Қазақстан Республикасы мен Қытай халық республикасының қазіргі экономикалық байланыстар деңгейі және болашағы
Мазмұны
І Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Қазақстан мен Қытай арасындағы экономикалық, саяси
қатынастар деңгейі және олардың даму стратегиясы.
1.1. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Республикасының қазіргі экономикалық байланыстар
деңгейі және болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық
Республикасының саяси қарым.қатынас стратегиясы
ІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІІ. Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Қазақстан мен Қытай арасындағы экономикалық, саяси
қатынастар деңгейі және олардың даму стратегиясы.
1.1. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Республикасының қазіргі экономикалық байланыстар
деңгейі және болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық
Республикасының саяси қарым.қатынас стратегиясы
ІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІІ. Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Мәселенің өзектілігі. Кеңес одағының ыдырауы XX ғасырдың соңғы мезгіліндегі ең ірі оқиғаның бірі болып, жалпы халықаралық жағдайдың өзгеруіне әсерін тигізді. Бұрынғы Кеңес одағының үлкен шаңырағынан бөлініп, жаңа отау көтерген дербес елдердің бірнешеуі Қытай Халық Республикасымен көршілес Еуропа мен Азияның тоғысында тұрған Қазақстан Республикасы және бірнеше жаңа тәуелсіз мемлекеттер Қытай елімен жеке дара, тікелей байланыстар орнатып, осынау құрлықтағы саяси жағдайдың өзгеруін туындатты.
Екі алып мемлекет, Қытай мен Ресейдің бүйірлерінде орналасқан Қазақстанның болашақтағы даму деңгейі бүгінгі күндегі Қазақстан-Қытай қарым-қатынастарының дамуына байланысты. Қытай Еуразияның жүрегінде орналасқан Қазақ елі үшін дүниежүзілік сауда қарым-қатынастары жүріп жатқан теңіздерге шығар мүмкіндік, әрі маңызды экономикалық серіктес мемлекет болып табылады. Өзара экономикалық, мәдени информациялық ынтымақтастықтың орнауы екі жаққа да пайда әкеледі.
Реформа жүргізіп экономиканы дамыту - Қытайдың алдыға қойып отырған басты міндеті. Бұл міндетті орындау үшін бейбіт және тұрақты халықаралық орта қажет. Сол үшін Қазақстанмен бейбіт жағдайда тепе-тең тұру принципінің негізінде қарым-қатынасты дамыту Қытай сыртқы саясатының басты бір бағыты. Қытай Қазақстанмен қатынасын дамытуға ерекше назар аударып, оны сыртқы саясатындағы ең басты орынның біріне қойып отыр. Қазақстанмен достық қатынасты жақсарту Қытайдың батыс солтүстік аймақтарында тыныштықпен осы аймақтың экономикасын дамытуға септігін тигізетіні белгілі. Ежелден түркі халықтарының мекені болған шығыс Түркістан жеріндегі ұлтаралық қатынастары шын мәнінде Қытайдың ішкі тұтастығымен тікелей байланысты болғандықтан да дербес түркі мемлекеттерінің ішіндегі даму потенциялы жоғары Қазақстан Республикасымен байланыстың тұрақтылығы Қытай үшін өте маңызды.
Қазақстан Қытай халықтарының қарым-қатынастарының 3 мың жылға жуық ұзақ тарихы бар. Әлемге әйгілі «Ұлы жібек жолы» екі ел халқының қоян-қолтық қатынасын жалғап келді. Ресей империясымен Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы заманында ғана үзіліп қалған ежелгі «Жібек жолын» қайта жаңғыртып оны осы заман жобасына сай етіп қолдану Қытай-Қазақстан халықтарының болашағы мен осы аймақтағы бейбітшілік пен тұрақтылық үшін қосар үлесі зор болып қала бермек.
Қазақстан президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-Қытай қатынасына ерекше назар аударып, үлкен мән береді. Ол былай деп өз ойын ашық білдіреді: «Меніңше, адамзаттың XXI ғасырдағы дамуы көбінен көп қытаймен байланысты болады. Көптеген елдер Қытаймен арақатынасты өзінің сыртқы саясатының негізгі өзегі деп түсінеді. Ал Қазақстан үшін осындай болашағы зор, экономикасын қарышты қадаммен дамытып келе жатқан мемлекетпен ойдағыдай қарым-қатынас орнату айрықша маңызға ие». Ал өз тарапынан Қытай елбасшылары Қазақстанмен қарым-қатынасына баса мән беріп келеді. Қытай Халық Республикасының Төрағасы Цзянь Цземинь былай дейді: Қытай мен Қазақстан басшылары екі елдің дәстүрлі достық қарым-қатынастарын дамытуға зор маңыз береді. Соңғы жылдары менің және президент Н.Ә.Назарбаевтің арасында осы күнге дейін көп кездесулер өтті. Біздің арамызда қазірдің өзінде бірлескен саяси құжаттарда өз бейнесін тапқан және екі жақты қарым-қатынастарымыздың тұрақты дамуы үшін берік саяси жаңа қарым-қатынастың заңды ірге тасы болып отырған екіжақты қарым-қатынастардың және ірі халықаралық проблемалардың үлкен тобы бойынша ортақ түсініктің бір қатарына қол жеткіздік. Жалпы, Қазақстан-Қытай басшылары қарым-қатынасты дамытудың екі жақ үшін де өте маңызды екендігін көп рет қайталап көрсетеді. Сондықтан бұл мәселелерді талдап, сараптау жұмыс тақырыбын арттырады. Зерттеу жұмысында XX ғасырдың 90 жылдарындағы, яғни Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алып, өз бетінше сыртқы саясатын қалыптастыра бастаған уақыттағы Қазақстан Қытай қатынастарының дамуы, әсіресе оның саяси саладағы стратегиясы, экономикалық ынтымақтастығы сарапталады. Мемлекет қауіпсіздігі, шекара мәселесі, екі елдің экономикалық және сыртқы саясаты ашылып түсіндіріліп, Қазақстанның сыртқы саясатындағы Қытай Халық Республикасының алатын орнына ерекше көңіл бөлінеді.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Қазақстан Қытай қарым-қатынастары жөнінде саясаткерлер мен зерттеуші ғалымдар тікелей және жанама зерттеулер арнап келеді.
Біз қарастырып отырған кезең тек соңғы жылдары ғана ғылыми зерттеулер объектісіне айналды. Қазақстан диломаты Қ.С.Сұлтановтың «Казахские Китайские отношения на современном этапе» (1991-1995г) деген еңбегінде Қытай мен Қазақстанның саяси жағдай қатынасындағы ерекшелігі мен оның екі ел қатынасындағы әсерін тілге тиек етіп, Қазақстан-Қытай қарым-қатынасының тарихы, қазіргі жағдайы және болашағы сарапталып көрсетілді. Сондай-ақ екі елдің реформаларын салыстыра зерттеп, оның екі ел саясатындағы ролі мен болашағы баяндалады.
Қазіргі кезде Қазақстанның халықаралық аренадағы басқа мемлекеттермен қатынасының орнауы мен дамуын, оның принциптерін анықтауға арналған зерттеулер көп. Оның ішіндегі ең көлемдісі 1998 жылғы жарық көрген «Актуальные проблемы внешней политики Казахстана» атты мақалалар жинағы. Бұл жинақта Қазақстан елшілерінің өздерін толғандырып жүрген сыртқы саясат мәселелерінің сан-алуан қырлары жөнінде нақты пікірлері өзінің дәйектілігімен маңызды.
Бұл жинақта Қазақстанның Қытайдағы елшісі Қ.С.Сұлтановтың «по пути добрососедства» атты мақаласында Қазақстан-Қытай қарым-қатынасының даму деңгейі, екі елдің саяси, экономикалық, мәдени қатынастар деңгейі ашық көрсетілген. Бұл Қазақстан-Қытай қатынастарының даму процесін егжей-тегжейлі таныстырады. Қазақстан-Қытай арасындағы экономикалық қарым-қатынастар жөніндегі егжей-тегжейлі жазылған еңбек ретінде К.Сыроежкин мен А.Ш.Қадырбаевтың мақаласын атап өтуге тұрарлық. Олар бұл мақалада экспорт мен импорт алмасулар туралы 1990 жылдардан бастап таблицалар негізінде тұжырым жасайды.
Осы тақырыпқа қатысты ғылыми ізденістер де соңғы жылдары өз жемісін бере бастады. 1999 жылы Қытай саясаттанушысы Тян Жун Фэн өзінің «XX ғасырдың 90-шы жылдарындағы Қазақстан-Қытай ынтымақтастығының кейбір мәселелері» атты кандидаттық диссертациясын қорғады. Онда екі ел арасындағы ынтымақтастық мәселелері, оның мүмкіндіктері мен перспективалары сөз болады.
Қазақстан-Қытай қарым-қатынастарының Қазақстанның сыртқы саясатында Қытайдың алатын ролі мен маңыздылығын, жалпы екі ел қарым-қатынасының дамуының барысын түсіндіруде Қазақстан Президенті Н.Назарбаев пен Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрі Қ.Тоқаевтың Қазақстанның сыртқы саясат мәселелеріне арналған еңбектері негізгі арқау болады. Қ.Тоқаев екі ел байланыстарын жақсартудың өте маңызды екенін талай рет атап көрсеткен еді. Ол «Под стягом независимости» деген еңбегінде Қазақстан-Қытай қарым-қатынастарына көптеп тоқталады. Онда екі мемлекеттің бұрынғысы мен қазіргісін және келешегін егжей-тегжейлі таныстырып, оның маңыздылығын, өте теңдік күшке ие екендігін баса айтады, сондай-ақ екі елдің халықаралық мәселелер жөніндегі көзқарасының ұқсастық жақтарын атап өтеді, әрі ірі мәселелер жөніндегі ұсыныстардың кейбір жақындықтарын құптайды.
Қазақстанда тарих ғалымдарының докторы Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі, профессор Ж.К.Қасымбаев өзінің «Казахстан-Китай Караванная торговля в XIX начале XX веков» атты еңбегінде Қазақстан-Қытай қатынасының ежелгі тарихы туралы сөз қозғайды. Ол XIX ғасырдан XX ғасырдың басына дейін екі ел арасындағы сауда қатынастарын сипаттайды.
Қазақстан ғалымдары мен саясаткерлері Қазақстанның сыртқы саясатының теориялық және практикалық мәселелерін ғылыми тұрғыдан зерттеп негіздеуге өз үлестерін өлшеусіз қосып келеді. Соның нәтижесінде Қазақстан сыртқы саясатының қазығы бекем қағылып, оның әртүрлі бағыттағы беталысын зерттеуге негіз қаланған.
Бұл жалпы Қазақстанның сыртқы саясаты жөніндегі зерттеулер болғанмен, әлі де жеткілікті емес.
Соның ішінде әсіресе, Қазақстан-Қытай қарым-қатынасының сыр-сипаты әлі де толық ашылып біткен жоқ, дегенмен бұл жөнінде Қазақстан ғалымдары К.Ш.Хафизова НА.Алдабеков сияқты бір топ зерттеушілер көп ізденіп, Қазақстан мен Қытайдың тарихи байланыстарын зерттеу арқылы қазіргі беталысқа үлгі ұсынып келеді.
Мысалы тарих ғылымдарының докторы, профессор К.Ш.Хафизова өзінің «Китайская дипломатия Центральной Азии (XIV-ХІХвв.)» атты еңбегінде екі елдің қарым-қатынастарын көрсеткен.
Қазақстан-Қытай байланыстарының салаларын, сипатын, даму қарқыны мен перспективаларын саралау, зерттеу ісінде Қазақстанның әлемнің өзге елдермен байланысы туралы жазылған еңбектердің нұсқау болары заңды. Қазақстанның Еуропаның, Азия мен Америка құрлығы елдері мен саяси, экономикалық, мәдени байланыс орнатудың негізгі аспектілері, мәселелері мен перспективаларына қатысты бірқатар зерттеулер, мәселелердің қарастырылу бағытына жол сілтейді. Сонымен бірге Қазақстанның өзге шетелдермен байланысын салыстыра отырып, Қазақстан-Қытай қатынасының орнын көрсетуге мүмкіндік береді.
Жұмыстың деректік негізіне шолу. Ғылыми жұмыстың алға қойған мақсаттарын орындауда негіз болған деректердің шығу тегіне орай бірнеше топқа бөліп сөз етуге болады.Заң актілері мен өкімет қаулылары. Тақырыпты зерттеу барысында Қазақстан-Қытай заңдары мен өкімет қаулылары негіз болып алынған.Мемлекет қайраткерлерінің еңбектері мен сөздері. Бұл топта Қазақстан мен Қытай ел басшылары мемлекет қайраткерлерінің: Н.Назарбаев,Қ.Тоқаев, Б.Балғынбаев, Қ.Сұлтанов, Т.Сүлейменов, Цзянь Цзяминьнің, Дэн Сяопиннің, т.б. сөздерін дәлел еттік.
Екі елдің дипломатиялық құжаттары. Олар - Қытай мен Қазақстан арасында 1992 жылдың 3 ақпанында дипломатиялық қатынастар орнаған күннен бастап екі ел арасындағы ынтымақтастардың барлық салаларында байланыстардың қалыптасуына жол ашқан, декларациялар, келісімдер. Бұл құжаттар екі ел арасындағы қатынастардың барысы мен сипатын ерекшелеуде аса маңызды деректік негіз болады. Қазақстан-Қытай арасындағы ресми келісім шарттар, қарым-қатынастар «Егеменді Қазақстан», Казахстанская Правда» газеттерінде жүйелі түрде жарияланып тұрды.
Жұмыстың ғылыми-зерттеу тәсілдері.
- Зерттеу жұмысын орындауда жалпы ғылымда кеңінен тараған салыстыру тәсілі қолданылды. Бұл тәсіл екі елдің даму мәселелерін зерттеуде өте құнды екені белгілі.
- Сараптау тәсілі, әсіресе Қазақстан мен Қытайдың сыртқы саясат стратегияларын саралап, ғылыми негіздеуде өз көмегін тигізді.
- Қадағалау тәсілі, екі елдің арасындағы қарым-қатынастардың даму барысын зерттеудің ең қарапайым да тиімді тәсілі болды.
Жұмыстың зерттеу мақсаты. Қазақстан мен Қытайдың саяси стратегиясымен екі жақтың қарым-қатынастарын дамытудағы принциптеріне талдау жасалып, Қазақстан-Қытай қарым-қатынасының орнауы, даму беталысы және оның ерекшелігі жөнінде өз көзқарасын білдіріп және Қытай-Қазақстан қарым-қатынасында сақталып отырған шешілмеген мәселелерді көрсетіп, оны шешудің жолдары қарастырылды. Осы мақсаттардан мынадай міндеттер туады:
- Қазақстан Республикасының сыртқы саяси стратегиясында Қытай Халық Республикасымен қарым-қатынастың алатын орнын анықтау.
- Қытай сыртқы саясатының түп қазығы, бағыттарын көрсете отырып, Қазақстанның Қытайға, Қытайдың Қазақстанға қатысты саяси стратегияларының принциптерін тұжырымдау.
.Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден негізгі және қорытынды бөлімдермен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Мәселенің өзектілігі. Кеңес одағының ыдырауы XX ғасырдың соңғы мезгіліндегі ең ірі оқиғаның бірі болып, жалпы халықаралық жағдайдың өзгеруіне әсерін тигізді. Бұрынғы Кеңес одағының үлкен шаңырағынан бөлініп, жаңа отау көтерген дербес елдердің бірнешеуі Қытай Халық Республикасымен көршілес Еуропа мен Азияның тоғысында тұрған Қазақстан Республикасы және бірнеше жаңа тәуелсіз мемлекеттер Қытай елімен жеке дара, тікелей байланыстар орнатып, осынау құрлықтағы саяси жағдайдың өзгеруін туындатты.
Екі алып мемлекет, Қытай мен Ресейдің бүйірлерінде орналасқан Қазақстанның болашақтағы даму деңгейі бүгінгі күндегі Қазақстан-Қытай қарым-қатынастарының дамуына байланысты. Қытай Еуразияның жүрегінде орналасқан Қазақ елі үшін дүниежүзілік сауда қарым-қатынастары жүріп жатқан теңіздерге шығар мүмкіндік, әрі маңызды экономикалық серіктес мемлекет болып табылады. Өзара экономикалық, мәдени информациялық ынтымақтастықтың орнауы екі жаққа да пайда әкеледі.
Реформа жүргізіп экономиканы дамыту - Қытайдың алдыға қойып отырған басты міндеті. Бұл міндетті орындау үшін бейбіт және тұрақты халықаралық орта қажет. Сол үшін Қазақстанмен бейбіт жағдайда тепе-тең тұру принципінің негізінде қарым-қатынасты дамыту Қытай сыртқы саясатының басты бір бағыты. Қытай Қазақстанмен қатынасын дамытуға ерекше назар аударып, оны сыртқы саясатындағы ең басты орынның біріне қойып отыр. Қазақстанмен достық қатынасты жақсарту Қытайдың батыс солтүстік аймақтарында тыныштықпен осы аймақтың экономикасын дамытуға септігін тигізетіні белгілі. Ежелден түркі халықтарының мекені болған шығыс Түркістан жеріндегі ұлтаралық қатынастары шын мәнінде Қытайдың ішкі тұтастығымен тікелей байланысты болғандықтан да дербес түркі мемлекеттерінің ішіндегі даму потенциялы жоғары Қазақстан Республикасымен байланыстың тұрақтылығы Қытай үшін өте маңызды.
Қазақстан Қытай халықтарының қарым-қатынастарының 3 мың жылға жуық ұзақ тарихы бар. Әлемге әйгілі «Ұлы жібек жолы» екі ел халқының қоян-қолтық қатынасын жалғап келді. Ресей империясымен Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы заманында ғана үзіліп қалған ежелгі «Жібек жолын» қайта жаңғыртып оны осы заман жобасына сай етіп қолдану Қытай-Қазақстан халықтарының болашағы мен осы аймақтағы бейбітшілік пен тұрақтылық үшін қосар үлесі зор болып қала бермек.
Қазақстан президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-Қытай қатынасына ерекше назар аударып, үлкен мән береді. Ол былай деп өз ойын ашық білдіреді: «Меніңше, адамзаттың XXI ғасырдағы дамуы көбінен көп қытаймен байланысты болады. Көптеген елдер Қытаймен арақатынасты өзінің сыртқы саясатының негізгі өзегі деп түсінеді. Ал Қазақстан үшін осындай болашағы зор, экономикасын қарышты қадаммен дамытып келе жатқан мемлекетпен ойдағыдай қарым-қатынас орнату айрықша маңызға ие». Ал өз тарапынан Қытай елбасшылары Қазақстанмен қарым-қатынасына баса мән беріп келеді. Қытай Халық Республикасының Төрағасы Цзянь Цземинь былай дейді: Қытай мен Қазақстан басшылары екі елдің дәстүрлі достық қарым-қатынастарын дамытуға зор маңыз береді. Соңғы жылдары менің және президент Н.Ә.Назарбаевтің арасында осы күнге дейін көп кездесулер өтті. Біздің арамызда қазірдің өзінде бірлескен саяси құжаттарда өз бейнесін тапқан және екі жақты қарым-қатынастарымыздың тұрақты дамуы үшін берік саяси жаңа қарым-қатынастың заңды ірге тасы болып отырған екіжақты қарым-қатынастардың және ірі халықаралық проблемалардың үлкен тобы бойынша ортақ түсініктің бір қатарына қол жеткіздік. Жалпы, Қазақстан-Қытай басшылары қарым-қатынасты дамытудың екі жақ үшін де өте маңызды екендігін көп рет қайталап көрсетеді. Сондықтан бұл мәселелерді талдап, сараптау жұмыс тақырыбын арттырады. Зерттеу жұмысында XX ғасырдың 90 жылдарындағы, яғни Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алып, өз бетінше сыртқы саясатын қалыптастыра бастаған уақыттағы Қазақстан Қытай қатынастарының дамуы, әсіресе оның саяси саладағы стратегиясы, экономикалық ынтымақтастығы сарапталады. Мемлекет қауіпсіздігі, шекара мәселесі, екі елдің экономикалық және сыртқы саясаты ашылып түсіндіріліп, Қазақстанның сыртқы саясатындағы Қытай Халық Республикасының алатын орнына ерекше көңіл бөлінеді.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Қазақстан Қытай қарым-қатынастары жөнінде саясаткерлер мен зерттеуші ғалымдар тікелей және жанама зерттеулер арнап келеді.
Біз қарастырып отырған кезең тек соңғы жылдары ғана ғылыми зерттеулер объектісіне айналды. Қазақстан диломаты Қ.С.Сұлтановтың «Казахские Китайские отношения на современном этапе» (1991-1995г) деген еңбегінде Қытай мен Қазақстанның саяси жағдай қатынасындағы ерекшелігі мен оның екі ел қатынасындағы әсерін тілге тиек етіп, Қазақстан-Қытай қарым-қатынасының тарихы, қазіргі жағдайы және болашағы сарапталып көрсетілді. Сондай-ақ екі елдің реформаларын салыстыра зерттеп, оның екі ел саясатындағы ролі мен болашағы баяндалады.
Қазіргі кезде Қазақстанның халықаралық аренадағы басқа мемлекеттермен қатынасының орнауы мен дамуын, оның принциптерін анықтауға арналған зерттеулер көп. Оның ішіндегі ең көлемдісі 1998 жылғы жарық көрген «Актуальные проблемы внешней политики Казахстана» атты мақалалар жинағы. Бұл жинақта Қазақстан елшілерінің өздерін толғандырып жүрген сыртқы саясат мәселелерінің сан-алуан қырлары жөнінде нақты пікірлері өзінің дәйектілігімен маңызды.
Бұл жинақта Қазақстанның Қытайдағы елшісі Қ.С.Сұлтановтың «по пути добрососедства» атты мақаласында Қазақстан-Қытай қарым-қатынасының даму деңгейі, екі елдің саяси, экономикалық, мәдени қатынастар деңгейі ашық көрсетілген. Бұл Қазақстан-Қытай қатынастарының даму процесін егжей-тегжейлі таныстырады. Қазақстан-Қытай арасындағы экономикалық қарым-қатынастар жөніндегі егжей-тегжейлі жазылған еңбек ретінде К.Сыроежкин мен А.Ш.Қадырбаевтың мақаласын атап өтуге тұрарлық. Олар бұл мақалада экспорт мен импорт алмасулар туралы 1990 жылдардан бастап таблицалар негізінде тұжырым жасайды.
Осы тақырыпқа қатысты ғылыми ізденістер де соңғы жылдары өз жемісін бере бастады. 1999 жылы Қытай саясаттанушысы Тян Жун Фэн өзінің «XX ғасырдың 90-шы жылдарындағы Қазақстан-Қытай ынтымақтастығының кейбір мәселелері» атты кандидаттық диссертациясын қорғады. Онда екі ел арасындағы ынтымақтастық мәселелері, оның мүмкіндіктері мен перспективалары сөз болады.
Қазақстан-Қытай қарым-қатынастарының Қазақстанның сыртқы саясатында Қытайдың алатын ролі мен маңыздылығын, жалпы екі ел қарым-қатынасының дамуының барысын түсіндіруде Қазақстан Президенті Н.Назарбаев пен Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрі Қ.Тоқаевтың Қазақстанның сыртқы саясат мәселелеріне арналған еңбектері негізгі арқау болады. Қ.Тоқаев екі ел байланыстарын жақсартудың өте маңызды екенін талай рет атап көрсеткен еді. Ол «Под стягом независимости» деген еңбегінде Қазақстан-Қытай қарым-қатынастарына көптеп тоқталады. Онда екі мемлекеттің бұрынғысы мен қазіргісін және келешегін егжей-тегжейлі таныстырып, оның маңыздылығын, өте теңдік күшке ие екендігін баса айтады, сондай-ақ екі елдің халықаралық мәселелер жөніндегі көзқарасының ұқсастық жақтарын атап өтеді, әрі ірі мәселелер жөніндегі ұсыныстардың кейбір жақындықтарын құптайды.
Қазақстанда тарих ғалымдарының докторы Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі, профессор Ж.К.Қасымбаев өзінің «Казахстан-Китай Караванная торговля в XIX начале XX веков» атты еңбегінде Қазақстан-Қытай қатынасының ежелгі тарихы туралы сөз қозғайды. Ол XIX ғасырдан XX ғасырдың басына дейін екі ел арасындағы сауда қатынастарын сипаттайды.
Қазақстан ғалымдары мен саясаткерлері Қазақстанның сыртқы саясатының теориялық және практикалық мәселелерін ғылыми тұрғыдан зерттеп негіздеуге өз үлестерін өлшеусіз қосып келеді. Соның нәтижесінде Қазақстан сыртқы саясатының қазығы бекем қағылып, оның әртүрлі бағыттағы беталысын зерттеуге негіз қаланған.
Бұл жалпы Қазақстанның сыртқы саясаты жөніндегі зерттеулер болғанмен, әлі де жеткілікті емес.
Соның ішінде әсіресе, Қазақстан-Қытай қарым-қатынасының сыр-сипаты әлі де толық ашылып біткен жоқ, дегенмен бұл жөнінде Қазақстан ғалымдары К.Ш.Хафизова НА.Алдабеков сияқты бір топ зерттеушілер көп ізденіп, Қазақстан мен Қытайдың тарихи байланыстарын зерттеу арқылы қазіргі беталысқа үлгі ұсынып келеді.
Мысалы тарих ғылымдарының докторы, профессор К.Ш.Хафизова өзінің «Китайская дипломатия Центральной Азии (XIV-ХІХвв.)» атты еңбегінде екі елдің қарым-қатынастарын көрсеткен.
Қазақстан-Қытай байланыстарының салаларын, сипатын, даму қарқыны мен перспективаларын саралау, зерттеу ісінде Қазақстанның әлемнің өзге елдермен байланысы туралы жазылған еңбектердің нұсқау болары заңды. Қазақстанның Еуропаның, Азия мен Америка құрлығы елдері мен саяси, экономикалық, мәдени байланыс орнатудың негізгі аспектілері, мәселелері мен перспективаларына қатысты бірқатар зерттеулер, мәселелердің қарастырылу бағытына жол сілтейді. Сонымен бірге Қазақстанның өзге шетелдермен байланысын салыстыра отырып, Қазақстан-Қытай қатынасының орнын көрсетуге мүмкіндік береді.
Жұмыстың деректік негізіне шолу. Ғылыми жұмыстың алға қойған мақсаттарын орындауда негіз болған деректердің шығу тегіне орай бірнеше топқа бөліп сөз етуге болады.Заң актілері мен өкімет қаулылары. Тақырыпты зерттеу барысында Қазақстан-Қытай заңдары мен өкімет қаулылары негіз болып алынған.Мемлекет қайраткерлерінің еңбектері мен сөздері. Бұл топта Қазақстан мен Қытай ел басшылары мемлекет қайраткерлерінің: Н.Назарбаев,Қ.Тоқаев, Б.Балғынбаев, Қ.Сұлтанов, Т.Сүлейменов, Цзянь Цзяминьнің, Дэн Сяопиннің, т.б. сөздерін дәлел еттік.
Екі елдің дипломатиялық құжаттары. Олар - Қытай мен Қазақстан арасында 1992 жылдың 3 ақпанында дипломатиялық қатынастар орнаған күннен бастап екі ел арасындағы ынтымақтастардың барлық салаларында байланыстардың қалыптасуына жол ашқан, декларациялар, келісімдер. Бұл құжаттар екі ел арасындағы қатынастардың барысы мен сипатын ерекшелеуде аса маңызды деректік негіз болады. Қазақстан-Қытай арасындағы ресми келісім шарттар, қарым-қатынастар «Егеменді Қазақстан», Казахстанская Правда» газеттерінде жүйелі түрде жарияланып тұрды.
Жұмыстың ғылыми-зерттеу тәсілдері.
- Зерттеу жұмысын орындауда жалпы ғылымда кеңінен тараған салыстыру тәсілі қолданылды. Бұл тәсіл екі елдің даму мәселелерін зерттеуде өте құнды екені белгілі.
- Сараптау тәсілі, әсіресе Қазақстан мен Қытайдың сыртқы саясат стратегияларын саралап, ғылыми негіздеуде өз көмегін тигізді.
- Қадағалау тәсілі, екі елдің арасындағы қарым-қатынастардың даму барысын зерттеудің ең қарапайым да тиімді тәсілі болды.
Жұмыстың зерттеу мақсаты. Қазақстан мен Қытайдың саяси стратегиясымен екі жақтың қарым-қатынастарын дамытудағы принциптеріне талдау жасалып, Қазақстан-Қытай қарым-қатынасының орнауы, даму беталысы және оның ерекшелігі жөнінде өз көзқарасын білдіріп және Қытай-Қазақстан қарым-қатынасында сақталып отырған шешілмеген мәселелерді көрсетіп, оны шешудің жолдары қарастырылды. Осы мақсаттардан мынадай міндеттер туады:
- Қазақстан Республикасының сыртқы саяси стратегиясында Қытай Халық Республикасымен қарым-қатынастың алатын орнын анықтау.
- Қытай сыртқы саясатының түп қазығы, бағыттарын көрсете отырып, Қазақстанның Қытайға, Қытайдың Қазақстанға қатысты саяси стратегияларының принциптерін тұжырымдау.
.Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден негізгі және қорытынды бөлімдермен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
1.Совместная Декларация об основах дружеских взамоотношений между РК и КНР./Казахстанская правда. 1993г.№9.
2. Ч.Уалиханов. «Избранное произведение» Алматы, 1987г.
3. Тян Жун Фэн. «XX ғасырдың 20 жылдарындағы Қазақстан Қытай ынтымақтастығының кейбір мәселелері». Автореферат. Алматы, 1998ж.
4. К.Токаев. «Страны АТР во внешней политики Казахстана», Автореферат, Алматы, 1998г.
5. К.Тоқаев. «Под стягом независимости. Очерки внешней политики Казахстана». Алматы, «Жеті жарғы», 1997г. 192 стр.
6. Н.Сейдім. «Қазақстан мен Қытай Халық Республикасы арасында мемлекеттік шекара мәселесінің шешілуі»//Ақиқат 2002ж. №11. 20 бет.
7. Н.Ә.Назарбаев. «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен даму стратегиясы» Алматы, «Атамұра» 1992ж.138-бет.
8.Чжен Кун Фу. «Геополитика Казахстана. Между прошлым и будушим». Алматы «Жеті жарғы», 1999г. 269 стр.
9.Ж.К.Қасымбаев. «Казахстан-Китай: Караванная торговля в XIX начале XX веков» Алматы, «Өнер», 1996г. 208 стр.
10.К.Тоқаев. «Под стягом независимости. Очерки внешней политики Казахстана». Алматы «Жеті жарғы», 1997г. 198 стр.
11.Чжен Кун Фу. «Геополитика Казахстана между прошлым и будущим» Алматы, «Жеті жарғы» 1999г. 281 стр.
12.Б.Ермуханов «Политика и дипломатия внутри и сноружения» /Казахстанская правда 1993г. 13 июнь.
13. Р.Қалиев. «Путь Казахстана в мировое сообщество» //Казахстанская Правда 1994г. 13 июнь.
14.Е.Абенов. «Внешние политические интересы РК урок и перспективы»//Саясат 1995г. №1.
15.М.Қалибетов, Д.Назарбаева «Политика Казахстана: От интеграции к сотрудничеству»//Саясат 1996г. №10.
16.«Еженедельник Азия» 1994г. 3 мая. 92 стр.
17.К.Токаев. «Откуда взялись эти спорные участки»/Новое поколение 1999г. 12 март. 21 стр.
18. К.Ш.Хафизова. «Китайская дипломатия в Центральной Азии». Алматы, «Жеті жарғы», 1995г. 221 стр.
19.Қ.Тоқаев. «Даудың үлкені - жер дауы. Қытаймен шекара туралы келісім. Ол қалай шешілді?»/Егемен Қазақстан. 2000ж. 21 сәуір
20.«Қазақстан Республикасымен Қытай Халық Республикасының арасындағы біріккен декларация»/Егемен Қазақстан 1996ж. 27 сәуір.
21.Қ.Сұлтанов. «Елімді ел таныса»/Егемен Қазақстан 2000ж. 24 ақпан
22.Б.Абиев. «Қазақстан Республикасымен Қытай Халық Республикасының арасындағы шекара мәселелері» /Егемен Қазақстан. 2000ж. 31 мамыр.
1.Совместная Декларация об основах дружеских взамоотношений между РК и КНР./Казахстанская правда. 1993г.№9.
2. Ч.Уалиханов. «Избранное произведение» Алматы, 1987г.
3. Тян Жун Фэн. «XX ғасырдың 20 жылдарындағы Қазақстан Қытай ынтымақтастығының кейбір мәселелері». Автореферат. Алматы, 1998ж.
4. К.Токаев. «Страны АТР во внешней политики Казахстана», Автореферат, Алматы, 1998г.
5. К.Тоқаев. «Под стягом независимости. Очерки внешней политики Казахстана». Алматы, «Жеті жарғы», 1997г. 192 стр.
6. Н.Сейдім. «Қазақстан мен Қытай Халық Республикасы арасында мемлекеттік шекара мәселесінің шешілуі»//Ақиқат 2002ж. №11. 20 бет.
7. Н.Ә.Назарбаев. «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен даму стратегиясы» Алматы, «Атамұра» 1992ж.138-бет.
8.Чжен Кун Фу. «Геополитика Казахстана. Между прошлым и будушим». Алматы «Жеті жарғы», 1999г. 269 стр.
9.Ж.К.Қасымбаев. «Казахстан-Китай: Караванная торговля в XIX начале XX веков» Алматы, «Өнер», 1996г. 208 стр.
10.К.Тоқаев. «Под стягом независимости. Очерки внешней политики Казахстана». Алматы «Жеті жарғы», 1997г. 198 стр.
11.Чжен Кун Фу. «Геополитика Казахстана между прошлым и будущим» Алматы, «Жеті жарғы» 1999г. 281 стр.
12.Б.Ермуханов «Политика и дипломатия внутри и сноружения» /Казахстанская правда 1993г. 13 июнь.
13. Р.Қалиев. «Путь Казахстана в мировое сообщество» //Казахстанская Правда 1994г. 13 июнь.
14.Е.Абенов. «Внешние политические интересы РК урок и перспективы»//Саясат 1995г. №1.
15.М.Қалибетов, Д.Назарбаева «Политика Казахстана: От интеграции к сотрудничеству»//Саясат 1996г. №10.
16.«Еженедельник Азия» 1994г. 3 мая. 92 стр.
17.К.Токаев. «Откуда взялись эти спорные участки»/Новое поколение 1999г. 12 март. 21 стр.
18. К.Ш.Хафизова. «Китайская дипломатия в Центральной Азии». Алматы, «Жеті жарғы», 1995г. 221 стр.
19.Қ.Тоқаев. «Даудың үлкені - жер дауы. Қытаймен шекара туралы келісім. Ол қалай шешілді?»/Егемен Қазақстан. 2000ж. 21 сәуір
20.«Қазақстан Республикасымен Қытай Халық Республикасының арасындағы біріккен декларация»/Егемен Қазақстан 1996ж. 27 сәуір.
21.Қ.Сұлтанов. «Елімді ел таныса»/Егемен Қазақстан 2000ж. 24 ақпан
22.Б.Абиев. «Қазақстан Республикасымен Қытай Халық Республикасының арасындағы шекара мәселелері» /Егемен Қазақстан. 2000ж. 31 мамыр.
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
І
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
1. Қазақстан мен Қытай арасындағы экономикалық, саяси
қатынастар деңгейі және олардың даму стратегиясы.
1.1. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Республикасының қазіргі экономикалық байланыстар
деңгейі және
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
2. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық
Республикасының саяси қарым-қатынас стратегиясы
ІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
ІІІ. Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
Кіріспе
Мәселенің өзектілігі. Кеңес одағының ыдырауы XX ғасырдың соңғы
мезгіліндегі ең ірі оқиғаның бірі болып, жалпы халықаралық жағдайдың
өзгеруіне әсерін тигізді. Бұрынғы Кеңес одағының үлкен шаңырағынан бөлініп,
жаңа отау көтерген дербес елдердің бірнешеуі Қытай Халық Республикасымен
көршілес Еуропа мен Азияның тоғысында тұрған Қазақстан Республикасы және
бірнеше жаңа тәуелсіз мемлекеттер Қытай елімен жеке дара, тікелей
байланыстар орнатып, осынау құрлықтағы саяси жағдайдың өзгеруін туындатты.
Екі алып мемлекет, Қытай мен Ресейдің бүйірлерінде орналасқан
Қазақстанның болашақтағы даму деңгейі бүгінгі күндегі Қазақстан-Қытай қарым-
қатынастарының дамуына байланысты. Қытай Еуразияның жүрегінде орналасқан
Қазақ елі үшін дүниежүзілік сауда қарым-қатынастары жүріп жатқан теңіздерге
шығар мүмкіндік, әрі маңызды экономикалық серіктес мемлекет болып табылады.
Өзара экономикалық, мәдени информациялық ынтымақтастықтың орнауы екі жаққа
да пайда әкеледі.
Реформа жүргізіп экономиканы дамыту - Қытайдың алдыға қойып отырған
басты міндеті. Бұл міндетті орындау үшін бейбіт және тұрақты халықаралық
орта қажет. Сол үшін Қазақстанмен бейбіт жағдайда тепе-тең тұру принципінің
негізінде қарым-қатынасты дамыту Қытай сыртқы саясатының басты бір бағыты.
Қытай Қазақстанмен қатынасын дамытуға ерекше назар аударып, оны сыртқы
саясатындағы ең басты орынның біріне қойып отыр. Қазақстанмен достық
қатынасты жақсарту Қытайдың батыс солтүстік аймақтарында тыныштықпен осы
аймақтың экономикасын дамытуға септігін тигізетіні белгілі. Ежелден түркі
халықтарының мекені болған шығыс Түркістан жеріндегі ұлтаралық қатынастары
шын мәнінде Қытайдың ішкі тұтастығымен тікелей байланысты болғандықтан да
дербес түркі мемлекеттерінің ішіндегі даму потенциялы жоғары Қазақстан
Республикасымен байланыстың тұрақтылығы Қытай үшін өте маңызды.
Қазақстан Қытай халықтарының қарым-қатынастарының 3 мың жылға жуық
ұзақ тарихы бар. Әлемге әйгілі Ұлы жібек жолы екі ел халқының қоян-қолтық
қатынасын жалғап келді. Ресей империясымен Кеңестік Социалистік
Республикалар Одағы заманында ғана үзіліп қалған ежелгі Жібек жолын қайта
жаңғыртып оны осы заман жобасына сай етіп қолдану Қытай-Қазақстан
халықтарының болашағы мен осы аймақтағы бейбітшілік пен тұрақтылық үшін
қосар үлесі зор болып қала бермек.
Қазақстан президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-Қытай қатынасына
ерекше назар аударып, үлкен мән береді. Ол былай деп өз ойын ашық
білдіреді: Меніңше, адамзаттың XXI ғасырдағы дамуы көбінен көп қытаймен
байланысты болады. Көптеген елдер Қытаймен арақатынасты өзінің сыртқы
саясатының негізгі өзегі деп түсінеді. Ал Қазақстан үшін осындай болашағы
зор, экономикасын қарышты қадаммен дамытып келе жатқан мемлекетпен
ойдағыдай қарым-қатынас орнату айрықша маңызға ие. Ал өз тарапынан Қытай
елбасшылары Қазақстанмен қарым-қатынасына баса мән беріп келеді. Қытай
Халық Республикасының Төрағасы Цзянь Цземинь былай дейді: Қытай мен
Қазақстан басшылары екі елдің дәстүрлі достық қарым-қатынастарын дамытуға
зор маңыз береді. Соңғы жылдары менің және президент Н.Ә.Назарбаевтің
арасында осы күнге дейін көп кездесулер өтті. Біздің арамызда қазірдің
өзінде бірлескен саяси құжаттарда өз бейнесін тапқан және екі жақты қарым-
қатынастарымыздың тұрақты дамуы үшін берік саяси жаңа қарым-қатынастың
заңды ірге тасы болып отырған екіжақты қарым-қатынастардың және ірі
халықаралық проблемалардың үлкен тобы бойынша ортақ түсініктің бір қатарына
қол жеткіздік. Жалпы, Қазақстан-Қытай басшылары қарым-қатынасты дамытудың
екі жақ үшін де өте маңызды екендігін көп рет қайталап көрсетеді.
Сондықтан бұл мәселелерді талдап, сараптау жұмыс тақырыбын арттырады.
Зерттеу жұмысында XX ғасырдың 90 жылдарындағы, яғни Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алып, өз бетінше сыртқы саясатын қалыптастыра
бастаған уақыттағы Қазақстан Қытай қатынастарының дамуы, әсіресе оның
саяси саладағы стратегиясы, экономикалық ынтымақтастығы сарапталады.
Мемлекет қауіпсіздігі, шекара мәселесі, екі елдің экономикалық және сыртқы
саясаты ашылып түсіндіріліп, Қазақстанның сыртқы саясатындағы Қытай Халық
Республикасының алатын орнына ерекше көңіл бөлінеді.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Қазақстан Қытай қарым-қатынастары жөнінде
саясаткерлер мен зерттеуші ғалымдар тікелей және жанама зерттеулер арнап
келеді.
Біз қарастырып отырған кезең тек соңғы жылдары ғана ғылыми зерттеулер
объектісіне айналды. Қазақстан диломаты Қ.С.Сұлтановтың Казахские
Китайские отношения на современном этапе (1991-1995г) деген еңбегінде
Қытай мен Қазақстанның саяси жағдай қатынасындағы ерекшелігі мен оның екі
ел қатынасындағы әсерін тілге тиек етіп, Қазақстан-Қытай қарым-қатынасының
тарихы, қазіргі жағдайы және болашағы сарапталып көрсетілді. Сондай-ақ екі
елдің реформаларын салыстыра зерттеп, оның екі ел саясатындағы ролі мен
болашағы баяндалады.
Қазіргі кезде Қазақстанның халықаралық аренадағы басқа мемлекеттермен
қатынасының орнауы мен дамуын, оның принциптерін анықтауға арналған
зерттеулер көп. Оның ішіндегі ең көлемдісі 1998 жылғы жарық көрген
Актуальные проблемы внешней политики Казахстана атты мақалалар жинағы.
Бұл жинақта Қазақстан елшілерінің өздерін толғандырып жүрген сыртқы саясат
мәселелерінің сан-алуан қырлары жөнінде нақты пікірлері өзінің
дәйектілігімен маңызды.
Бұл жинақта Қазақстанның Қытайдағы елшісі Қ.С.Сұлтановтың по пути
добрососедства атты мақаласында Қазақстан-Қытай қарым-қатынасының даму
деңгейі, екі елдің саяси, экономикалық, мәдени қатынастар деңгейі ашық
көрсетілген. Бұл Қазақстан-Қытай қатынастарының даму процесін егжей-
тегжейлі таныстырады. Қазақстан-Қытай арасындағы экономикалық қарым-
қатынастар жөніндегі егжей-тегжейлі жазылған еңбек ретінде К.Сыроежкин мен
А.Ш.Қадырбаевтың мақаласын атап өтуге тұрарлық. Олар бұл мақалада экспорт
мен импорт алмасулар туралы 1990 жылдардан бастап таблицалар негізінде
тұжырым жасайды.
Осы тақырыпқа қатысты ғылыми ізденістер де соңғы жылдары өз жемісін
бере бастады. 1999 жылы Қытай саясаттанушысы Тян Жун Фэн өзінің XX
ғасырдың 90-шы жылдарындағы Қазақстан-Қытай ынтымақтастығының кейбір
мәселелері атты кандидаттық диссертациясын қорғады. Онда екі ел арасындағы
ынтымақтастық мәселелері, оның мүмкіндіктері мен перспективалары сөз
болады.
Қазақстан-Қытай қарым-қатынастарының Қазақстанның сыртқы саясатында
Қытайдың алатын ролі мен маңыздылығын, жалпы екі ел қарым-қатынасының
дамуының барысын түсіндіруде Қазақстан Президенті Н.Назарбаев пен Қазақстан
Республикасының Сыртқы Істер Министрі Қ.Тоқаевтың Қазақстанның сыртқы
саясат мәселелеріне арналған еңбектері негізгі арқау болады. Қ.Тоқаев екі
ел байланыстарын жақсартудың өте маңызды екенін талай рет атап көрсеткен
еді. Ол Под стягом независимости деген еңбегінде Қазақстан-Қытай қарым-
қатынастарына көптеп тоқталады. Онда екі мемлекеттің бұрынғысы мен
қазіргісін және келешегін егжей-тегжейлі таныстырып, оның маңыздылығын, өте
теңдік күшке ие екендігін баса айтады, сондай-ақ екі елдің халықаралық
мәселелер жөніндегі көзқарасының ұқсастық жақтарын атап өтеді, әрі ірі
мәселелер жөніндегі ұсыныстардың кейбір жақындықтарын құптайды.
Қазақстанда тарих ғалымдарының докторы Қазақстан Республикасы Ұлттық
Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі, профессор Ж.К.Қасымбаев өзінің
Казахстан-Китай Караванная торговля в XIX начале XX веков атты еңбегінде
Қазақстан-Қытай қатынасының ежелгі тарихы туралы сөз қозғайды. Ол XIX
ғасырдан XX ғасырдың басына дейін екі ел арасындағы сауда қатынастарын
сипаттайды.
Қазақстан ғалымдары мен саясаткерлері Қазақстанның сыртқы саясатының
теориялық және практикалық мәселелерін ғылыми тұрғыдан зерттеп негіздеуге
өз үлестерін өлшеусіз қосып келеді. Соның нәтижесінде Қазақстан сыртқы
саясатының қазығы бекем қағылып, оның әртүрлі бағыттағы беталысын зерттеуге
негіз қаланған.
Бұл жалпы Қазақстанның сыртқы саясаты жөніндегі зерттеулер болғанмен,
әлі де жеткілікті емес.
Соның ішінде әсіресе, Қазақстан-Қытай қарым-қатынасының сыр-сипаты әлі
де толық ашылып біткен жоқ, дегенмен бұл жөнінде Қазақстан ғалымдары
К.Ш.Хафизова НА.Алдабеков сияқты бір топ зерттеушілер көп ізденіп,
Қазақстан мен Қытайдың тарихи байланыстарын зерттеу арқылы қазіргі
беталысқа үлгі ұсынып келеді.
Мысалы тарих ғылымдарының докторы, профессор К.Ш.Хафизова өзінің
Китайская дипломатия Центральной Азии (XIV-ХІХвв.) атты еңбегінде екі
елдің қарым-қатынастарын көрсеткен.
Қазақстан-Қытай байланыстарының салаларын, сипатын, даму қарқыны мен
перспективаларын саралау, зерттеу ісінде Қазақстанның әлемнің өзге елдермен
байланысы туралы жазылған еңбектердің нұсқау болары заңды. Қазақстанның
Еуропаның, Азия мен Америка құрлығы елдері мен саяси, экономикалық, мәдени
байланыс орнатудың негізгі аспектілері, мәселелері мен перспективаларына
қатысты бірқатар зерттеулер, мәселелердің қарастырылу бағытына жол
сілтейді. Сонымен бірге Қазақстанның өзге шетелдермен байланысын салыстыра
отырып, Қазақстан-Қытай қатынасының орнын көрсетуге мүмкіндік береді.
Жұмыстың деректік негізіне шолу. Ғылыми жұмыстың алға қойған
мақсаттарын орындауда негіз болған деректердің шығу тегіне орай бірнеше
топқа бөліп сөз етуге болады.Заң актілері мен өкімет қаулылары. Тақырыпты
зерттеу барысында Қазақстан-Қытай заңдары мен өкімет қаулылары негіз болып
алынған.Мемлекет қайраткерлерінің еңбектері мен сөздері. Бұл топта
Қазақстан мен Қытай ел басшылары мемлекет қайраткерлерінің:
Н.Назарбаев,Қ.Тоқаев, Б.Балғынбаев, Қ.Сұлтанов, Т.Сүлейменов, Цзянь
Цзяминьнің, Дэн Сяопиннің, т.б. сөздерін дәлел еттік.
Екі елдің дипломатиялық құжаттары. Олар - Қытай мен Қазақстан арасында
1992 жылдың 3 ақпанында дипломатиялық қатынастар орнаған күннен бастап екі
ел арасындағы ынтымақтастардың барлық салаларында байланыстардың
қалыптасуына жол ашқан, декларациялар, келісімдер. Бұл құжаттар екі ел
арасындағы қатынастардың барысы мен сипатын ерекшелеуде аса маңызды
деректік негіз болады. Қазақстан-Қытай арасындағы ресми келісім шарттар,
қарым-қатынастар Егеменді Қазақстан, Казахстанская Правда газеттерінде
жүйелі түрде жарияланып тұрды.
Жұмыстың ғылыми-зерттеу тәсілдері.
- Зерттеу жұмысын орындауда жалпы ғылымда кеңінен тараған салыстыру тәсілі
қолданылды. Бұл тәсіл екі елдің даму мәселелерін зерттеуде өте құнды екені
белгілі.
- Сараптау тәсілі, әсіресе Қазақстан мен Қытайдың сыртқы саясат
стратегияларын саралап, ғылыми негіздеуде өз көмегін тигізді.
- Қадағалау тәсілі, екі елдің арасындағы қарым-қатынастардың даму
барысын зерттеудің ең қарапайым да тиімді тәсілі болды.
Жұмыстың зерттеу мақсаты. Қазақстан мен Қытайдың саяси стратегиясымен
екі жақтың қарым-қатынастарын дамытудағы принциптеріне талдау жасалып,
Қазақстан-Қытай қарым-қатынасының орнауы, даму беталысы және оның
ерекшелігі жөнінде өз көзқарасын білдіріп және Қытай-Қазақстан қарым-
қатынасында сақталып отырған шешілмеген мәселелерді көрсетіп, оны шешудің
жолдары қарастырылды. Осы мақсаттардан мынадай міндеттер туады:
- Қазақстан Республикасының сыртқы саяси стратегиясында Қытай Халық
Республикасымен қарым-қатынастың алатын орнын анықтау.
- Қытай сыртқы саясатының түп қазығы, бағыттарын көрсете отырып,
Қазақстанның Қытайға, Қытайдың Қазақстанға қатысты саяси стратегияларының
принциптерін тұжырымдау.
.Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден негізгі және қорытынды
бөлімдермен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Қазақстан Республикасымен Қытайдың арасындағы экономикалық, саяси
қатынастар деңгейі және олардың даму стратегиясы.
1.1. Қазақстан Республикасымен Қытайдың қазіргі экономикалық
байланыстар денгейі және болашағы.
Қазақстан мен Қытайдың өзара қарым-қатынастарына екі мың жылдан астам
уақыттың жүзі өтті. Сондықтан Қазақстан Шығыстағы осынау ұлы көршісімен
араласудың бай тәжірибесі молынан жинақталған. Біздің ұлттық тарихымыздың
ұзына бойына Аспан асты Елімен қарым-қатынас ең басты маңызға ие болып
келген. Адамзаттың XXI ғасырдағы дамуы көбіне-көп Қытаймен байланысты
болады. Көптеген елдер Қытаймен ара-қатынасты өзінің сыртқы саясатының
негізгі өзегі деп түсінеді. Ал Қазақстан үшін осынау болашағы зор,
экономикасы қарқынды қадаммен дамытып келе жатқан мемлекетпен ойдағыдай
қарым-қатынас орнату айрықша маңызға ие.(1)
Мемлекеттер арасындағы тұрақты, көнеден келе жатқан дәстүрлі және
сыналған өзара қарым-қатынас пен шынайы байланыстардың негізі өзара сауда
мен экономикалық ынтымақтастық болып табылады. Қазақстан мен Қытай
арасындағы сауда байланыстарының терең тарихы бар, оның маңызды кезеңі
бізге Жібек жолы тарихынан белгілі. Қазақстан мен Қытай арасындағы бүкіл
тарихқа шолу жасасақ. Саудаласушы екі жақтың өзара қарым-қатынасы мен
экономикалық мүмкіндіктерінің көрсеткіші іспетті өркендеуі мен күйзеліс
кезеңдері жиі алмасып тұрған сан ғасырлық сауда байланыстарының
болғандығын көреміз.
Әртүрлі тарихи кезеңдерде Қытай Қазақстан және Орталық Азия елдерімен
болған сауда байланыстары стихиялы түрде болды.
Өзінің Құлжа мен Қашқарға сапарында Ш.Уәлиханов қол жазбаларында Батыс
Қытай мен Қазақстан арасындағы сауда байланыстарына өте үлкен мән берді. Ол
Қытайдағы ішкі сауданы жан-жақты сипаттап зерттеулер жүргізеді. Сауда
көлемі, товардың өту деңгейі, сұраныс коньюктура, әуелі дайындалу
технологиясы да кәсіби деңгейде анықталған, сондай-ақ, Батыс Қытайдағы
негізгі сауда Орта - Азиялықтардың қолында деп өтіледі. Ұлы ғалымның
жазбаларынан Қазақстан мен Қытай арасындағы сауда байланыстарының
эволюциясы да анық көрінеді, (2) одан екі ел арасындағы байланыстардың
өзіндік дәстүрі қалыптасқандығының және сауда өзара тең сұраныстан
туғандығына, көз жеткіземіз. Екі арадағы қарым-қатынас үнемі жайлы болды
десек қателескен болар едік. Тұрмыстық, жағдайдағы түсініспеушілік
мәселелері де үнемі болып тұрды. Бірақ ол қандай да саяси қарама-
қайшылықтарға қарамастан экономикалық ынтымақтастық үнемі жалғасып жатты
және ол байланыстар екі мемлекеттің прогресс жолында дамуына жағдай жасап
үнемі өзара тиімді болып отырды. Бұған екі ел арасындағы экономикалық
байланыстары жөніндегі түпдеректер мен құжаттар куә бола алады. Ресей
империясы кезінде Қазақстан сауда байланыстары жағынан өзінің шекаралас
орналасуына байланысты екінші орынға ие болды. Ал кейін Кеңестік
Социалистік Республикалар Одағы кезінде ол қарым-қатынастардағы Қазақстан
позициясы бұрынғыдан да бекей түсті. 1949 жылы Қытай Халық Республикасы
құрылған соң Қытай мен Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы арасында
өзара ынтымақтастық та өте жемісті кезең басталды,. Қазақстанда да қызмет
жасаған Кеңес Синь Цзян саудасы шеңберінде ондаған кәсіпорындар құрылып,
сауда жүргізілді.
Кеңес Қытай сауда байланыстары жөніндегі барлық зерттеулерде ондағы
Қазақстанның алар орнына міндетті түрде көңіл бөлінеді. Оның барлығы
объективті қатармен жасалған шынайы документтерден тұрады.
1991 жылғы желтоқсанда Қытай Халық Республикасымен Қазақстан
Республикасының Үкіметі екі ел арасындағы сауда-экономикалық байланысты
дамыту мақсатымен достық, ынтымақтастық, теңдік және өзара тиімділік
негізінде сауда-экономикасының келісімін жасады. Ол бес жыл мерзімге
күшінде болды. Ал 1992 жылы ақпанда Қазақстан Қытай үкіметаралық
мазмұндамасына қол қойды. Онда азаматтық авиация, темір жол және автомобиль
транспорты, экономика, сауда, ғылым мен техника саласында екі ел жан-жақты
ынтымақтастықты келісім бойынша, Қазақстан 1993-1995-ші жылдары Қытайдан 30
миллион жанға әртүрлі тауарлар мен жабдықтар алды. Бірқатар құжаттар
елшілік мәселесіне, шекарадан өткізу пунктерін ашуға, Қытай мен Қазақстан
азаматтарының өзара сапарларына арналады. Сонымен қатар Қазақстан
территориясында Қытай дүкендерінің жүйесін ашу көзделді. Соңғы жылдары
Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданы мен Қазақстан арасында сауда-экономикалық
байланыстар дамып отыр. Мұнда 1992 жылдың сәуір айынан бастап теміржол
қатынасы орнатылды. 1992 жылдың тамыз айында Қазақстан мен Қытай арасында
өкілдіктер ашу туралы келісімге қол қойды.
Мемлекеттік тәуелсіздікке жеткен соң біздің республикамызда жаңа
жағдай қалыптасты. Мұндай дипломатиялық қарым-қатынас жағдайы басқа елдерде
ондаған жылдар бойы, кейбірінде жгздеген жылдар бойы қалыптасқан.
Ресми түрде біздің Мемлекетімізді таныған соң, айта кеткен жөн, Қытай
біздің тәуелсіздігімізді алғашқылардың бірі болып таныды, көп кешікпей
диломатиялық қарым-қатынас та орнады. Қазақстан мен Қытай төтенше және
өкілетті елшілер алмасты. Алғашқы мемлекеттік сапарлар болды. Мемлекет
басшыларының, Үкімет басшыларының әртүрлі дәрежедегі мемлекеттік құрылым
басшыларының кездесулері, келіссөздері өтті. Екі жақты келісімдерге қол
қойылды. Біздің географиялық кеңістіктерімізге қан тамырларындай болып әуе
жолымен де, темір жолымен де, автомобиль трассасымен де көлік көші жүрді.
Бір сөзбен айтқанда екі жақты қарым-қатынастың дамып тереңдеуіне қажетті
негіз де, алғы шарттар да қаланды.
Барлық ресми қабылданған Халықаралық хаттамалық міндеттемелер
ескерілді, екі жақтан да есік ашылды. Жұрт бір-біріне жылы қарайды. Енді
тату көршілік қарым-қатынастық дәрежесі жағдайы туралы сөз қозғауға болды.
Олар ең алдымен мемлекет басшыларының өзара қарым-қатынасы мен
дипломатиялық ынтымақтастықпен ең соңында осы байланыстарында қол жеткізіп,
қол қойылған келісімдерінің жүзеге асырылуы мен айқындалады.
Өзара қарым-қатынастың барысына талдау жасай отырып, мына жайды атап
көрсетуге болар еді. Мемлекет басшылары Қазақстан Республикасының
Президенті Нұрсұлтан Назарбаев, Қытай Халық Республикасының төрағасы Цзян
Цземинь арасындағы қарым-қатынас айтарлықтай ашық, ықыласты және өзара
сенімге негізделген, өзара мүдделілік жағдайында болды, 1993,1994,1995
жылдары болған екі жақты кездесу кезіндегі қол қойылған келісімдерден екі
көрші мемлекет арасындағы ынтымақтастықтың көпқырлылығы мен перспективаның
саяси көзқарастарының бүгінгі күн тақырыптарынан туған жақындығы көрінді.
Екі ел басшылығы қабылдаған 1993 жылғы Қазақстан Республикасы мен
Қытай Халық Республикасының арасындағы достық қарым-қатынастар негізі
жөніндегі ортақ Декларация сауда-экономикалық байланыстардың дамуына жақсы
жағдай туғызды. Ортақ мүдде тұрғысынан келісуші жақтар сауда-экономикалық
байланыстарға үлкен мән береді. Келісуші жақтардың пікірінше, Қазақстан мен
Қытайдың экономикасы өзінің құрылысында бір-бірін толықтырып, екі жақты
тиімді ынтымақтастық үшін перспективалар бар. Келісуші жақтар өздерінің
арнайы заң шығарушы органдарына, ынтымақтастыққа тиімді жағдай жасалуын
ескерту қажет, әсіресе ол инвестиция мен мүлікті ортақ қорғауға алуға,
шекараның тиісті мекемелерінде ынтымақтастықпен байланыстарға қолдау
көрсетіп дамытуға, жалпы экономикалық байланыстардың кез-келген формасына
мемлекет көмектесуі тиіс.
Қол-қоюшы жақтардың, екі жақты экономикалық ынтымақтастықта мына
бағыттары айрықша назарға алынады; олар өнеркәсіп, ауыл-шаруашылығы, жеңіл
өнеркәсіп, биотехнология, транспорттық қатынастар, энергетика, космосты
зерттеу т.б.
Декларациядағы берілген үзіндіден байқайтынымыз ол екі жақты
экономикалық ынтымақтастықтың кең ауқымды шараларын қамтиды. Мемлекетаралық
Декларацияны жүзеге асыру мақсатында екі мемлекеттің Үкіметтері оның
механизмдерін реттеуші нақты нормативті құжаттар қабылдады, олар Қытай
Халық Республикасынан Қазақстанға құрал-жабдық пен товар жеткізу үшін
берілетін мемлекеттік кредит жөнінде (26.02.1992), Қазақстан
территориясында Қытай дүкендерін ашу жөнінде (26.02.1992), Инвестицияға
қолдау көрсету мен екі жақты қамқорлық көрсету жөнінде (10.08.1992).
құжаттар. Экономикалық ынтымақтастық интенсивті болуы үшін сауда-
экономикалық және ғылыми-техникалық ынтымақтастық бойынша үкіметаралық
комиссияның құрылуы қажеттігін туғызды.
Қазақстан мен Қытай арасындағы 1991-1995 жылғы сыртқы сауда
статистикасын сараптау, бір мезгілде Қазақстан тарапынан импортқа қарағанда
экспорттың тиімді сальдосы өсуге бет алған тұрақты үрдісті байқатады. Қытай
бүгін Қазақстанға киім, жүн бұйымдарын, аяқ-киім жоғарғы сұраныстағы
товарларды тұрмыстық жабдықтарды, радио, электроқондырғыларын, құрылыс
материалдарын, көмір, қант, өсімдік майын әкелді.
Өз тарапынан Қазақстан Қытайды металл өнімдерімен қамтамасыз етеді.
Зерттеліп отырған кезеңде тек Қарағанды металлургия комбинаты ғана жылына
Қытайға құйма құбыр түрінде 100 мың тонна темір жөнелткен. Осындай көлемде
Соколов Сарыбай кен байыту комбинатынан жыл сайын шикі өңделген темір
рудасын жіберіп тұрады. Сондай-ақ Синьцзено мен Қазақстанның түсті металл
өндіруші өнеркәсіптерінің арасында тығыз байланыстар бар. Қытайдың өндіруші
өнеркәсіптерін қазақстандықтар темір рудалы қоспалармен, минералды
шикізаттармен, жүн, мақта талшықтарымен жабдықтайды. Өнімді жеткізу мен
ортақ сұраныс мөлшері жыл сайын өсіп келеді. Қазақстанның сыртқы сауда
айналымында Қытай біздің тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы жылдарда-ақ
алдыңғы орынды берік иеленді. Қазақстанның Қытаймен орташа жылдық тауар
айланымы 1995 жылы 390 АҚШ долларымен есептелсе, ал 1994 жылы ғана одан
20%ке кем еді. Бірақ бұл 1995 жылы басқа елдермен сыртқы сауданың небәрі
15% құрайды. Сауда-экономикалық ынтымақтастықта мемлекеттік құрылымдар мен
өнеркәсіптер қатарында жеке кәсіпкерлер тобының да өз орны бар. 1996 жылға
дейін Қазақстанда 300-ден аса ортақ кәсіпорындар ғана алып-сату
мақсаттарымен шектеліп, экономикалық ынтымақтастықты тиімді дамытушы күшке
айнала алмастан, өз-өзінен істен шығып жатыр. Сондықтан ортақ кәсіпорындар
өндіру мақсатында құрылып, шығарылатын өнімнің белгілі бір мөлшеріне ие
болуы үшін өндіріс технологиясына өз үлесін қоса алатындай болуы шарт.
Қазақстанда 1996 жылға дейін 20-дан астам ірі Қытай компанияларының
өкілдері кредиттелді. Қазақстан мен Қытайдың сауда-экономикалық
ынтымақтастығының келесі бір маңызды позициясы мемлекеттің 1995 жылы
Қазақстан экспорты 324,5 миллион долларды құрайды. (41,5% өсу) Қытай
импорты 65,5 миллион доллар (37,5% төмендеген) Қазақстанның Қытайға
экспортының 90% шикізат тауарларынан тұрады. Оның ішінде қара және түсті
металл прокаты 42% (болат, мыс, аллюминий), қой жүні 14,3%, мақта талшығы -
13,7%-тері мен былғары - 86%, қалған -10% минералды тыңайтқыштар.
Қытайдан Қазақстанға келетін импорт мынадай құрылымнан тұрады: тігін
және жүннен жасалған бұйымдар (киім), жіп - 35,5%, аяқ-киім - 9% тұрмыстық
электроника - 7,2%, силикаттар - 6,6%, тамақ өнімдері - 22,8% (оның ішінде
қант және кондитер бұйымдары - 9,8%, шырын мен салқындатқыш сусындар 10%) .
1996 жылы екі жақты товар айналымы 497,5 миллион долларды құрайды,
оның экспорты - 461,4 миллион доллар, импорты - 36,1 миллион доллар.(3)
Қазақстан экспортының 1993 жылдан байқалатын біртіндеп құлдырауы
біріншіден, жанар-жағар май мен шикізат тауарларының экспорттық пошлинаның
көтерілуі, екіншіден, шикізат шығаратын өнеркәсіп келісім шарттарды
орындамауы мен байланысты, үшіншіден шикізат тауарларына деген халықаралық
орташа бағамен теңесуімен, мұнда экспортқа шығар тауардың қол бағасына
кедендік полиция қосылғанда оның бағасы тым көтеріліп экспортқа тиімсіз
болып қалды.
Қазақстан базарына тек шекара өңірінің өндірісшілері ғана емес, іш
жағынан да, оның орталық, солтүстік, солтүстік-шығыс, оңтүстіктегі дамыған
аймақтарынан да өндірісшілер келе бастады. Бұрын олар Қазақстандағы жалпы
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің шекарадағы кәсіпкерлері де жетеді
деп, өздері Еуропаға, басқа Батыс елдеріне бет бұратын. Қазір Қазақстан
базарына тек Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің ғана емес, сонымен
бірге Шығыс және Батыс Еуропа, Скандинавия елдерінің, сондай-ақ Америкадан
тауарлар келе бастағаны белгілі. Бірақ, олардың тауарлары талай елдің
кеденінен өтіп, бағасын көтеріп жібереді де Қазақстандықтардың қалтасына
ауырлау тиеді. Бәсекеге шыдап бірер Қытай тауарларына тек бір ғана кеденнен
өтіп келіп, арзандау болуы әбден мүмкін.
Азия-Тынық мұхит аймағындағы қаржы сауда да айтарлықтай табысқа жетіп
жүрген Қытай кәсіпкерлерінің Қазақстанға белгілі бір дәрежеде
сенімсіздікпен қарайтынын айтқанымыз жөн. 1997 жылға дейін Қытай мемлекеті
Қазақстан экономикасына инвестиция салудан тартыншақтап, осы салада өзін
селқос ұстады. Оның себебі біздің ойымызша, жеке Қазақстанға деген Қытай
үкіметінің көз қарасына байланысты туындамайды, ол жалпы Қытайдың
инвестиция саласындағы сақтық саясаты мен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
одағына енетін мемлекеттерге деген біржақты көзқарасынан туындайды. Оның
үстіне экономиканың даму қарқынына қарамастан, Қытай Қазақстан да Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығына мүше елдер қатарына жатқандықтан ол сыртқа
инвестиция шығармайды.
Жағдай 1997 жылғы 24 қыркүйектегі Қытай Халық Республикасы Мемлекеттік
Кеңесінің Премьері Ли Пэннің Қазақстанға ресми сапарынан соң күрт өзгерді.
Құрметті Қытай қоғамының бұл келісімі екі жақты маңызды құжаттарға, газ,
мұнай саласындағы ынтымақтастықты жалғастыру туралы келісімге қол қоюмен
байланысты. Қытай Халық Республикасының делегациясына Мемлекеттік Кеңестің
Вице-премьері, ішкі сауда министрі, сыртқы істер министрінің орынбасарлары,
сыртқы сауда министрлері, темір жол, кедендік қызмет министрлері Қытай
Ұлттық газ, мұнай корпорациясының (ҚҰГК) бас директоры және басқа да ресми
адамдар енді.(4)
Қытай делегациясының жетекшісін елбасымыз Н.Назарбаев қабылдады. Оңаша
және кең ауқымды отырыстарда жүргізілген екі жақты келіссөздерде
ынтымақтастық мәселелеріне қатысты пікір алмасулар болып өтті. Сондай-ақ
Қазақстан Қытай қарым-қатынастарының екпінді дамып келе жатқандығы атап
өтілді. Үшінші мыңжылдықта оған жаңа сапалы мағына беруге деген екі жақты
ұмтылыс нақтыланып, регионда және бүкіл дүниежүзінде тұрақтылықты сақтауға
екі жақтың да мүдделі екендігі айтылды. Келіссөздер барысында мына
құжаттарға қол қойылды. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы
арасында Қазақстан - Қытай шекарасы жөнінде қосымша келісім (Н.Назарбаев
пен Ли Пэн қол қойды). Газ бен мұнай саласында Қазақстан Республикасы
Үкіметімен Қытай Халық Республикасы Үкіметінің ынтымақтастығы жөніндегі
келісім, және Қазақстан Республикасы энергетика және табиғи ресурстар
министрлігі мен Қытай Халық Республикасы ұлттық мұнай-газ корпорациясының
мұнай құбырларын салу мен шикізат қорларын іздеу жобасы жөніндегі бас
келісім.
Газ бен мұнай саласындағы ынтымақтастық жөніндегі үкіметаралық
келісімді екі жақ Өзен мен оны пайдалану туралы жоба мен Ақтөбе мұнай-газ
акционерлік қоғамының акцияларын алып сату туралы келісімінің тиімді жүзеге
асуы үшін арнайы шаралар жүргізуге келісті. Қытай жағы мұнай құбырларымен
Қазақстан Республикасы батыс аймақтарын Қытай Халық Республикасының батыс
регионымен жалғастыруға міндеткерлік алды, сондай-ақ жылу жүйесін реттеуге
қажетті қаржы бөлу мен қажетті жұмыстарды жүргізуге келісті. Қытайдан
Қазақстанға келетін шетелдік техника мамандарымен басқа да персоналдар
саны, Қазақстан территориясында болу мерзімінің ұзақтығы әрбір жеке
жағдайда Қазақстан Республикасы заңдарымен сәйкес жеке протоколдар арқылы
жетілетіндігі ескерілді. Құбыр салу жұмыстарын жүйелеу мен бақылау үшін
келісуші жақтар Қазақстан-Қытай ортақ комиссиясы мен жұмыс органдарын
құруға келісті. Келісім бойынша мұнайды тасымалдауға Қазақстандық
Казтрансойл ұлттық компаниясы мен Қытай ұлттық мұнай-газ корпорациясы жұмыс
органдары болады деп шешілді.
Энергетика және табиғи ресурстар министрлігімен Қытай ұлттық мұнай-газ
корпорациясының бас келісімінде өзен мен оны пайдалану жобасы мен Қазақстан-
Қытай және Қазақстан-Иран мұнай құбырларына қажетті екі жақтың техникалық
қаржылық міндеткерліктері айтылды. Қазақстан мен Қытай арасындағы мұнай газ
жобасының жалпы мөлшері, мамандардың айтуы бойынша 9,5 миллион доллардан
асады. Бұл Қытай жағының шетелдегі ең үлкен инвестициясы болып табылады
2000 жылы сауда-саттық ауқымы 1,2 млрд. астам долларды құрады.
Қазақстан осы көрсеткіш бойынша ТМД елдерінің ішінде Ресейден кейін екінші
орынға шықты, сөйтіп, Қытайдың маңызды сауда әріптесіне айналды. Қытай
инвестициясының ауқымы (негізінен мүнай-газ секторында) 580 млн. долларға
жетті. Бұл біздің еліміздің экономикасына тартылған барлық шетелдік
инвестициялардың 4,5 пайызы. Жоғары деңгейдегі кездесулер барысында
экономикалық байланыстарды одан әрі ұлғайтуға, сауда-саттықты кеңейтуге екі
жақты мүдделілік білдірілді. Мәселеге осылайша қарау екі елдің ұзақ
мерзімді мүдделеріне және олардың экономикалық дамуының мүмкіндіктеріне
толық сәйкес келеді.(5)
Аталмыш құбыр салу туралы келісім Қазақстандық баспасөз бетінде
Қазақстанның болашағы, оның экономикалық өркендеуіндегі алар орнына сай
үлкен маңыздылығын ескертіп ғасыр жобасы деп аталды. Әрине, бұқаралық
ақпарат құралдарындағы пікір сан алуан болды. Оған сақтықпен қараудан
бастап, үкіметтің жіберген үлкен қателіктерін айыптағандар да болды. Ал
ресми орталарда, үкімет өкілдері бұл жобаға экономикамызды өркендетуге
өзіндік үлесін қосады деген үлкен үмітпен сенім артады.
Қытай делегациясының құрамында болған Қытай мемлекеттік кеңесінің
премьерінің орынбасары Ли Ланьциннің Қазақстанға сапары 25-26 қыркүйекте
жалғастырылды. Ол Қазақстан Республикасының премьер министрінің бірінші
орынбасары, инвестиция бойынша мемлекеттік комиссияның төрағасы А.Есимовпен
келіссөздер жүргізді. Екі жақта осыған дейін қол қойылған екі жақты
құжаттар екі мемлекет үшін де стратегиялық жағынан маңызды болғанын ол екі
жақты экономикалық ынтымақтастық жөніндегі келісімдердің ұзақ мерзімді екі
жаққа да тиімді саяси сферадағы ынтымақтастықтың берік негізін салғандығын
атап өтті. Сондай-ақ ал осыған дейінгі екі елдің де потенциялы сай
болғандығын көрсетті.
Қытай жағы Қазақстанның инвестициялық саясаты жөнінде толық
мағлұматтар алды. Оны жіті зерттеу үшін инвестициялық құжаттар пакеті мен
басымдылық берілетін жобалар тізімі тапсырылды.
Келіссөз жүргізуші жақтар қайта өңдеу, автомобиль жолдарын салу, жеңіл
және тоқыма өнеркәсібі, инфраструктураны, транспорт пен коммуникацияны
дамыту, тұрғын үй салу, ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеу тағы басқа
салаларда ынтымақтасудың үлкен перспективалары бар екендігін айтты. Оның
ішінде ірі Қытай корпорациясымен бірігіп Найза акционерлік қоғамы
базасында (бұрынғы төменгі вольтті аппаратура заводы. Алматы қаласында)
микроавтобус, пикат шығаратын автомобиль өндірісінің жобасы қолдау тапты.
Қытай жағы жақын арада өз территориясының үстінде Қазақстан әуе
компанияларына әуе коридорларын ашу мәселесіне жауап беруге және Шығыс
Қазақстан облысындағы Майқапшағай - Зимунай шекаралық өткеліне
халықаралық статус берудің мемлекет ішіндегі процедураларын аяқтауға
міндеткерлік алды.(6)
Іле және Ертіс өзендерінің бойымен су жолын ашу мүмкіндіктерін
зерттейтін жұмыс тобын құруға келісім жасалды және екі ел қалаларының
арасында тура автомобиль жолдарын салуды ұйымдастыру көзделді.
Мемлекеттер территорияларында консигнациялы қоймалар ашуға және еркін
сауда зоналарын ашу жұмыстарын жүргізу келісілді. Қол жеткен келісімдерді
бекіту мен ынтымақтастықты дамыту мәселелерін арнайы зерттеу мақсатында екі
жақ мемлекеттердің кедендік органдарымен, сыртқы сауда және темір жол
мекемелері мен және Ұлттық банктері мен арнайы тікелей келіссөздер
жүргізді. Бұл кездесудің қорытындысында: Кеңқияқ, Жаңажол кен орындарында
(Ақтөбе облысы) көмірсутек шикізаттарына Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік инвестициялық комиссиясы Ақтөбемұнай газ акционерлік қоғамы мен
Қытай ұлттық мұнай газ корпорациясы қол қойды. Кеден ісінде ынтымақтасу мен
өзара көмек жөніндегі үкіметаралық келісімге қол жеткізілді.
Қазақстан мен Қытай арасындағы экономикалық ынтымақтастықтың
перспективаларына келер болсақ, оның Қытай Үкіметі үшін де көкейкесті
саясат болып отырғандығын ұмытпауымыз керек. Қытай аталмыш мәселеде өте
жоғары белсенділік танытып отыр.
Қазақстан да Қытаймен болған экономикалық байланысына аса зор назар
аударып отыр. Екі ел басшыларының кездесуінде, экономикалық ынтымақтастық
пен сауда саттық әрекеттері басты мәселе болып есептелініп, көптеген
құжаттарға қол қойылды.
Қытай мен Қазақстанның географиялық орналасуы да екі елдің
экономикалық байланыс жасауына тиімді болды. Қытай мен Қазақстанның
экономикалық құрылымы бір-біріне мүдделі. Қазақстанда ауыр өнеркәсіптің ең
бастысы кен ашу мен түсті металдар қорыту саласынан көрінеді. Алайда
Қазақстанның экономикалық құрылымы толық емес әсіресе ондағы өндіруші
орындар мен жеңіл өнеркәсібі өте кенже дамуда. Ал Қытайдың өңдеу өнеркісібі
мен жеңіл өнеркәсібі жақсы дамыған. Ол Қытай экономикасының дамуына сай
келіп мүмкіндік беретін шикізатты қажет етіп отыр. Екінші үлкен Евразия
көпірінің салынуы мен жолдарының жақсаруы Қазақстан мен Қытай
ынтымақтастығына сауда-саттық ісіне жақсы шартты жағдай туғызды.
Экономиканың даму қарқыны мен жеткен жетістіктеріне қарап дүниежүзі
ғалымдары мен саясаткерлері XXI ғасырды Азия-Тынық мұхит регионындағы
елдердің дүниежүзілік лидерлікке жетер кезі-деген қорытындыға келді.
Халықаралық маңызы бар магистральдар, сауда жолдары, коммуникация жүйесі
XXI ғасырда сол елдер арқылы өтетіндігі дәлелденуде. Сыртқы экономикалық
бағытты Азияға бұру Қазақстанның болашақтағы экономикалық мүмкіндіктерінің
берік кепілі болмақ.
Бұл даму болашақтағы экономикалық ынтымақтастықтың перспективалары
болса, қазіргі жағдайда Қытайдың оңтүстік, оңтүстік шығыс өңірлерінде сауда
байланыстарын нығайтудың халықты сапалы тауарлары мен қамтамасыз етуге
перспективасы мол.
Біз Қытай мен Қазақстанның экономикалық ынтымақтастығына кедергі болып
отырған факторларға тоқталуға тиіспіз.
Біріншіден, Қазақстан мен Қытай ортақ күш салып Қытай тауарларына
болған сенімділікті қайта орнату керек. Түрлі себептер салдарынан Қытайдың
сапасыз тауарлары Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мен Шығыс Европа елдеріне
селдей ағып кірді. Қазақстан 39 да осы процесстің зиянын шекті.
Екіншіден, екі жаққа да тиімді нақтылы ақшалай сауда айырбасын таба
білу керек. Қазіргі айырбас тәсілі жарамсыз тәсіл болып саналады. Бұл
тәсілді жойып халықаралық сауда өткеліне сай келетін нақты ақшалай сауда
тәсілін қолдану керек. Қазақстанның шетелдермен сауда жасайтын
кәсіпорындарында АҚШ доллары қолданылатындықтан, бұл тәсіл сауда айырбасын
дамытуға кедергі келтіруде.
Үшінші, Қазақстанның нарық жүйесі әлі толық кемелденіп кетпегендіктен
ірі инвестицияны әкелуге болмайды деген көзқарас. Бұл әсіресе Қытай жағына
тән жаңсақ пікір екендігі рас. Сондықтан Қазақстан экономикасының
потенциялын көрсетугеө күш салу керек.
Төртіншіден, Қазақстан Қытай ынтымақтастығы үшін Қытайдың солтүстік
батыс аймақтарын негізге алу керек деген Қазақстан үкіметінің кейбір
мүшелерінің қате көзқарасы Қытай экономикасының мүмкіндіктерін солтүстік
аймақтар көлемінде ғана шектеу алдымен Қазақстан жағынан соққы болары анық.
Жоғарыда айтылғанындай Қазақстан Қытай сауда экономикалық қарым-
қатынасы жаңа жолға түсті. Кей жылдары аздап төмендеу болғанымен қазіргі
жалпы барысы биік сатыларға көтеріліп келеді. Екі елдің сауда-саттықтан
түскен пайдасы молайып, экономикалық ынтымақтастық салалары ұлғаюда.
Қазақстан мен Қытай сауда тәсілдері сегіз қырлы бір сырлы бағытта
болып, ең басты төмендегідей тәсілдерді қамтиды: Мемлекеттік жергілікті
және шекара сауда тәсілдері оның ішінде сауда басым орынды ұстайды.
Экономикалық ынтымақтастықтың, ең басты дербес кәсіпорындар мен бірлескен
кәсіпорындар құру сияқты екі түрлі жолы бар.
Болашақта Қазақстан Қытай мен экономикалық ынтымақтастықты
стратегиялық жағынан қарастырып, баса назар аударуы керек. Бүгінгі күннің
өзінде, оның берік ынтымақтастығының негізі қаланды.
Әйтседе, Инвестициялық ынтымақтастық әлі де жеткілікті дәрежеде
белсенді емес, бірақ ол үнемі дамып келеді. Президент Н.Ә.Назарбаевтың
Сянганға (Конконг) жасаған сапары Қазақстан пен Гонконг кәсіпкерлері
арасындағы іскер байланыстарды жаңа деңгейге көтерді. Елеулі қаржы қоры
және бұл саладағы орасан зор тәжірибесі бар Сянган арнайы автономиялық
аймағы Қазақстанға үлкен қызығушылық танытты. Екі ел үкіметтері арасында
жеңілдікпен несие беру туралы екі келісімге қол қойылды. 1994 жылы 50
миллион юаньға үкіметтік несие және 1999 жылы 100 миллион юаньға өтемелік
немесе жеңілдіктік несие берілді. Біз Қытай тарапынан бұл бағыттағы
ынтымақтастығы үшін алғыс білдіреміз. Осы несиелердің іске асырылуы
келешекте Қытай инвесторларына жақсы ынталандырғыш бола алады.Мұнай-газ
саласындағы өзара тиімді ынтымақтастықты дамытуға екі елдің де үлкен
мүмкіндігі бар. Қазақстан экспорттық мұнай құбырлары бағыттарының көп
нұсқалығын қалайды. Қазақстан мұнайының экспорт жолдарының көп болғаны ғана
бұл саланың және жалпы Қазақстан экономикасының тұрақты дамуына мүмкіндік
береді. Каспий Қайраңында табылған едәуір мұнай қорларын, сондай-ақ Қытай
ұлттық мұнай компаниясы жұмыс істеп жатқан Кеңқияқ пен Жаңатас кен
орындарындағы өндірісті арттырудың мүмкіндігін ескере отырып, Батыс
Қазақстан - Қытай мұнай құбырларын салу жобасы өзінің нақты бейнесін тауып
жатыр.
Өзара қатынастардың қазіргі ерекшелігі ретінде сауда-экономикалық
ынтымақтастықтың көпжақты корпарациясының жоғарғы ауқымына көтерілгенін
айтқан жөн. Бұл бағытта қазір Шанхай ынтымақтастық ұйымының сарапшылар
топтары жұмыс істеуде. Аймаққа сауда және инвестициялар үшін жүйелі және
дәйекті түрде қолайлы жағдай жасалуда. Бұл процесс аймақтық интеграцияның
жалпы әлемдік беталыстарын қамтиды және екі жақты қарым-қатынастардың
мүдделеріне, сондай-ақ Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына қатысушы барлық
елдердің мүдделеріне қызмет етуі қажет.
1.2. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының саяси
қарым-қатынас стратегиясы
1991 жылы Кеңес Одағы ыдырап, Қазақстан жеке тәуелсіз мемлекет болып
құрылғаннан кейін оның сыртқы саясатында атқарар ісі мол еді. Қазақстан
Республикасының Қытай Халық Республикасына қатысты ұстанып отырған сыртқы
саясаттағы стратегиясы жалпы Қытайдың даму потенциялы мен дүние жүзіндегі
геосаяси жағдайына және оның біздің сыртқы саясаттағы алар орнынан
туындайды.
Бұл тарауда екі мемлекеттің саяси қарым-қатынас стратегиясын,
Қазақстанның Қытай Халық Республикасына қатысты ұстанып отырған сыртқы
саясатына талдау жасауға және оның қалыптасуына әсер еткен тарихымыздағы
саяси мәселелерге, факторларға тоқталамыз. Өкінішке орай, ғылыми жұмыс
авторының қытай деректерін пайдалану мүмкіндігі болмағандықтан қытайдың
тарапынан келетін саяси қарым-қатынас стратегиясына жіті тоқталмайды: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
1. Қазақстан мен Қытай арасындағы экономикалық, саяси
қатынастар деңгейі және олардың даму стратегиясы.
1.1. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Республикасының қазіргі экономикалық байланыстар
деңгейі және
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
2. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық
Республикасының саяси қарым-қатынас стратегиясы
ІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
ІІІ. Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
Кіріспе
Мәселенің өзектілігі. Кеңес одағының ыдырауы XX ғасырдың соңғы
мезгіліндегі ең ірі оқиғаның бірі болып, жалпы халықаралық жағдайдың
өзгеруіне әсерін тигізді. Бұрынғы Кеңес одағының үлкен шаңырағынан бөлініп,
жаңа отау көтерген дербес елдердің бірнешеуі Қытай Халық Республикасымен
көршілес Еуропа мен Азияның тоғысында тұрған Қазақстан Республикасы және
бірнеше жаңа тәуелсіз мемлекеттер Қытай елімен жеке дара, тікелей
байланыстар орнатып, осынау құрлықтағы саяси жағдайдың өзгеруін туындатты.
Екі алып мемлекет, Қытай мен Ресейдің бүйірлерінде орналасқан
Қазақстанның болашақтағы даму деңгейі бүгінгі күндегі Қазақстан-Қытай қарым-
қатынастарының дамуына байланысты. Қытай Еуразияның жүрегінде орналасқан
Қазақ елі үшін дүниежүзілік сауда қарым-қатынастары жүріп жатқан теңіздерге
шығар мүмкіндік, әрі маңызды экономикалық серіктес мемлекет болып табылады.
Өзара экономикалық, мәдени информациялық ынтымақтастықтың орнауы екі жаққа
да пайда әкеледі.
Реформа жүргізіп экономиканы дамыту - Қытайдың алдыға қойып отырған
басты міндеті. Бұл міндетті орындау үшін бейбіт және тұрақты халықаралық
орта қажет. Сол үшін Қазақстанмен бейбіт жағдайда тепе-тең тұру принципінің
негізінде қарым-қатынасты дамыту Қытай сыртқы саясатының басты бір бағыты.
Қытай Қазақстанмен қатынасын дамытуға ерекше назар аударып, оны сыртқы
саясатындағы ең басты орынның біріне қойып отыр. Қазақстанмен достық
қатынасты жақсарту Қытайдың батыс солтүстік аймақтарында тыныштықпен осы
аймақтың экономикасын дамытуға септігін тигізетіні белгілі. Ежелден түркі
халықтарының мекені болған шығыс Түркістан жеріндегі ұлтаралық қатынастары
шын мәнінде Қытайдың ішкі тұтастығымен тікелей байланысты болғандықтан да
дербес түркі мемлекеттерінің ішіндегі даму потенциялы жоғары Қазақстан
Республикасымен байланыстың тұрақтылығы Қытай үшін өте маңызды.
Қазақстан Қытай халықтарының қарым-қатынастарының 3 мың жылға жуық
ұзақ тарихы бар. Әлемге әйгілі Ұлы жібек жолы екі ел халқының қоян-қолтық
қатынасын жалғап келді. Ресей империясымен Кеңестік Социалистік
Республикалар Одағы заманында ғана үзіліп қалған ежелгі Жібек жолын қайта
жаңғыртып оны осы заман жобасына сай етіп қолдану Қытай-Қазақстан
халықтарының болашағы мен осы аймақтағы бейбітшілік пен тұрақтылық үшін
қосар үлесі зор болып қала бермек.
Қазақстан президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-Қытай қатынасына
ерекше назар аударып, үлкен мән береді. Ол былай деп өз ойын ашық
білдіреді: Меніңше, адамзаттың XXI ғасырдағы дамуы көбінен көп қытаймен
байланысты болады. Көптеген елдер Қытаймен арақатынасты өзінің сыртқы
саясатының негізгі өзегі деп түсінеді. Ал Қазақстан үшін осындай болашағы
зор, экономикасын қарышты қадаммен дамытып келе жатқан мемлекетпен
ойдағыдай қарым-қатынас орнату айрықша маңызға ие. Ал өз тарапынан Қытай
елбасшылары Қазақстанмен қарым-қатынасына баса мән беріп келеді. Қытай
Халық Республикасының Төрағасы Цзянь Цземинь былай дейді: Қытай мен
Қазақстан басшылары екі елдің дәстүрлі достық қарым-қатынастарын дамытуға
зор маңыз береді. Соңғы жылдары менің және президент Н.Ә.Назарбаевтің
арасында осы күнге дейін көп кездесулер өтті. Біздің арамызда қазірдің
өзінде бірлескен саяси құжаттарда өз бейнесін тапқан және екі жақты қарым-
қатынастарымыздың тұрақты дамуы үшін берік саяси жаңа қарым-қатынастың
заңды ірге тасы болып отырған екіжақты қарым-қатынастардың және ірі
халықаралық проблемалардың үлкен тобы бойынша ортақ түсініктің бір қатарына
қол жеткіздік. Жалпы, Қазақстан-Қытай басшылары қарым-қатынасты дамытудың
екі жақ үшін де өте маңызды екендігін көп рет қайталап көрсетеді.
Сондықтан бұл мәселелерді талдап, сараптау жұмыс тақырыбын арттырады.
Зерттеу жұмысында XX ғасырдың 90 жылдарындағы, яғни Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алып, өз бетінше сыртқы саясатын қалыптастыра
бастаған уақыттағы Қазақстан Қытай қатынастарының дамуы, әсіресе оның
саяси саладағы стратегиясы, экономикалық ынтымақтастығы сарапталады.
Мемлекет қауіпсіздігі, шекара мәселесі, екі елдің экономикалық және сыртқы
саясаты ашылып түсіндіріліп, Қазақстанның сыртқы саясатындағы Қытай Халық
Республикасының алатын орнына ерекше көңіл бөлінеді.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Қазақстан Қытай қарым-қатынастары жөнінде
саясаткерлер мен зерттеуші ғалымдар тікелей және жанама зерттеулер арнап
келеді.
Біз қарастырып отырған кезең тек соңғы жылдары ғана ғылыми зерттеулер
объектісіне айналды. Қазақстан диломаты Қ.С.Сұлтановтың Казахские
Китайские отношения на современном этапе (1991-1995г) деген еңбегінде
Қытай мен Қазақстанның саяси жағдай қатынасындағы ерекшелігі мен оның екі
ел қатынасындағы әсерін тілге тиек етіп, Қазақстан-Қытай қарым-қатынасының
тарихы, қазіргі жағдайы және болашағы сарапталып көрсетілді. Сондай-ақ екі
елдің реформаларын салыстыра зерттеп, оның екі ел саясатындағы ролі мен
болашағы баяндалады.
Қазіргі кезде Қазақстанның халықаралық аренадағы басқа мемлекеттермен
қатынасының орнауы мен дамуын, оның принциптерін анықтауға арналған
зерттеулер көп. Оның ішіндегі ең көлемдісі 1998 жылғы жарық көрген
Актуальные проблемы внешней политики Казахстана атты мақалалар жинағы.
Бұл жинақта Қазақстан елшілерінің өздерін толғандырып жүрген сыртқы саясат
мәселелерінің сан-алуан қырлары жөнінде нақты пікірлері өзінің
дәйектілігімен маңызды.
Бұл жинақта Қазақстанның Қытайдағы елшісі Қ.С.Сұлтановтың по пути
добрососедства атты мақаласында Қазақстан-Қытай қарым-қатынасының даму
деңгейі, екі елдің саяси, экономикалық, мәдени қатынастар деңгейі ашық
көрсетілген. Бұл Қазақстан-Қытай қатынастарының даму процесін егжей-
тегжейлі таныстырады. Қазақстан-Қытай арасындағы экономикалық қарым-
қатынастар жөніндегі егжей-тегжейлі жазылған еңбек ретінде К.Сыроежкин мен
А.Ш.Қадырбаевтың мақаласын атап өтуге тұрарлық. Олар бұл мақалада экспорт
мен импорт алмасулар туралы 1990 жылдардан бастап таблицалар негізінде
тұжырым жасайды.
Осы тақырыпқа қатысты ғылыми ізденістер де соңғы жылдары өз жемісін
бере бастады. 1999 жылы Қытай саясаттанушысы Тян Жун Фэн өзінің XX
ғасырдың 90-шы жылдарындағы Қазақстан-Қытай ынтымақтастығының кейбір
мәселелері атты кандидаттық диссертациясын қорғады. Онда екі ел арасындағы
ынтымақтастық мәселелері, оның мүмкіндіктері мен перспективалары сөз
болады.
Қазақстан-Қытай қарым-қатынастарының Қазақстанның сыртқы саясатында
Қытайдың алатын ролі мен маңыздылығын, жалпы екі ел қарым-қатынасының
дамуының барысын түсіндіруде Қазақстан Президенті Н.Назарбаев пен Қазақстан
Республикасының Сыртқы Істер Министрі Қ.Тоқаевтың Қазақстанның сыртқы
саясат мәселелеріне арналған еңбектері негізгі арқау болады. Қ.Тоқаев екі
ел байланыстарын жақсартудың өте маңызды екенін талай рет атап көрсеткен
еді. Ол Под стягом независимости деген еңбегінде Қазақстан-Қытай қарым-
қатынастарына көптеп тоқталады. Онда екі мемлекеттің бұрынғысы мен
қазіргісін және келешегін егжей-тегжейлі таныстырып, оның маңыздылығын, өте
теңдік күшке ие екендігін баса айтады, сондай-ақ екі елдің халықаралық
мәселелер жөніндегі көзқарасының ұқсастық жақтарын атап өтеді, әрі ірі
мәселелер жөніндегі ұсыныстардың кейбір жақындықтарын құптайды.
Қазақстанда тарих ғалымдарының докторы Қазақстан Республикасы Ұлттық
Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі, профессор Ж.К.Қасымбаев өзінің
Казахстан-Китай Караванная торговля в XIX начале XX веков атты еңбегінде
Қазақстан-Қытай қатынасының ежелгі тарихы туралы сөз қозғайды. Ол XIX
ғасырдан XX ғасырдың басына дейін екі ел арасындағы сауда қатынастарын
сипаттайды.
Қазақстан ғалымдары мен саясаткерлері Қазақстанның сыртқы саясатының
теориялық және практикалық мәселелерін ғылыми тұрғыдан зерттеп негіздеуге
өз үлестерін өлшеусіз қосып келеді. Соның нәтижесінде Қазақстан сыртқы
саясатының қазығы бекем қағылып, оның әртүрлі бағыттағы беталысын зерттеуге
негіз қаланған.
Бұл жалпы Қазақстанның сыртқы саясаты жөніндегі зерттеулер болғанмен,
әлі де жеткілікті емес.
Соның ішінде әсіресе, Қазақстан-Қытай қарым-қатынасының сыр-сипаты әлі
де толық ашылып біткен жоқ, дегенмен бұл жөнінде Қазақстан ғалымдары
К.Ш.Хафизова НА.Алдабеков сияқты бір топ зерттеушілер көп ізденіп,
Қазақстан мен Қытайдың тарихи байланыстарын зерттеу арқылы қазіргі
беталысқа үлгі ұсынып келеді.
Мысалы тарих ғылымдарының докторы, профессор К.Ш.Хафизова өзінің
Китайская дипломатия Центральной Азии (XIV-ХІХвв.) атты еңбегінде екі
елдің қарым-қатынастарын көрсеткен.
Қазақстан-Қытай байланыстарының салаларын, сипатын, даму қарқыны мен
перспективаларын саралау, зерттеу ісінде Қазақстанның әлемнің өзге елдермен
байланысы туралы жазылған еңбектердің нұсқау болары заңды. Қазақстанның
Еуропаның, Азия мен Америка құрлығы елдері мен саяси, экономикалық, мәдени
байланыс орнатудың негізгі аспектілері, мәселелері мен перспективаларына
қатысты бірқатар зерттеулер, мәселелердің қарастырылу бағытына жол
сілтейді. Сонымен бірге Қазақстанның өзге шетелдермен байланысын салыстыра
отырып, Қазақстан-Қытай қатынасының орнын көрсетуге мүмкіндік береді.
Жұмыстың деректік негізіне шолу. Ғылыми жұмыстың алға қойған
мақсаттарын орындауда негіз болған деректердің шығу тегіне орай бірнеше
топқа бөліп сөз етуге болады.Заң актілері мен өкімет қаулылары. Тақырыпты
зерттеу барысында Қазақстан-Қытай заңдары мен өкімет қаулылары негіз болып
алынған.Мемлекет қайраткерлерінің еңбектері мен сөздері. Бұл топта
Қазақстан мен Қытай ел басшылары мемлекет қайраткерлерінің:
Н.Назарбаев,Қ.Тоқаев, Б.Балғынбаев, Қ.Сұлтанов, Т.Сүлейменов, Цзянь
Цзяминьнің, Дэн Сяопиннің, т.б. сөздерін дәлел еттік.
Екі елдің дипломатиялық құжаттары. Олар - Қытай мен Қазақстан арасында
1992 жылдың 3 ақпанында дипломатиялық қатынастар орнаған күннен бастап екі
ел арасындағы ынтымақтастардың барлық салаларында байланыстардың
қалыптасуына жол ашқан, декларациялар, келісімдер. Бұл құжаттар екі ел
арасындағы қатынастардың барысы мен сипатын ерекшелеуде аса маңызды
деректік негіз болады. Қазақстан-Қытай арасындағы ресми келісім шарттар,
қарым-қатынастар Егеменді Қазақстан, Казахстанская Правда газеттерінде
жүйелі түрде жарияланып тұрды.
Жұмыстың ғылыми-зерттеу тәсілдері.
- Зерттеу жұмысын орындауда жалпы ғылымда кеңінен тараған салыстыру тәсілі
қолданылды. Бұл тәсіл екі елдің даму мәселелерін зерттеуде өте құнды екені
белгілі.
- Сараптау тәсілі, әсіресе Қазақстан мен Қытайдың сыртқы саясат
стратегияларын саралап, ғылыми негіздеуде өз көмегін тигізді.
- Қадағалау тәсілі, екі елдің арасындағы қарым-қатынастардың даму
барысын зерттеудің ең қарапайым да тиімді тәсілі болды.
Жұмыстың зерттеу мақсаты. Қазақстан мен Қытайдың саяси стратегиясымен
екі жақтың қарым-қатынастарын дамытудағы принциптеріне талдау жасалып,
Қазақстан-Қытай қарым-қатынасының орнауы, даму беталысы және оның
ерекшелігі жөнінде өз көзқарасын білдіріп және Қытай-Қазақстан қарым-
қатынасында сақталып отырған шешілмеген мәселелерді көрсетіп, оны шешудің
жолдары қарастырылды. Осы мақсаттардан мынадай міндеттер туады:
- Қазақстан Республикасының сыртқы саяси стратегиясында Қытай Халық
Республикасымен қарым-қатынастың алатын орнын анықтау.
- Қытай сыртқы саясатының түп қазығы, бағыттарын көрсете отырып,
Қазақстанның Қытайға, Қытайдың Қазақстанға қатысты саяси стратегияларының
принциптерін тұжырымдау.
.Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден негізгі және қорытынды
бөлімдермен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Қазақстан Республикасымен Қытайдың арасындағы экономикалық, саяси
қатынастар деңгейі және олардың даму стратегиясы.
1.1. Қазақстан Республикасымен Қытайдың қазіргі экономикалық
байланыстар денгейі және болашағы.
Қазақстан мен Қытайдың өзара қарым-қатынастарына екі мың жылдан астам
уақыттың жүзі өтті. Сондықтан Қазақстан Шығыстағы осынау ұлы көршісімен
араласудың бай тәжірибесі молынан жинақталған. Біздің ұлттық тарихымыздың
ұзына бойына Аспан асты Елімен қарым-қатынас ең басты маңызға ие болып
келген. Адамзаттың XXI ғасырдағы дамуы көбіне-көп Қытаймен байланысты
болады. Көптеген елдер Қытаймен ара-қатынасты өзінің сыртқы саясатының
негізгі өзегі деп түсінеді. Ал Қазақстан үшін осынау болашағы зор,
экономикасы қарқынды қадаммен дамытып келе жатқан мемлекетпен ойдағыдай
қарым-қатынас орнату айрықша маңызға ие.(1)
Мемлекеттер арасындағы тұрақты, көнеден келе жатқан дәстүрлі және
сыналған өзара қарым-қатынас пен шынайы байланыстардың негізі өзара сауда
мен экономикалық ынтымақтастық болып табылады. Қазақстан мен Қытай
арасындағы сауда байланыстарының терең тарихы бар, оның маңызды кезеңі
бізге Жібек жолы тарихынан белгілі. Қазақстан мен Қытай арасындағы бүкіл
тарихқа шолу жасасақ. Саудаласушы екі жақтың өзара қарым-қатынасы мен
экономикалық мүмкіндіктерінің көрсеткіші іспетті өркендеуі мен күйзеліс
кезеңдері жиі алмасып тұрған сан ғасырлық сауда байланыстарының
болғандығын көреміз.
Әртүрлі тарихи кезеңдерде Қытай Қазақстан және Орталық Азия елдерімен
болған сауда байланыстары стихиялы түрде болды.
Өзінің Құлжа мен Қашқарға сапарында Ш.Уәлиханов қол жазбаларында Батыс
Қытай мен Қазақстан арасындағы сауда байланыстарына өте үлкен мән берді. Ол
Қытайдағы ішкі сауданы жан-жақты сипаттап зерттеулер жүргізеді. Сауда
көлемі, товардың өту деңгейі, сұраныс коньюктура, әуелі дайындалу
технологиясы да кәсіби деңгейде анықталған, сондай-ақ, Батыс Қытайдағы
негізгі сауда Орта - Азиялықтардың қолында деп өтіледі. Ұлы ғалымның
жазбаларынан Қазақстан мен Қытай арасындағы сауда байланыстарының
эволюциясы да анық көрінеді, (2) одан екі ел арасындағы байланыстардың
өзіндік дәстүрі қалыптасқандығының және сауда өзара тең сұраныстан
туғандығына, көз жеткіземіз. Екі арадағы қарым-қатынас үнемі жайлы болды
десек қателескен болар едік. Тұрмыстық, жағдайдағы түсініспеушілік
мәселелері де үнемі болып тұрды. Бірақ ол қандай да саяси қарама-
қайшылықтарға қарамастан экономикалық ынтымақтастық үнемі жалғасып жатты
және ол байланыстар екі мемлекеттің прогресс жолында дамуына жағдай жасап
үнемі өзара тиімді болып отырды. Бұған екі ел арасындағы экономикалық
байланыстары жөніндегі түпдеректер мен құжаттар куә бола алады. Ресей
империясы кезінде Қазақстан сауда байланыстары жағынан өзінің шекаралас
орналасуына байланысты екінші орынға ие болды. Ал кейін Кеңестік
Социалистік Республикалар Одағы кезінде ол қарым-қатынастардағы Қазақстан
позициясы бұрынғыдан да бекей түсті. 1949 жылы Қытай Халық Республикасы
құрылған соң Қытай мен Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы арасында
өзара ынтымақтастық та өте жемісті кезең басталды,. Қазақстанда да қызмет
жасаған Кеңес Синь Цзян саудасы шеңберінде ондаған кәсіпорындар құрылып,
сауда жүргізілді.
Кеңес Қытай сауда байланыстары жөніндегі барлық зерттеулерде ондағы
Қазақстанның алар орнына міндетті түрде көңіл бөлінеді. Оның барлығы
объективті қатармен жасалған шынайы документтерден тұрады.
1991 жылғы желтоқсанда Қытай Халық Республикасымен Қазақстан
Республикасының Үкіметі екі ел арасындағы сауда-экономикалық байланысты
дамыту мақсатымен достық, ынтымақтастық, теңдік және өзара тиімділік
негізінде сауда-экономикасының келісімін жасады. Ол бес жыл мерзімге
күшінде болды. Ал 1992 жылы ақпанда Қазақстан Қытай үкіметаралық
мазмұндамасына қол қойды. Онда азаматтық авиация, темір жол және автомобиль
транспорты, экономика, сауда, ғылым мен техника саласында екі ел жан-жақты
ынтымақтастықты келісім бойынша, Қазақстан 1993-1995-ші жылдары Қытайдан 30
миллион жанға әртүрлі тауарлар мен жабдықтар алды. Бірқатар құжаттар
елшілік мәселесіне, шекарадан өткізу пунктерін ашуға, Қытай мен Қазақстан
азаматтарының өзара сапарларына арналады. Сонымен қатар Қазақстан
территориясында Қытай дүкендерінің жүйесін ашу көзделді. Соңғы жылдары
Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданы мен Қазақстан арасында сауда-экономикалық
байланыстар дамып отыр. Мұнда 1992 жылдың сәуір айынан бастап теміржол
қатынасы орнатылды. 1992 жылдың тамыз айында Қазақстан мен Қытай арасында
өкілдіктер ашу туралы келісімге қол қойды.
Мемлекеттік тәуелсіздікке жеткен соң біздің республикамызда жаңа
жағдай қалыптасты. Мұндай дипломатиялық қарым-қатынас жағдайы басқа елдерде
ондаған жылдар бойы, кейбірінде жгздеген жылдар бойы қалыптасқан.
Ресми түрде біздің Мемлекетімізді таныған соң, айта кеткен жөн, Қытай
біздің тәуелсіздігімізді алғашқылардың бірі болып таныды, көп кешікпей
диломатиялық қарым-қатынас та орнады. Қазақстан мен Қытай төтенше және
өкілетті елшілер алмасты. Алғашқы мемлекеттік сапарлар болды. Мемлекет
басшыларының, Үкімет басшыларының әртүрлі дәрежедегі мемлекеттік құрылым
басшыларының кездесулері, келіссөздері өтті. Екі жақты келісімдерге қол
қойылды. Біздің географиялық кеңістіктерімізге қан тамырларындай болып әуе
жолымен де, темір жолымен де, автомобиль трассасымен де көлік көші жүрді.
Бір сөзбен айтқанда екі жақты қарым-қатынастың дамып тереңдеуіне қажетті
негіз де, алғы шарттар да қаланды.
Барлық ресми қабылданған Халықаралық хаттамалық міндеттемелер
ескерілді, екі жақтан да есік ашылды. Жұрт бір-біріне жылы қарайды. Енді
тату көршілік қарым-қатынастық дәрежесі жағдайы туралы сөз қозғауға болды.
Олар ең алдымен мемлекет басшыларының өзара қарым-қатынасы мен
дипломатиялық ынтымақтастықпен ең соңында осы байланыстарында қол жеткізіп,
қол қойылған келісімдерінің жүзеге асырылуы мен айқындалады.
Өзара қарым-қатынастың барысына талдау жасай отырып, мына жайды атап
көрсетуге болар еді. Мемлекет басшылары Қазақстан Республикасының
Президенті Нұрсұлтан Назарбаев, Қытай Халық Республикасының төрағасы Цзян
Цземинь арасындағы қарым-қатынас айтарлықтай ашық, ықыласты және өзара
сенімге негізделген, өзара мүдделілік жағдайында болды, 1993,1994,1995
жылдары болған екі жақты кездесу кезіндегі қол қойылған келісімдерден екі
көрші мемлекет арасындағы ынтымақтастықтың көпқырлылығы мен перспективаның
саяси көзқарастарының бүгінгі күн тақырыптарынан туған жақындығы көрінді.
Екі ел басшылығы қабылдаған 1993 жылғы Қазақстан Республикасы мен
Қытай Халық Республикасының арасындағы достық қарым-қатынастар негізі
жөніндегі ортақ Декларация сауда-экономикалық байланыстардың дамуына жақсы
жағдай туғызды. Ортақ мүдде тұрғысынан келісуші жақтар сауда-экономикалық
байланыстарға үлкен мән береді. Келісуші жақтардың пікірінше, Қазақстан мен
Қытайдың экономикасы өзінің құрылысында бір-бірін толықтырып, екі жақты
тиімді ынтымақтастық үшін перспективалар бар. Келісуші жақтар өздерінің
арнайы заң шығарушы органдарына, ынтымақтастыққа тиімді жағдай жасалуын
ескерту қажет, әсіресе ол инвестиция мен мүлікті ортақ қорғауға алуға,
шекараның тиісті мекемелерінде ынтымақтастықпен байланыстарға қолдау
көрсетіп дамытуға, жалпы экономикалық байланыстардың кез-келген формасына
мемлекет көмектесуі тиіс.
Қол-қоюшы жақтардың, екі жақты экономикалық ынтымақтастықта мына
бағыттары айрықша назарға алынады; олар өнеркәсіп, ауыл-шаруашылығы, жеңіл
өнеркәсіп, биотехнология, транспорттық қатынастар, энергетика, космосты
зерттеу т.б.
Декларациядағы берілген үзіндіден байқайтынымыз ол екі жақты
экономикалық ынтымақтастықтың кең ауқымды шараларын қамтиды. Мемлекетаралық
Декларацияны жүзеге асыру мақсатында екі мемлекеттің Үкіметтері оның
механизмдерін реттеуші нақты нормативті құжаттар қабылдады, олар Қытай
Халық Республикасынан Қазақстанға құрал-жабдық пен товар жеткізу үшін
берілетін мемлекеттік кредит жөнінде (26.02.1992), Қазақстан
территориясында Қытай дүкендерін ашу жөнінде (26.02.1992), Инвестицияға
қолдау көрсету мен екі жақты қамқорлық көрсету жөнінде (10.08.1992).
құжаттар. Экономикалық ынтымақтастық интенсивті болуы үшін сауда-
экономикалық және ғылыми-техникалық ынтымақтастық бойынша үкіметаралық
комиссияның құрылуы қажеттігін туғызды.
Қазақстан мен Қытай арасындағы 1991-1995 жылғы сыртқы сауда
статистикасын сараптау, бір мезгілде Қазақстан тарапынан импортқа қарағанда
экспорттың тиімді сальдосы өсуге бет алған тұрақты үрдісті байқатады. Қытай
бүгін Қазақстанға киім, жүн бұйымдарын, аяқ-киім жоғарғы сұраныстағы
товарларды тұрмыстық жабдықтарды, радио, электроқондырғыларын, құрылыс
материалдарын, көмір, қант, өсімдік майын әкелді.
Өз тарапынан Қазақстан Қытайды металл өнімдерімен қамтамасыз етеді.
Зерттеліп отырған кезеңде тек Қарағанды металлургия комбинаты ғана жылына
Қытайға құйма құбыр түрінде 100 мың тонна темір жөнелткен. Осындай көлемде
Соколов Сарыбай кен байыту комбинатынан жыл сайын шикі өңделген темір
рудасын жіберіп тұрады. Сондай-ақ Синьцзено мен Қазақстанның түсті металл
өндіруші өнеркәсіптерінің арасында тығыз байланыстар бар. Қытайдың өндіруші
өнеркәсіптерін қазақстандықтар темір рудалы қоспалармен, минералды
шикізаттармен, жүн, мақта талшықтарымен жабдықтайды. Өнімді жеткізу мен
ортақ сұраныс мөлшері жыл сайын өсіп келеді. Қазақстанның сыртқы сауда
айналымында Қытай біздің тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы жылдарда-ақ
алдыңғы орынды берік иеленді. Қазақстанның Қытаймен орташа жылдық тауар
айланымы 1995 жылы 390 АҚШ долларымен есептелсе, ал 1994 жылы ғана одан
20%ке кем еді. Бірақ бұл 1995 жылы басқа елдермен сыртқы сауданың небәрі
15% құрайды. Сауда-экономикалық ынтымақтастықта мемлекеттік құрылымдар мен
өнеркәсіптер қатарында жеке кәсіпкерлер тобының да өз орны бар. 1996 жылға
дейін Қазақстанда 300-ден аса ортақ кәсіпорындар ғана алып-сату
мақсаттарымен шектеліп, экономикалық ынтымақтастықты тиімді дамытушы күшке
айнала алмастан, өз-өзінен істен шығып жатыр. Сондықтан ортақ кәсіпорындар
өндіру мақсатында құрылып, шығарылатын өнімнің белгілі бір мөлшеріне ие
болуы үшін өндіріс технологиясына өз үлесін қоса алатындай болуы шарт.
Қазақстанда 1996 жылға дейін 20-дан астам ірі Қытай компанияларының
өкілдері кредиттелді. Қазақстан мен Қытайдың сауда-экономикалық
ынтымақтастығының келесі бір маңызды позициясы мемлекеттің 1995 жылы
Қазақстан экспорты 324,5 миллион долларды құрайды. (41,5% өсу) Қытай
импорты 65,5 миллион доллар (37,5% төмендеген) Қазақстанның Қытайға
экспортының 90% шикізат тауарларынан тұрады. Оның ішінде қара және түсті
металл прокаты 42% (болат, мыс, аллюминий), қой жүні 14,3%, мақта талшығы -
13,7%-тері мен былғары - 86%, қалған -10% минералды тыңайтқыштар.
Қытайдан Қазақстанға келетін импорт мынадай құрылымнан тұрады: тігін
және жүннен жасалған бұйымдар (киім), жіп - 35,5%, аяқ-киім - 9% тұрмыстық
электроника - 7,2%, силикаттар - 6,6%, тамақ өнімдері - 22,8% (оның ішінде
қант және кондитер бұйымдары - 9,8%, шырын мен салқындатқыш сусындар 10%) .
1996 жылы екі жақты товар айналымы 497,5 миллион долларды құрайды,
оның экспорты - 461,4 миллион доллар, импорты - 36,1 миллион доллар.(3)
Қазақстан экспортының 1993 жылдан байқалатын біртіндеп құлдырауы
біріншіден, жанар-жағар май мен шикізат тауарларының экспорттық пошлинаның
көтерілуі, екіншіден, шикізат шығаратын өнеркәсіп келісім шарттарды
орындамауы мен байланысты, үшіншіден шикізат тауарларына деген халықаралық
орташа бағамен теңесуімен, мұнда экспортқа шығар тауардың қол бағасына
кедендік полиция қосылғанда оның бағасы тым көтеріліп экспортқа тиімсіз
болып қалды.
Қазақстан базарына тек шекара өңірінің өндірісшілері ғана емес, іш
жағынан да, оның орталық, солтүстік, солтүстік-шығыс, оңтүстіктегі дамыған
аймақтарынан да өндірісшілер келе бастады. Бұрын олар Қазақстандағы жалпы
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің шекарадағы кәсіпкерлері де жетеді
деп, өздері Еуропаға, басқа Батыс елдеріне бет бұратын. Қазір Қазақстан
базарына тек Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің ғана емес, сонымен
бірге Шығыс және Батыс Еуропа, Скандинавия елдерінің, сондай-ақ Америкадан
тауарлар келе бастағаны белгілі. Бірақ, олардың тауарлары талай елдің
кеденінен өтіп, бағасын көтеріп жібереді де Қазақстандықтардың қалтасына
ауырлау тиеді. Бәсекеге шыдап бірер Қытай тауарларына тек бір ғана кеденнен
өтіп келіп, арзандау болуы әбден мүмкін.
Азия-Тынық мұхит аймағындағы қаржы сауда да айтарлықтай табысқа жетіп
жүрген Қытай кәсіпкерлерінің Қазақстанға белгілі бір дәрежеде
сенімсіздікпен қарайтынын айтқанымыз жөн. 1997 жылға дейін Қытай мемлекеті
Қазақстан экономикасына инвестиция салудан тартыншақтап, осы салада өзін
селқос ұстады. Оның себебі біздің ойымызша, жеке Қазақстанға деген Қытай
үкіметінің көз қарасына байланысты туындамайды, ол жалпы Қытайдың
инвестиция саласындағы сақтық саясаты мен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
одағына енетін мемлекеттерге деген біржақты көзқарасынан туындайды. Оның
үстіне экономиканың даму қарқынына қарамастан, Қытай Қазақстан да Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығына мүше елдер қатарына жатқандықтан ол сыртқа
инвестиция шығармайды.
Жағдай 1997 жылғы 24 қыркүйектегі Қытай Халық Республикасы Мемлекеттік
Кеңесінің Премьері Ли Пэннің Қазақстанға ресми сапарынан соң күрт өзгерді.
Құрметті Қытай қоғамының бұл келісімі екі жақты маңызды құжаттарға, газ,
мұнай саласындағы ынтымақтастықты жалғастыру туралы келісімге қол қоюмен
байланысты. Қытай Халық Республикасының делегациясына Мемлекеттік Кеңестің
Вице-премьері, ішкі сауда министрі, сыртқы істер министрінің орынбасарлары,
сыртқы сауда министрлері, темір жол, кедендік қызмет министрлері Қытай
Ұлттық газ, мұнай корпорациясының (ҚҰГК) бас директоры және басқа да ресми
адамдар енді.(4)
Қытай делегациясының жетекшісін елбасымыз Н.Назарбаев қабылдады. Оңаша
және кең ауқымды отырыстарда жүргізілген екі жақты келіссөздерде
ынтымақтастық мәселелеріне қатысты пікір алмасулар болып өтті. Сондай-ақ
Қазақстан Қытай қарым-қатынастарының екпінді дамып келе жатқандығы атап
өтілді. Үшінші мыңжылдықта оған жаңа сапалы мағына беруге деген екі жақты
ұмтылыс нақтыланып, регионда және бүкіл дүниежүзінде тұрақтылықты сақтауға
екі жақтың да мүдделі екендігі айтылды. Келіссөздер барысында мына
құжаттарға қол қойылды. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы
арасында Қазақстан - Қытай шекарасы жөнінде қосымша келісім (Н.Назарбаев
пен Ли Пэн қол қойды). Газ бен мұнай саласында Қазақстан Республикасы
Үкіметімен Қытай Халық Республикасы Үкіметінің ынтымақтастығы жөніндегі
келісім, және Қазақстан Республикасы энергетика және табиғи ресурстар
министрлігі мен Қытай Халық Республикасы ұлттық мұнай-газ корпорациясының
мұнай құбырларын салу мен шикізат қорларын іздеу жобасы жөніндегі бас
келісім.
Газ бен мұнай саласындағы ынтымақтастық жөніндегі үкіметаралық
келісімді екі жақ Өзен мен оны пайдалану туралы жоба мен Ақтөбе мұнай-газ
акционерлік қоғамының акцияларын алып сату туралы келісімінің тиімді жүзеге
асуы үшін арнайы шаралар жүргізуге келісті. Қытай жағы мұнай құбырларымен
Қазақстан Республикасы батыс аймақтарын Қытай Халық Республикасының батыс
регионымен жалғастыруға міндеткерлік алды, сондай-ақ жылу жүйесін реттеуге
қажетті қаржы бөлу мен қажетті жұмыстарды жүргізуге келісті. Қытайдан
Қазақстанға келетін шетелдік техника мамандарымен басқа да персоналдар
саны, Қазақстан территориясында болу мерзімінің ұзақтығы әрбір жеке
жағдайда Қазақстан Республикасы заңдарымен сәйкес жеке протоколдар арқылы
жетілетіндігі ескерілді. Құбыр салу жұмыстарын жүйелеу мен бақылау үшін
келісуші жақтар Қазақстан-Қытай ортақ комиссиясы мен жұмыс органдарын
құруға келісті. Келісім бойынша мұнайды тасымалдауға Қазақстандық
Казтрансойл ұлттық компаниясы мен Қытай ұлттық мұнай-газ корпорациясы жұмыс
органдары болады деп шешілді.
Энергетика және табиғи ресурстар министрлігімен Қытай ұлттық мұнай-газ
корпорациясының бас келісімінде өзен мен оны пайдалану жобасы мен Қазақстан-
Қытай және Қазақстан-Иран мұнай құбырларына қажетті екі жақтың техникалық
қаржылық міндеткерліктері айтылды. Қазақстан мен Қытай арасындағы мұнай газ
жобасының жалпы мөлшері, мамандардың айтуы бойынша 9,5 миллион доллардан
асады. Бұл Қытай жағының шетелдегі ең үлкен инвестициясы болып табылады
2000 жылы сауда-саттық ауқымы 1,2 млрд. астам долларды құрады.
Қазақстан осы көрсеткіш бойынша ТМД елдерінің ішінде Ресейден кейін екінші
орынға шықты, сөйтіп, Қытайдың маңызды сауда әріптесіне айналды. Қытай
инвестициясының ауқымы (негізінен мүнай-газ секторында) 580 млн. долларға
жетті. Бұл біздің еліміздің экономикасына тартылған барлық шетелдік
инвестициялардың 4,5 пайызы. Жоғары деңгейдегі кездесулер барысында
экономикалық байланыстарды одан әрі ұлғайтуға, сауда-саттықты кеңейтуге екі
жақты мүдделілік білдірілді. Мәселеге осылайша қарау екі елдің ұзақ
мерзімді мүдделеріне және олардың экономикалық дамуының мүмкіндіктеріне
толық сәйкес келеді.(5)
Аталмыш құбыр салу туралы келісім Қазақстандық баспасөз бетінде
Қазақстанның болашағы, оның экономикалық өркендеуіндегі алар орнына сай
үлкен маңыздылығын ескертіп ғасыр жобасы деп аталды. Әрине, бұқаралық
ақпарат құралдарындағы пікір сан алуан болды. Оған сақтықпен қараудан
бастап, үкіметтің жіберген үлкен қателіктерін айыптағандар да болды. Ал
ресми орталарда, үкімет өкілдері бұл жобаға экономикамызды өркендетуге
өзіндік үлесін қосады деген үлкен үмітпен сенім артады.
Қытай делегациясының құрамында болған Қытай мемлекеттік кеңесінің
премьерінің орынбасары Ли Ланьциннің Қазақстанға сапары 25-26 қыркүйекте
жалғастырылды. Ол Қазақстан Республикасының премьер министрінің бірінші
орынбасары, инвестиция бойынша мемлекеттік комиссияның төрағасы А.Есимовпен
келіссөздер жүргізді. Екі жақта осыған дейін қол қойылған екі жақты
құжаттар екі мемлекет үшін де стратегиялық жағынан маңызды болғанын ол екі
жақты экономикалық ынтымақтастық жөніндегі келісімдердің ұзақ мерзімді екі
жаққа да тиімді саяси сферадағы ынтымақтастықтың берік негізін салғандығын
атап өтті. Сондай-ақ ал осыған дейінгі екі елдің де потенциялы сай
болғандығын көрсетті.
Қытай жағы Қазақстанның инвестициялық саясаты жөнінде толық
мағлұматтар алды. Оны жіті зерттеу үшін инвестициялық құжаттар пакеті мен
басымдылық берілетін жобалар тізімі тапсырылды.
Келіссөз жүргізуші жақтар қайта өңдеу, автомобиль жолдарын салу, жеңіл
және тоқыма өнеркәсібі, инфраструктураны, транспорт пен коммуникацияны
дамыту, тұрғын үй салу, ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеу тағы басқа
салаларда ынтымақтасудың үлкен перспективалары бар екендігін айтты. Оның
ішінде ірі Қытай корпорациясымен бірігіп Найза акционерлік қоғамы
базасында (бұрынғы төменгі вольтті аппаратура заводы. Алматы қаласында)
микроавтобус, пикат шығаратын автомобиль өндірісінің жобасы қолдау тапты.
Қытай жағы жақын арада өз территориясының үстінде Қазақстан әуе
компанияларына әуе коридорларын ашу мәселесіне жауап беруге және Шығыс
Қазақстан облысындағы Майқапшағай - Зимунай шекаралық өткеліне
халықаралық статус берудің мемлекет ішіндегі процедураларын аяқтауға
міндеткерлік алды.(6)
Іле және Ертіс өзендерінің бойымен су жолын ашу мүмкіндіктерін
зерттейтін жұмыс тобын құруға келісім жасалды және екі ел қалаларының
арасында тура автомобиль жолдарын салуды ұйымдастыру көзделді.
Мемлекеттер территорияларында консигнациялы қоймалар ашуға және еркін
сауда зоналарын ашу жұмыстарын жүргізу келісілді. Қол жеткен келісімдерді
бекіту мен ынтымақтастықты дамыту мәселелерін арнайы зерттеу мақсатында екі
жақ мемлекеттердің кедендік органдарымен, сыртқы сауда және темір жол
мекемелері мен және Ұлттық банктері мен арнайы тікелей келіссөздер
жүргізді. Бұл кездесудің қорытындысында: Кеңқияқ, Жаңажол кен орындарында
(Ақтөбе облысы) көмірсутек шикізаттарына Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік инвестициялық комиссиясы Ақтөбемұнай газ акционерлік қоғамы мен
Қытай ұлттық мұнай газ корпорациясы қол қойды. Кеден ісінде ынтымақтасу мен
өзара көмек жөніндегі үкіметаралық келісімге қол жеткізілді.
Қазақстан мен Қытай арасындағы экономикалық ынтымақтастықтың
перспективаларына келер болсақ, оның Қытай Үкіметі үшін де көкейкесті
саясат болып отырғандығын ұмытпауымыз керек. Қытай аталмыш мәселеде өте
жоғары белсенділік танытып отыр.
Қазақстан да Қытаймен болған экономикалық байланысына аса зор назар
аударып отыр. Екі ел басшыларының кездесуінде, экономикалық ынтымақтастық
пен сауда саттық әрекеттері басты мәселе болып есептелініп, көптеген
құжаттарға қол қойылды.
Қытай мен Қазақстанның географиялық орналасуы да екі елдің
экономикалық байланыс жасауына тиімді болды. Қытай мен Қазақстанның
экономикалық құрылымы бір-біріне мүдделі. Қазақстанда ауыр өнеркәсіптің ең
бастысы кен ашу мен түсті металдар қорыту саласынан көрінеді. Алайда
Қазақстанның экономикалық құрылымы толық емес әсіресе ондағы өндіруші
орындар мен жеңіл өнеркәсібі өте кенже дамуда. Ал Қытайдың өңдеу өнеркісібі
мен жеңіл өнеркәсібі жақсы дамыған. Ол Қытай экономикасының дамуына сай
келіп мүмкіндік беретін шикізатты қажет етіп отыр. Екінші үлкен Евразия
көпірінің салынуы мен жолдарының жақсаруы Қазақстан мен Қытай
ынтымақтастығына сауда-саттық ісіне жақсы шартты жағдай туғызды.
Экономиканың даму қарқыны мен жеткен жетістіктеріне қарап дүниежүзі
ғалымдары мен саясаткерлері XXI ғасырды Азия-Тынық мұхит регионындағы
елдердің дүниежүзілік лидерлікке жетер кезі-деген қорытындыға келді.
Халықаралық маңызы бар магистральдар, сауда жолдары, коммуникация жүйесі
XXI ғасырда сол елдер арқылы өтетіндігі дәлелденуде. Сыртқы экономикалық
бағытты Азияға бұру Қазақстанның болашақтағы экономикалық мүмкіндіктерінің
берік кепілі болмақ.
Бұл даму болашақтағы экономикалық ынтымақтастықтың перспективалары
болса, қазіргі жағдайда Қытайдың оңтүстік, оңтүстік шығыс өңірлерінде сауда
байланыстарын нығайтудың халықты сапалы тауарлары мен қамтамасыз етуге
перспективасы мол.
Біз Қытай мен Қазақстанның экономикалық ынтымақтастығына кедергі болып
отырған факторларға тоқталуға тиіспіз.
Біріншіден, Қазақстан мен Қытай ортақ күш салып Қытай тауарларына
болған сенімділікті қайта орнату керек. Түрлі себептер салдарынан Қытайдың
сапасыз тауарлары Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мен Шығыс Европа елдеріне
селдей ағып кірді. Қазақстан 39 да осы процесстің зиянын шекті.
Екіншіден, екі жаққа да тиімді нақтылы ақшалай сауда айырбасын таба
білу керек. Қазіргі айырбас тәсілі жарамсыз тәсіл болып саналады. Бұл
тәсілді жойып халықаралық сауда өткеліне сай келетін нақты ақшалай сауда
тәсілін қолдану керек. Қазақстанның шетелдермен сауда жасайтын
кәсіпорындарында АҚШ доллары қолданылатындықтан, бұл тәсіл сауда айырбасын
дамытуға кедергі келтіруде.
Үшінші, Қазақстанның нарық жүйесі әлі толық кемелденіп кетпегендіктен
ірі инвестицияны әкелуге болмайды деген көзқарас. Бұл әсіресе Қытай жағына
тән жаңсақ пікір екендігі рас. Сондықтан Қазақстан экономикасының
потенциялын көрсетугеө күш салу керек.
Төртіншіден, Қазақстан Қытай ынтымақтастығы үшін Қытайдың солтүстік
батыс аймақтарын негізге алу керек деген Қазақстан үкіметінің кейбір
мүшелерінің қате көзқарасы Қытай экономикасының мүмкіндіктерін солтүстік
аймақтар көлемінде ғана шектеу алдымен Қазақстан жағынан соққы болары анық.
Жоғарыда айтылғанындай Қазақстан Қытай сауда экономикалық қарым-
қатынасы жаңа жолға түсті. Кей жылдары аздап төмендеу болғанымен қазіргі
жалпы барысы биік сатыларға көтеріліп келеді. Екі елдің сауда-саттықтан
түскен пайдасы молайып, экономикалық ынтымақтастық салалары ұлғаюда.
Қазақстан мен Қытай сауда тәсілдері сегіз қырлы бір сырлы бағытта
болып, ең басты төмендегідей тәсілдерді қамтиды: Мемлекеттік жергілікті
және шекара сауда тәсілдері оның ішінде сауда басым орынды ұстайды.
Экономикалық ынтымақтастықтың, ең басты дербес кәсіпорындар мен бірлескен
кәсіпорындар құру сияқты екі түрлі жолы бар.
Болашақта Қазақстан Қытай мен экономикалық ынтымақтастықты
стратегиялық жағынан қарастырып, баса назар аударуы керек. Бүгінгі күннің
өзінде, оның берік ынтымақтастығының негізі қаланды.
Әйтседе, Инвестициялық ынтымақтастық әлі де жеткілікті дәрежеде
белсенді емес, бірақ ол үнемі дамып келеді. Президент Н.Ә.Назарбаевтың
Сянганға (Конконг) жасаған сапары Қазақстан пен Гонконг кәсіпкерлері
арасындағы іскер байланыстарды жаңа деңгейге көтерді. Елеулі қаржы қоры
және бұл саладағы орасан зор тәжірибесі бар Сянган арнайы автономиялық
аймағы Қазақстанға үлкен қызығушылық танытты. Екі ел үкіметтері арасында
жеңілдікпен несие беру туралы екі келісімге қол қойылды. 1994 жылы 50
миллион юаньға үкіметтік несие және 1999 жылы 100 миллион юаньға өтемелік
немесе жеңілдіктік несие берілді. Біз Қытай тарапынан бұл бағыттағы
ынтымақтастығы үшін алғыс білдіреміз. Осы несиелердің іске асырылуы
келешекте Қытай инвесторларына жақсы ынталандырғыш бола алады.Мұнай-газ
саласындағы өзара тиімді ынтымақтастықты дамытуға екі елдің де үлкен
мүмкіндігі бар. Қазақстан экспорттық мұнай құбырлары бағыттарының көп
нұсқалығын қалайды. Қазақстан мұнайының экспорт жолдарының көп болғаны ғана
бұл саланың және жалпы Қазақстан экономикасының тұрақты дамуына мүмкіндік
береді. Каспий Қайраңында табылған едәуір мұнай қорларын, сондай-ақ Қытай
ұлттық мұнай компаниясы жұмыс істеп жатқан Кеңқияқ пен Жаңатас кен
орындарындағы өндірісті арттырудың мүмкіндігін ескере отырып, Батыс
Қазақстан - Қытай мұнай құбырларын салу жобасы өзінің нақты бейнесін тауып
жатыр.
Өзара қатынастардың қазіргі ерекшелігі ретінде сауда-экономикалық
ынтымақтастықтың көпжақты корпарациясының жоғарғы ауқымына көтерілгенін
айтқан жөн. Бұл бағытта қазір Шанхай ынтымақтастық ұйымының сарапшылар
топтары жұмыс істеуде. Аймаққа сауда және инвестициялар үшін жүйелі және
дәйекті түрде қолайлы жағдай жасалуда. Бұл процесс аймақтық интеграцияның
жалпы әлемдік беталыстарын қамтиды және екі жақты қарым-қатынастардың
мүдделеріне, сондай-ақ Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына қатысушы барлық
елдердің мүдделеріне қызмет етуі қажет.
1.2. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының саяси
қарым-қатынас стратегиясы
1991 жылы Кеңес Одағы ыдырап, Қазақстан жеке тәуелсіз мемлекет болып
құрылғаннан кейін оның сыртқы саясатында атқарар ісі мол еді. Қазақстан
Республикасының Қытай Халық Республикасына қатысты ұстанып отырған сыртқы
саясаттағы стратегиясы жалпы Қытайдың даму потенциялы мен дүние жүзіндегі
геосаяси жағдайына және оның біздің сыртқы саясаттағы алар орнынан
туындайды.
Бұл тарауда екі мемлекеттің саяси қарым-қатынас стратегиясын,
Қазақстанның Қытай Халық Республикасына қатысты ұстанып отырған сыртқы
саясатына талдау жасауға және оның қалыптасуына әсер еткен тарихымыздағы
саяси мәселелерге, факторларға тоқталамыз. Өкінішке орай, ғылыми жұмыс
авторының қытай деректерін пайдалану мүмкіндігі болмағандықтан қытайдың
тарапынан келетін саяси қарым-қатынас стратегиясына жіті тоқталмайды: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz