Діндарлық
1. Діндарлықтың анықтамасы
2. Діндарлық өлшемдері
3. Идеологиялық (сенімдік) өлшем
4. Ғұрыптық өлшем
5. Тәжірибе (интуциялық) өлшемі
6. Саналық (танымдық) өлшем
7. Әсерлік өлшемі
8. Діндарлық бейімділіктер. Адамдардың өздерін дінге арнау деңгейлері діни өмірдегі
9. Рухани өмір
10. ДІНДАРЛЫҚТЫҢ БАСТАУЛАРЫ (ҚАЙНАРЛАРЫ)
11. Діндарлықтың биологиялық бастаулары
12. Діндарлықтың психологиялық бастаулары
13. Діндарлықтың физиологиялық әсерлері мен функциялары
14. Діндарлықтың әлеуметтік әсері мен қызметтері
15. ДІНДАРЛЫҚҚА ӘСЕР ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР
16. Діндарлықтың дамуы
17. Кәмелеттік кезеңдегі діни дамудың ерекшеліктер
2. Діндарлық өлшемдері
3. Идеологиялық (сенімдік) өлшем
4. Ғұрыптық өлшем
5. Тәжірибе (интуциялық) өлшемі
6. Саналық (танымдық) өлшем
7. Әсерлік өлшемі
8. Діндарлық бейімділіктер. Адамдардың өздерін дінге арнау деңгейлері діни өмірдегі
9. Рухани өмір
10. ДІНДАРЛЫҚТЫҢ БАСТАУЛАРЫ (ҚАЙНАРЛАРЫ)
11. Діндарлықтың биологиялық бастаулары
12. Діндарлықтың психологиялық бастаулары
13. Діндарлықтың физиологиялық әсерлері мен функциялары
14. Діндарлықтың әлеуметтік әсері мен қызметтері
15. ДІНДАРЛЫҚҚА ӘСЕР ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР
16. Діндарлықтың дамуы
17. Кәмелеттік кезеңдегі діни дамудың ерекшеліктер
Дүние есігін ашқан әрбір адам баласы белгілі бір діни дәстүрдің және мәдениеттің ішінде орын алады. Ол өмірінде неше түрлі діни сөздерді, ұғымдарды, діни заттар мен орындарды кездестіреді, діндар адамдармен кездеседі, олармен байланысқа да түседі. Тіпті әлгі адам дін жайлы жанұясынан, ортасынан әртүрлі деңгейдегі мәліметтер алады, діни рәсімді орындап жатқан адамдарды көреді, тіпті кейде оның өзі де осы рәсімдерге қатысып жатады. Соңында ойындағы сұрақтарды сұрастырып, зерттеулер жасап, діни терминдер мен ұғымдарды өмірінде қолдана бастайды. Осылай діндарлық деген өмір-салт пайда бола, жүзеге аса бастайды. Демек, діндарлық – «белгілі бір дін сенімдері мен ілімдерінің белгілі бір уақыт пен шарттарда белгілі бір адам, топ немесе қоғам тарапынан орындалуы» болып табылады. Діндарлық – адамның қабылдаған белгілі бір дінге тән сенімдермен және құндылықтармен байланыс құру, белсенділік көрсету жүйесі және индивидтік немесе топтық деңгейде осылардың орындалу формаларын қамтитын ұғым. Діндарлық – адамның немесе топтың күнделікті өмірінде діннің маңызын паш ететін, дінге сену, оның жолымен жүру деңгейін көрсететін ұғым. Демек, діндарлықты – діннің өмір сүруі, діннің өмір тіршілігіне енгізіп, іс жүзінде жүзеге асу формасы деуге болады.
Адамдар діндеріне әртүрлі деңгейде қолданады немесе діннің түрлі-түрлі элементтерінен өздеріне дін түсінігін қалыптастырады. Міне, аталған діни меңгеру мен олардың әсері артында орын алатын оң немесе теріс психологиялық элементтер қабыланған кезде, оларға психологиялық психологиялық тұжырымдар жасалады.
Діндарлық өлшемдері. Әлемдегі әртүрлі діндерге сенетін адамдар мен топтардың өмірлері зерделенген кезде, діндарлықтың бірнеше салаларда байқалғандығы анықталды. Әртүрлі дін иелерінің осы саладағы діндарлық тұрмыс-тіршілігі тұрғысынан ортақ ерекшелікке ие екендігін қуаттауға болады. Аталған ортақ ерекшелік тіршілікте қолданылатын діндарлықтың өлшемдерінде айқындалады. Бір адамның немесе топтың қалай діндар болғандығы, осы өлшемдер аясында зерттеуге, анықтауға нысана бола алады. Дін психологтарды діндарлықты зерттеу үшін ғылыми ақиқат шеңберлері мен анықтамаларын жасау қажеттігін сезінді. Алғашқы кезеңдер ғибадаттарды орындау сияқты бір өлшемді ұстаным уақыт өте келе өз орын көп өлшемді ұстаныымдарға қалдырды. Діндарлықты көп өлшемді типте анықтау және зерделеу кейбір ғалымдар тарапынан әртүрлі деңгейде жүзеге асырылды. Осылардың арасында Ч. Глок пен Р. Старктың бірлесе және Р.Старктың өз бетінше жасаған зерттеулері нәтижесінде ортаға қойған діндарлықтың бес өлшемді анықтамасы кең таралған. Зерттеушілер арасында көбінесе осы бес өлшем аясында қарастырылып келеді.
Идеологиялық (сенімдік) өлшем. Бүкіл діндердің өзегін оның сенімдері құрайды. Осы сенімдерінің мазмұны мен мәні діндерге немесе белгілі бір діннің конфессиялары мен ағымдарына қарай ішінара айырмашылықтар болса да сенімдер бүкіл дәстүрлерінің өзегін құрайды. Индивидтің бір дінді қабылдауы алдымен оның сенім негіздерін мойындаумен басталады. Табиғаттан тыс, қасиетті болмыс немесе құдай сенімі барлық құдайлық діндерде орын алады. Діндар адамдар сенген діні аясында бір құдай сенімі мен өз дағдысы негізінде құдай түсінігін дамытады.
Кейбір діни сенімдер әлгі діннің ерекшелігін айқындаушы қызметін атқарады. Ол сол діннің басқа ілімдері мен түсініктеріне дереккөз, іргетас болып табылады. Мысалы, таухид сенімі исламның, үштік сенімі мен ілімі христиандықтың ерекшелігін құрайды. Мұсылман индивид Алланың бір екендігі, ешнәрсеге ұқсамайтындығы түсінігі арқылы діни дүниетанымын қалыптастырады. Ал христиандықтың сенім әлемі әке, оның ұлы және қасиетті рух үштігі құраған құдайлық түсінікпен ерекшеленді. Сенімнің бар немесе жоқ болуымен қатар, оның қуат дәрежесіне қарай адамдар арасында айырмашылықтар туындайтыны белгілі. Сондай-ақ діни сенімдердің ақыл-ой бағытын қалыптастырушы және дүниетанымға дереккөз болып табылу функциясын да назардан тыс қалдырмаған жөн.
Адамдар діндеріне әртүрлі деңгейде қолданады немесе діннің түрлі-түрлі элементтерінен өздеріне дін түсінігін қалыптастырады. Міне, аталған діни меңгеру мен олардың әсері артында орын алатын оң немесе теріс психологиялық элементтер қабыланған кезде, оларға психологиялық психологиялық тұжырымдар жасалады.
Діндарлық өлшемдері. Әлемдегі әртүрлі діндерге сенетін адамдар мен топтардың өмірлері зерделенген кезде, діндарлықтың бірнеше салаларда байқалғандығы анықталды. Әртүрлі дін иелерінің осы саладағы діндарлық тұрмыс-тіршілігі тұрғысынан ортақ ерекшелікке ие екендігін қуаттауға болады. Аталған ортақ ерекшелік тіршілікте қолданылатын діндарлықтың өлшемдерінде айқындалады. Бір адамның немесе топтың қалай діндар болғандығы, осы өлшемдер аясында зерттеуге, анықтауға нысана бола алады. Дін психологтарды діндарлықты зерттеу үшін ғылыми ақиқат шеңберлері мен анықтамаларын жасау қажеттігін сезінді. Алғашқы кезеңдер ғибадаттарды орындау сияқты бір өлшемді ұстаным уақыт өте келе өз орын көп өлшемді ұстаныымдарға қалдырды. Діндарлықты көп өлшемді типте анықтау және зерделеу кейбір ғалымдар тарапынан әртүрлі деңгейде жүзеге асырылды. Осылардың арасында Ч. Глок пен Р. Старктың бірлесе және Р.Старктың өз бетінше жасаған зерттеулері нәтижесінде ортаға қойған діндарлықтың бес өлшемді анықтамасы кең таралған. Зерттеушілер арасында көбінесе осы бес өлшем аясында қарастырылып келеді.
Идеологиялық (сенімдік) өлшем. Бүкіл діндердің өзегін оның сенімдері құрайды. Осы сенімдерінің мазмұны мен мәні діндерге немесе белгілі бір діннің конфессиялары мен ағымдарына қарай ішінара айырмашылықтар болса да сенімдер бүкіл дәстүрлерінің өзегін құрайды. Индивидтің бір дінді қабылдауы алдымен оның сенім негіздерін мойындаумен басталады. Табиғаттан тыс, қасиетті болмыс немесе құдай сенімі барлық құдайлық діндерде орын алады. Діндар адамдар сенген діні аясында бір құдай сенімі мен өз дағдысы негізінде құдай түсінігін дамытады.
Кейбір діни сенімдер әлгі діннің ерекшелігін айқындаушы қызметін атқарады. Ол сол діннің басқа ілімдері мен түсініктеріне дереккөз, іргетас болып табылады. Мысалы, таухид сенімі исламның, үштік сенімі мен ілімі христиандықтың ерекшелігін құрайды. Мұсылман индивид Алланың бір екендігі, ешнәрсеге ұқсамайтындығы түсінігі арқылы діни дүниетанымын қалыптастырады. Ал христиандықтың сенім әлемі әке, оның ұлы және қасиетті рух үштігі құраған құдайлық түсінікпен ерекшеленді. Сенімнің бар немесе жоқ болуымен қатар, оның қуат дәрежесіне қарай адамдар арасында айырмашылықтар туындайтыны белгілі. Сондай-ақ діни сенімдердің ақыл-ой бағытын қалыптастырушы және дүниетанымға дереккөз болып табылу функциясын да назардан тыс қалдырмаған жөн.
Діндарлықтың анықтамасы. Дүние есігін ашқан әрбір адам баласы белгілі бір
діни дәстүрдің және мәдениеттің ішінде орын алады. Ол өмірінде неше түрлі
діни сөздерді, ұғымдарды, діни заттар мен орындарды кездестіреді, діндар
адамдармен кездеседі, олармен байланысқа да түседі. Тіпті әлгі адам дін
жайлы жанұясынан, ортасынан әртүрлі деңгейдегі мәліметтер алады, діни
рәсімді орындап жатқан адамдарды көреді, тіпті кейде оның өзі де осы
рәсімдерге қатысып жатады. Соңында ойындағы сұрақтарды сұрастырып,
зерттеулер жасап, діни терминдер мен ұғымдарды өмірінде қолдана бастайды.
Осылай діндарлық деген өмір-салт пайда бола, жүзеге аса бастайды. Демек,
діндарлық – белгілі бір дін сенімдері мен ілімдерінің белгілі бір уақыт
пен шарттарда белгілі бір адам, топ немесе қоғам тарапынан орындалуы болып
табылады. Діндарлық – адамның қабылдаған белгілі бір дінге тән сенімдермен
және құндылықтармен байланыс құру, белсенділік көрсету жүйесі және
индивидтік немесе топтық деңгейде осылардың орындалу формаларын қамтитын
ұғым. Діндарлық – адамның немесе топтың күнделікті өмірінде діннің маңызын
паш ететін, дінге сену, оның жолымен жүру деңгейін көрсететін ұғым. Демек,
діндарлықты – діннің өмір сүруі, діннің өмір тіршілігіне енгізіп, іс
жүзінде жүзеге асу формасы деуге болады.
Адамдар діндеріне әртүрлі деңгейде қолданады немесе діннің түрлі-түрлі
элементтерінен өздеріне дін түсінігін қалыптастырады. Міне, аталған діни
меңгеру мен олардың әсері артында орын алатын оң немесе теріс психологиялық
элементтер қабыланған кезде, оларға психологиялық психологиялық тұжырымдар
жасалады.
Діндарлық өлшемдері. Әлемдегі әртүрлі діндерге сенетін адамдар мен
топтардың өмірлері зерделенген кезде, діндарлықтың бірнеше салаларда
байқалғандығы анықталды. Әртүрлі дін иелерінің осы саладағы діндарлық
тұрмыс-тіршілігі тұрғысынан ортақ ерекшелікке ие екендігін қуаттауға
болады. Аталған ортақ ерекшелік тіршілікте қолданылатын діндарлықтың
өлшемдерінде айқындалады. Бір адамның немесе топтың қалай діндар
болғандығы, осы өлшемдер аясында зерттеуге, анықтауға нысана бола алады.
Дін психологтарды діндарлықты зерттеу үшін ғылыми ақиқат шеңберлері мен
анықтамаларын жасау қажеттігін сезінді. Алғашқы кезеңдер ғибадаттарды
орындау сияқты бір өлшемді ұстаным уақыт өте келе өз орын көп өлшемді
ұстаныымдарға қалдырды. Діндарлықты көп өлшемді типте анықтау және зерделеу
кейбір ғалымдар тарапынан әртүрлі деңгейде жүзеге асырылды. Осылардың
арасында Ч. Глок пен Р.
Старктың бірлесе және Р.Старктың өз бетінше жасаған зерттеулері нәтижесінде
ортаға қойған діндарлықтың бес өлшемді анықтамасы кең таралған.
Зерттеушілер арасында көбінесе осы бес өлшем аясында қарастырылып келеді.
Идеологиялық (сенімдік) өлшем. Бүкіл діндердің өзегін оның сенімдері
құрайды. Осы сенімдерінің мазмұны мен мәні діндерге немесе белгілі бір
діннің конфессиялары мен ағымдарына қарай ішінара айырмашылықтар болса да
сенімдер бүкіл дәстүрлерінің өзегін құрайды. Индивидтің бір дінді қабылдауы
алдымен оның сенім негіздерін мойындаумен басталады. Табиғаттан тыс,
қасиетті болмыс немесе құдай сенімі барлық құдайлық діндерде орын алады.
Діндар адамдар сенген діні аясында бір құдай сенімі мен өз дағдысы
негізінде құдай түсінігін дамытады.
Кейбір діни сенімдер әлгі діннің ерекшелігін айқындаушы қызметін атқарады.
Ол сол діннің басқа ілімдері мен түсініктеріне дереккөз, іргетас болып
табылады. Мысалы, таухид сенімі исламның, үштік сенімі мен ілімі
христиандықтың ерекшелігін құрайды. Мұсылман индивид Алланың бір екендігі,
ешнәрсеге ұқсамайтындығы түсінігі арқылы діни дүниетанымын қалыптастырады.
Ал христиандықтың сенім әлемі әке, оның ұлы және қасиетті рух үштігі
құраған құдайлық түсінікпен ерекшеленді. Сенімнің бар немесе жоқ болуымен
қатар, оның қуат дәрежесіне қарай адамдар арасында айырмашылықтар
туындайтыны белгілі. Сондай-ақ діни сенімдердің ақыл-ой бағытын
қалыптастырушы және дүниетанымға дереккөз болып табылу функциясын да
назардан тыс қалдырмаған жөн.
Ғұрыптық өлшем. Әрбір діни дәстүр өз шеңберінде әрекеттерге, әсерлерге орын
береді. Дұға жасау, намаз оқу, ораза ұстау, құрбандық шалу, қасиетті
кітапты оқу, тағы басқа рәсімдер тәрізді әртүрлі формаларда көрініс табатын
діни ғибадаттар мен рәсімдер діни өмірдің негізгі элементтері болып
табылады. Бір діннің рәсімдерін орындайтын, оның сенімдер жүйесіне сенетін
діндар адамның орындауы тиіс тапсырмалары мен міндеттері бар. Бұлар –
сенетін құдайлық және қасиетті болмысқа бой ұсынуды символдайтын және
онымен тығыз байланысқа, оған жақын болуға, оның ризалығын алып, ашуынан
сақтануға мүмкіндік беретін әрекеттер. Діннің белгілеген ғибадат
міндеттерін орындаудағы талпыныс әлгі адамның шынайы діндарлығының және
сенімдерін қабылдаудағы шынайылығының көрсеткіші ретінде қабылданады.
Сенетін адамдардың ұстанған дінінің ғибадат құралдарын орындау деңгейі
әртүрлі болып келеді. Сондай-ақ, бір ғибадатты орындаудағы оған қатысқан
адамдардың берген маңызы мен түсінігі де алуан түрлі болып келеді.
Діндарлықты зерттеуде осы екі жағдайды естен шығармаған жөн.
Тәжірибе (интуциялық) өлшемі. Әрбір дін иесі сенетін ұлы құдайын іштей
сезінеді және осы сезімді біледі. Құдаймен қатысқа түскен иманды адамда осы
қатынаспен байланысты сезімдері, интуициялары, түйсіктері бар. Діни
тәжірибе деп аталатын аталған тікелей тіршілікті әртүрлі типтері белгілі.
Кейбір діни дәстүрлер аталған жан дүниелік тәжірибеге үлкен маңыз берсе,
енді бірі көбінесе діни ғибадат пен моральдық құндылықтарды алдыңғы қатарға
қояды. Жалпы алғанда діндарлықтың мистикалық-сопылық түсініктемелері мен
қолданыстары діни тәжірибенің қатаң орындалуын мақсат етеді және осыны
жүзеге асыратын арнайы техникаларға жүгінеді. Осыған орай, діни сезімнің ең
ауқымды мысалдарын сопылық салада кездестіруге болады.
Негізінде діни сезім діндарлықтың өзге өлшемдері арасында имманентті түрде
орын алады. Осыған орай, осы өлшемнің зерттелуі діндарлықтың әрбір
өлшемімен байланысты түрде жүзеге асады. Өзге өлшемдер назарға алынбастан,
дін сенім мен тәжірибе толықтай ашылмайтыны тәрізді діни тәжірибені негізге
алмай, діндарлықтың басқа өлшемдері түсінікті болмайды.
Саналық (танымдық) өлшем. Әрбір дінге сенушілер белгілі бір мөлшерде өзінің
дінінің негізгі сенімдері мен құндылықтары жайлы мәліметі бар. Діни
сенімдер, ғибадаттар, құндылықтар, ұғымдар, дәстүрлер, құралдар, тарихи
оқиғалар т.б. тақырыптарда алған мәліметтер адамнан адамға, топтан топқа
әртүрлі деңгейлерде орын алса да ол діндарлықтың бөлінбейтін сипаты болып
табылады.
Діндарлық тұрмыс-тіршілікте білімділік өлшемнің басқа өлшемдермен қатынасы
мен ықпалдастығы аса маңызды. Діни білімнің әсіресе сеніммен тығыз
байланысы бар. Діни білім сенімнің құндылығын арттырады. Сенімі болмаған
адамның білімі қаншалықты терең болса да ол діндарлығының көрсеткіші бола
алмайды. Діни білімнің деңгейімен қатар дінді үйренуге талпыныс, діни
білімді бағалау деңгейі мен дінді үйренуге бөлінген уақыт адамның діндарлық
белгісі ретінде қабылданады.
Әсерлік өлшемі. Діндарлық тұрмыс-тіршілік индивид пен топтың діни өмірін
дамытады және өмірдің барлық салаларында біршама әсерлерді дүниеге әкеледі.
Күнделікті тамақтану әдеттерінен бастап, әдептілік қағидаларына, индивидтің
моральдық ұстаным мен әрекеттерден бастап, әлеуметтік қатынастарға дейін
діннің өзіндік әсері бар. Діндарлық тұрмыс-тіршілік тән және жан
саулығымен, адамдық қасиетпен, моральдық, әрекеттік дамумен, мендік
түйсікпен, қоғамдық құндылықтармен, дүниетаныммен, өмір сүру формаларымен
тығыз байланысты. Осыларды жекелеп зерделеу діни әсерлердің қырлары мен
деңгейлерін анықтауға мүмкіндік жасайды.
Діндарлық бейімділіктер. Адамдардың өздерін дінге арнау деңгейлері діни
өмірдегі мән беру мен шынайылық алуан түрлі деңгейде болады. Бірақ, бұдан
да маңыздысы – дінінің ұсынған қажет нәрселерін орындаудағы ниет пен
көзделген мақсат. Діни ниеттің шынайы, адал болатыны тәрізді, діннен
тысқары басқа мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған болуы да мүмкін.
Діндарлықтағы түрлі бейімділіктерді алғаш Г.В.Олпорт тарапынан екі негізгі
типте қарастырылған. Онда діндарлық тіршіліктегі шынайылық пен адалдық
деңгейлеріне негізделген бейімділіктер діндарлықтың сыртқы бағдары
(ориентация) және діндарлықтың іштей бағдары деп аталады. Бүгінгі күнгі
дін психологтарының зерттеулерінде көп жүгінетін діндарлық өлшемі осы
айырымды негізге алады.
Рухани өмір
Мекемелік-дәстүрлік және индивидтік діндарлық. Батыс христиан қоғамдарында
діндарлық дәстүрлі типіне қарай мекемелік ерекшелікке ие. Басқаша айтар
болсақ, олар тек белгілі бір шіркеудің мүшесі ретінде оның жолбасшылығымен
азаматтар өз діндерін ұстанып келеді. Ал индивидтің діни сенімі тек жалпы
діннің қуаттауымен заңдастырылады. Бірақ бұл соңғы уақытта кейбір
өзгерістерге тап болды да діни ұйымдардан тыс олардан тәуелсіз индивидтік
жаңа діндарлық дами бастады. Соңғы 40 жылдың ішінде мекемеленген дін өз
маңызын жоғалтып, өзгеріске ұшырап жатқан діни түсінікке тосқауыл қоюмен
айналысып келеді. Сондай-ақ уақыт ішінде негізгі діни ұйымдар кері кетіп
жатыр, оның есесіне рухани өмір этикеті астында діни сенімнің жаңа
формалары даму үстінде. Жаңа діндер, жаңа діни секталар деп аталатын
аталған діндарлық типтері дәстүрлі діни ұйымдарға баламалы ұстанымдар
ретінде көрініс беру үстінде. Осылайша Батыс діни мәдениетінде
индивидтелген дәстүр дәстүрлі діни ұйымдардан тысқары жаңа рухани практика
автомияланған, индивидтелген діни тәжірибе ретінде дамып жатыр.
Аталған әрекеттердің теологиялық немесе әлеуметтік негізі болса да догмадан
еркіндікке шығу, табиғилану деп қуатталады және аталған әрекеттер
мәдениеттер синтезінің жемісі ретінде сипатталады. Кейбір адамдар
дәстүрленген діннің ескіргендігін алға тартып, басқа діни, рухани
уағыздарға сеніп, сол жолды таңдаған.
Ислам әлемінде мұндай діндарлық түсінік пен осыған ұқсас даму маңызды
проблема болып табылмайды. Бірақ, дәстүрлі діни түсінік пен мазхабтан
кейбір ерекшеліктері бар діндарлықтың индивидтік формаларын кездестіруге
болады. Негізінде ислам дәстүрінде діндарлықтың қоғамдық деңгейімен қатар
индивидтік деңгейі де қарастырылған.
Дін және рухани өмір. Зерттеушілер ұйымға айналған, әлеуметтік, дәстүрлі
діни сенімдер мен практикаларды индивидтік, жоғары, бір-бірімен қатынас
ішіндегі прициптерге ие руханилықтан бөліп қарастырады. Рухани өмір
көбінесе индивидтік тәжірибе ретінде сипатталады және ол индивидтік
жоғарылық, бейсаналық интуиция мен мәнділік деп анықтама жасалады. Рухани
өмір термині кемелденген формадағы өмірдің жоғары деңгейін білдіреді.
Осыған қарағанда рухани өмір ауқымды және мәңгілік қасиетке ие. Рухани
өмірге адамның өз жан дүниесі ерекшеліктері маңызды орынды иеленеді. Осы
ерекшеліктер пайымдау жасамастан, өзгертпестен дамытуды, адамның өзін-өзі
жетілдіруді талап етеді. Оған сыртқы күштің ешбір ықпалы жүрмейді. Ол өз
жан дүниесіндегі рухани өмірді жоғары құндылық ретінде қабылдайды және
рухани өмір ерекшелігіне қарай танымын тереңдетеді.
Дін өзінің қатаңдылығымен немесе адам қабілетін шектеумен яки оған тосқауыл
болумен қуатталатын формальдік символға ғана мән беретін діни ұйымдармен
түсіндірілді. Ал руханилық өмірдің мәні, тұтастық, өзге индивидтермен
қатынастары және ақиқат, индивидтің өз жан дүниесінің өлшемі тәрізді барлық
деңгейде адамдардың қол жеткізуі тиіс мақсат түрлерін ұсынады. Осыған
қарағанда руханилық дін түсінігінен бөлек ұғым болып табылады. Олай болса,
сыртқы бағдарлы, мекемеленген дін индивидтік, өзара қатынасқа негізделген
руханилыққа қайшы келеді. Қатаң талаптарымен догмаланған дін функционалдық
руханилыққа теріс келеді. Дін жағымсыз ретінде түсіндірілсе, руханилық
жағымдылығымен танылады. Қорытындылай келе діндарлық адам қабілеттеріне
ұйымдық тосқауыл, шектеуші сенім ретінде төмендетілген кезде, руханилық
жоғары адамдық қабілеттер мен өмірдің жоғары деңгейін абстракциялаушы
ретінде қуатталады.
Ал кейбір зерттеушілер руханилықты қасиеттілікті іздеу талпынысы ретінде
қуаттайды. Осы мағынада қарастырылса, руханилық діннің жүрегі және мәні
болып табылады. Руханилық индивидтердің өмірлерін қасиеттілерге жетелеу,
өмірлерінде қасиеттіні табу және қорғау талпыныстары аясында адамдардың
кіретін бірнеше жолдарға ие. Негізінде дін қасиетті және қасиетті емес
объекттердің мәнін зерделеуді қамтиды. Ал руханилық арнайы және тікелей
қасиеттіні зерделеуге жұмылдырылған. Дінмен қатар руханилық та индивидтік
немесе мекемелік, дәстүрлі немесе дәстүрлі емес, пайдалы және зиянды
формаларға ене береді.
Демек, діни және рухани өмір тәжірибесінің өзегі – қасиеттілік. Дін мен
рухани өмір зерттеулерінің басқа зерттеулерден айырмашылығы да осында
жатыр. Тіпті, рухани өмір діннің өзегін, маңызды функциясын құрайды. Осыған
орай рухани өмір мен діндарлық көбінесе бірге дүниеге келеді. Бір адам
немесе белгілі бір топ қуат алған бірнеше рухани жолдар мен мақсаттар
аясында руханилықпен айналысқандықтан, рухани өмір діндарлық тұрмыс-
тіршілікке негіз бола алады. Рухани өмір дін аясында пайда болуы мүмкін
және көбінесе осы жолмен қалыптасады. Дәл сол сияқты рухани өмір адамдардың
діндар болуына және қалыптаса бастаған діннің өкілі болуына жол ашуы да
мүмкін
ДІНДАРЛЫҚТЫҢ БАСТАУЛАРЫ (ҚАЙНАРЛАРЫ)
Діндарлықтың биологиялық бастаулары
Адамды бір сенім жолымен жүруге жетелейтін оның жаратылысында бір
икемділіктің бар немесе жоқ екендігі проблемасы ғылым иелері мен дін
адамдарынының назарынан үнемі тыс қалған емес. Әсіресе, сенімнің
қажеттілігі, діни қабілет, діни бейімділік, тіпті, діни тұқым қуалаушылық
тәрізді дүние есігін ашқан адамды дінге бейімдейтін біршама психологиялық
факторлардың болуы мүмкін екендігі турасында дін психологтары арасында
көзқарастар бар. Алайда, аталған тұқым қуалаушылық биологиялық жолмен
болатындығы идеясы жаңа, соңғы жылдары жасалған кейбір зерттеулердің жемісі
ретінде тартыс алаңында өз орнын алады.
Нейробиология және дін. Нейробиология – жүйке (нерв) жүйесі биологиясы. Ол
жүйке жүйесінің және осы жүйенің өзегін құрайтын мидың құрылымымен,
функцияларымен, дамуымен, генетикасымен және ауруларымен айналысады.
Нейробиологиялық ұстанымды қуаттайтындардың пікіріне қарағанда адам
әрекеттерінің негізі – биологиялық. Бүкіл психологиялық оқиғалардың мида
және жүйке жүйесінде эквиваленті бар. Бұл ұстаным барлық іс-әрекеттерді
денеде, әсіресе, ми мен жүйке жүйесінің ішінде қалыптасатын электрлік,
химиялық заңдылықтармен байланыстырылады.
Соңғы жылдары неврология саласында жасалған зерттеулер адам әрекеттерінің,
сезімдерінің, ұстанымдары мен сенімдерінің мидағы баламасын табу
тақырыбында мейлінше ілгеріледі. Дамытылған ми көрінісі (томографиясы)
әдісі аясында адамдардың жағымды немесе жағымсыз сезімдерде болғанда мидың
қай бөлімі белсенділік көрсететіндігі анықталды. Осы дәйектемелерге
қарағанда діни және мистикалық тәжірибе жүзеге асырылған кездерде әсіресе
мидың белгілі аймақтарында белсенділік артады. Мидың бір бөліміне нұқсандық
келген адамдардың діни тұрмыс-тіршіліктерінде орын алған өзгеріс
зерттеушілердің ерекше назарын аударды және жасалған зерттеулерде маңызды
жаңалықтар ашылды. Осы зерттеулер нәтижесінде жаңа бір ұстаным ретінде
невротеология дүниеге келді. Невротеологияның зерттеу алаңы – діни және
мистикалық тұрмыс-тіршіліктің биологиялық негізі.
Жүзеге асырылған бірнеше зерттеулерде жүйке жүйесі, жүйке хабарламалары
(сообшение нерва) және ми химиясы мен діни, моральдық сынақтар арасында
байланыстар зерттелді. Осы зерттеулер нәтижесінде маңызды жаңалықтарға қол
жеткізілді. 1990 жылы алғаш болып нейропсихолог М. Персингер, одан соң 1997
жылы невролог В.С. Рамачандран мен оның командасы адам миында
жаратылысынан бар екендігі алға тартылған құдай нүктесі бойынша
зерттеулер жасады. Аталған рухани орталық мидың шеке лобтарындағы жүйкелік
байланыстары арасында орналасқан. Ми көрінісін анықтау әдісі қолданыла
отырып, жасалған талдауларға қарағанда сынақтар рухани немесе діни
тақырыптармен байланысты әңгіме қозғалған сайын аталған жүйке алаңдары
айқындала берген. Зерттеулерге қарағанда батыстықтар құдай туралы
әңгімелеген кезде, буддистер мен өзге дін өкілдері маңызды саналатын діни
символдармен бетпе-бет келген кезде ол реакция берген.
Зерттеулерінде БФЭКТ (Бірфотонды эмиссиялық компьютерлік томография,
БФЭКТ\Однофотонная эмиссионная компьютерная томография ОФЭКТ)\ми картасын
сызу әдісін қолданған Э. Ньюберг мидің берік бір бөлігі құдай идеясына тән
екендігін алға тартты. Терең трансқа кірген кезде, тибеттік буддистерге
радиоактивтік бояу егілген сынақта мидың белгілі бөліктері өзгеріске
ұшырағандығы байқалған. Э. Ньюбергтің қолданған БФЭКТ әдісі құдай
тәжірибесі жүзеге асып жатқан мидың жанды бейнесін анықтауға бағытталады.
Бұл әдіс мистикалық сынақтар кезінде мидың көрінісін анықтауда қолданылады.
Магнитті-резонанстық томография әдісімен жасалған кейбір зерттеулер
мистикалық тәжірибе кезінде әлеммен бірігу, өзіндік меннің жойылуы сияқты
сәттерде кейбір рухани өзгешеленудің пайда болатынын көрсеткен. Діндар
адамның мистикалық тәжірибесі жүзеге асырған кезде түсірілген магнитті-
резонанстық томография бас сүйектің алдыңғы жағында орын алатын ми
бөлшектерінде елеулі өзгерістер пайда болатындығын байқалған.
Ми мен сенімдер арасындағы қатынас балаларға жасалған зерттеулерде де
зерделенген: балалардың бабай, жын, пері, жалмауыз кемпір сияқты
табиғаттан тыс болмыстарға оңай сенуі алдыңғы ми бөлімінде артық санды
нейронның орын алуына байланысты. Келесі жағынан алдыңғы ми құрылымдарының
(prefrontal korteks) қоғамдық құндылықтарға бой ұсыну, қателіктерді табу
және қағидалармен жүру тәрізді функцияларға жауапты екендігі алға
тартылады. Осы идеяларды ескерер болсақ, діндарлық пен мидың алдыңғы бөлімі
арасында маңызды бір байланыстың бар екендігін қуаттауға болады.
Нейротеология зерттеулері шеке, яғни мидың самай жақтары мен діни сенім
арасындағы мәнді қатынастың бар екендігі идеясын дүниеге әкелді. Әсіресе,
мидың оң жағы мен мистикалық тәжірибелер арасында бір байналыстың болуы
мүмкін деп топшыланды. Ал өзге бір қатынас мидың үстіңгі жақтың артқы
бөлігінде орын алатын pariental lob-пен орнаған. Мидың бұл бөлімі уақыт пен
кеңістікті игеруге міндеттелген. Мистикалық тәжірибе сәтінде уақыт пен
кеңістікті меңгеру қабілетін жоғалту мидың осы бөлігімен байланысты
екендігі қуатталады. Ми жартысының діни әрекетпен байланысы зерттелгенде
мынандай нәтиже шығарылған: діндарларда байқалатын консервативті ерекшелік
мидың сол жақ жартысымен байланысты болса, мистикалық тәжірибе ерекшелігі
болып табылатын табиғаттан тыс күшке сенім мен тәжірибелер мидың оң жақ
жартысына қатысты.
Ми мен сенім байланысына қатысты ұсынылған концепциялардың бірі – ми маманы
А. Д'Акуили тарапынан дамытылған. Ол мидың алуан түрлі бөлімдерінде дінге
қатысты әртүрлі белсенділіктер орын алатынын алға тартты. Оның пікірі
бойынша мидың бір нүктесі дінде маңызды орынды иеленетін бірлік (уахдат)
идеясын түсінуге негізделген. Ал келесі бір нүктесі құдайдың әлемдегі
жаратылыстарды қалай ретке келтіргендігін білуге бағытталған. Діни
тәжірибелердің бір бөлімі адамның есінен өлгенге дейін өшпейтін деңгейде
әсері бар. Жасалған соңғы зерттеулер осындай тәжірибенің кең түрде орын
алатынын ортаға қояды. Алайда, әлгі діни тәжірибенің көпшілігі көбінесе бұл
өмірмен байланысты екендігі дәлелденді. А. Д'Акуилидің пікірі бойынша осы
тұрғыдан қаралғанда шынайы діндардың өмір сүрген әрбір оқиғаны діни
тәжірибе сияқты түсінділуіне таң қалудың ешбір қажеті жоқ. Өйткені, мидың
құдаймен байланысты бөлімі басқа істермен де айналысады. Мидың күнделікті
тұрмыстағы оқиғалар арасында байланыс құруға тырысқан кезкелген бөлімі кезі
келгенде құдай тақырыбымен де айналыса алады.
Жоғарыда орын алған мәліметтер сеніммен, руханилықпен немесе мистицизммен
ми құрылысы мен жұмысы арасындағы белгілі қатынасты тұспалдаса да олар
тікелей және кесінді қорытынды шығаруға жеткілікті болып табылмайды.
Себебі, бұлар – саны өте аз жаңа зерттеулердің жемісі және әртүрлі
түсініктемелерге жол ашуы мүмкін. Осы тақырыпқа қатысты зерттеулерді
олардың кейбіріне қарай рухани тәжірибелер нәтижесінде мида қалыптасатын
нейрологиялық өзгерістердің ми тарапынан туындағанын қуаттау мүмкін емес.
Милардағы кезеңдердің құдаймен қатынасы толықтай сенімге байланысты тақырып
ретінде қалады. Мидың діни тәжірибе кезінде не істегенін көру арқылы дін
жайлы, әсіресе, құдайдың бар яки жоқ екендігі жайлы нақты мәлімет бере
алмайды. Қағбаның суреті алдындағы діни таңырқау сезімін ояндыру мидағы
оған қатысты бөлімімен байланысты. Мидың осы белгілі бөлімі көздің
көргендеріне түсініктеме жасайды, көрініс пен сезім және ес арасында
байланыс орнатады. Дұға мен медитация кезінде ортаға шығатын көріністер де
аталған мидың белгілі бөлімінде қалыптасады,
Сенім гені және дін. Нейробиологиялық ұстаным бір жағынан адам
психологиясын мидағы кезеңдермен түсіндірсе, келесі жағынан әрекеттердің
тұқым қуалаушылық ерекшеліктер мен генетикалық құрылымдардан туындайтынын
қуаттайды. Генетикалық алаңда ортаға шығатын жаңа дамулар гендердің адамның
индивидтік ерекшеліктеріне, әрекеттеріне және икемділіктеріне, әсерлеріне
қатысты идеялардың алға тартылуына себеп болған. Жаңа бір сала ретінде
әрекет генетикасының мақсаты – генетика мен ортаның адам әрекеттеріндегі
индивидтік өзгерістерге қосатын үлесін түсіну.
Гендер – клетканың хромозомаларында тұрақты орын алатын жандылардың тұқым
қуалаушылық қасиеттеріне ие және уақыты келгенде ортаға шығуын қамтамасыз
ететін тұқым қуалаушылық факторлары. Бұл фактор типке тән қасиеттерді
ұрпақтан ұрпаққа жалғастырады. Гендер шаш пен көз түсінен бастап, қант
диабеті (сусамыр), рак (қатерлі ісік) сияқты ауру түрлерінен, адам ақылына
дейінгі салаларда кездесе беруі мүмкін.
Әлемдік құбылыс ретінде дін әлемнің кез келген жеріндегі қоғамдарда бар
екендігі, оның белгілі бір деңгейде биологиялық фактор бола алатындығы
идеясы ортаға тасталған. Осы себепті соңғы бірнеше жыл төңірегінде адамда
құдай генінің бар екендігіне бағытталған көзқарастар қуатталды. 2004 жылы
осы тақырыппен айналысқандардың бірі – Д.Хамер құдай гені (The God Gene)
атты еңбегінде руханилық генін тапқандығын алға тартты. Хамер руханилықтың
осындай ықпалды және әлемдік күш болуын генетикалық характермен
байланыстырды. Оның пікірі бойынша адамдардың рухани құндылықтарға
бақыттан, денсаулықтан да артық мән берулері руханилықтың гендермен
байланысты екендігін көрсетеді.
Хамер рухани әрекетте генетикалық характер, биологиялық жүйе және сана
арасындағы өзара араласқан модельге мән береді. Ол аталған өзара араласқан
модельдер генетикалық немесе қоршаған орта ерекшеліктерінің руханилыққа
жалғыз өзі ғана әсер етпейтініне де тоқталады. Адамдарды рухани сенімге
бағыттайтын факт – адамдық тәжірибе мен мәдени орта тарапынан құрылған
генетикалық бейімділік. Гендер мидың түрлі қабілеттерімен және сананың
алуан түрлі формаларымен ықпалдасу арқылы рухани тәжірибелердің іргетасын
құрайды. Хамердің сөзіне қарағанда құдай гені – негізінде ұсынылып отырған
теорияның қарапайымдалған түрі. Өйткені руханилық жобамен тек бір генмен
емес, бірнеше генмен байланысты. Осыған орай, адамның діни сенімін құдай
гені деп аталған тек бір генмен түсіндіру дұрыс емес. Қоршаған орта
әсерлерінің де тым болмағанда генетикалық маңызы бар екендігін естен
шығармаған жөн.
Хамердің пікірі бойынша құдай гені – дәстүрлі діни бейімділікпен байланысты
болғаннан қарағанда адамның мистикалық бір күшке сенуімен байланысты рухани
деңгейін айқындайтын биохимиялық шифр. Руханилығы жоғары адамдар өздерінің
шектеуінен тысқары шығып, қасиетті ұлылықпен біріккендігін және әлгі
тұтастықтың бір бөлігі екендігін сезінеді. Осы сезім оларда өмірге деген
оптимистік ұстаным мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Хамер өзін ұлылыққа
көтермелеу мен құдай гені арасында ашық байланыстың бар екендігіне екпін
береді. Оның пікірі бойынша осы тақырыпқа құдай гені атауын беру ғылыми
болмауы мүмкін. Бірақ, адамды жаратушысына бағыттайтын бір функцияның орын
алуына орай тым болмағанда оны құдайды іздеу гені атауын беруге болады.
Генетика мен діндарлық сферасында Л. Кёнигтің зерттеулері діндарлықта
қоршаған орта қатынасына сілтеме жасауы жағынан оған да тоқталып өткен жөн.
Егіздердің қатысуымен жүзеге асырған зерттеуінде Кёниг жаңа мәліметтерге
қол жеткізді. Тапқан жаңалығына сүйене отырып, ол өзге адамдық
ерекшеліктерде орын алғаны тәрізді діндарлықтың да тұқым қуалаушылық
ерекшелікке ие екендігін және даму кезінде пайда болатын өзгерістерге
қарамастан мейлінше тұрақты екендігін дәлелдеген. Ол зерттеулерінде балалық
кезеңдегі қоршаған ортаның баланың діндарлығына әсері жоғары болатынын,
бала өскен сайын аталған әсер төмендейтінін қуаттады.
Қысқаша айтар болсақ, гендердің адамға ықпалы көп екендігіне ешбір күмән
жоқ. Сонымен қатар, молекулалық биология мамандарына қарағанда барлық
нәрсеге жауапты гендер емес. Гендер қоршаған ортамен үнемі ықпалдастық
ішінде болады. Ген мен қоршаған орта арасындағы байланыс өте маңызды орында
тұрады және қоршаған орта дегеніміз – тек бір типтегі оқиға емес.
Зерттеушілер бүгінгі күні ұсынылған сенім гені, құдай гені, құдай нүктесі
т.б. сияқты ми мен генге негізделген діни ойларымен дін мен әрекет қатынасы
тақырыбында жаңа тартыстарға жол ашты. Осы ұстанымдардың алға тартқан
идеялар сенім жағынан жаңа тыртыстар болып табылады. Осыған дейін жасалған
зерттеулер, ұсынылған идеялар толықтай қуатталмаған. Сонымен қатар, діни
өзгерістер немесе дұға, ғибадат, мистикалық тәжірибе т.б. қасиеттіге жетуді
мақсат еткен әрекеттер кезінде әсіресе, мидың белгілі аймақтарында
энергиялық өзгерістердің орын алатыны ғылыми факт екендігі айқын.
Діндарлықтың психологиялық бастаулары
Өмірдің мәні мен маңызын іздеу және дін. Өмірдің мәні мен маңызын іздеу –
ойларды, ұстанымдарды және әрекеттерді айқындайтын маңызды мотивтердің
бірі. Адам баласы өзі сүретін өмірінің мәніне жетуге үнемі талпыныс
үстінде. Осы мақсатқа қол жеткізу жолында тарих бойында адамдар
философияға, өнерге және дінге жүгінген. Осы ізденісте адамның басты
нысанасы өмірдегі орнын жағымды жағымен айқындайтын түпкі мәнге қол жеткізу
және осылай өз болмыс-бітіміне мәнді шырай беру болып табылады.
Өмір дегеніміз не? Оның мәні мен мақсаты бар ма? Адам мен әлем арасындағы
байланыстың төркіні мен негізі не? Өлім дегеніміз не? Өлімнен кейін жағдай
қалай болмақ? Мен кіммін? Неге бармын, қайдан келдім? Қайда барамын? Өмірде
не үшін қайғы-қасірет орын алған? Осы және осыған ұқсас сұрақтар ақиқатты
іздеуге талпыныстың негізгі қадамдары болып табылады.
В.Франкл бүгінгі адамның жан дүниесіндегі басты мәселе өмірінің мәніне
ұмтылыс пен оған деген қажеттілікке қойылған тосқауыл деп біледі.
Логотерапия деп аталатын көзқарас адам жан дүниесін емдеуге бағытталған
бағыт болып есептеледі. Логотерапияның мақсаты – бір жағынан адамның
негізгі қажеттілігі болып табылатын ақиқатқа жету деген тілегін қамтамасыз
ету мақсатымен мәнді өмірді құруға көмектесу болса, келесі жағынан
модернизациялық кезеңде өмір сүріп жатқан адамның шалдыққан науқасы –
мәнсіздіктен құтқару. Логотерапияға қарағанда адамның жаратылысында бар
мәнділікке деген талпыныс қатаң, үрейлі шарттар болса да ұмтылатын бір
құндылыққа, мақсатқа бағыттайды. Бірақ, өмірмәнділікке деген ұмтылысқа
тосқауыл қойылғанда және тосқауыл түйіні шешілмеген кезде адам
мағынасыздыққа душар болады. Жан дүниесіндегі мағынасыздықтан адам тек
мәнділік пен мағынаға деген талпынысты қайтадан жолға қойған кезде ғана
құтыла алады.
Өмірдің мәнін іздеудің адам өміріндегі маңызын айқындау мақсатымен әртүрлі
жерлерде және уақыттарда көптеген зерттеулер жүргізілген. Осы зерттеулер
нәтижесінде адамдардың 80-90%-ының өмірде бір мәнге қол жеткізуге талпыныс
үстінде екендігін көрсеткен.
Өмірдің мәнін іздеуге шыққан адам ең қолайлы шешімге қол жеткізу және тап
болған шарасыздықтан құтылу мақсатында бір шешім іздестіреді. Осы кезде ол
кейде ғылымға, кейде идеологияға, ал енді бір кездерде діннің
жолбасшылығына жүгінеді. Бірақ, ғылым да, идея да, идеология да оны осы
шарасыздықтан құтқарып қанағаттанарлық жол тауып бере алмайды. Себебі,
белгілі идеялар мен идеологиялардың аумағы шектеулі ғана. Оның есесіне
діннің адам санасы мен жан дүниесіне тауып берері мол. Мағынасыздықтан
құтылу, мәнді өмірге қол жеткізу кезеңінде діни құндылықтар мен өмірдің
мәнін іздеу арасында тығыз байланыс бар. Себебі, дін – адам өмірінің барлық
кезеңінде адам жаны қанағаттанарлық жауап тауып бере алатын, адам өміріне
белгілі бір мән беретін жүйе. Біршама дін психологтары қол жеткізген
материалдарына сүйене отырып, дінді ауқымы кең мәнділік жүйесі ретінде
сипаттаған. Г.Олпорт та діннің саналық және психологиялық жағынан жоғары
дәрежелі мәнділік бастауы екендігіне екпін бере отырып, былай дейді: дін –
барлық нәрсенің тамырында жатқан мәнін ашуда қуатты бір күш. Дін бүкіл
дүниетанымдар арасында ең үйлесімдісін және ауқымдысын ортаға тастайды.
Өмірдің барлық саласында қанағаттанарлық жауаптар тауып беретін құнды
жүйесімен дін өзінің мағыналық мүмкіндіктерімен өмірдің мәнін іздеген
адамға қызмет етеді. Ең негізгі функцияларының бірі ретінде дін мәдениет
пен идеологияның қауқарсыздық танытатын саналық немесе психологиялық
тақырыптарда өзінің танымдық бастауларын ұсынады. Символдар жүйесі ретінде
дін адамның өмір сүріп жатқан әлемді жақыннан түсінуді қамтамасыз етеді.
Адам психологиясының басты қажеттіліктеріне қарай бай қазынасымен діни
сенім адам ақылымен жауап табуы өте қиын сұрақтарға қанағаттанарлық жауап
тауып, адам санасы мен жанын тепе-теңдікте ұстайды.
Өлім қорқынышы, өлімсіздік қалауы және дін. Дүние есігін ашқан әрбір жанды
өмір сүруге, өмірін жалғастыруға талпынады. Адам осы мақсатын жүзеге
асыруға өмір бойы талпынады, көбінесе өлімге жетелейтін жолдардан аулақ
болуды жоспарлайды. Өлім адам үшін ең қауіпті болғанымен әрбір адамның
өмірінің соңында оның келетіні белгілі. Бүгінгі күні адам өмірін
қауіпсіздіретін, ұзартатын және сапасын арттыратын көптеген технологиялық
мүмкіндіктер мен дамуларға қарамастан адам өлімнің алдында өзінің шарасыз
екендігін біледі. Осы себепті өлім өте қорқынышты, үрейлі және қауіпті
оқиға болып табылады. Өлім қорқынышы қорқыныштардың ең ауыры ретінде
қуатталады. Тарихта қарапайым немесе дамыған мәдениеттердің қайсы бірін
алып қарасақ та, өлімге байланысты ритуалдары мен рәсімдерден құралған
алуан түрлі әрекеттер түрлері дамытылғандығы мұның мәнін арттырады.
Өлім қорқынышы бір-бірінен өзгеше қорқыныштар мен қасірет түрлерін өз
бойына жинақтай білетін қым-қиғаш және белгісіз интуициялық құрылым ретінде
түсіндіріледі. Осы қым-қиғаш құрылымды құрайды деп есептелетін қорқыныш
түрлерін былай тізбектеуге болады: белгісіз қорқыныш, денеден айрылып қалу,
ащылықты сезіну, жалғыз қалу, жақындарынан айрылып қалу, бақылаудан қалу
қорқынышы, өзіндік менін жоғалту қорқынышы, кері кету қорқынышы.
Өлім қорқынышымен қатар адамдағы ең қуатты қалауларының бірі - өлімсіздікті
аңсау. Бұл тілек адамның жаратылысында бар және ол адам өмірінің барлық
кезеңінде орын алатыны тәрізді өлімнен кейін де кездеседі. Өлімсіздік
немесе мәңгілік болуға деген қалаудың сезімдік көрінісі болып табылатын
шексіздікке деген сезім психологиялық ақиқат ретінде барлық адамның бойынан
табылады. Адам өмірі өлімнің белгілеген шектеуі мен өлімсіздікке деген
қалауы арасында орын алатын динамикалық шаблон ретінде қарастыруға болады.
Мәңгілік болуды аңсау – адамның уақытша және шектеулі өмірінен құтылу
үміті. Бүгінгі күні жүз миллиардтаған ақша жұмсалып жүргізілген
зерттеулердің басты бөлігі адам өмірін ұзартуға бағытталған. Генетикалық,
косметикалық, тағамтану және денсаулық секторларында кең таралған және
жылдар бойы жалғасып келе жатқан зерттеулер, сондай-ақ өлімнен соңғы
кезеңде қайта өмірге қауышу үмітімен клеткаларды арнайы сақтап, мұзға
қатыру мақсатымен оның көшірмесін алу немесе түпкі клетканы тасымалдау
саласында пайда болған дамулар негізінде өлімсіздікке деген тілектің немесе
мәңгілікке қалуды аңсаудың нақты көрінісі ретінде мойындауға болады.
Осы сәтте тақырып бойынша қойылатын сұрақ мынандай: өлімнен қорқу, өлімнен
кейінгі тіршілікті жалғастыра беру тілегін әрекетке көшіретін және осылай
дінге бағыттайтын мотив бола ма? Мәңгілік болу сезімі діндарлыққа қалай
бастау бола алады?
Жоғарыда баяндалғаны тәрізді жалпы алғанда адамның ең үлкен қалауы –
қалағанынша өмір сүру. Адам жаратылысының тумысынан бар бұл қалау өліммен
тамырына балта шабылатыны белгілі. Ал дін ұсынған сенім мен құндылықтар
адамға өлім, ауру-сырқау және кемістігі жоқ мәңгілік өмірге уәде береді.
Уәде етілген аталған жұмақ өмірінде діндар әртүрлі қорқыныш пен қауіптен
алыс, жан дүниесі алаңсыз өмір сүреді. Сонымен қатар дін өзінің о дүние
сенімімен адамның бұл өмірде көрген, азаптарының, қасіреттерінің,
әділетсіздіктерінің қарымтасын көретініне, қылмыстылардың жазаланатынына
уәде береді. Діннің өлімнен кейінгі өмірге қатысты ұсынған идеялары арқылы
адамның өлім туралы түсінігі өзгереді. Осы түсінікте өлім жоқ болып
кететін, үрейлі, қорқынышты нәрсе емес, тыныштық, ізгілік және әділдік
үстем ететін мәңгілік өмір ретінде сипатталады.
Діннің өліммен байланысты аталған жағымды мағынаның психологиялық
түсініктемесі барлық адам тарапынан бірдей емес. Фрейд пен оның ізін
басушыларға қарағанда өлімнен кейінгі жағдай туралы сенімдер бұл өмірде
бетпе-бет келетін мазасыздық пен кедергілер алдында көңіліне жұбаныш ету
мақсатында адамның қиялынан туған туынды болып табылады. Ал енді бірі бұдан
да тереңде отырып, діни ұстанымдардың өзегінде ең айқын мотив өлімнен қорқу
екендігін қуаттады. Дінді өлім қорқынышынан туындағанын қуаттағандарға
қарсы Юнг пен оның жолын қуушылар өлімнен кейінгі өмірге сенудің адамның
табиғи қажеттілігін өтеуге бағытталған әрекет екендігін алға тартты. Осы
көзқарасты қуаттайтындарға қарағанда өлімнен кейін қайта тірілуді және
мәңгілік өмірдің бар екендігін хабарлайтын діннің ең басты функцияларының
бірі – сенушілерді өлім қорқынышынан арылтып, мәңгілік болу сезімін
қамтамасыз ету.
Өлім, өлімсіздікті аңсау, мәңгілік болу сезімі мен діндарлық қатынасын
зерттейтін көптеген зерттеулер жасалынған. Осы зерттеулердің нәтижесін
сұрыптаған кезде оның біріне қарағанда аталған өзгерістермен діндарлық
арасында жағымсыз байланыс бар, яғни, өлімнен қорқу адамды діннен
алыстатады. Адамдар мәңгілік болу сезімін діннен тысқары басқа
тәжірибелермен қанағаттандырады. Ал енді бір зерттеушілерге қарағанда өлім
қорқынышы, мәңгілік болу сезімі мен діндарлық арасында мағыналы бір
байланыс жоқ. Әсіресе, Батыста жасалған зерттеулер өлім қорқынышы мен
мәңгілік болу сезімі кейбір тұлғалардың діни сезімін қанағаттыра
алмағандығын көрсеткен. Ең қызық болған жері құдайдың бар екендігіне
сенетін кейбір діндарлардың қайта тірілу, есепке тартылу, тозақта жазалану
сияқты кейбір діни сенімдерге күмәнмен қарайтыны немесе жоққа шығаратындығы
белгілі болған. Ал келесі бір зерттеулерге қарағанда өзгерістер мен
діндарлық арасында жағымды байланыс бар, яғни өлім қорқынышы мен мәңгілік
болу сезімі адамды дінге жақындатады.
Кедергі, шарасыздық және дін. Адамның бір қажеттілігін, қалауын немесе
тілегін қанағаттандыру мақсатында әрекетке көшкен кезде, өз жан дүниесінен
немесе сыртқы күштен бастау алатын әртүрлі себептерге байланысты мақсатына
жете алмауы кедергі деп аталады. Кедергіге тап болған шақта адамда
қарбаластық артады, ашу, қорқыныш, қайғы, мазасыздық және шарасыздық
сезімі пайда болады. Кедергіге тап болған индивид жан дүниесіндегі қиын
жағдайдан құтылу үшін одан шығатын шешімдер мен жан қанағаттандыратын
жолдар іздестіреді. Адамның қолынан келмейтін кедергілер алдында әсіресе,
діни сенім мен құндылықтар кемшіліктің орнын толтыратын функциялар
атқарады.
Дін психологтарының көпшілігі дерлік адамның әл-қауқары жетпейтін қиын
жағдайлар алдында діни сенімдер мен құндылықтардың тіректі, күш-қайратты
және сенімділікті қамтамасыз ететін бастау екендігін мойындаған. Бірақ,
З.Фрейд пен К.Маркс сияқты дінге қарсы ойшылдар индивидтің діндарлығын
шарасыздық жағдайлармен байланыстырады. Олардың пікірі бойынша дін
сандырақтаған адамдық қалаудан, негізі жоқ, ақиқаттан алыс қиялдан тұрады.
Олардың көзқарасы бойынша діни ұстанымдар мен әрекеттер әлсіздік пен
қанағатсыздықтан туындаған психологиялық ауру.
Адам қолынан келмейтін мазасыздықтардан, қасіреттерден, шығындардан аман
сақтайтын құтқарушыға ғибадаттар арқылы көмек сұрайтындығын тарих бойындағы
индивидтік және қоғамдық тәжірибелер көрсеткен. Өмірді жоғары деңгейде
жүйелейтін және өз бақылауына алатын, адамның қолынан келмейтінді шешетін
ұлы және күшті болмыстар жайлы мәлімет тек діндерде ғана орын алатындығы
белгілі. Осыған байланысты адамның дінге бет бұратындығы табиғи. Адамның
дінге осы себепке байланысты бет бұратынын зерттеушілердің ешбірі теріске
шығармаған. Ал негізгі тартыстар осы бет бұрысты туындататын ішкі және
әлеуметтік себептерге шоғырланған.
Кедергі мен шарасыздық сезімдері арқылы адамдарды құдайлық көмекке ұмтылуға
итермелейтін негізгі екі бастауға тоқталуға болады. Оның біріншісі, жер
сілкінісі, су тасқыны, қуаңшылық, індет сияқты адамның күш-қайраты
жетпейтін кедергілер болып табылатын табиғат апаттары. Келесісі,
статусынан, абыройынан, тыныштығынан айрылып қалу, басқа адамдармен
байлынысты қажеттіліктер, жұмыс, кәсіп проблемалары сияқты адамның жеке
өзінің қолынан келмейтін әлеуметтік мұқтаждық.
Түрлі кезеңдерде ғалымдар тарапынан жүзеге асырылған зерттеулер шарасыздық
пен жетімсіздіктің әсіресе, жарлы-жақыбайларды діни әрекетке итермелеп,
діндарлықтың қалыптасуына әсер еткендігін қуаттады. Дін өмірден тысқары
мақсатқа бағыттап, көрген қиыншылықтарының орнын толтыруға, марапаттарға
уәде беріп, кедергіге тап болған адамға тыныштық ұсынады, кемшіліктердің
орнын толтырып, жан тыныштығына қол жеткізеді. Зерттеушілердің пікіріне
қарағанда адамдар кенеттен келген апаттарға, соғыс, індет және өлім
қауіптеріне тап болған кезде, дұғаға, ғибадатқа ерекше мән береді.
Мұндай әрекет әлеуметтік жетімсіздік алдында да жүзеге асады. Өмір сүрып
жатқан қоғам ішінде индивидтік тұлғасына қауіп төндіретін әртүрлі
кедергілермен бетпе-бет келгендер, экономикалық, әлеуметтік статусынан
айрылғандар өздерін қоғамнан шеттетілген адам ретінде сезінеді және олар
әлеуметтік көмек алатын мақсаттарға жүгінетіндігі де табиғи. Осы кезде
әсіресе, діни топтар, жамағаттар мен тариқаттар бауырмалдық, көңіл
жұматушылық әрекеттерімен әлеуметтік тірек іздеген әлгі адамдар үшін
таптырмайтын орта болып табылады. Діни топтар қолдарындағы материалдық және
рухани мүмкіндіктерімен бір жағынан қоғамда әділетсіздікке ұшыраған
адамдарға көмек қолын созса, келесі жағынан, оларға жоғалтқан статусын,
қатынас сезімін, әлеуметтік тұлғасын қайта қалпына келтіруге көмектеседі.
Осылай әлгі адамның діндарлық тұлғасы қалыптасады.
Жоғарыда орын алғандардан басқа, шарасыздықтан бастау алатын діни бетбұрыс
діндарлық тұлғаның қалыптасуына кепілдік бере алмайды. Себебі оның жағдайы
қалыпқа келген кезде адамдардың көпшілігі бұрынғы діннен тыс әдеттеріне
қайта басатындығы айқындалған. Тіпті кейбірі осы кездерде діни сенімдері
мен құндылықтарына мүлдем қайшы бұрынғысынан бетер бұзақы, реакцияшыл
ұстанымды дамытады немесе үміттерін толықтай жоғалтып, үлкен рухани
күйреуге тап болады және жағымды дамулардан қашық қалады.
Түсіну, білімдік (танымдық) қанағат және дін. Адам түйсіну, ойлау,
түсіндіру, жоспарлау сияқты өзге жандыларда кездеспейтін ерекше саналық
кезеңдерге ие. Иелік еткен ерекше саналық артықшылығымен адам сүріп жатқан
өмірі мен әлемді, бетпе-бет келген әрбір оқиғаны өзі қанағаттанатын
дәрежеде түсінуге және түсініктеме жасауға талпынады. Бұл – негізгі
қажеттілік ретіндегі саналық құрылымның ең маңызды ерекшелігі. Анығырақ
айтар болсақ, адам ақылы бостық пен күңгірттікті қабылдамайды, керісінше
сананы қанағаттандыруға талпынады. Адам санасында қалыптастырған саналық
естеліктері арқылы өміріне мән кіргізеді. Жағдайлар мен оқиғалар алдындағы
орнын белгілейді, өзімен және өзінен басқасымен байланысын ретке келтіреді.
Қаншалықты ерекшелікке ие болса да адам ақылы санасына енген сұрақтардың
барлығына жауап табу, түсіндіру, мәнін ашу қабілетіне ие емес. Ең ақылды
адамдардың ережеден тыс зерттеулері де ой-саналарын белгілі бір шеңберде
ғана дамыта алады. Адам санасындағы шектеу, саналық кемістік адамды өзінен
тысқары бастаулардан сұрақтарына жауап іздеуге итермелейді. Ізденістерінің
біршамасына білім мен идеология жауап бере алады. Алайда, адамның санасының
жемісі болып табылатын таным қайнарлары өзінің шектеулеріне байланысты
білімділік қанағатын қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан, әсіресе, бейсаналық
діни-метафизикалық тақырыптарда білімнің және адам санасының жемісі болып
табылатын түсініктемер қауқарсыз. Міне, бейсаналық метафизикалық алаң –
діннің жауап бере алатын тақырыптары болып табылады. Адам тек дінге ғана
жүгіне отырып, санасындағы басқа білім салалары толтыруға қауқарсыз бос
жерлерді толтыра алады және рухын өз деңгейінде қанағаттандырады. Сенімдер
мен ұстанымдарға жасалған зерттеулер діни сенімнің көбінесе танымдық
қажеттіліктерді қанағаттандырғанын, үйлесімді, түсінікті сипаттамалар
ұсынатынын ортаға қойған. Жарайды, дін адамның танымдық әлеміне қандай
қасиеттерімен өзін ұсына алады екен?
Ең алдымен дін адамның сүрген өмірі ішінде өзіне лайықты орынға жайғастыру
мүмкіндігін беретін арнайы кезең дайындайды. Осы дайындықта ол алдымен
өмірде бар ақиқаттарға түсініктеме жасайды, одан соң адамды осы ақиқатқа
лайықты жерге орналастырады. Одан соң адамға дін қалай өмір сүру қажет
екендігіне жолбасшылық ұсынады. Осы кезде дін бір жағынан әсіресе танымдық
алаңға енген мәліметтерді түсінікті біртұтас формада реттеуші функциясымен,
келесі жағынан сананың өз қабілетімен түсіне алмайтын метафизикалық
сұрақтарға түсініктеме жасау жағынан үлкен рөл атқарады. Кейбір дін
психологтары діни сенімдерге индивидтердің әлеуметтік шарттармен үндесу,
оқиғаларды түсіндіру үшін жүгінген танымдық категориялар ретінде анықтама
жасайды. Дін саналық элементтерге талдаулар жасау, оларды біліктіру,
үнтестіру қызметін атқаратыны тәрізді адам санасындағы қайшылықтарға, шым-
шытықтарға және белгісіздіктерге шешім жасайды.
Кәмелет жасына келгендерге жасалған зерттеулерде олардың дінге бет
бұрыстарындағы саналық факторларына мән беріледі. Жастардың дінге бет
бұруларында адам ақылы жетпейтін тақырыптар төңірегінде діннің анық және
ашық түсініктемелер ұсынуы, өмірдің мақсаты мен индивидтердің жеке
проблемаларына бағытталған қанағаттандыратын шешімдер ортаға қоюы
байқалған.
Қорытындылай келе саналық алаңға кіретін барлық мәліметтерді адам ақылы
тұжырымдайды. Бірақ, олардың барлығының өз деңгейінде мәнін ашып бере
алмайды. Саналық мәліметтер оған тек шектеулі түрде ғана өз үлесін қоса
алады. Қаншалықты дамытылғанымен білімнің жауап бере алмайтындықтан, діннің
түсіндіретін көптеген тақырыптары бар. Осыған орай, діннің көмегімен ғана
сананың түсініктеме жасайтын негізгі мәселелерін бес бөлімге бөлуге болады.
1. Әлемнің жаратылысы, өмірдің мәні мен мақсаты сияқты логикалық шешімі жоқ
сүрақтар;
2. Жан ауыртатын әрекеттер, табиғи апаттар, өлім сияқты үрейлі де жағымсыз
оқиғалар;
3. Әділетсіздік, сәтсіздік, кедейлік сияқты индивидтік немесе қоғамдық
кедергілер мен кемшіліктер типтері;
4. Сана, жаратушылық, эстетикалық және мистикалық тәжірибелер тәрізді
білімнің әлі түсіндіре алмайтын табиғи кезеңдер;
5. Саналық деңгейде қарастырылатын жеке проблемалар мен өмір философиясы.
Кінәлілік, күнәлілік сезімі және дін. Әрбір адам жүйелі және тыныш өмір
сүру үшін өзімен және басқаларымен болатын қатынастарында белгілі
қағидаларға бой ұсыну қажет екендігін біледі. Бұл қағидаларды индивид дүние
есігін ашқан кезде мәдениеттің бір ерекшелігі ретінде жанұясында және
ортасында тани бастайды. Уақыт өте келе әлгі қағидалар қоғамда өзіндік орын
алған кезде, индивидтер оларды жан дүниесіне орналастырып, моральдық
құндылықтар ретінде өз иелігіне алады. Осылай индивид әрекеттерін аталған
құндылықтар елегінен өткізіп жоспарлайды және жүзеге асырады. Дін – ортаға
қойған үндестік ішіндегі құндылықтар жүйесімен индивид пен қоғам өмірін
реттейтін ең қуатты әлеуметтік институт. Діндегі сенім негіздерінің
моральдық принциптермен жақын байланысы бар. Осыған орай, дін жолымен
жүретіндер барлық іс-амалдарында иман мен моральды бірге, біртұтас
қолданысқа енгізеді.
Дін моральдық құндылықтарға ерекше мән береді және өзі сияқты дін жолында
жүргендердің осы құндылық қағидаларын орындауын қалайды. Әрекеттерін
бағалаған кезде жақсы және жаман терминдерімен қатар, сауап және
күнә ұғымдарын да қолдана отырып, діни түсінік қалыптастырады. Діни әрбір
әмірлер мен кеңестерде моральдық принциптерге ұмтылуды ұсынса, әрбір тиым
мен ескертудің өзегінде мінетті түрде моральдық принципті қорғау басты
мәселе болып табылады. Осындай қағидалары арқылы дін моральдық принциптерге
бой ұсынғандарды бұл дүние мен о дүниеге қатысты уәделер беріп, бой
ұсынбағандарға жазамен ескерту жасайды. Діни сенімдер моральдық
құндылықтарды қуаттап, жақсы мен сауапқа ұмтылыс ішінде болғандар табиғи
түрде дінге бет бұрады.
Қылмыстылық сезімі - адам жаратылысын мотивациялайтын әлемдік деңгейдегі
қасиеттердің бірі. Психоаналитиктердің арнайы екпін бергені тәрізді оның
негізі балалық кезеңі ата-ана және бала қатынасынан басталады. Бірақ, бұл
сезім өмірде үнемі кездесіп отыратын оқиға ретінде өмірдің барлық
кезеңдерінде жүзеге асырылған қылмыстармен байланысты түрде пайда болып
отыра береді. Кінәлілік сезімінің бастауы қоғамда қылмыс немесе тиым
салынған әрекеттер ретінде қабылданатын әрекеттерге қарай өзгеріп отырады.
Сонымен қатар, кең таралған көзқарасқа қарағанда негізгі бастаулардың бірі
– жыныстық инстикттің дүниеге әкелетін моральдық мәселелер, одан соң
келесісі эгоизм мен альтруизм арасында туындайтын қайшылықтар. Яғни, өзінің
адамдық қалаулары мен өзі өмір сүріп жатқан мәдениеттің тілектері
арасындағы таңдау қайшылығы.
Ар-ождан – қоғамның қабылдаған құралдарының адамдағы өкілі. Ар-ождан
бастапқыда ата-ананың, кейінірек, қоғамның жақсы-жаман, дұрыс-қате, көркем-
ұсқынсыз тәрізді негізгі қағидаларды жан дүниеге орналастырумен
қалыптасады. Жағдайға қарай ол қатаң болатыны тәрізді жұмсақ та болуы
мүмкін. Басқаша айтар болсақ, ождан индивидтің көрсеткен әрекеттерінде
қоғамның құндылықтарына бой ұсынғандығын немесе бой ұсынбағандығын
бақылайтын ішкі билік болып табылады. Индивид қылмыс істеген кезде ождан
қылмыскердің жүзеге асырған қылмысының жобамен нәтижелеріне қарай
пайымдайды және үкім шығарады. Бұл үкім индивидте мазасыздық пен шиеленіске
жол ашады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
діни дәстүрдің және мәдениеттің ішінде орын алады. Ол өмірінде неше түрлі
діни сөздерді, ұғымдарды, діни заттар мен орындарды кездестіреді, діндар
адамдармен кездеседі, олармен байланысқа да түседі. Тіпті әлгі адам дін
жайлы жанұясынан, ортасынан әртүрлі деңгейдегі мәліметтер алады, діни
рәсімді орындап жатқан адамдарды көреді, тіпті кейде оның өзі де осы
рәсімдерге қатысып жатады. Соңында ойындағы сұрақтарды сұрастырып,
зерттеулер жасап, діни терминдер мен ұғымдарды өмірінде қолдана бастайды.
Осылай діндарлық деген өмір-салт пайда бола, жүзеге аса бастайды. Демек,
діндарлық – белгілі бір дін сенімдері мен ілімдерінің белгілі бір уақыт
пен шарттарда белгілі бір адам, топ немесе қоғам тарапынан орындалуы болып
табылады. Діндарлық – адамның қабылдаған белгілі бір дінге тән сенімдермен
және құндылықтармен байланыс құру, белсенділік көрсету жүйесі және
индивидтік немесе топтық деңгейде осылардың орындалу формаларын қамтитын
ұғым. Діндарлық – адамның немесе топтың күнделікті өмірінде діннің маңызын
паш ететін, дінге сену, оның жолымен жүру деңгейін көрсететін ұғым. Демек,
діндарлықты – діннің өмір сүруі, діннің өмір тіршілігіне енгізіп, іс
жүзінде жүзеге асу формасы деуге болады.
Адамдар діндеріне әртүрлі деңгейде қолданады немесе діннің түрлі-түрлі
элементтерінен өздеріне дін түсінігін қалыптастырады. Міне, аталған діни
меңгеру мен олардың әсері артында орын алатын оң немесе теріс психологиялық
элементтер қабыланған кезде, оларға психологиялық психологиялық тұжырымдар
жасалады.
Діндарлық өлшемдері. Әлемдегі әртүрлі діндерге сенетін адамдар мен
топтардың өмірлері зерделенген кезде, діндарлықтың бірнеше салаларда
байқалғандығы анықталды. Әртүрлі дін иелерінің осы саладағы діндарлық
тұрмыс-тіршілігі тұрғысынан ортақ ерекшелікке ие екендігін қуаттауға
болады. Аталған ортақ ерекшелік тіршілікте қолданылатын діндарлықтың
өлшемдерінде айқындалады. Бір адамның немесе топтың қалай діндар
болғандығы, осы өлшемдер аясында зерттеуге, анықтауға нысана бола алады.
Дін психологтарды діндарлықты зерттеу үшін ғылыми ақиқат шеңберлері мен
анықтамаларын жасау қажеттігін сезінді. Алғашқы кезеңдер ғибадаттарды
орындау сияқты бір өлшемді ұстаным уақыт өте келе өз орын көп өлшемді
ұстаныымдарға қалдырды. Діндарлықты көп өлшемді типте анықтау және зерделеу
кейбір ғалымдар тарапынан әртүрлі деңгейде жүзеге асырылды. Осылардың
арасында Ч. Глок пен Р.
Старктың бірлесе және Р.Старктың өз бетінше жасаған зерттеулері нәтижесінде
ортаға қойған діндарлықтың бес өлшемді анықтамасы кең таралған.
Зерттеушілер арасында көбінесе осы бес өлшем аясында қарастырылып келеді.
Идеологиялық (сенімдік) өлшем. Бүкіл діндердің өзегін оның сенімдері
құрайды. Осы сенімдерінің мазмұны мен мәні діндерге немесе белгілі бір
діннің конфессиялары мен ағымдарына қарай ішінара айырмашылықтар болса да
сенімдер бүкіл дәстүрлерінің өзегін құрайды. Индивидтің бір дінді қабылдауы
алдымен оның сенім негіздерін мойындаумен басталады. Табиғаттан тыс,
қасиетті болмыс немесе құдай сенімі барлық құдайлық діндерде орын алады.
Діндар адамдар сенген діні аясында бір құдай сенімі мен өз дағдысы
негізінде құдай түсінігін дамытады.
Кейбір діни сенімдер әлгі діннің ерекшелігін айқындаушы қызметін атқарады.
Ол сол діннің басқа ілімдері мен түсініктеріне дереккөз, іргетас болып
табылады. Мысалы, таухид сенімі исламның, үштік сенімі мен ілімі
христиандықтың ерекшелігін құрайды. Мұсылман индивид Алланың бір екендігі,
ешнәрсеге ұқсамайтындығы түсінігі арқылы діни дүниетанымын қалыптастырады.
Ал христиандықтың сенім әлемі әке, оның ұлы және қасиетті рух үштігі
құраған құдайлық түсінікпен ерекшеленді. Сенімнің бар немесе жоқ болуымен
қатар, оның қуат дәрежесіне қарай адамдар арасында айырмашылықтар
туындайтыны белгілі. Сондай-ақ діни сенімдердің ақыл-ой бағытын
қалыптастырушы және дүниетанымға дереккөз болып табылу функциясын да
назардан тыс қалдырмаған жөн.
Ғұрыптық өлшем. Әрбір діни дәстүр өз шеңберінде әрекеттерге, әсерлерге орын
береді. Дұға жасау, намаз оқу, ораза ұстау, құрбандық шалу, қасиетті
кітапты оқу, тағы басқа рәсімдер тәрізді әртүрлі формаларда көрініс табатын
діни ғибадаттар мен рәсімдер діни өмірдің негізгі элементтері болып
табылады. Бір діннің рәсімдерін орындайтын, оның сенімдер жүйесіне сенетін
діндар адамның орындауы тиіс тапсырмалары мен міндеттері бар. Бұлар –
сенетін құдайлық және қасиетті болмысқа бой ұсынуды символдайтын және
онымен тығыз байланысқа, оған жақын болуға, оның ризалығын алып, ашуынан
сақтануға мүмкіндік беретін әрекеттер. Діннің белгілеген ғибадат
міндеттерін орындаудағы талпыныс әлгі адамның шынайы діндарлығының және
сенімдерін қабылдаудағы шынайылығының көрсеткіші ретінде қабылданады.
Сенетін адамдардың ұстанған дінінің ғибадат құралдарын орындау деңгейі
әртүрлі болып келеді. Сондай-ақ, бір ғибадатты орындаудағы оған қатысқан
адамдардың берген маңызы мен түсінігі де алуан түрлі болып келеді.
Діндарлықты зерттеуде осы екі жағдайды естен шығармаған жөн.
Тәжірибе (интуциялық) өлшемі. Әрбір дін иесі сенетін ұлы құдайын іштей
сезінеді және осы сезімді біледі. Құдаймен қатысқа түскен иманды адамда осы
қатынаспен байланысты сезімдері, интуициялары, түйсіктері бар. Діни
тәжірибе деп аталатын аталған тікелей тіршілікті әртүрлі типтері белгілі.
Кейбір діни дәстүрлер аталған жан дүниелік тәжірибеге үлкен маңыз берсе,
енді бірі көбінесе діни ғибадат пен моральдық құндылықтарды алдыңғы қатарға
қояды. Жалпы алғанда діндарлықтың мистикалық-сопылық түсініктемелері мен
қолданыстары діни тәжірибенің қатаң орындалуын мақсат етеді және осыны
жүзеге асыратын арнайы техникаларға жүгінеді. Осыған орай, діни сезімнің ең
ауқымды мысалдарын сопылық салада кездестіруге болады.
Негізінде діни сезім діндарлықтың өзге өлшемдері арасында имманентті түрде
орын алады. Осыған орай, осы өлшемнің зерттелуі діндарлықтың әрбір
өлшемімен байланысты түрде жүзеге асады. Өзге өлшемдер назарға алынбастан,
дін сенім мен тәжірибе толықтай ашылмайтыны тәрізді діни тәжірибені негізге
алмай, діндарлықтың басқа өлшемдері түсінікті болмайды.
Саналық (танымдық) өлшем. Әрбір дінге сенушілер белгілі бір мөлшерде өзінің
дінінің негізгі сенімдері мен құндылықтары жайлы мәліметі бар. Діни
сенімдер, ғибадаттар, құндылықтар, ұғымдар, дәстүрлер, құралдар, тарихи
оқиғалар т.б. тақырыптарда алған мәліметтер адамнан адамға, топтан топқа
әртүрлі деңгейлерде орын алса да ол діндарлықтың бөлінбейтін сипаты болып
табылады.
Діндарлық тұрмыс-тіршілікте білімділік өлшемнің басқа өлшемдермен қатынасы
мен ықпалдастығы аса маңызды. Діни білімнің әсіресе сеніммен тығыз
байланысы бар. Діни білім сенімнің құндылығын арттырады. Сенімі болмаған
адамның білімі қаншалықты терең болса да ол діндарлығының көрсеткіші бола
алмайды. Діни білімнің деңгейімен қатар дінді үйренуге талпыныс, діни
білімді бағалау деңгейі мен дінді үйренуге бөлінген уақыт адамның діндарлық
белгісі ретінде қабылданады.
Әсерлік өлшемі. Діндарлық тұрмыс-тіршілік индивид пен топтың діни өмірін
дамытады және өмірдің барлық салаларында біршама әсерлерді дүниеге әкеледі.
Күнделікті тамақтану әдеттерінен бастап, әдептілік қағидаларына, индивидтің
моральдық ұстаным мен әрекеттерден бастап, әлеуметтік қатынастарға дейін
діннің өзіндік әсері бар. Діндарлық тұрмыс-тіршілік тән және жан
саулығымен, адамдық қасиетпен, моральдық, әрекеттік дамумен, мендік
түйсікпен, қоғамдық құндылықтармен, дүниетаныммен, өмір сүру формаларымен
тығыз байланысты. Осыларды жекелеп зерделеу діни әсерлердің қырлары мен
деңгейлерін анықтауға мүмкіндік жасайды.
Діндарлық бейімділіктер. Адамдардың өздерін дінге арнау деңгейлері діни
өмірдегі мән беру мен шынайылық алуан түрлі деңгейде болады. Бірақ, бұдан
да маңыздысы – дінінің ұсынған қажет нәрселерін орындаудағы ниет пен
көзделген мақсат. Діни ниеттің шынайы, адал болатыны тәрізді, діннен
тысқары басқа мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған болуы да мүмкін.
Діндарлықтағы түрлі бейімділіктерді алғаш Г.В.Олпорт тарапынан екі негізгі
типте қарастырылған. Онда діндарлық тіршіліктегі шынайылық пен адалдық
деңгейлеріне негізделген бейімділіктер діндарлықтың сыртқы бағдары
(ориентация) және діндарлықтың іштей бағдары деп аталады. Бүгінгі күнгі
дін психологтарының зерттеулерінде көп жүгінетін діндарлық өлшемі осы
айырымды негізге алады.
Рухани өмір
Мекемелік-дәстүрлік және индивидтік діндарлық. Батыс христиан қоғамдарында
діндарлық дәстүрлі типіне қарай мекемелік ерекшелікке ие. Басқаша айтар
болсақ, олар тек белгілі бір шіркеудің мүшесі ретінде оның жолбасшылығымен
азаматтар өз діндерін ұстанып келеді. Ал индивидтің діни сенімі тек жалпы
діннің қуаттауымен заңдастырылады. Бірақ бұл соңғы уақытта кейбір
өзгерістерге тап болды да діни ұйымдардан тыс олардан тәуелсіз индивидтік
жаңа діндарлық дами бастады. Соңғы 40 жылдың ішінде мекемеленген дін өз
маңызын жоғалтып, өзгеріске ұшырап жатқан діни түсінікке тосқауыл қоюмен
айналысып келеді. Сондай-ақ уақыт ішінде негізгі діни ұйымдар кері кетіп
жатыр, оның есесіне рухани өмір этикеті астында діни сенімнің жаңа
формалары даму үстінде. Жаңа діндер, жаңа діни секталар деп аталатын
аталған діндарлық типтері дәстүрлі діни ұйымдарға баламалы ұстанымдар
ретінде көрініс беру үстінде. Осылайша Батыс діни мәдениетінде
индивидтелген дәстүр дәстүрлі діни ұйымдардан тысқары жаңа рухани практика
автомияланған, индивидтелген діни тәжірибе ретінде дамып жатыр.
Аталған әрекеттердің теологиялық немесе әлеуметтік негізі болса да догмадан
еркіндікке шығу, табиғилану деп қуатталады және аталған әрекеттер
мәдениеттер синтезінің жемісі ретінде сипатталады. Кейбір адамдар
дәстүрленген діннің ескіргендігін алға тартып, басқа діни, рухани
уағыздарға сеніп, сол жолды таңдаған.
Ислам әлемінде мұндай діндарлық түсінік пен осыған ұқсас даму маңызды
проблема болып табылмайды. Бірақ, дәстүрлі діни түсінік пен мазхабтан
кейбір ерекшеліктері бар діндарлықтың индивидтік формаларын кездестіруге
болады. Негізінде ислам дәстүрінде діндарлықтың қоғамдық деңгейімен қатар
индивидтік деңгейі де қарастырылған.
Дін және рухани өмір. Зерттеушілер ұйымға айналған, әлеуметтік, дәстүрлі
діни сенімдер мен практикаларды индивидтік, жоғары, бір-бірімен қатынас
ішіндегі прициптерге ие руханилықтан бөліп қарастырады. Рухани өмір
көбінесе индивидтік тәжірибе ретінде сипатталады және ол индивидтік
жоғарылық, бейсаналық интуиция мен мәнділік деп анықтама жасалады. Рухани
өмір термині кемелденген формадағы өмірдің жоғары деңгейін білдіреді.
Осыған қарағанда рухани өмір ауқымды және мәңгілік қасиетке ие. Рухани
өмірге адамның өз жан дүниесі ерекшеліктері маңызды орынды иеленеді. Осы
ерекшеліктер пайымдау жасамастан, өзгертпестен дамытуды, адамның өзін-өзі
жетілдіруді талап етеді. Оған сыртқы күштің ешбір ықпалы жүрмейді. Ол өз
жан дүниесіндегі рухани өмірді жоғары құндылық ретінде қабылдайды және
рухани өмір ерекшелігіне қарай танымын тереңдетеді.
Дін өзінің қатаңдылығымен немесе адам қабілетін шектеумен яки оған тосқауыл
болумен қуатталатын формальдік символға ғана мән беретін діни ұйымдармен
түсіндірілді. Ал руханилық өмірдің мәні, тұтастық, өзге индивидтермен
қатынастары және ақиқат, индивидтің өз жан дүниесінің өлшемі тәрізді барлық
деңгейде адамдардың қол жеткізуі тиіс мақсат түрлерін ұсынады. Осыған
қарағанда руханилық дін түсінігінен бөлек ұғым болып табылады. Олай болса,
сыртқы бағдарлы, мекемеленген дін индивидтік, өзара қатынасқа негізделген
руханилыққа қайшы келеді. Қатаң талаптарымен догмаланған дін функционалдық
руханилыққа теріс келеді. Дін жағымсыз ретінде түсіндірілсе, руханилық
жағымдылығымен танылады. Қорытындылай келе діндарлық адам қабілеттеріне
ұйымдық тосқауыл, шектеуші сенім ретінде төмендетілген кезде, руханилық
жоғары адамдық қабілеттер мен өмірдің жоғары деңгейін абстракциялаушы
ретінде қуатталады.
Ал кейбір зерттеушілер руханилықты қасиеттілікті іздеу талпынысы ретінде
қуаттайды. Осы мағынада қарастырылса, руханилық діннің жүрегі және мәні
болып табылады. Руханилық индивидтердің өмірлерін қасиеттілерге жетелеу,
өмірлерінде қасиеттіні табу және қорғау талпыныстары аясында адамдардың
кіретін бірнеше жолдарға ие. Негізінде дін қасиетті және қасиетті емес
объекттердің мәнін зерделеуді қамтиды. Ал руханилық арнайы және тікелей
қасиеттіні зерделеуге жұмылдырылған. Дінмен қатар руханилық та индивидтік
немесе мекемелік, дәстүрлі немесе дәстүрлі емес, пайдалы және зиянды
формаларға ене береді.
Демек, діни және рухани өмір тәжірибесінің өзегі – қасиеттілік. Дін мен
рухани өмір зерттеулерінің басқа зерттеулерден айырмашылығы да осында
жатыр. Тіпті, рухани өмір діннің өзегін, маңызды функциясын құрайды. Осыған
орай рухани өмір мен діндарлық көбінесе бірге дүниеге келеді. Бір адам
немесе белгілі бір топ қуат алған бірнеше рухани жолдар мен мақсаттар
аясында руханилықпен айналысқандықтан, рухани өмір діндарлық тұрмыс-
тіршілікке негіз бола алады. Рухани өмір дін аясында пайда болуы мүмкін
және көбінесе осы жолмен қалыптасады. Дәл сол сияқты рухани өмір адамдардың
діндар болуына және қалыптаса бастаған діннің өкілі болуына жол ашуы да
мүмкін
ДІНДАРЛЫҚТЫҢ БАСТАУЛАРЫ (ҚАЙНАРЛАРЫ)
Діндарлықтың биологиялық бастаулары
Адамды бір сенім жолымен жүруге жетелейтін оның жаратылысында бір
икемділіктің бар немесе жоқ екендігі проблемасы ғылым иелері мен дін
адамдарынының назарынан үнемі тыс қалған емес. Әсіресе, сенімнің
қажеттілігі, діни қабілет, діни бейімділік, тіпті, діни тұқым қуалаушылық
тәрізді дүние есігін ашқан адамды дінге бейімдейтін біршама психологиялық
факторлардың болуы мүмкін екендігі турасында дін психологтары арасында
көзқарастар бар. Алайда, аталған тұқым қуалаушылық биологиялық жолмен
болатындығы идеясы жаңа, соңғы жылдары жасалған кейбір зерттеулердің жемісі
ретінде тартыс алаңында өз орнын алады.
Нейробиология және дін. Нейробиология – жүйке (нерв) жүйесі биологиясы. Ол
жүйке жүйесінің және осы жүйенің өзегін құрайтын мидың құрылымымен,
функцияларымен, дамуымен, генетикасымен және ауруларымен айналысады.
Нейробиологиялық ұстанымды қуаттайтындардың пікіріне қарағанда адам
әрекеттерінің негізі – биологиялық. Бүкіл психологиялық оқиғалардың мида
және жүйке жүйесінде эквиваленті бар. Бұл ұстаным барлық іс-әрекеттерді
денеде, әсіресе, ми мен жүйке жүйесінің ішінде қалыптасатын электрлік,
химиялық заңдылықтармен байланыстырылады.
Соңғы жылдары неврология саласында жасалған зерттеулер адам әрекеттерінің,
сезімдерінің, ұстанымдары мен сенімдерінің мидағы баламасын табу
тақырыбында мейлінше ілгеріледі. Дамытылған ми көрінісі (томографиясы)
әдісі аясында адамдардың жағымды немесе жағымсыз сезімдерде болғанда мидың
қай бөлімі белсенділік көрсететіндігі анықталды. Осы дәйектемелерге
қарағанда діни және мистикалық тәжірибе жүзеге асырылған кездерде әсіресе
мидың белгілі аймақтарында белсенділік артады. Мидың бір бөліміне нұқсандық
келген адамдардың діни тұрмыс-тіршіліктерінде орын алған өзгеріс
зерттеушілердің ерекше назарын аударды және жасалған зерттеулерде маңызды
жаңалықтар ашылды. Осы зерттеулер нәтижесінде жаңа бір ұстаным ретінде
невротеология дүниеге келді. Невротеологияның зерттеу алаңы – діни және
мистикалық тұрмыс-тіршіліктің биологиялық негізі.
Жүзеге асырылған бірнеше зерттеулерде жүйке жүйесі, жүйке хабарламалары
(сообшение нерва) және ми химиясы мен діни, моральдық сынақтар арасында
байланыстар зерттелді. Осы зерттеулер нәтижесінде маңызды жаңалықтарға қол
жеткізілді. 1990 жылы алғаш болып нейропсихолог М. Персингер, одан соң 1997
жылы невролог В.С. Рамачандран мен оның командасы адам миында
жаратылысынан бар екендігі алға тартылған құдай нүктесі бойынша
зерттеулер жасады. Аталған рухани орталық мидың шеке лобтарындағы жүйкелік
байланыстары арасында орналасқан. Ми көрінісін анықтау әдісі қолданыла
отырып, жасалған талдауларға қарағанда сынақтар рухани немесе діни
тақырыптармен байланысты әңгіме қозғалған сайын аталған жүйке алаңдары
айқындала берген. Зерттеулерге қарағанда батыстықтар құдай туралы
әңгімелеген кезде, буддистер мен өзге дін өкілдері маңызды саналатын діни
символдармен бетпе-бет келген кезде ол реакция берген.
Зерттеулерінде БФЭКТ (Бірфотонды эмиссиялық компьютерлік томография,
БФЭКТ\Однофотонная эмиссионная компьютерная томография ОФЭКТ)\ми картасын
сызу әдісін қолданған Э. Ньюберг мидің берік бір бөлігі құдай идеясына тән
екендігін алға тартты. Терең трансқа кірген кезде, тибеттік буддистерге
радиоактивтік бояу егілген сынақта мидың белгілі бөліктері өзгеріске
ұшырағандығы байқалған. Э. Ньюбергтің қолданған БФЭКТ әдісі құдай
тәжірибесі жүзеге асып жатқан мидың жанды бейнесін анықтауға бағытталады.
Бұл әдіс мистикалық сынақтар кезінде мидың көрінісін анықтауда қолданылады.
Магнитті-резонанстық томография әдісімен жасалған кейбір зерттеулер
мистикалық тәжірибе кезінде әлеммен бірігу, өзіндік меннің жойылуы сияқты
сәттерде кейбір рухани өзгешеленудің пайда болатынын көрсеткен. Діндар
адамның мистикалық тәжірибесі жүзеге асырған кезде түсірілген магнитті-
резонанстық томография бас сүйектің алдыңғы жағында орын алатын ми
бөлшектерінде елеулі өзгерістер пайда болатындығын байқалған.
Ми мен сенімдер арасындағы қатынас балаларға жасалған зерттеулерде де
зерделенген: балалардың бабай, жын, пері, жалмауыз кемпір сияқты
табиғаттан тыс болмыстарға оңай сенуі алдыңғы ми бөлімінде артық санды
нейронның орын алуына байланысты. Келесі жағынан алдыңғы ми құрылымдарының
(prefrontal korteks) қоғамдық құндылықтарға бой ұсыну, қателіктерді табу
және қағидалармен жүру тәрізді функцияларға жауапты екендігі алға
тартылады. Осы идеяларды ескерер болсақ, діндарлық пен мидың алдыңғы бөлімі
арасында маңызды бір байланыстың бар екендігін қуаттауға болады.
Нейротеология зерттеулері шеке, яғни мидың самай жақтары мен діни сенім
арасындағы мәнді қатынастың бар екендігі идеясын дүниеге әкелді. Әсіресе,
мидың оң жағы мен мистикалық тәжірибелер арасында бір байналыстың болуы
мүмкін деп топшыланды. Ал өзге бір қатынас мидың үстіңгі жақтың артқы
бөлігінде орын алатын pariental lob-пен орнаған. Мидың бұл бөлімі уақыт пен
кеңістікті игеруге міндеттелген. Мистикалық тәжірибе сәтінде уақыт пен
кеңістікті меңгеру қабілетін жоғалту мидың осы бөлігімен байланысты
екендігі қуатталады. Ми жартысының діни әрекетпен байланысы зерттелгенде
мынандай нәтиже шығарылған: діндарларда байқалатын консервативті ерекшелік
мидың сол жақ жартысымен байланысты болса, мистикалық тәжірибе ерекшелігі
болып табылатын табиғаттан тыс күшке сенім мен тәжірибелер мидың оң жақ
жартысына қатысты.
Ми мен сенім байланысына қатысты ұсынылған концепциялардың бірі – ми маманы
А. Д'Акуили тарапынан дамытылған. Ол мидың алуан түрлі бөлімдерінде дінге
қатысты әртүрлі белсенділіктер орын алатынын алға тартты. Оның пікірі
бойынша мидың бір нүктесі дінде маңызды орынды иеленетін бірлік (уахдат)
идеясын түсінуге негізделген. Ал келесі бір нүктесі құдайдың әлемдегі
жаратылыстарды қалай ретке келтіргендігін білуге бағытталған. Діни
тәжірибелердің бір бөлімі адамның есінен өлгенге дейін өшпейтін деңгейде
әсері бар. Жасалған соңғы зерттеулер осындай тәжірибенің кең түрде орын
алатынын ортаға қояды. Алайда, әлгі діни тәжірибенің көпшілігі көбінесе бұл
өмірмен байланысты екендігі дәлелденді. А. Д'Акуилидің пікірі бойынша осы
тұрғыдан қаралғанда шынайы діндардың өмір сүрген әрбір оқиғаны діни
тәжірибе сияқты түсінділуіне таң қалудың ешбір қажеті жоқ. Өйткені, мидың
құдаймен байланысты бөлімі басқа істермен де айналысады. Мидың күнделікті
тұрмыстағы оқиғалар арасында байланыс құруға тырысқан кезкелген бөлімі кезі
келгенде құдай тақырыбымен де айналыса алады.
Жоғарыда орын алған мәліметтер сеніммен, руханилықпен немесе мистицизммен
ми құрылысы мен жұмысы арасындағы белгілі қатынасты тұспалдаса да олар
тікелей және кесінді қорытынды шығаруға жеткілікті болып табылмайды.
Себебі, бұлар – саны өте аз жаңа зерттеулердің жемісі және әртүрлі
түсініктемелерге жол ашуы мүмкін. Осы тақырыпқа қатысты зерттеулерді
олардың кейбіріне қарай рухани тәжірибелер нәтижесінде мида қалыптасатын
нейрологиялық өзгерістердің ми тарапынан туындағанын қуаттау мүмкін емес.
Милардағы кезеңдердің құдаймен қатынасы толықтай сенімге байланысты тақырып
ретінде қалады. Мидың діни тәжірибе кезінде не істегенін көру арқылы дін
жайлы, әсіресе, құдайдың бар яки жоқ екендігі жайлы нақты мәлімет бере
алмайды. Қағбаның суреті алдындағы діни таңырқау сезімін ояндыру мидағы
оған қатысты бөлімімен байланысты. Мидың осы белгілі бөлімі көздің
көргендеріне түсініктеме жасайды, көрініс пен сезім және ес арасында
байланыс орнатады. Дұға мен медитация кезінде ортаға шығатын көріністер де
аталған мидың белгілі бөлімінде қалыптасады,
Сенім гені және дін. Нейробиологиялық ұстаным бір жағынан адам
психологиясын мидағы кезеңдермен түсіндірсе, келесі жағынан әрекеттердің
тұқым қуалаушылық ерекшеліктер мен генетикалық құрылымдардан туындайтынын
қуаттайды. Генетикалық алаңда ортаға шығатын жаңа дамулар гендердің адамның
индивидтік ерекшеліктеріне, әрекеттеріне және икемділіктеріне, әсерлеріне
қатысты идеялардың алға тартылуына себеп болған. Жаңа бір сала ретінде
әрекет генетикасының мақсаты – генетика мен ортаның адам әрекеттеріндегі
индивидтік өзгерістерге қосатын үлесін түсіну.
Гендер – клетканың хромозомаларында тұрақты орын алатын жандылардың тұқым
қуалаушылық қасиеттеріне ие және уақыты келгенде ортаға шығуын қамтамасыз
ететін тұқым қуалаушылық факторлары. Бұл фактор типке тән қасиеттерді
ұрпақтан ұрпаққа жалғастырады. Гендер шаш пен көз түсінен бастап, қант
диабеті (сусамыр), рак (қатерлі ісік) сияқты ауру түрлерінен, адам ақылына
дейінгі салаларда кездесе беруі мүмкін.
Әлемдік құбылыс ретінде дін әлемнің кез келген жеріндегі қоғамдарда бар
екендігі, оның белгілі бір деңгейде биологиялық фактор бола алатындығы
идеясы ортаға тасталған. Осы себепті соңғы бірнеше жыл төңірегінде адамда
құдай генінің бар екендігіне бағытталған көзқарастар қуатталды. 2004 жылы
осы тақырыппен айналысқандардың бірі – Д.Хамер құдай гені (The God Gene)
атты еңбегінде руханилық генін тапқандығын алға тартты. Хамер руханилықтың
осындай ықпалды және әлемдік күш болуын генетикалық характермен
байланыстырды. Оның пікірі бойынша адамдардың рухани құндылықтарға
бақыттан, денсаулықтан да артық мән берулері руханилықтың гендермен
байланысты екендігін көрсетеді.
Хамер рухани әрекетте генетикалық характер, биологиялық жүйе және сана
арасындағы өзара араласқан модельге мән береді. Ол аталған өзара араласқан
модельдер генетикалық немесе қоршаған орта ерекшеліктерінің руханилыққа
жалғыз өзі ғана әсер етпейтініне де тоқталады. Адамдарды рухани сенімге
бағыттайтын факт – адамдық тәжірибе мен мәдени орта тарапынан құрылған
генетикалық бейімділік. Гендер мидың түрлі қабілеттерімен және сананың
алуан түрлі формаларымен ықпалдасу арқылы рухани тәжірибелердің іргетасын
құрайды. Хамердің сөзіне қарағанда құдай гені – негізінде ұсынылып отырған
теорияның қарапайымдалған түрі. Өйткені руханилық жобамен тек бір генмен
емес, бірнеше генмен байланысты. Осыған орай, адамның діни сенімін құдай
гені деп аталған тек бір генмен түсіндіру дұрыс емес. Қоршаған орта
әсерлерінің де тым болмағанда генетикалық маңызы бар екендігін естен
шығармаған жөн.
Хамердің пікірі бойынша құдай гені – дәстүрлі діни бейімділікпен байланысты
болғаннан қарағанда адамның мистикалық бір күшке сенуімен байланысты рухани
деңгейін айқындайтын биохимиялық шифр. Руханилығы жоғары адамдар өздерінің
шектеуінен тысқары шығып, қасиетті ұлылықпен біріккендігін және әлгі
тұтастықтың бір бөлігі екендігін сезінеді. Осы сезім оларда өмірге деген
оптимистік ұстаным мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Хамер өзін ұлылыққа
көтермелеу мен құдай гені арасында ашық байланыстың бар екендігіне екпін
береді. Оның пікірі бойынша осы тақырыпқа құдай гені атауын беру ғылыми
болмауы мүмкін. Бірақ, адамды жаратушысына бағыттайтын бір функцияның орын
алуына орай тым болмағанда оны құдайды іздеу гені атауын беруге болады.
Генетика мен діндарлық сферасында Л. Кёнигтің зерттеулері діндарлықта
қоршаған орта қатынасына сілтеме жасауы жағынан оған да тоқталып өткен жөн.
Егіздердің қатысуымен жүзеге асырған зерттеуінде Кёниг жаңа мәліметтерге
қол жеткізді. Тапқан жаңалығына сүйене отырып, ол өзге адамдық
ерекшеліктерде орын алғаны тәрізді діндарлықтың да тұқым қуалаушылық
ерекшелікке ие екендігін және даму кезінде пайда болатын өзгерістерге
қарамастан мейлінше тұрақты екендігін дәлелдеген. Ол зерттеулерінде балалық
кезеңдегі қоршаған ортаның баланың діндарлығына әсері жоғары болатынын,
бала өскен сайын аталған әсер төмендейтінін қуаттады.
Қысқаша айтар болсақ, гендердің адамға ықпалы көп екендігіне ешбір күмән
жоқ. Сонымен қатар, молекулалық биология мамандарына қарағанда барлық
нәрсеге жауапты гендер емес. Гендер қоршаған ортамен үнемі ықпалдастық
ішінде болады. Ген мен қоршаған орта арасындағы байланыс өте маңызды орында
тұрады және қоршаған орта дегеніміз – тек бір типтегі оқиға емес.
Зерттеушілер бүгінгі күні ұсынылған сенім гені, құдай гені, құдай нүктесі
т.б. сияқты ми мен генге негізделген діни ойларымен дін мен әрекет қатынасы
тақырыбында жаңа тартыстарға жол ашты. Осы ұстанымдардың алға тартқан
идеялар сенім жағынан жаңа тыртыстар болып табылады. Осыған дейін жасалған
зерттеулер, ұсынылған идеялар толықтай қуатталмаған. Сонымен қатар, діни
өзгерістер немесе дұға, ғибадат, мистикалық тәжірибе т.б. қасиеттіге жетуді
мақсат еткен әрекеттер кезінде әсіресе, мидың белгілі аймақтарында
энергиялық өзгерістердің орын алатыны ғылыми факт екендігі айқын.
Діндарлықтың психологиялық бастаулары
Өмірдің мәні мен маңызын іздеу және дін. Өмірдің мәні мен маңызын іздеу –
ойларды, ұстанымдарды және әрекеттерді айқындайтын маңызды мотивтердің
бірі. Адам баласы өзі сүретін өмірінің мәніне жетуге үнемі талпыныс
үстінде. Осы мақсатқа қол жеткізу жолында тарих бойында адамдар
философияға, өнерге және дінге жүгінген. Осы ізденісте адамның басты
нысанасы өмірдегі орнын жағымды жағымен айқындайтын түпкі мәнге қол жеткізу
және осылай өз болмыс-бітіміне мәнді шырай беру болып табылады.
Өмір дегеніміз не? Оның мәні мен мақсаты бар ма? Адам мен әлем арасындағы
байланыстың төркіні мен негізі не? Өлім дегеніміз не? Өлімнен кейін жағдай
қалай болмақ? Мен кіммін? Неге бармын, қайдан келдім? Қайда барамын? Өмірде
не үшін қайғы-қасірет орын алған? Осы және осыған ұқсас сұрақтар ақиқатты
іздеуге талпыныстың негізгі қадамдары болып табылады.
В.Франкл бүгінгі адамның жан дүниесіндегі басты мәселе өмірінің мәніне
ұмтылыс пен оған деген қажеттілікке қойылған тосқауыл деп біледі.
Логотерапия деп аталатын көзқарас адам жан дүниесін емдеуге бағытталған
бағыт болып есептеледі. Логотерапияның мақсаты – бір жағынан адамның
негізгі қажеттілігі болып табылатын ақиқатқа жету деген тілегін қамтамасыз
ету мақсатымен мәнді өмірді құруға көмектесу болса, келесі жағынан
модернизациялық кезеңде өмір сүріп жатқан адамның шалдыққан науқасы –
мәнсіздіктен құтқару. Логотерапияға қарағанда адамның жаратылысында бар
мәнділікке деген талпыныс қатаң, үрейлі шарттар болса да ұмтылатын бір
құндылыққа, мақсатқа бағыттайды. Бірақ, өмірмәнділікке деген ұмтылысқа
тосқауыл қойылғанда және тосқауыл түйіні шешілмеген кезде адам
мағынасыздыққа душар болады. Жан дүниесіндегі мағынасыздықтан адам тек
мәнділік пен мағынаға деген талпынысты қайтадан жолға қойған кезде ғана
құтыла алады.
Өмірдің мәнін іздеудің адам өміріндегі маңызын айқындау мақсатымен әртүрлі
жерлерде және уақыттарда көптеген зерттеулер жүргізілген. Осы зерттеулер
нәтижесінде адамдардың 80-90%-ының өмірде бір мәнге қол жеткізуге талпыныс
үстінде екендігін көрсеткен.
Өмірдің мәнін іздеуге шыққан адам ең қолайлы шешімге қол жеткізу және тап
болған шарасыздықтан құтылу мақсатында бір шешім іздестіреді. Осы кезде ол
кейде ғылымға, кейде идеологияға, ал енді бір кездерде діннің
жолбасшылығына жүгінеді. Бірақ, ғылым да, идея да, идеология да оны осы
шарасыздықтан құтқарып қанағаттанарлық жол тауып бере алмайды. Себебі,
белгілі идеялар мен идеологиялардың аумағы шектеулі ғана. Оның есесіне
діннің адам санасы мен жан дүниесіне тауып берері мол. Мағынасыздықтан
құтылу, мәнді өмірге қол жеткізу кезеңінде діни құндылықтар мен өмірдің
мәнін іздеу арасында тығыз байланыс бар. Себебі, дін – адам өмірінің барлық
кезеңінде адам жаны қанағаттанарлық жауап тауып бере алатын, адам өміріне
белгілі бір мән беретін жүйе. Біршама дін психологтары қол жеткізген
материалдарына сүйене отырып, дінді ауқымы кең мәнділік жүйесі ретінде
сипаттаған. Г.Олпорт та діннің саналық және психологиялық жағынан жоғары
дәрежелі мәнділік бастауы екендігіне екпін бере отырып, былай дейді: дін –
барлық нәрсенің тамырында жатқан мәнін ашуда қуатты бір күш. Дін бүкіл
дүниетанымдар арасында ең үйлесімдісін және ауқымдысын ортаға тастайды.
Өмірдің барлық саласында қанағаттанарлық жауаптар тауып беретін құнды
жүйесімен дін өзінің мағыналық мүмкіндіктерімен өмірдің мәнін іздеген
адамға қызмет етеді. Ең негізгі функцияларының бірі ретінде дін мәдениет
пен идеологияның қауқарсыздық танытатын саналық немесе психологиялық
тақырыптарда өзінің танымдық бастауларын ұсынады. Символдар жүйесі ретінде
дін адамның өмір сүріп жатқан әлемді жақыннан түсінуді қамтамасыз етеді.
Адам психологиясының басты қажеттіліктеріне қарай бай қазынасымен діни
сенім адам ақылымен жауап табуы өте қиын сұрақтарға қанағаттанарлық жауап
тауып, адам санасы мен жанын тепе-теңдікте ұстайды.
Өлім қорқынышы, өлімсіздік қалауы және дін. Дүние есігін ашқан әрбір жанды
өмір сүруге, өмірін жалғастыруға талпынады. Адам осы мақсатын жүзеге
асыруға өмір бойы талпынады, көбінесе өлімге жетелейтін жолдардан аулақ
болуды жоспарлайды. Өлім адам үшін ең қауіпті болғанымен әрбір адамның
өмірінің соңында оның келетіні белгілі. Бүгінгі күні адам өмірін
қауіпсіздіретін, ұзартатын және сапасын арттыратын көптеген технологиялық
мүмкіндіктер мен дамуларға қарамастан адам өлімнің алдында өзінің шарасыз
екендігін біледі. Осы себепті өлім өте қорқынышты, үрейлі және қауіпті
оқиға болып табылады. Өлім қорқынышы қорқыныштардың ең ауыры ретінде
қуатталады. Тарихта қарапайым немесе дамыған мәдениеттердің қайсы бірін
алып қарасақ та, өлімге байланысты ритуалдары мен рәсімдерден құралған
алуан түрлі әрекеттер түрлері дамытылғандығы мұның мәнін арттырады.
Өлім қорқынышы бір-бірінен өзгеше қорқыныштар мен қасірет түрлерін өз
бойына жинақтай білетін қым-қиғаш және белгісіз интуициялық құрылым ретінде
түсіндіріледі. Осы қым-қиғаш құрылымды құрайды деп есептелетін қорқыныш
түрлерін былай тізбектеуге болады: белгісіз қорқыныш, денеден айрылып қалу,
ащылықты сезіну, жалғыз қалу, жақындарынан айрылып қалу, бақылаудан қалу
қорқынышы, өзіндік менін жоғалту қорқынышы, кері кету қорқынышы.
Өлім қорқынышымен қатар адамдағы ең қуатты қалауларының бірі - өлімсіздікті
аңсау. Бұл тілек адамның жаратылысында бар және ол адам өмірінің барлық
кезеңінде орын алатыны тәрізді өлімнен кейін де кездеседі. Өлімсіздік
немесе мәңгілік болуға деген қалаудың сезімдік көрінісі болып табылатын
шексіздікке деген сезім психологиялық ақиқат ретінде барлық адамның бойынан
табылады. Адам өмірі өлімнің белгілеген шектеуі мен өлімсіздікке деген
қалауы арасында орын алатын динамикалық шаблон ретінде қарастыруға болады.
Мәңгілік болуды аңсау – адамның уақытша және шектеулі өмірінен құтылу
үміті. Бүгінгі күні жүз миллиардтаған ақша жұмсалып жүргізілген
зерттеулердің басты бөлігі адам өмірін ұзартуға бағытталған. Генетикалық,
косметикалық, тағамтану және денсаулық секторларында кең таралған және
жылдар бойы жалғасып келе жатқан зерттеулер, сондай-ақ өлімнен соңғы
кезеңде қайта өмірге қауышу үмітімен клеткаларды арнайы сақтап, мұзға
қатыру мақсатымен оның көшірмесін алу немесе түпкі клетканы тасымалдау
саласында пайда болған дамулар негізінде өлімсіздікке деген тілектің немесе
мәңгілікке қалуды аңсаудың нақты көрінісі ретінде мойындауға болады.
Осы сәтте тақырып бойынша қойылатын сұрақ мынандай: өлімнен қорқу, өлімнен
кейінгі тіршілікті жалғастыра беру тілегін әрекетке көшіретін және осылай
дінге бағыттайтын мотив бола ма? Мәңгілік болу сезімі діндарлыққа қалай
бастау бола алады?
Жоғарыда баяндалғаны тәрізді жалпы алғанда адамның ең үлкен қалауы –
қалағанынша өмір сүру. Адам жаратылысының тумысынан бар бұл қалау өліммен
тамырына балта шабылатыны белгілі. Ал дін ұсынған сенім мен құндылықтар
адамға өлім, ауру-сырқау және кемістігі жоқ мәңгілік өмірге уәде береді.
Уәде етілген аталған жұмақ өмірінде діндар әртүрлі қорқыныш пен қауіптен
алыс, жан дүниесі алаңсыз өмір сүреді. Сонымен қатар дін өзінің о дүние
сенімімен адамның бұл өмірде көрген, азаптарының, қасіреттерінің,
әділетсіздіктерінің қарымтасын көретініне, қылмыстылардың жазаланатынына
уәде береді. Діннің өлімнен кейінгі өмірге қатысты ұсынған идеялары арқылы
адамның өлім туралы түсінігі өзгереді. Осы түсінікте өлім жоқ болып
кететін, үрейлі, қорқынышты нәрсе емес, тыныштық, ізгілік және әділдік
үстем ететін мәңгілік өмір ретінде сипатталады.
Діннің өліммен байланысты аталған жағымды мағынаның психологиялық
түсініктемесі барлық адам тарапынан бірдей емес. Фрейд пен оның ізін
басушыларға қарағанда өлімнен кейінгі жағдай туралы сенімдер бұл өмірде
бетпе-бет келетін мазасыздық пен кедергілер алдында көңіліне жұбаныш ету
мақсатында адамның қиялынан туған туынды болып табылады. Ал енді бірі бұдан
да тереңде отырып, діни ұстанымдардың өзегінде ең айқын мотив өлімнен қорқу
екендігін қуаттады. Дінді өлім қорқынышынан туындағанын қуаттағандарға
қарсы Юнг пен оның жолын қуушылар өлімнен кейінгі өмірге сенудің адамның
табиғи қажеттілігін өтеуге бағытталған әрекет екендігін алға тартты. Осы
көзқарасты қуаттайтындарға қарағанда өлімнен кейін қайта тірілуді және
мәңгілік өмірдің бар екендігін хабарлайтын діннің ең басты функцияларының
бірі – сенушілерді өлім қорқынышынан арылтып, мәңгілік болу сезімін
қамтамасыз ету.
Өлім, өлімсіздікті аңсау, мәңгілік болу сезімі мен діндарлық қатынасын
зерттейтін көптеген зерттеулер жасалынған. Осы зерттеулердің нәтижесін
сұрыптаған кезде оның біріне қарағанда аталған өзгерістермен діндарлық
арасында жағымсыз байланыс бар, яғни, өлімнен қорқу адамды діннен
алыстатады. Адамдар мәңгілік болу сезімін діннен тысқары басқа
тәжірибелермен қанағаттандырады. Ал енді бір зерттеушілерге қарағанда өлім
қорқынышы, мәңгілік болу сезімі мен діндарлық арасында мағыналы бір
байланыс жоқ. Әсіресе, Батыста жасалған зерттеулер өлім қорқынышы мен
мәңгілік болу сезімі кейбір тұлғалардың діни сезімін қанағаттыра
алмағандығын көрсеткен. Ең қызық болған жері құдайдың бар екендігіне
сенетін кейбір діндарлардың қайта тірілу, есепке тартылу, тозақта жазалану
сияқты кейбір діни сенімдерге күмәнмен қарайтыны немесе жоққа шығаратындығы
белгілі болған. Ал келесі бір зерттеулерге қарағанда өзгерістер мен
діндарлық арасында жағымды байланыс бар, яғни өлім қорқынышы мен мәңгілік
болу сезімі адамды дінге жақындатады.
Кедергі, шарасыздық және дін. Адамның бір қажеттілігін, қалауын немесе
тілегін қанағаттандыру мақсатында әрекетке көшкен кезде, өз жан дүниесінен
немесе сыртқы күштен бастау алатын әртүрлі себептерге байланысты мақсатына
жете алмауы кедергі деп аталады. Кедергіге тап болған шақта адамда
қарбаластық артады, ашу, қорқыныш, қайғы, мазасыздық және шарасыздық
сезімі пайда болады. Кедергіге тап болған индивид жан дүниесіндегі қиын
жағдайдан құтылу үшін одан шығатын шешімдер мен жан қанағаттандыратын
жолдар іздестіреді. Адамның қолынан келмейтін кедергілер алдында әсіресе,
діни сенім мен құндылықтар кемшіліктің орнын толтыратын функциялар
атқарады.
Дін психологтарының көпшілігі дерлік адамның әл-қауқары жетпейтін қиын
жағдайлар алдында діни сенімдер мен құндылықтардың тіректі, күш-қайратты
және сенімділікті қамтамасыз ететін бастау екендігін мойындаған. Бірақ,
З.Фрейд пен К.Маркс сияқты дінге қарсы ойшылдар индивидтің діндарлығын
шарасыздық жағдайлармен байланыстырады. Олардың пікірі бойынша дін
сандырақтаған адамдық қалаудан, негізі жоқ, ақиқаттан алыс қиялдан тұрады.
Олардың көзқарасы бойынша діни ұстанымдар мен әрекеттер әлсіздік пен
қанағатсыздықтан туындаған психологиялық ауру.
Адам қолынан келмейтін мазасыздықтардан, қасіреттерден, шығындардан аман
сақтайтын құтқарушыға ғибадаттар арқылы көмек сұрайтындығын тарих бойындағы
индивидтік және қоғамдық тәжірибелер көрсеткен. Өмірді жоғары деңгейде
жүйелейтін және өз бақылауына алатын, адамның қолынан келмейтінді шешетін
ұлы және күшті болмыстар жайлы мәлімет тек діндерде ғана орын алатындығы
белгілі. Осыған байланысты адамның дінге бет бұратындығы табиғи. Адамның
дінге осы себепке байланысты бет бұратынын зерттеушілердің ешбірі теріске
шығармаған. Ал негізгі тартыстар осы бет бұрысты туындататын ішкі және
әлеуметтік себептерге шоғырланған.
Кедергі мен шарасыздық сезімдері арқылы адамдарды құдайлық көмекке ұмтылуға
итермелейтін негізгі екі бастауға тоқталуға болады. Оның біріншісі, жер
сілкінісі, су тасқыны, қуаңшылық, індет сияқты адамның күш-қайраты
жетпейтін кедергілер болып табылатын табиғат апаттары. Келесісі,
статусынан, абыройынан, тыныштығынан айрылып қалу, басқа адамдармен
байлынысты қажеттіліктер, жұмыс, кәсіп проблемалары сияқты адамның жеке
өзінің қолынан келмейтін әлеуметтік мұқтаждық.
Түрлі кезеңдерде ғалымдар тарапынан жүзеге асырылған зерттеулер шарасыздық
пен жетімсіздіктің әсіресе, жарлы-жақыбайларды діни әрекетке итермелеп,
діндарлықтың қалыптасуына әсер еткендігін қуаттады. Дін өмірден тысқары
мақсатқа бағыттап, көрген қиыншылықтарының орнын толтыруға, марапаттарға
уәде беріп, кедергіге тап болған адамға тыныштық ұсынады, кемшіліктердің
орнын толтырып, жан тыныштығына қол жеткізеді. Зерттеушілердің пікіріне
қарағанда адамдар кенеттен келген апаттарға, соғыс, індет және өлім
қауіптеріне тап болған кезде, дұғаға, ғибадатқа ерекше мән береді.
Мұндай әрекет әлеуметтік жетімсіздік алдында да жүзеге асады. Өмір сүрып
жатқан қоғам ішінде индивидтік тұлғасына қауіп төндіретін әртүрлі
кедергілермен бетпе-бет келгендер, экономикалық, әлеуметтік статусынан
айрылғандар өздерін қоғамнан шеттетілген адам ретінде сезінеді және олар
әлеуметтік көмек алатын мақсаттарға жүгінетіндігі де табиғи. Осы кезде
әсіресе, діни топтар, жамағаттар мен тариқаттар бауырмалдық, көңіл
жұматушылық әрекеттерімен әлеуметтік тірек іздеген әлгі адамдар үшін
таптырмайтын орта болып табылады. Діни топтар қолдарындағы материалдық және
рухани мүмкіндіктерімен бір жағынан қоғамда әділетсіздікке ұшыраған
адамдарға көмек қолын созса, келесі жағынан, оларға жоғалтқан статусын,
қатынас сезімін, әлеуметтік тұлғасын қайта қалпына келтіруге көмектеседі.
Осылай әлгі адамның діндарлық тұлғасы қалыптасады.
Жоғарыда орын алғандардан басқа, шарасыздықтан бастау алатын діни бетбұрыс
діндарлық тұлғаның қалыптасуына кепілдік бере алмайды. Себебі оның жағдайы
қалыпқа келген кезде адамдардың көпшілігі бұрынғы діннен тыс әдеттеріне
қайта басатындығы айқындалған. Тіпті кейбірі осы кездерде діни сенімдері
мен құндылықтарына мүлдем қайшы бұрынғысынан бетер бұзақы, реакцияшыл
ұстанымды дамытады немесе үміттерін толықтай жоғалтып, үлкен рухани
күйреуге тап болады және жағымды дамулардан қашық қалады.
Түсіну, білімдік (танымдық) қанағат және дін. Адам түйсіну, ойлау,
түсіндіру, жоспарлау сияқты өзге жандыларда кездеспейтін ерекше саналық
кезеңдерге ие. Иелік еткен ерекше саналық артықшылығымен адам сүріп жатқан
өмірі мен әлемді, бетпе-бет келген әрбір оқиғаны өзі қанағаттанатын
дәрежеде түсінуге және түсініктеме жасауға талпынады. Бұл – негізгі
қажеттілік ретіндегі саналық құрылымның ең маңызды ерекшелігі. Анығырақ
айтар болсақ, адам ақылы бостық пен күңгірттікті қабылдамайды, керісінше
сананы қанағаттандыруға талпынады. Адам санасында қалыптастырған саналық
естеліктері арқылы өміріне мән кіргізеді. Жағдайлар мен оқиғалар алдындағы
орнын белгілейді, өзімен және өзінен басқасымен байланысын ретке келтіреді.
Қаншалықты ерекшелікке ие болса да адам ақылы санасына енген сұрақтардың
барлығына жауап табу, түсіндіру, мәнін ашу қабілетіне ие емес. Ең ақылды
адамдардың ережеден тыс зерттеулері де ой-саналарын белгілі бір шеңберде
ғана дамыта алады. Адам санасындағы шектеу, саналық кемістік адамды өзінен
тысқары бастаулардан сұрақтарына жауап іздеуге итермелейді. Ізденістерінің
біршамасына білім мен идеология жауап бере алады. Алайда, адамның санасының
жемісі болып табылатын таным қайнарлары өзінің шектеулеріне байланысты
білімділік қанағатын қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан, әсіресе, бейсаналық
діни-метафизикалық тақырыптарда білімнің және адам санасының жемісі болып
табылатын түсініктемер қауқарсыз. Міне, бейсаналық метафизикалық алаң –
діннің жауап бере алатын тақырыптары болып табылады. Адам тек дінге ғана
жүгіне отырып, санасындағы басқа білім салалары толтыруға қауқарсыз бос
жерлерді толтыра алады және рухын өз деңгейінде қанағаттандырады. Сенімдер
мен ұстанымдарға жасалған зерттеулер діни сенімнің көбінесе танымдық
қажеттіліктерді қанағаттандырғанын, үйлесімді, түсінікті сипаттамалар
ұсынатынын ортаға қойған. Жарайды, дін адамның танымдық әлеміне қандай
қасиеттерімен өзін ұсына алады екен?
Ең алдымен дін адамның сүрген өмірі ішінде өзіне лайықты орынға жайғастыру
мүмкіндігін беретін арнайы кезең дайындайды. Осы дайындықта ол алдымен
өмірде бар ақиқаттарға түсініктеме жасайды, одан соң адамды осы ақиқатқа
лайықты жерге орналастырады. Одан соң адамға дін қалай өмір сүру қажет
екендігіне жолбасшылық ұсынады. Осы кезде дін бір жағынан әсіресе танымдық
алаңға енген мәліметтерді түсінікті біртұтас формада реттеуші функциясымен,
келесі жағынан сананың өз қабілетімен түсіне алмайтын метафизикалық
сұрақтарға түсініктеме жасау жағынан үлкен рөл атқарады. Кейбір дін
психологтары діни сенімдерге индивидтердің әлеуметтік шарттармен үндесу,
оқиғаларды түсіндіру үшін жүгінген танымдық категориялар ретінде анықтама
жасайды. Дін саналық элементтерге талдаулар жасау, оларды біліктіру,
үнтестіру қызметін атқаратыны тәрізді адам санасындағы қайшылықтарға, шым-
шытықтарға және белгісіздіктерге шешім жасайды.
Кәмелет жасына келгендерге жасалған зерттеулерде олардың дінге бет
бұрыстарындағы саналық факторларына мән беріледі. Жастардың дінге бет
бұруларында адам ақылы жетпейтін тақырыптар төңірегінде діннің анық және
ашық түсініктемелер ұсынуы, өмірдің мақсаты мен индивидтердің жеке
проблемаларына бағытталған қанағаттандыратын шешімдер ортаға қоюы
байқалған.
Қорытындылай келе саналық алаңға кіретін барлық мәліметтерді адам ақылы
тұжырымдайды. Бірақ, олардың барлығының өз деңгейінде мәнін ашып бере
алмайды. Саналық мәліметтер оған тек шектеулі түрде ғана өз үлесін қоса
алады. Қаншалықты дамытылғанымен білімнің жауап бере алмайтындықтан, діннің
түсіндіретін көптеген тақырыптары бар. Осыған орай, діннің көмегімен ғана
сананың түсініктеме жасайтын негізгі мәселелерін бес бөлімге бөлуге болады.
1. Әлемнің жаратылысы, өмірдің мәні мен мақсаты сияқты логикалық шешімі жоқ
сүрақтар;
2. Жан ауыртатын әрекеттер, табиғи апаттар, өлім сияқты үрейлі де жағымсыз
оқиғалар;
3. Әділетсіздік, сәтсіздік, кедейлік сияқты индивидтік немесе қоғамдық
кедергілер мен кемшіліктер типтері;
4. Сана, жаратушылық, эстетикалық және мистикалық тәжірибелер тәрізді
білімнің әлі түсіндіре алмайтын табиғи кезеңдер;
5. Саналық деңгейде қарастырылатын жеке проблемалар мен өмір философиясы.
Кінәлілік, күнәлілік сезімі және дін. Әрбір адам жүйелі және тыныш өмір
сүру үшін өзімен және басқаларымен болатын қатынастарында белгілі
қағидаларға бой ұсыну қажет екендігін біледі. Бұл қағидаларды индивид дүние
есігін ашқан кезде мәдениеттің бір ерекшелігі ретінде жанұясында және
ортасында тани бастайды. Уақыт өте келе әлгі қағидалар қоғамда өзіндік орын
алған кезде, индивидтер оларды жан дүниесіне орналастырып, моральдық
құндылықтар ретінде өз иелігіне алады. Осылай индивид әрекеттерін аталған
құндылықтар елегінен өткізіп жоспарлайды және жүзеге асырады. Дін – ортаға
қойған үндестік ішіндегі құндылықтар жүйесімен индивид пен қоғам өмірін
реттейтін ең қуатты әлеуметтік институт. Діндегі сенім негіздерінің
моральдық принциптермен жақын байланысы бар. Осыған орай, дін жолымен
жүретіндер барлық іс-амалдарында иман мен моральды бірге, біртұтас
қолданысқа енгізеді.
Дін моральдық құндылықтарға ерекше мән береді және өзі сияқты дін жолында
жүргендердің осы құндылық қағидаларын орындауын қалайды. Әрекеттерін
бағалаған кезде жақсы және жаман терминдерімен қатар, сауап және
күнә ұғымдарын да қолдана отырып, діни түсінік қалыптастырады. Діни әрбір
әмірлер мен кеңестерде моральдық принциптерге ұмтылуды ұсынса, әрбір тиым
мен ескертудің өзегінде мінетті түрде моральдық принципті қорғау басты
мәселе болып табылады. Осындай қағидалары арқылы дін моральдық принциптерге
бой ұсынғандарды бұл дүние мен о дүниеге қатысты уәделер беріп, бой
ұсынбағандарға жазамен ескерту жасайды. Діни сенімдер моральдық
құндылықтарды қуаттап, жақсы мен сауапқа ұмтылыс ішінде болғандар табиғи
түрде дінге бет бұрады.
Қылмыстылық сезімі - адам жаратылысын мотивациялайтын әлемдік деңгейдегі
қасиеттердің бірі. Психоаналитиктердің арнайы екпін бергені тәрізді оның
негізі балалық кезеңі ата-ана және бала қатынасынан басталады. Бірақ, бұл
сезім өмірде үнемі кездесіп отыратын оқиға ретінде өмірдің барлық
кезеңдерінде жүзеге асырылған қылмыстармен байланысты түрде пайда болып
отыра береді. Кінәлілік сезімінің бастауы қоғамда қылмыс немесе тиым
салынған әрекеттер ретінде қабылданатын әрекеттерге қарай өзгеріп отырады.
Сонымен қатар, кең таралған көзқарасқа қарағанда негізгі бастаулардың бірі
– жыныстық инстикттің дүниеге әкелетін моральдық мәселелер, одан соң
келесісі эгоизм мен альтруизм арасында туындайтын қайшылықтар. Яғни, өзінің
адамдық қалаулары мен өзі өмір сүріп жатқан мәдениеттің тілектері
арасындағы таңдау қайшылығы.
Ар-ождан – қоғамның қабылдаған құралдарының адамдағы өкілі. Ар-ождан
бастапқыда ата-ананың, кейінірек, қоғамның жақсы-жаман, дұрыс-қате, көркем-
ұсқынсыз тәрізді негізгі қағидаларды жан дүниеге орналастырумен
қалыптасады. Жағдайға қарай ол қатаң болатыны тәрізді жұмсақ та болуы
мүмкін. Басқаша айтар болсақ, ождан индивидтің көрсеткен әрекеттерінде
қоғамның құндылықтарына бой ұсынғандығын немесе бой ұсынбағандығын
бақылайтын ішкі билік болып табылады. Индивид қылмыс істеген кезде ождан
қылмыскердің жүзеге асырған қылмысының жобамен нәтижелеріне қарай
пайымдайды және үкім шығарады. Бұл үкім индивидте мазасыздық пен шиеленіске
жол ашады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz