Мәдениет пен өркениет жайлы

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Мәдениет пен өркениет

Мәдениет ұғымын тереңірек түсіну үшін, оған мағыналық жақындығы бар кейбір басқа ұғымдармен арақатынасын қарастырып өтейік. Осы сипатта біздің зердемізге бірінші түсетін ұғым - өркениет. Өркениет (цивилизация) семантикалық жағынан алғанда (латын тілінің - «сіуіііз» сөзі) азаматтық дегенді білдіреді. Римдіктер бұл ұғымды «варварлықтар» деп өздері атаған, басқа халықтар мен мемлекеттерден айырмашылықтарын көрсету мақсатында қолданған. Яғни, «өркениет» олардың" түсініктері бойынша азаматтық қоғамы, қалалық мәдениеті, заңға негізделген басқару тәртібі бар Рим империясының даму дәрежесін білдіреді.

Ғасырлар бойы қалыптасқан осы екі ұғымның мағыналарын төмендегідей топтастыруға мүмкіндік бар:

1. Мәдениет пен өркениет бір. Олар синонимдер
2. Өркениет - мәдениеттің ақыры, оның кәрілік шағы, ру-ханилықтың антиподы
3. Өркениет - мәдениеттің прогресі, болашаққа бой сермеуі, қоғамның парасаттылық деңгейі
4. Өркениет - тағылық пен варварлықтан кейінгі тарихи-мәдени саты
5. Өркениет - этностар мен мемлекеттерге тән мәдениеттіңоқшау түрі
6. Өрекениет мәдениеттің техникалық даму деңгейі, оның материалдық жағы.

Бұдан көретініміз, мәдениет пен өркениет бір-бірімен байланысты ұғымдар екен. Мәдениеттанушы Г. Чайлдтың пікірінше өркениетке еңбектің қоғамдық жолмен бөлінуі, қалалардың пайда болуы, жазбаша мәдениеттіңдамуы, қол-өнер сауданың өркендеуі, азаматтық қоғам мен мемлекеттің орнауы жатады.

Мәдениетті тұлғалы сипатта қарағанда, бірнеше елеулі түсініктерге тоқтала кету қажет, олардың ішіндегі маңыздылары; мәдени әрекет, мәдени орта, мәдени игіліктер мен қажеттіліктер және мәдени ұйымдар мен ұжымдар. Бұлардың арасында ең түбегейлісі-мәдени әрекет. Әрекеттану-жалпы адам мен қоғамның өмір сүру тәсілі, тіршіліктің тірегі. Мәдени әрекет деп, әдетте, мәдениет игіліктерін өндіруге, таратуға, тутынуға бағытталған мақсатқа сәйкес әлеуметтік іс-қимылдарды атайды. Мәдени игіліктерді толассыз жасау нәтижесінде адам өзінің де мәдени деңгейін көтереді.

Осы әрекеттің қайнары, түпкі қозғаушы күші ретінде ғылым адамның талап- мұқтаждарын, мәдени қажеттіліктерді бөліп қарастырады. Осылардың қатарына біз мынадай адамдық қажеттіліктерді жатқызамыз: өмірдің мәні мен мағнасын іздеу, өмірден өз орнын табуға ұмтылу, шығармашылыққа талпыныс, альтуризм, гумандылық және тағы басқалары.

Мәдени орта ұғымы мәдениеттің камуникациалық (қатынастық) табиғатымен тыыз байланысты. МСәдени орта заттық-материалдық, әлуметтік ұйымдармен ұжымдардан, рухани қызмет орындарынан тұрады. Оларға техника мен құрал-жабдықтармен даму құралы, тұрмыстық мәдени дәрежесі, адамдардың білімділігі, кәсіптік шеберлігі, рухани мәдениетті сақтау нәсихаттау ұйымдары (мұрағаттар, мұражайлар, кітапханала клубтар және тағы басқалар) жатады.

Қайсы бір ұлттық мәдениетті алсақ та, ондағы салт-дәстүрлер жүйесіне бірден назарымыз ауады «Салт-дәстүр, - дейді'" белгілі философ Гердер, - тіл мен мәдениет бастауларының анасын.

Мәдениет өзінің кең мағынасында бір ұрпақтың келесі ұрпаққа жолдаған өмір сүру тәсілі болғандықтан, осы жалғастықты, мұрагерлікті жүзеге асыратын салт-дәстүрлер жүйесі мәдениет өзегін құрастырады. Әсіресе, жазу-сызу болмаған ерте заманда мәдениет ырымдар мен сәуегейлікке, сенім -нанымдарға, дәстүрлі түсініктерге иек артқан. Ал салт-дәстүрлерге Ғұзыхан Ақпанбет мынандай баға береді: «Олар - терсң философиялық ойдың, ғасырлар бойы жинақталған тәжірибснің сұрыпталған тұжырымы, негізгі нәрі, қысқа да көркем бейнесі».

Ғасырлар бойы күнделікті іс-тәжірибе негізінде сұрыпталған жазу-сызу мен азаматтық қоғам өлі жоқ кезде қалыптасқан салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар мәдени мирасқорлықтың жалғыз мүмкіндігі болды. Ескі ырымдар мен әдет-ғұрыптардан надандық, анайылықты емес, қазіргі ұлттық мәдениеттердін архетипін аңғарған жөн.

Кез келген ұлттық мәдениеттің негізі мен дінін, ондағы адамгершілік қасиеттер мен дүниетанымды ұғыну үшін мәдениеттің тағы бір түп-тамыры дінге жүгіну қажет. Тоталитарлық жүйе ұлттық мәдениеттерді құрту мақсатында, дінді «апиын» деген марксизм қағидасын басшылыққа алып, ешқандай қасиетті тірліктері жоқ, шолақ белсенді мәңгүрттерді тәрбиелеуге тырысты.

Ал шындығында діни Ренессанс («ренессанс» - француз сөзі - қайта жаңғыру) мәдени дамуда орасан зор роль атқарды. Дінге дейінгі дүниетаным ретіндегі мифте табиғат қасиетті күштерге баланса, ұлттық немесе дүниежүзілік діндерде адам мен қоғамның құдіреттілігіне басты назар аударылады. Осының нәтижесінде өркениет қалыптасады. Жалпы алғанда, дінтанусыз мәдениеттану жоқ.

Мәдениеттің өзекті бөлігі - өнер. Таңбалы тастағы кескіндер мен тағы адамдардың ырым-билерінен бастап, Рафаэль мен Микеланджелоның мәңгілік туындыларымен жалғасқан, халықтың шығармашылық рухынан туған талай сүлу дүниелерсіз өнер өлемінсіз, қандай мәдениеттің болсын рухын сезіне алмаймыз. Шынында да, өнер мәдениеттің алтын қазынасы, адамның ұлылығын білдіретін ғажап көріністердің бірі - оның әсемдікке, сүлулыққа ұмтылуы.

Осыған дейін қарастырылған анықтамалардан бір түйінді ой айтуға болады: мәдениет - адам әлемі. Мәдениет көріністерінде адамдық парасат, оқыл-ой, ізгілік пен әдемілік заттандырылып, игіліктер дүниесі құралған. Сонымен бірге мәдениет адамды тұлға деңгейіне көтеретін негізгі құрал.

Әл-Фараби айтқандай, адам - «хайуани мадани», яғни, мәдениетті жан.

Адам - табиғат туындысы және ол үшін табиғи орта мәңгілік қажеттілік болып қалады. Мәдениет адамнан табиғатты боліп иенген пікір канша рет айтылса да, адамның табиғи шымшылықтың ең жоғары үлпсі екендігіне күмән жоқ. Гердердің тілімен айтқанда, адам - табиғаттың бірінші азаттық алған пендесі.

Ғасырлар - адамның мәдени дамуының куәсі. Бірақ осы алға қарай жылжу Жер-Анаға әр уақытта жайлы бола бермеді. Адам қоршаған ортаны өзіне ыңғайлы тұраққа айналдыруға қарсы, алайда осы белсенділік көп жағдайда табиғатты іі ; і\іпп, құлдыратып жіберді. М. ідениет пен табиғатты қарама-карсы қоюдың бір түрі адам- і 11 і абиғи антимәдениеттілігі жоніндегі ілімдер еді (киниктер, і іімиие) . Контрмәдениет атты XX ғасыр туындысы бұқаралық кипсттегі руханилықтың затқа, тауарға айналуына карсы сипатында болды. Мәдениет пен табиғатты үштасты-■. іл тырысатын ілім - мәдени антропология. Оның негізін са-шылардың бірі - Э. Уилсон. < ) рине аталған ілшдер табиғи-биологиялық заңдылыктарды

і\і осірелеп жібереді, әйткенмен оның қисыны бар сияқты. ¹ 'иіксні, XX ғасыр мәдениет пен табиғат дилеммасының адам

іі і. ыры үшін кауіпті екендігін көрсетіп, заман талабына сәйкес- чюгиялық мәдениет ілімін тудырды. Адамдық шовинизмдікі. -іітін бүл ілімнің негізі есебінде мынадай идеяларды атап■і і. сн жон:• л) академик В. И. Вернадскийдщ Ноосфера (парасатты орта)
\ ралы ілімі; • о) Рим клубының экологиялық түжырымдары;

б) Тейяр де Шарденнің адам жоніндегі гуманистік эволю-імидык теориясы;
н) Л. Н. Толстой, М. Ганди, А. Швейцер, Э. Фромм т. б. да-плгқан гуманистік этика т. б.

Гағы айта кететін жайт, осы экология мәселелеріне байла-м. істы Шығыс пен Батыстың арасындағы айырмашылық тура-ы. Интровертивтік Шығыс мәдениеті табиғатқа жақын, ол ■ ₍ стемдік етуге шакырған жоқ.

Сонымен, мәдениет адам мен табиғатты бөліп түрған «қытай і орғаны» емес, керюінше, олардың арасындағы нәзік үндестік . ) не рухани қыл-көпір. Осы үндестікті (гармонияны) одан әрі і. сплдіру - адамзаттың алдындағы келелі міндет. Адам және мәдениет мәселесін тереңдете түсетін тағы бір

лііт адамның қабілеттілігіне, жан-жақтылығына, . Американ ғалымы К. Поппер айтқандай, адамчрдей үш дүниеге: физикалық, ментальдық (психикалық) және идеалдыққа жатады. Сонда мәдениет осылардың қайсысымен көбірек апықталады деген занды сұрак туады. Егер біз мәдениетті тек материалдық және рухани бөліктерге болудің қарадүрсін іисцбсршен шыға алсақ, онда мәдениеттің озінің ішкі мағына-сыида идеалды екендігіне көзіміз жетеді. Себебі, адамды кор-шағам заттар, дүние - бұл мәдениеттің сыртқы көрінісі ғана, оныд моні - руханилықты адам әрекетінің нәтижесінде зат-тандыруда жатыр. Мәдениеттің ішкі мәні қоғамдағы өмір сүріп жатқан адамдардың өзіндік санасында, парасаттылық сезімде-рінде, рухани ізденістерінде айқындалады.

Ж. П. Сартрлық косемсөзді қайталасақ, адам әлемге еркін жіберілген, ол еріктілік жазасына кесілген. Осы сипатта мәдениеттің қүпиясы - адамдағы «Мендік». Одан сыртқа ерек-ше бір нүр - азаттық, жауапкершілік, адамгершілік сәулесі нүр шашып түр. Мәдениетте адам ғажап биік деңгейге көтеріледі. Модениет дегеніміз менің өмірім, менен бөлінген, мен өлген-нен кейін де тірі болатын менің шығармашылығым.

Енді мәдениеттің қоғамда атқаратын қызметтерін талқы-лайық. Алдымен қоғам және мәдениет үғымдарында қаншама үксастық, үндестік болғанымен, олардың арасындағы мағына-лық, айырмашылықты естен шығармаған жөн.

Қоғам - олемнің бір болігі, белгілі бір мақсаттарды іске асыру жолында әрекет етіп жатқан субъектілердің (түлғалар-дың, топтардың, этностардың, мемлекеттердің) байланыс ны-сандары. Яғни, қоғам үғымындағы негізгі моселе - адам жоне оның үйымдасу нысандары, бүл ретте қоғамды зерттейтін бас-ты ілімді әлеуметтану деп атайды. Ал мәдениет осы түргыдагы қоғамның белгілі бір қасиеті, көрінісі, сипаты мазмүнында қолданылады.

Осыған дейін қарастырылған үғымдарды негізге алып, қоғам-дағы мәдениеттің томендегідей қызметтерін айқындау мүмкш-дігі бар:

1. Адамды қалыптастыру қызметі. Бүл - мәдениеттің қоғам-дағы баска қызметтерін бойына жинақтайтын және оның негізгі мазмүнымен тікелей байланысты нышан. Егер біз адамды әлде қүдай, олде табиғат, олде еңбек жаратты деген пікірталастардан сол котсрілсек, адам мәдениетті, ал мәдениет адамды қалыптас-тырғанына козіміз жетеді. «Жеке адам өзі емір сүріп жатқан қоғамныц туымдысы, тол перзенті» (Мырзалин С, Әлпейісов Ә. Қоғам жонс мэдениет. - Алматы, 1992. - 14-бет) . Маугли - коркем бейнс. Жануарлар арасында кездейсоқ өскен адам мәдениеттік қасисі терден жүрдай болады. Лдамға ең қиыны - адам болу. Ал оның негізгі шарттары-11 . і ц бірі ретінде ізгілік пен зүлымдық, ақиқат пен жалғандық, іеттілік пен өктемдік, бодандық пен азаттық, сүлулық пен, . кынсыздық арасындағы адамның таңдауын аламыз. Соның: иижесінде жеке түлғада өзіндік сана түрақталады, ол озықыдсниет үлгілерін өз бойына сіңіреді. Жалпы алғанда мәдениеттің алға басуы дегеніміз дүниежүзілік тарихтың адам

, піін, оның мүдделері мен өзіндік мақсаттары бағытында то-м. іққанды ашылуы болып табылады.

2. Жалғастық, мәдениет мұрагерлік қызметі. Мәдениеттің бүл
і. меті бір үрпақтан екінші үрпаққа берілетін бүкіл адамдық
тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктеріне қатысты. Ақпараттық
шіформациялық) беріліс әлеуметтік жүйеде биологиялық
і ^ к. ым қуалаушылықтан өзгеше жүреді. Шын мәнісінде қоғам-
і, і үрпактар жалғастығы мәдени мүраларды игеру, қабылдау
і. оне оны шығармашылыкпен дамыту арқылы жүзеге асады.
Модени ақпараттар - салт-дәстүр, одет-ғүрып, рәсім-рәміз, діл
мсн тіл, дін және өнер, білім т. б. руханилықтың белгілі бір
к-цгейін меңгерудің нәтижесінде мәдениет субъектісінің озіндік