасындағы айырма.
Реттеудің дәстүрлі әдісіне орталық банктің проценттік мөлшерін өзгерту
жатады. Проценттің ресми мөлшерін өсіру комерциялық банктердің өз
резервтерін толтыру үшін несие алатын мүмкіншілігін азайтады, ол өз
кезегінде комерциялық банктердің алған қарызын қысқартады, демек ол
ақша-массасы мен нарықтық процент мөлшерін өсіреді де, орталық банк
процент мөлшерін жоғарлатып, несиені шектеу саясатын яғни несиелік
рестрикция жүргізеді.
І тарау.Қазақстан Республикасының
Ұлттық банк ақша несие саясаты.
Еліміздегі барлық несие жүйесін реттеуші үйым рөлі атқара отырып, орталық
банк экономикамызда басты орын алады.
Орталық банк еліміздің эмиссиялық және резервтік орталығы ретіне ақша-
несие және валюта саясатын анықтайды. Оның қызметінің басты мақсаты пайда
табу емес, тек ақша-несие саясатын жүргізуге және еліміздің банк жүйесіне
жетекшілік етуге бағытталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, Орталық банктің мемлекетпен біріктірілген
кең көлемдегі өкілеттілігі екі деңгейдегі банктік жүйенің тиімді қызмет
етуін қамтамасыз етеді.
Орталық банктің тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикамыздағы жалпы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады.
Ұлттық банк-бұл бұрынғы қарапайым клиентерге қызмет көрсетумен
айналасқан, қарапайым мемлекеттік банктен орталық, эмиссиялық банкке
ауысқан, банктердің банкісі болып табылады. Іс жүзінде Ұлттық банкте барлық
кассалық резервтердің шоғырлануы және олардың шаруашылық айналымына түсуі
Ұлттық банктер мекемелерінің коммерциялық банктер кассасын толтыру арқылы
жүзеге асырылады. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айырсуларды Ұлттық банк
мекемелері арқылы жүргізе отырып, қажет жағдайларда Ұлттық банктен несие
ала алады.
Ұлттық банк- бұл ақшалай резервтерді құрайтын. Оған қоса меншікті алтын
валюта резервтерден, басқа да материалдық бағалықтардан тұратын мүліктерге
ие болып табылатын заңды тұлға.
Әлемдік тәжірибеде орталық банктің қызметін ұйымдастырудың әр түрлі
мынадай құқылық формалары кездеседі:
-мемлекеттің 100% қатысуымен капиталын құрайтын біртұтас банк формасында
(мысалға: Ұлыбритания, ГФР, Франция, Канада, Ресей, Қазақстан).
-акцияның бір бөлігі мемлекетке тиесілі немесе мемлекеттің қатысынсыз
акционерлік қоғам формасында (Жапония, Белгияда);
-орталық банктің функцияларын біртұтас атқаратын тәуелсіз банктер жүйесі
(АҚШ-та);
АҚШ-та орталық банктердің мүлкіне мемлекет қатынаспайды, олардың капиталы
Федеральды резервтік жүйеге мүлік иесі болып келетін коммерциялық
банктердің қосқан жарнасынан тұрады.
Ұлттық банк өзінің атқаратын мәні жағынан біртұтас ұйым болып табылады,
ал мемлекет тек оның жарғылық қорының иесі. Бүгінгі жарғылық қордың мөлшері-
20 млрд теңгені құрайды. Негізгі қорлары ғимараттардан, құрылғылардан,
құрал-жабдықтардан, көліктік құралдар мен басқа бағалықтардан,ал айналым
қорлары банкке тиселі болып табылатын меншікті ақшалай қаражаттардан
тұрады.
Ұлттық банк резервтік және басқа да қорларды құрайды. Резервтік қор
жарғылық қор көлемінде құралып, меншікті пайда есебімен толықтырады және
жүргізген операцияларға байланысты зияндар мен шығындардың орнын жабуға
арналады.
Ұлттық банктің қаржылық жылдағы таза табыс, сол қаржылық жылға қатысты,
нақты табыстар мен шығыстар арасындағы айналысқа шығарылған, оған қоса
активтердің амортизациясын, оның ішінде, банкнот пен монеталарды қоса
алғандағы шығыстардың айырмасы негізінде анықталады.
Ұлттық банктің таза табысы жарғылық қорды және резервтік қорды абсолюттік
соммада құруға бағытталады. Таза табыстың қалған бөлігі келесі қаржы
жылындағы республикалық бюджетке аударылады. Ұлттық банк және оның
мекемелері барлық салықтар мен алымдар төлеуден босатылды.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің басты міндеті-ұлттық валютаның
ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Сол сияқты Ұлттық банкке мынадай қосымша міндеттер жүктеледі;
-ақша айналысы,несие, банктік есеп-аырысулар мен валюталық қатынастар
төңірегінде мемлекетіміздің экономикалық даму мақсатында жетуге және оның
әлемдік экономикаға интеграциялануына жағдай жасайтын мемлекеттің саясатын
жасау және жүргізу;
-ақша, несие және банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
-банктік қызметті реттейтін нормативтік құқылық актілірді қолдану арқылы
қарыз берушілер мен клиенттер мүддесін қорғау және олардың орындалуына
бақылауды жүзеге асыру.
Ұлттық банктің несиелік ресурсы мынадай көздерден құралады:
-меншікті қаражат есебінен;
-басқа банктерден тартылған және Ұлттық банкте шартты негізде
орналыстырған ақшалай қаражаттыр есебінен;
-ҚР төңірегінде тартылған қаражаттардан;
-арнайы мемлекеттік қорлар мен бюджеттің уақытша бос жатқан қаражаттар
есебінен.
Ұлттық банктің басқару құрылымы.
Қазақстанның Ұлттық банкі жоғарыдан басқарылатын жүйедегі біртұтас
орталықтандырылған құрылымды білдіреді. Ұлттық банктің басқару органына:
Басқарма және директорлар Кеңесі (Директорат) жатады.
ҚҰБ-нің жоғары басқару органы Басқарма болып табылады және басқармаға
мынадай негізгі қызметтер жүктеледі жүктеледі:
-мемлекеттің ақша-несие саясатын дайындау;
-банк қызметіне қатысы бар ҚҰБ-ның нормативтік құқықтық актілерін бекіту;
- Ұлттық банктің банктермен операциялары бойынша ресми қайта қаржыландыру
мөлшерлемесін белгілеу;
-банктердің ашылуына рұқсат беру және оларды қайтарып алу туралы шешім
қабылдау;
-жекелеген банктік операциялар түрлері жүргізуге лицензияларберу туралы
шешім қабылдау;
-банктер үшін резервтік талаптар нормасын бекіту;
-алтын валюта активтерін басқарудың негізі қағидаларын анықтау;
-ҚР валютасының айырбас бағамын анықтау тәртібін бекіту;
-ҚҰБ жұмыс туралы жылдық есепті қарау, қабылдау және Президенттің
бекітуіне беру;
-ҚҰБ-ның жылдық баланысы және табысы мен зияны туралы есебін қарау және
бекіту;
-ҚҰБ туралы нұсқауды, оның жарғылық капиталы мен резервтік қордың
қалыптасу тәртібі, негізгі құралдары және өзге де мүліктерді пайдалану,
арқылы қызмет көрсету. ҚҰБ-ның құрылымы және бюджеті, бепартамент
директорларын, филиалдардың, өкілеттіліктердің және ұйымдардың,
жетекшілірін тағайындау туралы нормативтік құқықтық актілерді бекіту;
-банктер үшін пруденциялдық нормативтер мен басқа да міндетті нормаларды
және шектерді бекіту;
-еңбек жағдайын, оған ақы төлеу жүйесі мен мөлшерін анықтау және бекіту;
-ҚҰБ-ның халықаралық және басқада ұйымдарда қатысуы туралы шешім
қабылдау;
-Директорлар Кеңесінің (Директораттың) құрамын бекіту;
-бухгалтерлік есептің қазақстандық стандартын ескере отырып, ҚҰБ-не
арналған бухгалтерлік есептің саясатын және әдістерін анықтау;
Ұлттық банктің Басқармасы тоғыз адамнан тұрады. Ұлттық банктің
Басқармасының құрамына:
-ҚҰБ төреғасы және бес лауазымды тұлғалар;
-ҚР Президентінен бір өкіл;
-ҚР Үкіметінен екі өкіл кіреді.
Ұлттық банктің оперативтік басқару органы Директорлар кеңесі болып
табылады. Деректорлар кеңесі құрамына Ұлттық банк төрағасы, оның
орынбасарлары және құрлымдық бөлімшелердің жетекшілері кіреді.
Ұлттық банк тек қана ҚР Президентінің алдында есеп береді. Есеп беру
мыналарды білдіреді:
-Парламенттің келісімімен ҚР Президенті ҚҰБ-ның төрағасын 6 жылға
сайлайды және қызметінен босатады;
-ҚҰБ төрағасының орынбасарларын да ҚҰБ төрағасының ұсынумен ҚР Президенті
6 жылға сайлайды және қызметінен босатады;
-ҚҰБ-ның жылдық есебін ҚР Президенті бекітеді:
-Ұлттық валютаның –теңгенің айшығының тұжырымын ҚР Президенті бекітеді;
-ҚҰБ-ның ҚР Президентінің сұрауы бойынша өзінің қызметіне байланысты
ақпараттарды беріп отырыды.
Ұлттық банк өзінің негізгі қызметтерін жергілікті жерлердегі облыстық
басқармасы Алматы қалалық филиалы арқылы атқарады. Бұл филиал Ұлттық банк
атынан жұмыс істейді. ҚҰБ филиалдары мен өкілеттіліктерді өз қызметтерін
ҚҰБ бекіткен өкілеттігі шігінде ғана жүзеге асады.
Ұлттық банктің функцианалдық құрлымына департаменттер мен басқа да
бөлімшелерден тұратын орталық аппараты, филиалдары, өкілеттіліктері мен
ұйымдары кіреді.
Ұлттық банктің орталық аппаратында мынадай департаменттер мен дербес
басқармалары бар:
*зерттеу және статистика департаменті;
*шетел операциялары департаменті;
*ішкі операциялар басқармасы;
*монеталық операциялар департаменті;
*Сыртқы байланыстар бөлімі;
*заң қызметі департаменті;
*әкімшілік департаменті;
*қолма-қол ақшалармен жұмыс жөніндегі басқарма;
*инженерлік қауіпсіздік жүйесін пайдаланубөлімі;
*бухгалтерлік есеп департаменті;
*есептеу жұмыс орталықтарының департаменті;
*операциондық басқарма;
*төлем жүйесі басқармасы;
*қаржылық қадағалау департаменті;
*бақылау және аудит департаменті;
*персоналдармен жұмыс жасау басқармасы;
*халықаралық қаржы ұйымдарының жобаларын іске асыру бөлімі;
*мерзімді басылымдар және іскерлік ақпараттар бөлімі.
Сонымен қатар ҚҰБ құрлымына мынадай дербес бөлімшелері де кіреді:
*Мемлекеттік сақтау қоймасы;
*Ресей Федерациясындағы Ұлттық банк өкілеттігі;
*Банкноттық фабрика;
*Монета сарайы;
*Қазақстан банкаралық есеп айырсу орталығы (ҚБЕО);
*Қазақстан ипотекалық компаниясы;
*Процессингтік орталық;
*Актуарлық орталық;
*Банктік сервистік бюро;
*Ұттық ақпараттар технологиясы;
*Автобаза;
Ұлттық банктің қызметтері мен операциялары.
Ұлттық банк мынадай негізгі қызметтерді атқарады;
-айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу жолымен республикада
мемлекеттік ақша-несие саясатын жүргізеді және монеталардың монополиялық
элементі болып табылыды, бағалы қағаздарды эмисиалайды;
-ҚР Үкіметінің мемлекеттік қағаздарына қызмет етуге қатынасады;
-Қазақстан аумағында банктердің, еншілес банктердің ашылуына және
филиалдары мен өкілеттіліктің ашылуына, сол сияқты банктік операциялардың
жекелеген түрлерін жүзеге асыруға рұқсат қағазын береді;
-белгіленген тәртіпте банктердің бағалы қағаздарының эмиссиялау
проспектісіне мемлекеттік бағалы қағаздардың эмиссиялау проспектісіне
мемлекеттік тіркеуге дейін міндетті сараптама жүргізеді;
-банктердің қызметін бақылау мен қадағалау жүзеге асырады және
пруденциялдық нормативтер белгілейді;
-ҚР-да несиелер бойынша сыйақы (мүдделендіру) пайыз мөлшерлемесін
реттеуді жүзеге асырады:
Ұлттық банк мынадай операцияларды жүргізеді:
-бірінші кластық эмитенттермен шығарылатын алтын айлық қайтару мерзімдегі
міндеттемелерді қайта есепке алады;
-мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
-депозиттік сертификаттармен қайтару мерзімі бір жылға жататын борыштық
бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
-депозиттік және есеп айырысу операцияларын жүргізе отырып, бағалы
қағаздарды, басқада құндылықтарды сақтауға және басқаруға қабылдайды;
-қаржы құралдарымен операцияларды жүзеге асырады;
-қажет кезінде банктерде және қаржы ұйымдарында шоттар ашады;
-чектерді жазып, вексельдерді береді;
-жарғыға қайшы келмейтін өз міндеттемелеріне сай келетін басқа да банктік
операцияларды жүзеге асырады.
Ақша-несие саясат:
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және
жүзеге асыратын орган болып табылады.
ҚҰБ ақша-несие саясатының басты мақсаты: ұлттық валютатаның тұрақтылығын,
яғни оның төлем қабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты
тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздейді.
Ақша-несие саясаты-бұл айналыстағы ақша массасын, несие көлемін, сыйақы
(мүдделендіру) мөлшерлемесін өзгертуге жалпы банк жүйесінің қызметін
реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы.
Ақша-несие саясатының макро экономикалық деңгейдегі субъектісі Ұлттық
банкболып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу
объектісіне экономикадағы қолма-қал және қолма-қолсыз ақша массасының
жиынтығы жатады.
Шаруашылық конъктурасының жағдайына байланысты ақша-несие саясатының екі
типі болады:
1.Рестрикциялдық ақша-несие саясаты;
2.Экспанциондық ақша-несие саясаты;
Рестрикциялар ақша-несие саясаты- екінші деңгейлі банктердің несиелік
операциалар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-ақ сыйақы
мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциондық ақша-несие саясаты- несие беру көлемін кеңейтумен,
айналыстағы ақша массасының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы
мөлшерлемесінің төмендеуімен байланысты шаралар.
Соңғы жылдардағы ақша несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны
төмендету және теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жетуде
Ұлттық банк қатаң ақша-несие саясатын жүргізуде. Заңға сәйкес Ұлттық банк
мынадай ақша-несие саясатының негізгі құралдарының көмегімен реттеледі:
*Сыйақы мөлшерлемелерін белгілеу;
*Ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу;
*Мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сатуы бойынша ашық
нарықтағы операцияларды жүргізу;
*Банктерге және үкіметке несиелер беру;
*Валюталық нарықта интервенциялау;
*Кейбір жағдайларда, несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің деңгейі
мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу.
Қазіргі уақытта жоғарыда аталған құралдың ішінде іс жүзінде қолданылып
отырғандары; ресми сыйақы мөлшерлемелері, қысқа мерзімді ноттарды
эмиссиялау, ашық нарықтағы операциялар.
Ұлттық банк өзінің жүргізетін операциялары бойынша мынадай ресми сыйақы
мөлшерлемелерді белгілейді:
-ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі;
-ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі.
-РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемесі.
-овернайт зайымдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі:
-күндізгі зайымдар бойынша сыйақы мөлшерлемесі.
Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі-ақша нарығының жалпы жағдайына
несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейіне байланысты
белгіленеді. Ұлттық банкінің заң актілері, ҚР Президентінің актілері
негізінде немесе ҚҰБ Басқармасының жеке қаулылары бойынша жүргізілетін заем
операциялары бойынша қолданылады.
Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі-ақша нарығының жалпы жағдайына,
несиелер бойынша сұраныс пен ұсыныс көлеміне байланысты белгеленеді және
Ұлттық банктің комерциялық вексельдерді қайта есепке алу операцияларында
қолжданылады. Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлеме жылдық пайыздық
мөлшерлеме болып табылады және ол айналыс мерзімі алты айлық векселдерді
қайта есептеуде қолданылады.0
РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемелері-жылдық
пайыздық мөлшерлемелері, ішкі қаржы нарығының жағдайына байланысты
белгілінеді және мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар жүргізуде
қолданылады. РЕПО-ның мақсатты мөлшерлемесінен ауытқу жағдайында ақшалай
қаражаттарды орналастыру немесе тарту жолымен РЕПО нарығында сыйақы
мөлшерлемелерді реттеу арқылы сыйақы мөлшерлемелерінің елеулі ауытқуын
болдырмау.
Овернайт заемдары боыйнша сыйақы мөлшерлемелері - Ұлттық банктің екінші
деңгейдегі банктарге, олардың ҚҰБ-ғы корреспонденттік шоттары бойынша есеп
айырысуды дебеттік қалдықпен аяқтауы барысында бір түнге берілетін заемдары
бойынша қолданылады.
Күндізгі заемдар бойынша сыйақы мөлшерлемелері- Ұлттық банктің екінші
деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ғы теңгеде ашқан корреспонденттік шоттары
бойынша төлем жүргізуге немесе ақшалай аударымдар жасауға қажетті ақша
қаражаттары уақытша болмаған не жетіспеген жағдайларда заемдар бойынша
қолданылады.
Ұлттық банктің ресми сыйақы мөлшерлемелерін төмендегідей 5-кестемен
беруге болады.
Ұлттық банктің ресми сыйақы мөлшерлемелері
Пайыздар,
кезеңнің соңына
№ Сыйақы мөлшерлемесінің түрлері 12.2000ж 12.2001ж 12.2002ж
1. Қайта қаржыландыру 14 9 7.5
2. Есептік (дисконттық) 12.5 8 8
3. Овернайт зайымдары бойынша 20 12 9
РЕПО операциалары бойынша, оның
4. ішінде:
Овернайт
1 жұма - 5 5.5
2 жұма 6.5 5 5.5
5.5 5.5 5.5
Ескерту: РЕПО операциалары бойынша мөлшерлемелер 8.12.2000ж бастап,
мерзімдер бойынша күн сайын белгіленеді.
Ең төменгі резервтік талаптар.
Ақшалай нарықтағы тепе-теңдікті қамтамасыз етуде, банктерге берілітін
несиелер көлемін реттеуде, банктік өтімділік деңгейін реттеуде және олардың
міндеттемелері бойынша төлемсіздікті төмендетуде, сол сияқты банктің салым
иелері мен акционерлерінің мүдделерін қорғау мақсатында Ұлттық банк ең
төменгі резервтік талаптар механизмін қолданады.
Резервтік талаптар, ашық нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен
қатар комерциялық банктерді жанама ақшалай-несиелік реттеудің негізгі
құралдарының біріне жатады. Қазақстан банк жүйесінің бүгінгі даму
жағдайында резервтік талаптар,бір жағынан, сақтандыру институттарының жоқ
кезінде, комерциялық банктердің депозиттерін сақтандыру қызметін, екінші
жағынан, экономикадағы ақшалай мультипликация процесін реттеу қызметтерін
атқарады.
Ақша-несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген ҚР
комерциялық-кооперативтік және жеке банктердің қызметін реттеу туралы
нұсқауға сәйкес мінднтті резерв нормативі 18-20% мөлшерінде бекітілген
болатын. Қазіргі уақытта ол төмендеп, 6%-ды құрайды. Банктердің
резервтерінің артық болуы, яғни Ұлттық банктегі корреспонденттік шоттардағы
қаражаттардың өсуіне байланысты резервтік талптар шамасын төмендетіп қана
қоймай, сол сияқты резервтеудің алтернативтік тәртібіне өтуге, яғни бұл
банктердің пруденциалдық нормативтерді орындау барысында корреспонденттік
шоттағы қаражаттар сомасын ең төменгі резервтер мөлшерінің төмен болмауын
сақтап отыруға тиістілігін білдіреді.
Әлемдік тәжірибеде міндетті резервтердің өте жоғары деңгейде болуы,
жүйесінің қаржы делдалы ретіндегітиімділігін нашарлатып, ал ең төменгі
резервтер нормасының артуы несиелік ресурстардың экономикаға құйылуына
тосқауыл болатындығын көрсетеді.
АҚШ пен Германияда міндетті резервтік нормалары біршама жоғары
денгейде бекітілген. АҚШ-та міндетті резервтер банктердің категорияларына,
депозитердің шамасы мен түрлеріне байланысты болып келеді. Міндетті
резервтер федералдық резервтік банктердің пайызсыз депазиттік шоттарда
сақталады және резервтердің артық мөлшері федералды резервтік банктердің
АҚШ ақша нарығында маңызды процестерге байланысты операциялардың басты бір
көзін құрайды. АҚШ-тың банк жүйесінің резервтерінің тағайымдалу негізі
комерциялық банктердің қызметіне бақылау жасауды білдіреді. Заңмен
бекітілген резервтер комерциялық банктердің несиелеу қабілетіне әсер ететін
федералды резервтік банктік жүйесінің басқару Кеңесінің басты құралы болып
табылады. Резервтеудің басты мақсаты банк несиенің артықшылығынан немесе
жеткіліксіздігінен тұрады. Дәл осылау, жанама жолмен комерциялық банктердің
несиесіне жасалатын бақылау құралы және экономиканы тұрақтандыру барысында
бұл резертер салым иелерінің мүдделерін қорғау құралы болып табылады деген
Кәмпбел Р. Макконелл, Стэнли Л. Брю.
Федералды резервтік жүйе эконамикалық құлдырау кезеңінде міндетті
резервтердің іскерлік белсенділігін арттыру және ынталандыру үшін міндетті
резервтердің деңгейін жиі қысқартып отырған.
Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктер үшін, олардың пруденциялдық
нормативтерді орындауына байланысты ең төменгі резервтік талаптарды орындау
барысында банктерге мынадай екі тәсіл қолданады:
1.Міндетті резервтер;
2.Резервтеудің альтернативтік тәртібі.
Резервтік талаптарды орындайтын банктерге Ұлттық банк орташа айлық қайта
қаржыландыру мөлшерлемесінің 50% көлемінде теңгедегі резервтік бойынша, ал
еркін алмастырылатын валютадағы резервтік талаптар бойынша Лондондағы
депозиттер нарығындағы (LIVID) бір айлық депозиттің орташа өлшемді
мөлшерлемесінің 50% көлемінде пайыз төлейді.
Ашық нарықтағы операциялар.
Ашық нарықтағы операциялар – бұл Ұлттық банктің айналыстағы ақша
массасының көлемін реттеу мақсатында екінші реттегі нарықтағы мемлекеттің
бағалы қағаздарын сату және сатып алумен байланысты операциялары.
Бұл біршама ақша массасын, комарциялық банктердің өтімділігін және
несиелік жұмыстарды реттеудің ыңғайлы әдістерінің бірі болып табылады. Оның
негізгі мәні ақша эмиссиясының тоқтату арқылы банктердің несиені
эмиссиялауын шектеуді білдіреді.
Ұлттық банк нарықта бағалы қағаздарды сату арқылы оны сатып алушылардың
резервтік шоттарынан тиісті соманы ұстап қалады. Сөйтіп, керісінше,
банктерге несие беруді және ақша шығаруды ынталандыру мақсатында Ұлттық
банк бағалы қағаздарды сатып алады да, тиісті соманы банктердің резервтік
шотына қайта аударады.
Несиелік операциялар.
Несиелеу және қаржыландыру операцияларына соңғы жылдары Ұлттық
банктің қызметінің алдағы уақыттарда класикалық қызметуіне жақындауына
байланысты тиісті шаралар қолданды. Қазіргі уақытта екінші деңгейдегі
банктерді несиелеу тек қана олардың өтімділігін сақтау мақсатында жүзеге
асырылады. Бюджеттің тапшылығын жабу үшін Үкіметке несие беру бюджет
саясаты аумағында, яғни Ұлттық банктің республикалық бюджетті несиелеуден
бас тарту мақсатында жүргізіледі. Жеңілдікпен берілетін несиелерді беру
және кәсіпорындардың несие үшін тікелей өтініш жасауын қарастыру болған
жоқ. Ұлттық банктің несиелерін орналастыру аукциондар арқылы, банкаралық
нарық арқылы, сол сияқты ломбарттық несиелеу негізінде жүзеге асырылады.
Валюталық интервенция.
Ұлттық банктің валюталық интервенсиясы деп ұлттық валюталық бағамына
әсер ету мақсатында орталық банктің шетел влютасын сату және сатып алу
жолымен валюталық нарықтағы операцияларға араласуын айтады.
Ұлттық банктің валюталық нарықтағы интервенциясы дербес түрде кез
келген банктер және валюталық биржалар арқылы кез келген валюталық мәмілер
түрлерін пайдалану негізінде жүзеге асырады.
Біздің тәжірибемізде валюталық интервенсия алтын валюта резервтері
есебінен жүзеге асырылуда.
Алтын валюта резерві.
Алтын валюта резерві ұлттық валюта-теңгенің тұрақтығын қамтамасыз ету
үшін құрылады және пайданылады.
Алтын валюта резервтері мыналардан тұрады:
*ҚҰйма алтыннан;
Ұлттық банктің шоттарындағы банкнота және монета түріндегі шетел
валютасындағы қаражат қалдықтарынан;
*валюталық құндылықтардан;
*шетел валютасындағы жәй және аудармалы вексельдерден;
*шетел үкіметінің немесе халықаралық қаржы ұйымдарының шығарған бағалы
қағаздарынан;
*басқа да сыртқы активтерден.
*Алтын валюта резервін ұлғайту және құрлымын өзгерту мынадай жолдармен
жүзеге асырылады:
*монетарлық алтынды сатып алу;
*резиденттер мен резидент еместерден, ҚР Үкіметінен теңгеге шетел валютасын
сатып алу;
*депозиттік, салым, шетел валюталарымен дилингтік операциялардан түсетін
комиссиондық және басқа да сыйақы (мүдде) түріндегі түсімдер;
* Ұлттық банктің монетарлық алтын, күміс, платина және платина тобындағы
басқа да металдармен жасалатын операцияларды жүргізуден түсетін валютадағы
түсімдер;
Ұлттық банктің кеңес беру, ақпараттық-баспа және басқа да қызметтерінен
түсетін шетел валюталарындағы түсімдер.
Алтын валюта резервінің азаюы немесе жұмсалуы мынадай жолдармен іске
асырылады:
*ақша-несие саясатын жүргізу мақсатында ішкі валюталық нарықта валютаны
сату;
өнімдердің (қызметтердің, жұмыстардың) импортына төлеу үшін теңгені шетел
валютасына конвертация жасау, оған қоса шетелде дипломаттық және басқа да
өкілеттіліктерді ұстауға және іссапар шығыстарына, сондай-ақ мемлекеттік
бюджеттің және Ұлттық банктің сметасы есебінен сыртқы қарыздарға қызмет
көрсету үшін;
*басқа да шетел валютасын сатып алу үшін шетел валютасын сату;
* Ұлттық банктің алған несиелері бойынша негізгі соманы және сыйақыны
қайтару;
*құрылған провизиялар есебінен (резервтер) зиянды алтын валюта активтерін
шегеру.
Ұлттық банк ақша-несие саясатының бағыттарын бір жылға анықтан келсе,
2002 жылдан бастап, алдағы үш жылға алдын ала анықтау тәжрибесіне көшті
және әр жыл өткен сайын өзгерістерді ескеріп, оған Ұлттық банк пен ҚР
Үкіметінің бірге түзетулер енгізеді.Мұндағы негізгі мақсат біртіндеп
инфляциялық реттеу принціпіне өту, яғни ақша базасы мен алтын валюта
резервтері бойынша мақсатты көрсеткіштерден инфляция бойынша мақсатты
көрсеткіштерге көшу.
Осындай ақша-несие саясаты қана Ұлттық банктің инфляцияны төмендету
мақсатындағы саясатына толық жауап береді және сонымен қатар жүргізілетін
ақша-несие саясатына деген рыноктың қатысушыларының үлкен сенімін
қамтамасыз етеді. Басқа елдердің тәжрибесі көрсеткендей, инфляцияны мақсаты
көрсеткіштерін енгізуге мынадай факторлар негіз бола алады: бюджеттің
тұрақты жағдайы, макроэкономикалық тұрақтылықты кепілдендіру, қаржы
жүйесінің тұрақтылығы, Орталық банктің тәуелсіздігі, Орталық банктің
құралдары мен инфляция арасындағы өзара байланысты түсіну, ақпараттың
ашықтығы.
Ақша-несие саясаты қаржы нарығының тұрақтылығын сақтауға, сақтандыру
нарығының, бағалы қағаздар нарығының әрі қарай дамуына және банк жүйесінің
нығая түсуіне, экономиканың нақты секторын банктердің несиелеуін әрі қарай
өсіру үшін жағдай жасауға, сондай-ақ жинақтаушы зейнетақы қорларының
жетілдіруіне мүмкіндік туғызады.
1.1. Қазақстан Республикасыдағы несие жүесінің құрылуы
Несие жүйесінің елдегі ақша айналымын реттеудегі, заңды және жеке
тұлғаларға әр түрлі қызметтер көрсету барысындағы қалыптасатын
экономикалық қатынастарды да несиелік қатынастар мазмұнына жатқызуға
болады. Несиелік қатынастар екі жақты сипатқа ие және шаруашылық
субъектілері үшін де, сондай-ақ несие жүйесінің мекемелері үшін де бірдей
қажет. Ақшаны несиелік мекемелерде сақтау – несиелік ресурстарды құруды
білдірсе, ал оларды экономика және халық қажеті үшін орналастыру – несие
беруді білдіреді.
Екі жақты қатынас: шаруашылық ұйымдары мен несие жүйесі, несие жүйесі
мен халық, мемлекет пен несие жүйесі, несиелік мекемелер, әр түрлі елдердің
несиелік мекемелеріарасында болуы мүмкін.
Жоғарыда түсіндіргеніміздей, несиелік қатынас негізінен ақшалай формада
несие экономикалық категориясының қызмет етуі барысында жүзеге асырылады.
Несиелік қатынастардың сыртқы көрінісі несие формасын сипаттайды. Ол
несиелік қатынастардың мәні және ұйымдастырылуын синтездейді. Несиелік
қатынастар формасы мен мазмұны диалектикалық бірлікте болады. Несиелік
қатынастар формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп және оның дамуын
ынталандыруы тиіс. Өндірістік қатынастардың өзгерісі несиелік қатынастар
мазмұны мен несие формасының өзгеруіне әкеледі.
Несие екі формада болады: тауарлық және ақшалай. Тауар несиесі
коммерциялық несиенің бірінші негізін білдіреді. Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің бір-біріне қарыз беруі барысында, аталған несие формасында
ақшалай формада қайтарылады. Өйткені, алушы субъект несие беруші тауар
несиесін алғанын куәландыратын вексельді, сондай-ақ салынған мүлік туралы
парақты немесе құжаттарды береді. Бұл тұста несиелік қатынастар
субъектілеріне – шаруашылық жүргізуші субъектісі және банк жатады. Несиелік
қатынастардың мазмұнындағы өзгерістер нәтижесінде тауар формсындағы несие
ақшалай формаға қайта ауысады. Сөйтіп, тауар формасы негізінде несиенің
ақшалай, ең бастысы банктік формасы пайда болып дамиды.
Неиелік қатынастар мен несие формаларының және несиелік мекемелердің
жиынтығы кең мағынадағы несие жүйесі ұғымын құрайды.
Ал несие жүйесі тар мағынасында – бұл несиелік есеп айрысу қатынастарын
ұйымдастырушы, елдегі ақша айналысын реттейтін және басқа да қаржылай
қызмет көрсететін несиелік мекемелер торабы болып табылады.
Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа да мекемелердің
жиынтығын – несиелік операцияларды жүзеге асыру және олардың құқықтық
формаларын ұйымдастыруы арқылы сипатталады. Несиелік қатынастарды
ұйымдастыруда: банктік және банктік емес институттар шеңберінде екі жүйені
бөліп қарастырады. Соған сәйкес несие жүесінің екі негізгі буыны
қалыптасады: банктік емес мамандандырылған несие-қаржы мекемелері.
Жалпы несие жүйесінің құрылымын келесі кестеде көрсетуге болады сурет 1
Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа да мекемелердің
жиынтығын – несиелік операцияларды жүзеге асыру және олардың құқықтық
формаларын ұйымдастыруы арқылы сипатталады. Несиелік қатынастарды
ұйымдастыруда: банктік және банктік емес институттар шеңберінде екі жүйені
бөліп қарастырады. Соған сәйкес несие жүесінің екі негізгі буыны
қалыптасады: банктік емес мамандандырылған несие-қаржы мекемелері.
Экономиканың кейбір экономикалық-тарихи даму кезеңіне несие-ақшалай
қызмет көрсетудегі қажеттіліктерге толық жауап беретін несиелік істі
ұйымдастыру типі, өзіндік несие жүйесінің құрылымы сәйкес келеді. Мысалы,
жоспарлы-орталықтандырылған КСРО экономикасында Мембанктің жетекшілігімен
ұйымдастырылған несие жүйесінің құрылымы қызмет етсе, нарық экономикасы
үшін монополиясыздандырған банктік және банктік емес мекемелерден құралатын
несие жүйесі қажет.
Бірлескен несие жүйесінің күрделі, көп буынды құрылымы болады. Егер де
несиелік мекемелердің өз клиенттеріне көрсететін қызметтерінің жіктелуін
негізге алатын болсақ, онда қазіргі несие жүйесінің үш маңызды элементін
бөліп қарастыруға болады:
1) Орталық (эмиссиялық) банк;
2) Коммерциялық банктер;
3) Мамандандырылған несиелік мекемелер: (сақтандыру, жинақтық,
ипотекалық, сенімгерлік (трастовый) және т.б.).
Функционалдық мамандануына, шаруашылық буындарға несие-қаржылық қызмет
көрсету көлемі мен санына сәйкес банктік жүйе несие жүйесінің ядросы, ал
несиелік институттардың қызметін реттеуші бірегей орган – Орталық банк
болып табылады.
Орталық банк - бірінші деңгейлі мемлекеттік банк, сондай-ақ кез келген
елдің ол мемлкеттік, халықтық немесе ұлттық банк деп аталуына тәуелсіз
эмиссиялық, ақша-несие институты болып табылады. Орталық банк – бұл
“банктердің банкі”. Ол заңды және жеке тұлғалармен операциялар жүргізбейді,
оның клиенттеріне – коммерциялық банктер және басқадай мекемелер, сондай-ақ
үкімет ұйымдары жатады.
Банктік мекемелерге қатысты Орталық банк тікелей әрекет ету және
реттеу, бақылау мен қадағалау қызметтерін атқарады. Несиелік жүйенің қалған
буынына Орталық банк несиелік және ақшалай операциялар, рыноктың әр түрлі
секторлары, несие-қаржы қызметтерінің өзара байланыстарында байқалатын
жанама әрекет етеді.
Коммерциялық банктер қарыз капиталы нарығының әр түрлі секторларында
қызмет ететін көп қызметті мекемелер болып табылады. Олар кәсіпкерлік
тәжірибесінде белгілі бір көптеген қаржылық операцияларды орындайды.
Коммерциялық банктер кез келген елдің несие жүйесінде әдеттегідей негізгі,
базалық буын ролін атқарады.
Олар үкіметтің, іскерлер мен миллиондаған жеке тұлғалардың салымдарын
шоғырландыра отырып, қаржы жүйесінің орталығы болып қала береді.
Коммерциялық банктер қарыздық және инвестициялық операциялар арқылы
өздерінің әр түрлі қорларына қарыз алушылардың қол жеткізуге мүмкіндік
береді.
Мамандандырылған несие мекемелері (оларды парабанктік деп атайды) нарық
экономикасындағы несие жүйесіне қажетті маңызды буын болып табылады. Бұл
мекемелерсіз экономиканың әр түрлі салаларында және тұрғындарға
көрсетілетін несие жүйесінің қызметтері толық болмас еді.
Парабанктік мекемелер көбінесе белгілі бір клиенттер типіне немесе
бірер негізгі қызмет түрлерін көрсетуге бағытталады. Олардың қызметтері
нарықтың кішігірім сегменттеріне ғана қызмет көрсетуге жұмылдырады.
Мұндай мекемелер екі жақты бағыныштылықта болады: бір жағынан, олар
несиелік және есеп айыру қызметтерін жүзеге асырумен байланысты
болатындықтан да Орталық банктің соған сәйкес талаптарын басшылыққа алады.
Екінші жағынан олар, қандай да бір қаржы, сақтандыру, инвестициялық немесе
басқа да операцияларға мамандана отырып, тиісті ведомстволардың реттеу
әрекеттеріне ұшырайды.
1.2. Ақша несие саясатының құралдары
Ақша жүйесі-бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық заңдылықтармен
бекітілген ақша айналысын ұйымдастыру формасы.
Ақша жүйесінің өзіне тән типтері және элементтері болады. Ақша
жүйесінің типі бұл ақшаның қандай формада болуын сипаттайды. Осыған
байланысты ақша жүйесінің мынадай типтерін бөліп қарайды:
• метал ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауары тікелей
АЙНАЛЫСТА БОЛЫП ОТЫР, АҚШАНЫҢ БАРЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕРІН атқарады, ал несиелік
ақшалар металға ауыстырылады:
• Несиелік және қағаз ақшалар жүйесі, яғни алтын айналыстан
алынып тасталып, оның орнына несиелік және қағаз ақшалар айналысқа түседі.
Метал ақша айналысы екіге бөлінеді:
1. Биметаллизм-жалпыға балама рөлі екі бағалы металға (алтын мен
күміске) негізделген ақша жүйесі.
Биметаллизмнің үш түрі болған:
- қос валюталы жүйе, яғни мұнда алтын мен күмістің арасындағы
шекті қатынас, металдардың нарықтық құндарына байланысты белгіленген;
- Қатар жүретін валюталар жүйесі, яғни мұнда бұл қатынас
мемлекет тарапынан белгіленген;
- Ақсақ валюта жүйесі, яғни мұнда алтын және күміс монеталары
заңды төлем құралы қызметін атқарады, бірақ бірдей негізде емес, себебі
күміс монеталарды жасау жабық түрде жүзеге асырылып, алтын монеталарды
жасауға ерік берілді.
Биметаллизм ғғ. кеңінен тарап, ал Европа елдерінде
ғ. дами бастады. Бірақ та биметалдық ақша жүйесі капиталистік шаруашылықтың
даму қажіттілігіне сәйкес келмеді, себебі екі металды құн өлшемі ретінде
қатар пайдалану ақшаның бұл қызметінде қарама – қайшылық тудырады.
Нәтижесінде, жалпы құн өлшемі ретінде қызмет ететін бір ғана металдың болуы
талап етеді. Сөйтіп, биметаллизм ақша жүиесінің орнына монетализм ақша
жүйесі келеді.
2. Монометаллизм – бұл барлығына бірдей балама және ақша
айналысының негізгі ретінде бірғана метал (алтын немесе күміс) қызмет
ететін ақша жүйесі.
Күміс монометаллизм Ресейде 1843-1852жж қызмет етті.
Атын монометаллизмі (стандарт) алғаш рет ақша жүйесінің типі ретінде
ғ. Ұлыбританияда қалыптасып, 1816ж заңды түрде бекітілде. Көптеген
елдерде ол ғ. аяғына қарай енгізілді, айталық: Германияда-1871-
1873жж. Швецияда, Норвегияда және Данияда -1873ж. Францияда 1876-1878жж.
Австрияда-1892ж. Ресейде және Жапонияда -1897ж. АҚШ-та -1900ж.
Алтынға ауыстырылатын құн белгілерінің сипатына ьайланысты алтын
монометаллизмі мынадай түрлерге бөлінеді:алтын монета стандарты, алтын
құйма стандарты және алтын монета стандарты, алтын құйма стандартты және
алтын девиздік (алтын валюта) стандарты.
Алтын монета стандарты –бұл еркін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz