Мәдениет пен өркениет жайлы

Мәдениет ұғымын тереңірек түсіну үшін, оған мағыналық жақындығы бар кейбір басқа ұғымдармен арақатынасын қарастырып өтейік. Осы сипатта біздің зердемізге бірінші түсетін ұғым — өркениет. Өркениет (цивилизация) семантикалық жағынан алғанда (латын тілінің — «СІУІІІЗ» сөзі) азаматтық дегенді білдіреді. Римдіктер бұл ұғымды «варварлықтар» деп өздері атаған, басқа халықтар мен мемлекеттерден айырмашылықтарын көрсету мақсатында қолданған. Яғни, «өркениет» олардың" түсініктері бойынша азаматтық қоғамы, қалалық мәдениеті, заңға негізделген басқару тәртібі бар Рим империясының даму дәрежесін білдіреді.
Ғасырлар бойы қалыптасқан осы екі ұғымның мағыналарын төмендегідей топтастыруға мүмкіндік бар:
• 1. Мәдениет пен өркениет бір. Олар синонимдер
• 2. Өркениет — мәдениеттің ақыры, оның кәрілік шағы, ру-
ханилықтың антиподы
• 3. Өркениет — мәдениеттің прогресі, болашаққа бой сермеуі,
қоғамның парасаттылық деңгейі
• 4. Өркениет — тағылық пен варварлықтан кейінгі тарихи-
мәдени саты
• 5. Өркениет — этностар мен мемлекеттерге тән мәдениеттің
оқшау түрі
• 6. Өрекениет мәдениеттің техникалық даму деңгейі, оның материалдық жағы.
Бұдан көретініміз, мәдениет пен өркениет бір-бірімен байланысты ұғымдар екен. Мәдениеттанушы Г. Чайлдтың пікірінше өркениетке еңбектің қоғамдық жолмен бөлінуі, қалалардың пайда болуы, жазбаша мәдениеттіңдамуы, қол-өнер сауданың өркендеуі, азаматтық қоғам мен мемлекеттің орнауы жатады.
Мәдениетті тұлғалы сипатта қарағанда, бірнеше елеулі түсініктерге тоқтала кету қажет, олардың ішіндегі маңыздылары; мәдени әрекет, мәдени орта, мәдени игіліктер мен қажеттіліктер және мәдени ұйымдар мен ұжымдар. Бұлардың арасында ең түбегейлісі-мәдени әрекет. Әрекеттану-жалпы адам мен қоғамның өмір сүру тәсілі, тіршіліктің тірегі. Мәдени әрекет деп, әдетте, мәдениет игіліктерін өндіруге, таратуға, тутынуға бағытталған мақсатқа сәйкес әлеуметтік іс-қимылдарды атайды. Мәдени игіліктерді толассыз жасау нәтижесінде адам өзінің де мәдени деңгейін көтереді.
Осы әрекеттің қайнары, түпкі қозғаушы күші ретінде ғылым адамның талап- мұқтаждарын, мәдени қажеттіліктерді бөліп қарастырады. Осылардың қатарына біз мынадай адамдық қажеттіліктерді жатқызамыз: өмірдің мәні мен мағнасын іздеу, өмірден өз орнын табуға ұмтылу, шығармашылыққа талпыныс, альтуризм, гумандылық және тағы басқалары.
Мәдени орта ұғымы мәдениеттің камуникациалық (қатынастық) табиғатымен тыыз байланысты. МСәдени орта заттық-материалдық, әлуметтік ұйымдармен ұжымдардан, рухани қызмет орындарынан тұрады. Оларға техника мен құрал-жабдықтармен даму құралы, тұрмыстық мәдени дәрежесі, адамдардың білімділігі, кәсіптік шеберлігі, рухани мәдениетті сақтау нәсихаттау ұйымдары (мұрағаттар, мұражайлар, кітапханала клубтар және тағы басқалар) жатады.
Қайсы бір ұлттық мәдениетті алсақ та, ондағы салт-дәстүрлер жүйесіне бірден назарымыз ауады «Салт-дәстүр, — дейді'" белгілі философ Гердер, — тіл мен мәдениет бастауларының анасын.
Мәдениет өзінің кең мағынасында бір ұрпақтың келесі ұрпаққа жолдаған өмір сүру тәсілі болғандықтан, осы жалғастықты, мұрагерлікті жүзеге асыратын салт-дәстүрлер жүйесі мәдениет өзегін құрастырады.