Қазақстанның жаңа бюджеттік саясаты
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1.тарау. Мемлекеттік жоспарлаудың нәтижелерге бағдарланған жаңа жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
1.1 Мемлекеттік органдардың қызметін стратегиялық жоспарлау ... 4
1.2 Қазақстан Республикасын дамытудың стратегиялық мақсаттары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.3 Салық.бюджет саясатының негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.тарау. Қазақстан Республикасындағы бюджет үдерісінің негіздері ... . 20
2.1 Бюджет және бюджет жүйесі ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2 Республикалық бюджет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
2.3 Жергілікті бюджеттер және олардың аумақтық құрылымдардың әлеуметтік.экономикалық дамуындағы мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
25
2.4 Республикалық және жергілікті бюджеттердің жобаларын қарау және бекіту рәсімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
27
3.тарау. Республикалық бюджеттің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
3.1 Бюджеттің кірістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
3.2 Бюджеттің шығыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3.2.1 Әлеуметтік бюджет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Білім беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Денсаулық сақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Зейнетақымен қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 54
3.2.2 Экономикаға арналған бюджет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
Көлік және коммуникациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
Өнеркәсіп, сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі ... ... ... ... ... ... 61
Отын.энергетикалық кешені және жер қойнауын пайдалану ... ... ... ... ... 64
Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, қоршаған орта мен жануарлар дүниесін қорғау, жер қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
68
Тұрғын үй.коммуналдық шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
3.2.3 Қауіпсіздікке арналған бюджет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 78
Ұлттық қорғаныс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
3.2.4 Бюджетаралық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 80
4.тарау. Қаржылық тұрақтылықтың кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91
4.1 Мемлекеттік борыш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91
4.2 ҚР Ұлттық қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 95
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 104
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1.тарау. Мемлекеттік жоспарлаудың нәтижелерге бағдарланған жаңа жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
1.1 Мемлекеттік органдардың қызметін стратегиялық жоспарлау ... 4
1.2 Қазақстан Республикасын дамытудың стратегиялық мақсаттары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.3 Салық.бюджет саясатының негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.тарау. Қазақстан Республикасындағы бюджет үдерісінің негіздері ... . 20
2.1 Бюджет және бюджет жүйесі ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2 Республикалық бюджет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
2.3 Жергілікті бюджеттер және олардың аумақтық құрылымдардың әлеуметтік.экономикалық дамуындағы мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
25
2.4 Республикалық және жергілікті бюджеттердің жобаларын қарау және бекіту рәсімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
27
3.тарау. Республикалық бюджеттің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
3.1 Бюджеттің кірістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
3.2 Бюджеттің шығыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3.2.1 Әлеуметтік бюджет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Білім беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Денсаулық сақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Зейнетақымен қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 54
3.2.2 Экономикаға арналған бюджет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
Көлік және коммуникациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
Өнеркәсіп, сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі ... ... ... ... ... ... 61
Отын.энергетикалық кешені және жер қойнауын пайдалану ... ... ... ... ... 64
Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, қоршаған орта мен жануарлар дүниесін қорғау, жер қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
68
Тұрғын үй.коммуналдық шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
3.2.3 Қауіпсіздікке арналған бюджет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 78
Ұлттық қорғаныс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
3.2.4 Бюджетаралық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 80
4.тарау. Қаржылық тұрақтылықтың кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91
4.1 Мемлекеттік борыш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91
4.2 ҚР Ұлттық қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 95
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 104
Кіріспе
Бұл брошюра Қазақстан Республикасы бюджетінің мазмұнын көрнекті нысанда көрсететін бірінші басылым болып табылады. Бұл бюджет туралы ақпарат қана емес. Бұл кітап соңғы жылдар ішінде Республика өмірінде қандай өзгерістердің болғаны және мемлекеттің қоғам алдында тұрған міндеттерді шешу үшін аса маңызды басқару тетігі – мемлекеттік бюджетті қалай пайдаланғаны туралы. Бұл бюджет туралы ашық ақпарат. Мемлекеттік ақшаның қайда пайдаланатындығын білгісі келетін оқырмандар үшін ашық және Қазақстанды басқа елдермен бюджеттік саясатқа байланысты кең мәселелер шеңбері бойынша салыстыру үшін ашық ақпарат.
Соңғы жылдардың ішінде Қазақстан Республикасының экономикалық стратегиясы макроэкономикалық жағдайдың тұрақтануына қол жеткізу болып табылды, бұл мемлекеттік бюджет тапшылығының азаюын және қатаң монетарлық және кредиттік саясатты іске асыруды білдірді. Бұл міндетті шешуде Республика елеулі табыстарға қол жеткізді: атап айтқанда, 2004 жылы Бюджет кодексі қабылданды, бағдарламалық-мақсатты және орта мерзімді бюджеттік жоспарлау әдістері белсенді түрде қолданыла бастады. 1997 жылы қабылданған «Қазақстан-2030» ұзақ мерзімді Стратегиясы мемлекеттік қаржыны басқаруды жетілдіруді реформалардың басым бағыттарының бірі ретінде айқындады. Бұл міндетті орындауда Республика маңызды жетістіктерге жетті: соның ішінде 2004 жылы Бюджеттік кодекс қабылданды, бюджеттендіру мен орта мерзімді бюджеттік жоспарлау бағдарламалы-мақсаттық әдістері белсенді қолданыла бастады. 2007 жылғы желтоқсаннан бастап Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне бюджеттің жоспарланған шығыстарын тиісті саладағы бюджеттік қаржыландыру есебінен күтілетін нақты нәтижелермен байланысын қамтамасыз етуге ықпал ететін мемлекеттік жоспарлаудың нәтижелерге бағдарланған жаңа тәсілдерді енгізу бөлігінде өзгерістер енгізілді.
Әкімшілік реформаны бір мезгілде жүргізу Қазақстан Республикасы министрліктерінің жұмысына бағдарламалық сипат енгізуге, айқын жолға қойылған ведомствоаралық үйлестіруді, министрліктердің өкілеттіктері мен жауапкершілігін, олардың есеп берушілігін және олардың қызметіне стратегиялық бақылауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Бұл брошюраның мақсаты – Қазақстан Республикасының бюджетін оның азаматтары үшін барынша түсінікті ету. Ол үшін онда бюджеттің тұтастай алғанда елге және Қазақстан Республикасының әрбір жеке азаматына не беретіндігі ғана емес, және сонымен бірге осы күрделі әрі көп жақты түсініктің нені білдіретіні де сипатталады.
Атап айтқанда, бюджеттің не үшін қажеттігі және ол мемлекеттің экономикадағы рөлін қандай түрде көрсетілетіндігі түсіндіріледі. Бұдан басқа, брошюрада бюджеттің қалай қалыптасатындығы, салықтардың қайда жіберілетіндігі және бюджет туралы шешімнің қалай қабылданатындығы, сондай-ақ бұл процестің әртүрлі сатыларына бюджет реформасы енгізген өзгерістер туралы сөз болады.
Бұл брошюра Қазақстан Республикасы бюджетінің мазмұнын көрнекті нысанда көрсететін бірінші басылым болып табылады. Бұл бюджет туралы ақпарат қана емес. Бұл кітап соңғы жылдар ішінде Республика өмірінде қандай өзгерістердің болғаны және мемлекеттің қоғам алдында тұрған міндеттерді шешу үшін аса маңызды басқару тетігі – мемлекеттік бюджетті қалай пайдаланғаны туралы. Бұл бюджет туралы ашық ақпарат. Мемлекеттік ақшаның қайда пайдаланатындығын білгісі келетін оқырмандар үшін ашық және Қазақстанды басқа елдермен бюджеттік саясатқа байланысты кең мәселелер шеңбері бойынша салыстыру үшін ашық ақпарат.
Соңғы жылдардың ішінде Қазақстан Республикасының экономикалық стратегиясы макроэкономикалық жағдайдың тұрақтануына қол жеткізу болып табылды, бұл мемлекеттік бюджет тапшылығының азаюын және қатаң монетарлық және кредиттік саясатты іске асыруды білдірді. Бұл міндетті шешуде Республика елеулі табыстарға қол жеткізді: атап айтқанда, 2004 жылы Бюджет кодексі қабылданды, бағдарламалық-мақсатты және орта мерзімді бюджеттік жоспарлау әдістері белсенді түрде қолданыла бастады. 1997 жылы қабылданған «Қазақстан-2030» ұзақ мерзімді Стратегиясы мемлекеттік қаржыны басқаруды жетілдіруді реформалардың басым бағыттарының бірі ретінде айқындады. Бұл міндетті орындауда Республика маңызды жетістіктерге жетті: соның ішінде 2004 жылы Бюджеттік кодекс қабылданды, бюджеттендіру мен орта мерзімді бюджеттік жоспарлау бағдарламалы-мақсаттық әдістері белсенді қолданыла бастады. 2007 жылғы желтоқсаннан бастап Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне бюджеттің жоспарланған шығыстарын тиісті саладағы бюджеттік қаржыландыру есебінен күтілетін нақты нәтижелермен байланысын қамтамасыз етуге ықпал ететін мемлекеттік жоспарлаудың нәтижелерге бағдарланған жаңа тәсілдерді енгізу бөлігінде өзгерістер енгізілді.
Әкімшілік реформаны бір мезгілде жүргізу Қазақстан Республикасы министрліктерінің жұмысына бағдарламалық сипат енгізуге, айқын жолға қойылған ведомствоаралық үйлестіруді, министрліктердің өкілеттіктері мен жауапкершілігін, олардың есеп берушілігін және олардың қызметіне стратегиялық бақылауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Бұл брошюраның мақсаты – Қазақстан Республикасының бюджетін оның азаматтары үшін барынша түсінікті ету. Ол үшін онда бюджеттің тұтастай алғанда елге және Қазақстан Республикасының әрбір жеке азаматына не беретіндігі ғана емес, және сонымен бірге осы күрделі әрі көп жақты түсініктің нені білдіретіні де сипатталады.
Атап айтқанда, бюджеттің не үшін қажеттігі және ол мемлекеттің экономикадағы рөлін қандай түрде көрсетілетіндігі түсіндіріледі. Бұдан басқа, брошюрада бюджеттің қалай қалыптасатындығы, салықтардың қайда жіберілетіндігі және бюджет туралы шешімнің қалай қабылданатындығы, сондай-ақ бұл процестің әртүрлі сатыларына бюджет реформасы енгізген өзгерістер туралы сөз болады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. «Қазақстан - 2030» Даму стратегиясы
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Қазақстан халқына Жолдауы – Казахстанская правда, 2008
3. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын одан әрі іске асыру жөніндегі шаралар туралы» 2007 жылғы 6 сәуірдегі № 310 Жарлығы// Қазақстан Республикасының ПҮКЖ, 2007 ж., № 10, 115-бап; 2007 жылғы 12 сәуірдегі № 54 «Казахстанская правда» (25299)
4. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасының Әскери доктринасын бекiту туралы» 2007 жылғы 21 наурыздағы № 299 Жарлығы
5. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі 2008 жылғы 4 желтоқсандағы № 95-ІV ҚРЗ//www.minplan.kz
6. «Республикалық және облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттерi арасындағы 2005-2007 жылдарға арналған жалпы сипаттағы ресми трансферттердiң көлемдерi туралы» Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 9 қарашадағы № 602 Заңы
7. «Республикалық және облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттері арасындағы 2008-2010 жылдарға арналған жалпы сипаттағы трансферттердің көлемі туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 қарашадағы № 5 Заңы
8. «Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың орта мерзiмді перспективаға арналған тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 1 қыркүйектегі № 1641 Жарлығы
9. «Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының кейбiр мәселелерi туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 29 қаңтар № 543 Жарлығы.
10. «2007 жылға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 8 желтоқсандағы № 194 Заңы
11. «2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсанындағы № 96-IV Заңы
12. Қазақстан Республикасы Салық кодексінің жобасы //www.minplan.kz
13. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму және бюджеттік параметрлер болжамы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің отырысында мақұлданған 2008 жылғы 26 тамыздағы № 32 хаттамасы.// www.minplan.kz
14. Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін енгізу жөніндегі тұжырымдама - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 26 желтоқсандағы № 1297 қаулысымен //www.minplan.kz
15. С.М. Өмірбаев. Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі: жоғары оқу орындарына арналған оқулық. – Астана: «Сарыарқа» ЖҚ, 2007.-488с.
16. Ресей бюджеті бойынша нұсқаулық- 2006. В.В. Вагин, О.К. Ястребова, Ю.В. Автономов, А.В. Горшенин, М.В. Грачева, С.Ю. Иванов, А.А. Парфенов, Е.В. Пономаренко, А.В. Цветкова. Москва. ЗАО "Агентство прикладных коммуникаций", АНО "Центр социального проектирования "Возрождение", 2006. - 104с.
17. Открытый бюджет России, 2004 - 2007. Бюджет: мифы и реальность. - М.: АПРИКОМ, 2007. - 144 с.
18. ҚР Ұлттық банкінің 2001-2008 жж. жылдық және ай сайынғы есебі http://www.nationalbank.kz
19. «2008 жылға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан республикасының Заңына 1-қосымша
20. Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің сайты //www.minzdrav.kz
21. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің сайты.//www.edu.gov.kz
22. Қазақстан Республикасы Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі сайты //www.memr.gov.kz
23. Мемлекеттік бюджет туралы заңдарға қосымша 2006, 2007, 2008 жылдар //www.minfin.kz
24. Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникация министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспары. Астана, 2008 жыл.
25. Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспары. Астана, 2008 жыл.
26. Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігі. 2008 жылғы 25 шілдедегі экспресс-ақпарат № 4-3б/16. «Қазақстан Республикасының өңдеу өнеркәсібінің негізгі капиталына инвестициялар туралы».
27. Key World Energy Statistics 2008, IEA
28. Қазақстан Республикасының қоршаған ортасының жай-күйі туралы ақпараттық бюллетені, 3-шығарылым (2008 жылғы 3-тоқсан)
29. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің статистикалық бюллетені
1. «Қазақстан - 2030» Даму стратегиясы
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Қазақстан халқына Жолдауы – Казахстанская правда, 2008
3. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын одан әрі іске асыру жөніндегі шаралар туралы» 2007 жылғы 6 сәуірдегі № 310 Жарлығы// Қазақстан Республикасының ПҮКЖ, 2007 ж., № 10, 115-бап; 2007 жылғы 12 сәуірдегі № 54 «Казахстанская правда» (25299)
4. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасының Әскери доктринасын бекiту туралы» 2007 жылғы 21 наурыздағы № 299 Жарлығы
5. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі 2008 жылғы 4 желтоқсандағы № 95-ІV ҚРЗ//www.minplan.kz
6. «Республикалық және облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттерi арасындағы 2005-2007 жылдарға арналған жалпы сипаттағы ресми трансферттердiң көлемдерi туралы» Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 9 қарашадағы № 602 Заңы
7. «Республикалық және облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттері арасындағы 2008-2010 жылдарға арналған жалпы сипаттағы трансферттердің көлемі туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 қарашадағы № 5 Заңы
8. «Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың орта мерзiмді перспективаға арналған тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 1 қыркүйектегі № 1641 Жарлығы
9. «Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының кейбiр мәселелерi туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 29 қаңтар № 543 Жарлығы.
10. «2007 жылға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 8 желтоқсандағы № 194 Заңы
11. «2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсанындағы № 96-IV Заңы
12. Қазақстан Республикасы Салық кодексінің жобасы //www.minplan.kz
13. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму және бюджеттік параметрлер болжамы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің отырысында мақұлданған 2008 жылғы 26 тамыздағы № 32 хаттамасы.// www.minplan.kz
14. Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін енгізу жөніндегі тұжырымдама - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 26 желтоқсандағы № 1297 қаулысымен //www.minplan.kz
15. С.М. Өмірбаев. Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі: жоғары оқу орындарына арналған оқулық. – Астана: «Сарыарқа» ЖҚ, 2007.-488с.
16. Ресей бюджеті бойынша нұсқаулық- 2006. В.В. Вагин, О.К. Ястребова, Ю.В. Автономов, А.В. Горшенин, М.В. Грачева, С.Ю. Иванов, А.А. Парфенов, Е.В. Пономаренко, А.В. Цветкова. Москва. ЗАО "Агентство прикладных коммуникаций", АНО "Центр социального проектирования "Возрождение", 2006. - 104с.
17. Открытый бюджет России, 2004 - 2007. Бюджет: мифы и реальность. - М.: АПРИКОМ, 2007. - 144 с.
18. ҚР Ұлттық банкінің 2001-2008 жж. жылдық және ай сайынғы есебі http://www.nationalbank.kz
19. «2008 жылға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан республикасының Заңына 1-қосымша
20. Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің сайты //www.minzdrav.kz
21. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің сайты.//www.edu.gov.kz
22. Қазақстан Республикасы Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі сайты //www.memr.gov.kz
23. Мемлекеттік бюджет туралы заңдарға қосымша 2006, 2007, 2008 жылдар //www.minfin.kz
24. Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникация министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспары. Астана, 2008 жыл.
25. Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспары. Астана, 2008 жыл.
26. Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігі. 2008 жылғы 25 шілдедегі экспресс-ақпарат № 4-3б/16. «Қазақстан Республикасының өңдеу өнеркәсібінің негізгі капиталына инвестициялар туралы».
27. Key World Energy Statistics 2008, IEA
28. Қазақстан Республикасының қоршаған ортасының жай-күйі туралы ақпараттық бюллетені, 3-шығарылым (2008 жылғы 3-тоқсан)
29. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің статистикалық бюллетені
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БЮДЖЕТТІК ЖОСПАРЛАУ МИНИСТРЛІГІ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР ИНСТИТУТЫ АҚ
Қазақстанның жаңа бюджеттік саясаты
Новая бюджетная политика Казахстана
МИНИСТЕРСТВО ЭКОНОМИКИ И БЮДЖЕТНОГО ПЛАНИРОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
АО ИНСТИТУТ ЭКОНОМИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ
ББК 65.261.3
Қазақстанның жаңа бюджеттік саясаты. - Астана: Қазақстан Республикасының
Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі, Экономикалық зерттеулер
институты АҚ, компания Профи Полиграф баспасы, 2008. – 211 б.
Бұл брошюра Қазақстан Республикасындағы бюджеттік процесті жетілдіру,
нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау және бюджеттеу жүйесін
енгізу мәселеріне арналған. Брошюрада бюджеттік саясаттың мәселелері, соның
ішінде бюджеттің қалыптасуы, бюджеттік қаражаттарды тиімді жұмсау, сондай-
ақ мемлекеттің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету мәселелері
қарастырылған.
Мемлекеттік және бюджеттік жоспарлау мәселелерімен айналысатын
мамандарға, мемлекеттік қызметкерлерге, ғылыми қызметкерлерге арналған.
© Қазақстан Республикасының Экономика және
бюджеттік жоспарлау министрлігі, 2008
© Экономикалық зерттеулер институты АҚ, 2008.
© Профи Полиграф компаниясы, 2008
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1-тарау. Мемлекеттік жоспарлаудың нәтижелерге бағдарланған жаңа
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.1 Мемлекеттік органдардың қызметін стратегиялық жоспарлау ... 4
1.2 Қазақстан Республикасын дамытудың стратегиялық мақсаттары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.3 Салық-бюджет саясатының негізгі 13
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ..
2-тарау. Қазақстан Республикасындағы бюджет үдерісінің 20
негіздері ... .
2.1 Бюджет және бюджет жүйесі 20
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
2.2 Республикалық 23
бюджет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
2.3 Жергілікті бюджеттер және олардың аумақтық құрылымдардың
әлеуметтік-экономикалық дамуындағы 25
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
2.4 Республикалық және жергілікті бюджеттердің жобаларын қарау және
бекіту 27
рәсімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
3-тарау. Республикалық бюджеттің 29
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3.1 Бюджеттің 29
кірістері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
3.2 Бюджеттің 36
шығыстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
3.2.1 Әлеуметтік 42
бюджет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..
Білім 42
беру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Денсаулық 48
сақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..
Зейнетақымен қамтамасыз 54
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .
3.2.2 Экономикаға арналған 58
бюджет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Көлік және 58
коммуникациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..
Өнеркәсіп, сәулет, қала құрылысы және құрылыс 61
қызметі ... ... ... ... ... ...
Отын-энергетикалық кешені және жер қойнауын 64
пайдалану ... ... ... ... ...
Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар, қоршаған орта мен жануарлар дүниесін қорғау, жер
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Тұрғын үй-коммуналдық 76
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2.3 Қауіпсіздікке арналған 78
бюджет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Ұлттық 78
қорғаныс ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2.4 Бюджетаралық 80
қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .
4-тарау. Қаржылық тұрақтылықтың 91
кепілдіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
4.1 Мемлекеттік 91
борыш ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
4.2 ҚР Ұлттық 95
қоры ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған 104
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..
Кіріспе
Бұл брошюра Қазақстан Республикасы бюджетінің мазмұнын көрнекті
нысанда көрсететін бірінші басылым болып табылады. Бұл бюджет туралы
ақпарат қана емес. Бұл кітап соңғы жылдар ішінде Республика өмірінде қандай
өзгерістердің болғаны және мемлекеттің қоғам алдында тұрған міндеттерді
шешу үшін аса маңызды басқару тетігі – мемлекеттік бюджетті қалай
пайдаланғаны туралы. Бұл бюджет туралы ашық ақпарат. Мемлекеттік ақшаның
қайда пайдаланатындығын білгісі келетін оқырмандар үшін ашық және
Қазақстанды басқа елдермен бюджеттік саясатқа байланысты кең мәселелер
шеңбері бойынша салыстыру үшін ашық ақпарат.
Соңғы жылдардың ішінде Қазақстан Республикасының экономикалық
стратегиясы макроэкономикалық жағдайдың тұрақтануына қол жеткізу болып
табылды, бұл мемлекеттік бюджет тапшылығының азаюын және қатаң монетарлық
және кредиттік саясатты іске асыруды білдірді. Бұл міндетті шешуде
Республика елеулі табыстарға қол жеткізді: атап айтқанда, 2004 жылы Бюджет
кодексі қабылданды, бағдарламалық-мақсатты және орта мерзімді бюджеттік
жоспарлау әдістері белсенді түрде қолданыла бастады. 1997 жылы қабылданған
Қазақстан-2030 ұзақ мерзімді Стратегиясы мемлекеттік қаржыны басқаруды
жетілдіруді реформалардың басым бағыттарының бірі ретінде айқындады. Бұл
міндетті орындауда Республика маңызды жетістіктерге жетті: соның ішінде
2004 жылы Бюджеттік кодекс қабылданды, бюджеттендіру мен орта мерзімді
бюджеттік жоспарлау бағдарламалы-мақсаттық әдістері белсенді қолданыла
бастады. 2007 жылғы желтоқсаннан бастап Қазақстан Республикасының Бюджет
кодексіне бюджеттің жоспарланған шығыстарын тиісті саладағы бюджеттік
қаржыландыру есебінен күтілетін нақты нәтижелермен байланысын қамтамасыз
етуге ықпал ететін мемлекеттік жоспарлаудың нәтижелерге бағдарланған жаңа
тәсілдерді енгізу бөлігінде өзгерістер енгізілді.
Әкімшілік реформаны бір мезгілде жүргізу Қазақстан Республикасы
министрліктерінің жұмысына бағдарламалық сипат енгізуге, айқын жолға
қойылған ведомствоаралық үйлестіруді, министрліктердің өкілеттіктері мен
жауапкершілігін, олардың есеп берушілігін және олардың қызметіне
стратегиялық бақылауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Бұл брошюраның мақсаты – Қазақстан Республикасының бюджетін оның
азаматтары үшін барынша түсінікті ету. Ол үшін онда бюджеттің тұтастай
алғанда елге және Қазақстан Республикасының әрбір жеке азаматына не
беретіндігі ғана емес, және сонымен бірге осы күрделі әрі көп жақты
түсініктің нені білдіретіні де сипатталады.
Атап айтқанда, бюджеттің не үшін қажеттігі және ол мемлекеттің
экономикадағы рөлін қандай түрде көрсетілетіндігі түсіндіріледі. Бұдан
басқа, брошюрада бюджеттің қалай қалыптасатындығы, салықтардың қайда
жіберілетіндігі және бюджет туралы шешімнің қалай қабылданатындығы, сондай-
ақ бұл процестің әртүрлі сатыларына бюджет реформасы енгізген өзгерістер
туралы сөз болады.
1-тарау. Мемлекеттік жоспарлаудың нәтижелерге бағдарланған жаңа жүйесі
1.1 Мемлекеттік органдардың қызметін стратегиялық жоспарлау
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан мемлекеттік басқару
саласындағы қайта құрулар қоғамның қазіргі заманғы қажеттіліктеріне жауап
беретін тиімді және бәсекеге қабілетті мемлекет құруға бағытталады.
Мемлекеттік басқарудың жаңа тәсілі мемлекеттік құрылымдардың жеке
меншік компаниялар өздерінің нарықтағы бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін
қолданатын технологиялар мен рәсімдерді пайдалануына негізделеді.
Осы парадигманың шеңберінде мемлекеттік ұйымдар тұтынушыларға
қызметтер көрсететін құрылымдар ретінде қарастырылады. Демек, олардың
жұмысының тиімділігі ұсынылатын қызметтердің сапасын көтеру, олардың
спектрін кеңейту және онымен байланысты шығындарды азайту арқылы қамтамасыз
етіледі.
Аз шығындармен көбірек сапалы қызметтер көрсету қабілеті де
мемлекеттік ұйымдардың жұмысын бағалауға нарықтық тәсілдің негізінде
жатады.
Бұл ретте бақылау жүйесі қателік жібергендерді жазалауға емес, ең
алдымен проблемаларды шешу жолдарын іздестіруге бағдарланады.
Жаңа мемлекеттік басқару мемлекеттік саясаттың мақсаттарына қол
жеткізу үшін орталықсыздандыруды, сондай-ақ мемлекеттік емес институттардың
әлеуетін кеңінен пайдалануды алдын ала болжайды.
Шығындарды азайту және шығыстарға бақылау жасау мақсатында
корпоративтік басқаруда өзінің тиімділігін дәлелдеген мынадай әдістер мен
құралдар қолданылады: стратегиялық жоспарлау, басым міндеттерді шешуге
қолданылатын бағдарламалық тәсіл, қаржыны басқару мен деректерді
электрондық өңдеу.
Жаңа мемлекеттік басқару тұжырымдамасына сәйкес соңғы онжылдықта
дамыған елдердің көпшілігінде жүргізілген бюджеттік реформалардың негізгі
элементтерінің бірі орта мерзімді қаржылық жоспарлау шеңберіндегі
нәтижелерге бағдарланған бюджет жасау моделін пайдалануға көшу болды.
Бұл модельдің шеңберінде бюджет мемлекеттік саясаттың мақсаттары мен
жоспарланатын нәтижелері негізге алына отырып қалыптастырылады. Бюджеттік
шығындардың функциялар мен мемлекеттік қызметтерге нақты байланысы болады,
оларды жоспарлау кезінде бюджеттік бағдарламалардың шеңберіндегі түпкі
нәтижелерді негіздеуге негізгі назар аударылады.
Бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің дербестігі мен жауапкершілігі
кеңейеді: жекелеген функциялар мен бағдарламаларды орындауға арналған ұзақ
мерзімді ауыспалы қаржыландыру лимиттері белгіленеді, ал осы шығыстарды
пайдаланудың бағыттарын нақтылауды бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің
өздері жүзеге асырады. Бұдан басқа, ресурстарды пайдалануды оңтайландыруға
арналған ынталандырулар құрылады. Шешімдер қабылдау жауапкершілігі төменгі
деңгейлерге беріледі. Қаржының және қызмет нәтижелерінің мониторингі мен
кейінгі сыртқы аудиті жүргізіледі, бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің
қызметін бағалау қол жеткізілген нәтижелер бойынша жүргізіледі.
Бюджет шығыстары нәтижелілігінің мониторингі жүйесін құрудан басқа,
бұл модель үш жылдық бюджеттік жоспарлауға көшуді болжайды. Мұндай тәсілдің
шеңберінде әрбір бюджеттік цикл алдыңғы бюджеттік циклда бұрын мақұлданған
тиісті жылға арналған орта мерзімді қаржылық жоспардың негізгі
параметрлерін қараудан, сыртқы факторлар мен жағдайлардың өзгерістерін
талдаудан, жоспарланатын жылдың негізгі бюджеттік көрсеткіштеріне
енгізілетін өзгерістерді негіздеуден, сондай-ақ кейінгі жылдарға арналған
бюджеттік жобаларды түзетуден немесе әзірлеуден басталады.
Бұл ретте бюджеттің түпкі нәтижелерге бағдарлануы тұрғысынан алғанда,
жыл сайын бір жылға алға жылжытылатын орта мерзімді қаржылық құжатқа
бағдарламалар әкімшілерінің арасындағы үш жылдық кезеңге арналған
ассигнованияларды бөлуді енгізудің негіз қалаушы мәні бар. Бұл бюджеттік
бағдарламаларды жоспарлау кезеңін ұзартады, бюджет шығыстарын оңтайландыру
үшін ынталандыру жасайды, бюджет шығыстары нәтижелілігінің индикаторлары
жүйесін қалыптастыруға ықпал етеді, ведомстволар қызметін бағалаудың
объективтілігін арттырады, бюджет жобасын дайындауды жеделдетеді және оның
сапасын арттырады.
2007 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің № 1297 қаулысымен
бағдарламалық құжаттарды әзірлеуге және оның мазмұнына жаңа тәсілдер
енгізуді, бюджеттік бағдарламаларды қалыптастыру рәсімін сапалы түрде қайта
қарауды көздейтін Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін
енгізу жөніндегі тұжырымдама бекітілді.
Мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесі:
- Қазақстан Республикасындағы қазірде бар стратегиялық, экономикалық
және бюджеттік жоспарлаудың тиімді үндестігін қамтамасыз етуге;
- мемлекеттік органдардың қызметін мемлекеттің стратегиялық мақсаттары
мен міндеттеріне қол жеткізуге, нақты нәтижелер алуға бағдарлауға;
- бюджеттік үдерісті бюджет қаражатын ашық бөлуге және мемлекеттік
саясаттың басымдықтарына сәйкес қаражатты барынша тиімді басқаруға
бағдарлай отырып, қысқа мерзімді бюджеттік жоспарлаудан орта мерзімді
бюджеттік жоспарлауға көшуді қамтамасыз етуге;
- азаматтарға көрсетілетін қызметтер сапасын талдауға және
бағдарламалық құжаттарды іске асыру нәтижелеріне бағытталған мемлекеттік
органдар қызметі тиімділігінің кешенді бағасын енгізуге бағытталады.
Мемлекет басшысының Қазақстан халқына 2008 жылғы ақпандағы Жолдауын
іске асыру мақсатында Үкімет жаңа Бюджет кодексін әзірледі, ол нәтижелерге
және үш жылдық бюджеттік жоспарлауға бағдарланған мемлекеттік жоспарлау мен
бюджет жасау жүйесіне көшудің заңнамалық негізіне айналуға тиіс.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік жоспарлауының жаңа жүйесі мынадай
өзара байланысты деңгейлерді қамтиды (1-сурет).
Мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесінің әрбір деңгейі – бұл дербес
бағдарламалық құжат. Жүйе Қазақстан-2030 стратегиясын, ел дамуының ұзақ
мерзімді стратегиясын, Мемлекет басшысының Қазақстан халқына жыл сайынғы
жолдауларын, мемлекеттік бағдарламалар мен аумақтарды әлеуметтік-
экономикалық даму бағдарламаларын қоса алғанда, стратегиялық бағдарламалық
құжаттарды біріктіреді.
Бұдан басқа, жаңа мемлекеттік жоспарлау: 5 жылға арналған әлеуметтік-
экономикалық даму болжамы және 3 жылға арналған республика мен өңірлердің
бюджеттік параметрлері, мемлекеттік органның стратегиялық және операциялық
жоспарлары, 3 жылға арналған республикалық және жергілікті бюджеттер,
Премьер-министр немесе жергілікті атқарушы органның әкімі мен мемлекеттік
орган басшысының арасындағы мақсатты трансферттер жөніндегі нәтижелер
туралы келісімдер сияқты нәтижелерге бағдарланған бюджет жасаудың
элементтерін қамтиды.
Мемлекеттік жоспарлаудың қисынды жігін құру үшін мыналарды көздейді:
- мемлекеттік органдардың дербестігі мен қызметтің нәтижелеріне
жауапкершілігін күшейтетін Үкіметтің әлеуметтік-экономикалық саясатын іске
асырудың негізгі құралы ретінде мемлекеттік органдарда стратегиялық
жоспарлау жүйесіне көшу;
- мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарлары міндеттерінің
бюджеттік бағдарламалармен, мемлекеттік органдар қызметінің аралық және
түпкілікті нәтижелерін бағалаудың сандық және сапалық көрсеткіштерінің
жүйесін әзірлеумен байланысуы;
- мемлекеттік орган қызметінің жоспарланған жылға арналған жоспары
туралы баяндамасын стратегиялық жоспарлардың негізінде қалыптасқан және
мемлекеттік органдардың стратегиялық мақсаттарын болжамды шығындармен
байланыстыратын бюджеттік өтінімнің құрамдас бөлігі ретінде практикаға
енгізу;
- мемлекеттік органдардың жоспарларын әзірлеу және іске асыру кезінде,
мемлекеттік жоспарлауға жаңа тәсілдер енгізуді ескере отырып, олардың
дербестігі мен жауапкершілігін күшейту;
- мемлекеттік органдардың нақты стратегиялық нысаналы индикаторлар
жүйесін әзірлеуі;
- мемлекеттік стратегиялық мақсаттар мен тиісті түпкілікті нәтижелерге
қол жеткізу мониторингінің жүйесін енгізу.
1-сурет. Мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесі – бюджетті жоспарлау
негізі
1.2 Қазақстан Республикасын дамытудың стратегиялық мақсаттары мен
міндеттері
1997 жылы Қазақстанда Қазақстан-2030 ұзақ мерзімді даму стратегиясы
қабылданды. Ол ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін мынадай жеті негізгі
басымдықтарды қамтиды: ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуы;
экономикалық өсу; Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты;
энергетика ресурстары; инфрақұрылымды, әсіресе көлік және байланысты
дамыту; кәсіби үкімет.
Бұл ұзақ мерзімді басымдықтар елдің даму жоспарлары мен
бағдарламаларын әзірлеу кезінде тұрақты бағдарлар болып табылады. Қазақстан
кеңестік қоғамнан кейінгі кеңістікте бірінші болып стратегиялық жоспарлау
жолын таңдап алды.
Нақ осы Қазақстан-2030 стратегиясы Мемлекет басшысының 1997 жылы
халыққа арнап сөз сөйлеген бірінші жолдауы болды. 11 жыл өткеннен кейін
экономикалық реформаларды мақсатты жүргізудің, қолайлы инвестициялық ахуал
қалыптастырудың, қоғамда тұрақтылықты қамтамасыз етудің арқасында Қазақстан
экономикалық өсу қарқыны бойынша әлемдік көшбасшылардың біріне айналғанды
деп тұжырым жасауға болады.
2000-2007 жылдар ішінде ЖІӨ-нің өсу қарқыны жылына орта есеппен 10%-ды
құрады. 2007 жылдың қорытындылары бойынша елдің ЖІӨ көлемі 104,1 млрд АҚШ
долларын құрады, ал жан басына шаққандағы ЖІӨ 1997 жылмен салыстырғанда 5
есеге жуық өсіп, 6 727,9 долларға жетті.
2-сурет. 1998 – 2007 жылдардағы кезеңде Қазақстан Республикасы
мемлекеттік бюджетінің орындалуы
Қазақстан ашық сыртқы сауда саясатын дәйекті түрде жүргізуде.
Экспорттың ілгерілей өсуі оң сауда теңгерімі мен ел резервтерінің сенімді
өсуін келіседі. Республиканың 2007 жылғы сыртқы сауда айналымы (80,5 млрд
АҚШ доллары) 1997 жылмен салыстырғанда (10,8 млрд) 7,4 есе ұлғайды.
Елде қолайлы инвестициялық ахуал қалыптасты. 1993 жылдан бастап 2007
жыл аралығында Қазақстан 100-ден астам елден 69 млрд АҚШ долларына тікелей
шетелдік инвестициялар тартты, оның ішінде 2007 жылы ғана – 17,5 млрд АҚШ
доллары.
Бұл ретте өңдеуші өнеркәсіпке тікелей шетелдік инвестициялардың
тұрақты ұлғаю үрдісі байқалады. Мәселен, олардың жалпы сомасы 1993 жылғы
44,7 млн АҚШ долларынан 2007 жылы 893,5 млн АҚШ долларына дейін – 20 есе
ұлғайды.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуындағы жетістіктерге елдің басты
құжаты - Қазақстан-2030 даму стратегиясын іске асыру үшін әзірленген
салалық және аумақтық стратегияларды (индустриалдық-инновациялық даму,
көлік, ақпараттық және т.б.) іске асыру ықпал етті.
Даму стратегиясының жеті ұзақ мерзімді басымдықтары елдің ұдайы өсуі
үшін әзірленді және қазіргі кезде табысты іске асырылуда.
Қазақстан-2030 даму стратегиясындағы бірінші басымдық ретінде ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету белгіленді. Ұлттық егемендік пен аумақтық
тұтастықты қорғау кез келген мемлекеттің ұдайы және тұрақты түрде өсуінің
қажетті шарты болып табылады.
Осы басымдықты іске асыру үшін Стратегияда елдің мемлекеттік
шекараларын ресімдеуге, Қарулы Күштерді реформалауға және мемлекеттің
қорғаныс қабілетін нығайтуға, құқық қорғау органдарының жүйесіндегі өзекті
проблемаларды шешуге, атап айтқанда, қылмысқа қарсы күрес пен құқық
тәртібін нығайтуға бағытталған тұтас бірқатар іс-шараларды жүргізу
көзделеді. Стратегияға енгізілген шараларды практикалық іске асыру
ұйымдасқан қылмыс, діни экстремизм мен терроризм, нашақорлық пен есірткі
бизнесі, адамдар саудасы және заңсыз көші-қон сияқты қазіргі заманның
шақырулары мен қауіптеріне жауап беруге мүмкіндік береді.
Даму стратегиясы қабылданған сәттен бастап ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету бөлігінде аз нәрсе істелген жоқ. Мемлекеттің әскери
құрауышында ірі ауқымдағы реформалар жүргізілді: Қазақстанның Қарулы
Күштерінің құрылымын құру аяқталды, әскери басқару органдары жетілдірілді,
әскерді кәсібилендіру мен материалдық-техникалық жарақтандыру, әскери
инфрақұрылымды дамыту, қайта қарулану және т.б. жөніндегі іс-шаралар
жүргізілді.
Қоғамдық тәртіпті қорғауды қамтамасыз ету және қылмыстың алдын алу
мақсатында ішкі істер органдары құқық тәртібін сақтау тетігін жетілдіруде,
құқықбұзушылықтың алдын алу жөніндегі профилактикалық қызмет
жандандырылуда, Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің әртүрлі
қызметтерінің жұмысына қазіргі заманғы технологиялар мен әдістер
енгізілуде.
Ұлттық қауіпсіздік жүйесін одан әрі нығайту үшін осы саладағы
халықаралық ынтымақтастық кеңейтілетін болады.
Ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуын қамтамасыз ету жөніндегі
міндеттер ұлттық дамудың ұзақ мерзімді стратегиясының келесі аса маңызды
басымдығына айналды. Бұл басымдыққа ұлттық қауіпсіздікке бөлінетін мән
сияқты мән бөлінеді, өйткені қоғамдағы, оның үстіне, Қазақстан сияқты көп
ұлтты және көп конфессионалды қоғамдағы келісімсіз қандай да бір
қауіпсіздік туралы сөз болмайды.
Осы міндетті орындау: елдің барлық азаматтары үшін мүмкіндіктердің
теңдігіне кепілдік беруді; Қазақстанда тұрып жатқан барлық этникалық топтар
үшін тең құқықтарды қамтамасыз етуді; өтпелі кезеңнің әлеуметтік
проблемаларын шешуді; дәулеттілер мен жарлылардың арасындағы айырмашылықты
азайтуды; әр түрлі конфессиялар арасындағы өзара құрмет, төзімділік пен
сенімді қарым-қатынастарды нығайтуды қамтиды.
Қазақстан-2030 даму стратегиясы іске асырылған он бір жылдың ішінде
ел қазақстандық жол ретінде белгілі болған ұлтаралық келісімді сақтау мен
нығайтудың өзіндік үлгісін құрды. Қазақстанның саяси жүйесіне реформа
дәйекті түрде жүргізілуде.
Екінші басымдықтың шеңберінде болашаққа арналған стратегиялық міндет
қоғамды одан әрі топтастыру және бірыңғай бәсекеге қабілетті қазақстандық
ұлтты қалыптастыру болып табылады.
Үшінші басымдық – шетел инвестицияларының деңгейі жоғары, дамыған
нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу.
Қазақстан өз дамуында экономикалық өсу стратегиясының 10 негізгі
қағидаттарын ұстанады: мемлекеттің экономикаға шектелген тікелей араласуы,
макроэкономикалық тұрақтылық, бағаны одан әрі ырықтандыру, ашық экономика
мен еркін сауда, жеке меншік институттарын нығайту, жекешелендіру және
шетелдік инвестициялардың тиімді қорғалуын қамтамасыз ету, энергетикалық
және басқа да табиғи ресурстарды игеру және оларды ұтымды пайдалану,
индустриялық технологиялық стратегияны қалыптастыру, өндірісті
әртараптандыру.
Бұрын атап өтілгеніндей, 1997 жылдан бастап өткен кезең ішінде
Қазақстанның экономикасында айтарлықтай жағымды өзгерістер болды. Соңғы
жылдардың экономикалық өсімі мен макроэкономикалық тұрақтылық әлемдік
нарықтардағы шикізат тауарларына қойылған жоғары бағаларға, және соның
салдарынан шикізат өнімі экспортының ұлғаюына байланысты өндіруші
өндірістердің жедел дамуымен түсіндіріледі. Алайда, Қазақстан
экономикасының одан арғы тұрақты дамуы экономиканың әртараптандырылуы мен
жаңғыртылуының, сондай-ақ өнімдердің бәсекелі түрлерін өндіруге арналған
жағдайлар жасаудың және экспорттың өсуінің негізінде мүмкін болады.
2003 жылы Индустриялық-инновациялық стратегия қабылданған сәттен
бастап отандық экономиканы әртараптандыру жөніндегі жүйелі жұмыс
жүргізілуде. Қазақстандық экономиканы жеделдетіп жаңғыртудағы, оны
құрылымдық жағынан қайта құрудағы маңызды рөл 30 корпоративтік көшбасшы
бағдарламасына бөлінеді. Қазақстан – 2030 стратегиясын іске асыру үшін
Самұрық-Қазына ұлттық әл-ауқат қоры, ҚазАгро ұлттық холдингі құрылды,
олардың қызметінің негізгі мақсаты мемлекеттік активтерді тиімді басқару
болып табылады. Өңірлік деңгейде коммуналдық активтерді басқару жөніндегі
шаруашылық функцияларын беру мақсатында әлеуметтік-кәсіпкерлік
корпорациялар (ӘКК) құрылған.
Қазіргі кезде ақылды экономиканы қалыптастыру және адами капиталды
дамыту негізінде Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру
туралы мәселе күн тәртібінде тұр.
Стратегияның төртінші ұзақ мерзімді басымдығы Қазақстан азаматтарының
денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты болып табылады.
Осы басымдықты іске асыру мынадай негізгі бағыттарды көздейді: ауруды
болдырмау және салауатты өмір салтын ынталандыру; тамақтануды, қоршаған
ортаның тазалығын және экологияны жақсарту; қазіргі заманғы білім беру
жүйесін дамыту, кадрларды даярлау және қайта даярлау.
Елдегі экономикалық жағдайда тұрақтандыру аясында денсаулық сақтау,
білім беру саласындағы реформалар, сондай-ақ зейнетақы реформасы
жүргізілді, демографиялық жағдай жақсарды. Халықты әлеуметтік қамтамасыз
ету жүйесімен қамту елеулі түрде кеңейтілді.
Перспективада алдыңғы қатарлы елдердің деңгейіндегі өмір сүру
сапасының қазақстандық ұлттық стандартын қамтамасыз ету міндеті тұр.
Энергетикалық ресурстарды дамыту ұлттық Стратегияның бесінші басымдығы
болып белгіленген. Қазақстан энергетикалық ресурстардың ауқымды қорына
иелік етеді, мұнай мен газ қорлары бойынша әлемнің мұнайлы елдерінің
бірінші ондығына кіреді, жыл өткен сайын мұнай мен табиғи газ өндіруді
ұлғайтуда. Нақ осы мұнай-газ саласы экономиканың басқа салаларын соңынан
ерткен локомотивке айналды.
Стратегияны іске асыру шеңберінде Қазақстан қолда бар қорларды жедел
әрі тиімді пайдалану үшін озық халықаралық технологияларды, ноу-хау мен ірі
капиталды тарту үшін әлемнің жетекші мұнай компанияларымен ұзақ мерзімді
шарттар жасасты. Сондай-ақ мұнай мен газдың экспорты үшін құбыржолдар
жүйесін құрады.
Қазақстанның энергетикалық әлеуетін одан әрі дамыту мұнай-газ
кешенімен тікелей байланысты тереңдетіп қайта өңдеу салаларын ілгерілете
дамытуды қамтамасыз ету, қосылған құнның жоғары үлесі бар өнімдердің
халықаралық нарығына жеделдетіп шығу, энергия ресурстарын әртараптандырудың
және оларды әлемдік нарықтарға жеткізудің тұрақты арналарын
қамтамасыз ету сияқты маңызды міндеттерді шешуді көздейді.
Жаһандану жағдайында Қазақстанның инфрақұрылымын, әсіресе көлік және
байланысты жан жақты дамытумен байланысты Стратегияның алтыншы ұзақ
мерзімді басымдығын іске асыру одан арғы үлкен өзектілікке ие болады.
Экономиканың осы негізгі секторларын ілгерілете дамыту қажеттілігі
елдің экономикалық және географиялық ерекшеліктеріне байланысты: кең байтақ
аумақ, теңізге шығудың болмауы, елді мекендер мен табиғи ресурстардың бір-
бірінен шалғай орналасуы – осының барлығы көлік жүйесіне жоғары
тәуелділікпен шарттаса отырып, республика экономикасын әлемдегі барынша
жүкті қажетсінетіндердің бірі етеді. Еуропа мен Азияның түйісінде орналаса
отырып, Азия мемлекеттеріне географиялық жағынан Ресеймен және Еуропамен
баламасыз жер үсті көлік байланысын ұсына отырып, елеулі транзиттік
әлеуетке ие болады.
Алтыншы басымдықта белгіленген міндеттерге сәйкес елде Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі Көлік стратегиясы мен
телекоммуникациялары саласының арнайы бағдарламасы қабылданды және жүзеге
асырылуда.
Қазақстан Еуразияның ірі және қазіргі заманға сай жарақталған
құбыржолдық, теміржолдық, автомобильдік, теңіз және әуе көлігі торабына
айналуға тиіс. Елде телекоммуникациялық саланың дамуымен барлық елді
мекендер бірте-бірте байланыс қызметтеріне қол жетімділікпен қамтамасыз
етілетін болады, сондай-ақ Интернетті пайдаланушылардың саны ұлғаяды.
Кәсіби мемлекетті қалыптастыру – ұлттық Даму стратегиясының жетінші
ұзақ мерзімді басымдығы.
Олардың негізінде Үкімет пен жергілікті билік түпкілікті
қалыптастырылатын стратегияның жеті негізгі қағидаттары мынадай бірнеше
барынша маңызды функцияларды орындауға шоғырландырылған: стратегиялардың
негізіндегі іс-қимылдар бағдарламалары бойынша жұмыс; нақты жолға қойылған
ведомствоаралық үйлестіру; министрлердің өкілеттіктері мен
жауапкершіліктерін көтеру, олардың есеп берушілігі және олардың қызметіне
стратегиялық бақылау жасау; министрліктердің ішінде орталықтан өңірлерге
және мемлекеттен жеке секторға қарай орталыққа тәуелділікті жою; сыбайлас
жемқорлыққа қарсы шешімді және ымырасыз күрес; кадрларды жалдау, даярлау
және жоғарылату жүйелерін жақсарту.
Мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігін арттыру мақсатында өткен
ғасырдың 90-шы жылдарының аяғынан бастап Қазақстан терең әкімшілік
реформаларды жүргізуге кірісті. Осы жылдардың ішінде мемлекеттік басқару
құрылымын оңтайландыру жүргізілді, Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі
агенттік құрылды, Мемлекеттік қызмет туралы, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күрес туралы, Әкімшілік рәсімдер туралы заңдар, Мемлекеттік
қызметшілердің ар-ождан кодексі қабылданды. Мемлекеттік қызметке
қабылдаудың конкурстық жүйесі енгізілді. Мемлекеттік органдардың басқару
тәжірибесіне жауапты хатшылар институты енгізілді. Мемлекетке тән емес
функциялардың бір бөлігі бәсекелік ортаға берілді. Соңғы конституциялық
өзгерістерге сәйкес жергілікті жерлердегі билік күшейтілді, мәслихаттарға
жергілікті өзін өзі басқару өкілеттіктері берілді.
Қазіргі кезде ел Үкіметі әкімшілік реформаны жалғастыру жөнінде
белсенді жұмыс жүргізуде.
Қазақстан-2030 Даму стратегиясына енгізілген ұзақ мерзімді
басымдықтар елдің ішінде және одан тысқары жерлердегі жағдайға байланысты
жыл сайын нақтыланады және Президент өзінің Қазақстан халқына жолдауларында
оларды атап өтеді. Мәселен, әлемдік конъюнктураның нашарлауы жағдайында
экономиканың тұрақты өсуін сақтау қажеттілігі туралы Қазақстан
Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқының әл-
ауқатын арттыру — мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Қазақстан
халқына 2008 жылғы Жолдауында айтылды. Атауынан көрініп тұрғанындай, қандай
да бір күрделі жағдай қалыптасса да Үкімет үшін әлеуметтік мәселелер
бірінші кезектегі мәселе болып табылады және ол бойынша шығыстар
қысқартылмайтын болады.
2009 жыл Қазақстан-2030 Даму стратегиясын іске асырудың бірінші
онжылдығын аяқтаушы жыл болады. Тұтастай алғанда, 2010 жылға дейінгі
стратегиялық даму жоспарын орындаған уақыт ішінде ауқымды жұмыс атқарылды.
Бүгінде Үкімет Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының
10 жылға арналған, яғни 2020 жылға дейінгі стратегиясын әзірлеуге кірісті.
Осыған байланысты қазіргі заманғы экономикалық және саяси шындықтарға
бейімделген мемлекеттік саясаттың жаңа тәсілдері мен бағыттары әзірленетін
болады.
1.3 Салық-бюджет саясатының негізгі бағыттары
Фискальдық (салық-бюджет) саясат – бұл үкіметтің халықтың жұмыспен
қамтылуын және инфляцияға бақылау жасауды қамтамасыз етуге бағытталған
салық салу, мемлекеттік шығыстар, мемлекеттік бюджет саласындағы саясаты.
Басқа сөздермен айтқанда, салық-бюджет саясаты – бұл мемлекеттік бюджеттің
және салық жүйесінің көмегімен экономиканы тұрақтандыруға бағытталған
саясат.
Салық-бюджет саясаты қаржы саясатының өзектік бөлігі және мемлекеттің
экономикалық саясатының құрамдас бөлігі болып табылады. Салық салу мен
мемлекеттік шығыстар саласындағы үкіметтің шаралары экономикалық өсуге,
кірістерді бөлу мен кедейшілік деңгейіне аса зор ықпал етуі мүмкін, соның
салдарынан олар, әдетте, экономикалық және саяси пікірталастардың
ортасында болады.
Салықтар – бұл заңның негізінде қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін заңды және жеке тұлғалардан мемлекет алатын бюджетке
міндетті төлемдер. Салықтар кіріс алатын заңды және жеке тұлғалардың
мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастыруға қатысу міндеттерін білдіреді.
Салықтар – мемлекеттік бюджет кірістерінің негізгі көзі. Сондықтан
бюджеттің кіріс бөлігінің мөлшері елеулі шамада екі шамаға - өз кезегінде
төлем қабілеті бар экономикалық агенттердің санымен, мөлшерімен және жұмыс
істеуінің тиімділігімен айқындалатын салық ауыртпалығы мен салық базасының
шамасына тәуелді болады.
Қазақстанда салықтар республикалық және жергілікті болып бөлінеді.
Айталық, мысалы, мұнай секторын ұйымдастырудан түсетін түсімдерді
қоспағанда, корпоративтік табыс салығы; қосымша құнға салынатын салық және
т.б. республикалық бюджетке, жеке табыс салығы, әлеуметтік салық және
басқалары – жергілікті бюджетке түсетін салық түсімдері болып табылады.
Салық саясатын мемлекет салықтық реттеу саласындағы шаралар кешені
арқылы жүзеге асырады. Мемлекет салықтарды, олардың ставкалары мен
жеңілдіктерді белгілейді, жаңа төлемдер енгізеді, ескілерінің күшін жояды.
Салық саясаты мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды іске
асыруы мақсатында мемлекеттік бюджетке ақшалай қаражаттың түсуін қамтамасыз
етеді.
Диаграммадан көрініп тұрғанындай (3-сурет), Қазақстан Республикасының
бюджеті кірістерінің негізгі бөлігін корпоративтік табыс салығы (орта
есеппен 31,8%), ҚҚС (22,5%), әлеуметтік салық (16,2%), сондай-ақ жер
қойнауын пайдаланушылардың өзге де салықтары мен төлемдері (19%) және т.б.
құрайды.
3-сурет. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетіне түсетін
салық түсімдерінің құрылымы
Экономиканың циклдық өзгерістерінің жігін жатқызуға, яғни қысқа
мерзімді кезеңде экономиканы тұрақтандыруға бағытталған кез келген
тұрақтандыру саясаты сияқты фискальдық саясаттың мақсаттары:
- тұрақты экономикалық өсуді;
- ресурстардың толық бос болмауын;
- бағаның тұрақты деңгейін ұстау болып табылады.
Фискальдық саясатты Үкімет жүргізеді. Фискальдық саясаттың құралдары
жиынтық сұранысқа да (жиынтық шығыстардың шамасына), сондай-ақ жиынтық
ұсынысқа да (фирмалардың шығындарының шамасы) әсер етеді.
Бюджеттік саясаттың құралдары болып мемлекеттік бюджеттің шығыстары
мен кірістері, атап айтқанда, мемлекеттік сатып алу, салықтар, трансферттер
әрекет етеді.
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының басым міндеттерін шешу
мақсатындағы салық-бюджет саясатының тетіктерін жетілдіру мәселелері ел
Үкіметінің көптеген нормативтік құқықтық актілерінде қарастырылады. Қазіргі
кезде Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдына мынадай міндеттер қойылған:
1. Салық-бюджет жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету, фискальдық
тәртіпті арттыру, мемлекеттік шығыстардың қалыпты қатаң саясатын жүргізу
және Ұлттық қордың активтерін тиімді басқаруды жүзеге асыру.
2. Экономикаға салық жүктемесін оңтайландыруға, салық рәсімдерін
оңайлату мен олардың ашықтығын арттыруға бағытталған салық саясатын жүргізу
жолымен шаруашылық жүргізуші субъектілердің және халықтың іскерлік
белсенділігін өсіруді ынталандыру.
3. Бюджет қаражатын мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясаттың
негізгі міндеттерін шешуге жұмсауды қамтамасыз ету.
Қойылған міндеттерді шешу үшін 2008 жылы жаңа Бюджет және Салық
кодекстері әзірленді.
Жаңа Бюджет кодексі нәтижелерге бағдарланған бюджеттік жоспарлаудың
жаңа әдістерін енгізуді, үш жылдық бюджетке көшуді көздейді. Стратегиялық,
орта мерзімді және бюджеттік жоспарлауды үйлесімдендіруге және бюджеттік
қатынастарды жетілдіруге бағытталған. Ол бюджетті жоспарлаудан, орындаудан,
оның мониторингі мен кез келген мемлекеттік орган жұмысының тиімділігін
кешенді түрде бағалаудан бастап бүкіл бюджет үдерісін регламенттейді.
Мемлекеттік органдардың қызметін мемлекеттік саясаттың басымдықтарына
сәйкес бюджет қаражатын формальды түрде игеруден нақты нәтижелер алуға
қайта бағдарлау жаңа Бюджет кодексінің орталық идеясы болып табылады. Ол
бюджеттік бағдарламалардың әкімшілеріне бюджетті орындау кезінде үлкен
дербестікті, атап айтқанда, шығыстардың экономикалық жіктелуі бойынша
қаржыландырудың жеке жоспарларын жасау мен өзгерту құқығын береді.
Бюджеттің орындалуы бөлігінде сондай-ақ жекелеген рәсімдерді оңайлату
көзделеді.
Ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің 2008 жылғы ақпандағы
Жолдауында жаңа Салық кодексі салық қызметтерінің оның нормаларын өз
қалауларынша түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық
төлеушілер мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие
болуы керек деп атап көрсетті. Жаңа Салық кодексін қабылдаудан болатын
басты тиімділік – бұл бизнестің іскерлік бастамашылығын арттыру, салықтық
әкімшілдендіруді жақсарту, фискальдық тәртіпті арттыру.
Ел экономикасындағы бәсекелік ортаны дамыту мақсатында жаңа Салық
кодексі Қазақстанда жекелеген шаруашылық қызметінің субъектілері
пайдаланып келген салық жеңілдіктері мен преференциялардың ауқымды
бөлігінің күшін жоюды көздейді.
Жаңа Салық кодексі салықтар мен алымдардың ставкаларын азайтуды
көздейді. Корпоративтік табыс салығының (КТС) ставкасы үш жылдың ішінде
2011 жылдан бастап қазіргі деңгейден 2 есе 30%-дан 15%-ға дейін; қосылған
құнға салынатын салық (ҚҚС) – 2009 жылдан бастап 12%-ға дейін азайтылатын
болады. ҚҚС-тың өз ставкасының төмендетілуінен басқа, ҚҚС-ты автоматты
түрде қайтару жүйесі енгізіледі, бұл алдыңғы қатарлы халықаралық практикаға
сәйкес келеді. Алғашқы кезеңдерде мұндай қайтару ірі салық төлеушілерге
қатысты болады. Негізінен бұлар шикізаттық компаниялар. Әлеуметтік салықтың
регрессивтік шкаласынан 11% ставкасымен жазық шкалаға көшу жүзеге
асырылатын болады.
Бұдан басқа, шағын және орта бизнес үшін аванстық төлемдер төлеудің
күшін жою, шығындарды ауыстыру мерзімдерін 3-тен 10 жылға дейін ұлғайту
жоспарлануда. Осы прогрессивтік шаралар бизнес жүргізудің жағдайларын
жақсартуға және өндіріске инвестициялардың ұлғаюына өз үлесін енгізуге
тиіс.
Сонымен бірге салық ауыртпалығын осылай елеулі түрде төмендету
мемлекеттің әлеуметтік міндеттемелерін орындауға теріс әсер етпеуге тиіс.
Сондықтан Үкімет бюджетінің шығындарын өтеу өндіруші секторға салық
жүктемесін ұлғайту есебінен болады.
Жаңа Салық кодексіне сәйкес барлық салықтық құқық қатынастары тек
заңмен реттелуге тиіс, бұл атап айтқанда, жер қойнауын пайдаланушылардың
келісім-шарттары салықтық бөлігінің тұрақтылығына қатысты. Жер қойынауын
пайдаланушылардың арнайы салықтарының жүйесін өзгерту де көзделеді.
Роялтидің қолданыстағы төлемі пайдалы қазбаларды өндіру салығымен (ПҚӨС)
ауыстырылатын болады. ПҚӨС-ті есептеу, өте маңыздысы, әлемдік бағалар
бойынша есептелген өндірілетін пайдалы қазбалар көлемінің құнынан
жүргізіледі. Бұдан басқа, мұнай компаниялары шамадан тыс пайда салығы деп
аталатын салықты төлейтін болады.
Патенттің негізінде және оңайлатылған декларацияның негізіндегі шағын
бизнес үшін арнайы салық режимдері бұрынғы күйінде сақталатын болады. Жаңа
Салық кодексі салықтық әкімшілендіруді оңайлатуға бағытталатын болады.
Салық есептілігін оңтайландыру, оны ұсыну жиілігін қысқарту, салықтық
бақылаудың тиімді құралы ретіндегі тәуекелдерді басқару жүйесін енгізу
жөніндегі тұтас бірқатар бастамалар көзделеді.
Бюджеттік-салықтық реттеу жөніндегі шаралар жүйесін әзірлеу мәселелері
іс жүзінде кез келген ел үшін өткір пікірталастардың дәстүрлі нысанасы
болып табылады. Салық салудың жалпы деңгейін төмендету мен салық базасын
кеңейтуді ынталандыру барынша тиімді және перспективалық шара деп саналады.
Алайда халық арасында танымал осы шара үкімет тарапынан әрқашан түсіністік
пен қолдау таба бермейді. Оны қабылдау, әдетте, мемлекеттік шығыстарды
кейбір қысқартуларды білдіреді, оны қазіргі жағдайларда жүзеге асыру қиын,
өйткені үкіметтерде әлеуметтік міндеттемелер жүгі жатады.
Баламалы жол – экономикаға өсімнің жаңа импульстерін беруге қабілетті
жоғары технологиялы серпінді инвестициялық жобаларды қаржыландыруға
бағыттау қажет болатын бақылаудағы ақша эмиссиясының есебінен мемлекеттік
шығыстарды ұлғайту. Ең ақырында, мемлекеттік шығыстардың өзгеріссіз деңгейі
жағдайында салықтық ауыртпалықтың өсуі теория жүзінде тағы бір тәсіл бола
алады, алайда бұл жағдайда экономиканың нығыздаудан жалтарып кететін бөлігі
ғана тіршілік етуге қабілетті болып қалады. Бюджет болса салық салудың
неғұрлым төменгі және қолайлы деңгейі кезінде жиналатындарға қарағанда
салық түрінде аздау шаманы алады.
Табысты бюджет саясатының іргетасы бюджет тапшылығын жай ғана
формальды түрде жою емес, сонымен бірге қолайлы инвестициялық және
бәсекелік ортаны қалыптастыру, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
экономикалық белсенділігін арттыруға арналған кедергілерін алу жолымен оны
тудыратын проблемаларды шешу болуға тиіс. Бір жағынан мемлекеттік бюджетке
ақша ресурстарының құйылуын ынталандыратын, ал екінші жағынан – мемлекеттің
араласуынсыз неғұрлым тиімдірек жұмыс істей алатын ұлттық шаруашылықтың сол
салаларын нарыққа беру жолымен мемлекеттік шығыстарды біртіндеп қысқарту
үшін алғышарттар жасайтын іс-шаралар кешенін жүзеге асыру қажет.
Фискальдық саясат саласындағы экономиканың теңгермелі және сапалы өсуі
мақсаттарын қол жеткізу үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі мыналарды
көздейді:
- елдің берілген даму параметрлеріне қол жеткізу, сондай-ақ жағдайдың
өзгеруіне жедел ден қою мақсатында фискальдық құралдарды тиімді пайдалану
(бюджеттің шығыстары, салық жүктемесін, Ұлттық қордан бөлінетін кепілді
трансферттің мөлшерін және бюджеттің тапшылығын және т.б. реттеу);
- салық және бюджет заңнамаларын жетілдіру;
- негізгі әлеуметтік-экономикалық бағыттар бойынша бюджет шығыстарының
айқын басымдықтарын белгілеу;
- орта мерзімді кезеңге арналған даму басымдықтарымен өзара байланысты
мемлекеттік органдарда стратегиялық жоспарлауды дамыту.
Экономикалық өсуді басқаруға көшу жағдайларында экономиканың өсуі
бойынша мақсатты қондырғылардың орындалуын қамтамасыз ететін салаларды
дамытудың болжанатын параметрлерімен бюджет шығыстарының тығыз байланысы
қамтамасыз етілетін болады.
Үкіметтің орта мерзімді фискалдық саясатының 2009 – 2103 жылдарға
арналған негізгі бағыттары Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық дамуы мен бюджеттік параметрлерінің 2009 – 2013 жылдарға
арналған болжамы деп аталатын ерекше құжатта ұсынылған. Ондағы арнайы
бөлім салық-бюджет саясаты мәселелеріне арналған. Үкіметтің орта мерзімді
фискалдық саясатын бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган,
ал жергілікті деңгейде – бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті
орган Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жыл сайынғы
жолдауларын ескере отырып, Бюджет және Салық кодекстерінің, Үкімет
бағдарламасының және елдің басқа да стратегиялық және бағдарламалық
құжаттарының негізінде әзірлейді.
Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету, бизнестің бәсекеге
қабілеттілігін ынталандыру, бизнестің көлеңкеден шығуы және салықтық
әкімшілендіруді одан әрі жетілдіру үшін мемлекеттің 2009 – 2013 жылдарға
арналған салық саясаты мыналарға бағытталатын болады:
- елдің бәсекеге қабілеттілігін күшейтуге мүмкіндік беретін бәсекелі
салық жүйесін құру;
- салық жүйесін Қазақстан дамуының жаңа кезеңінің міндеттеріне сәйкес
келтіру, бұл экономиканы жаңғыртуға және оны әртараптандыруға ықпал етуге
тиіс;
- жеңілдіктерді оңтайландыру және тиісінше экономиканың шикізаттық
емес секторына салық жүктемесін азайту, заңды тұлғаларға салық салуды
халықаралық стандарттарға сәйкес келтіру;
- қосылған құн салығын алдыңғы қатарлы әлемдік практикаға сәйкес
келтіру;
- импортқа және ішкі өндіріске арналған акциздердің ставкаларын бір
ізге түсіру;
- жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу жүйесін реформалау;
- әкімшілдендіру рәсімдерін оңайлату, салық қызметтерінің сапасын және
салық рәсімдерінің ашықтығын арттыру, салық есептілігінің мөлшерін
қысқарту, салық тексерулерін тәртіпке келтіру.
Орта мерзімді кезеңдегі бюджет саясаты бюджеттік жоспарлаудағы жаңа
тәсілдер ескеріле отырып, жүргізілетін болады. Тұтастай алғанда экономикаға
ынталандырушы әсер ететін бюджет шығыстарын шектеуді емес, оларды өсіруді
көздейтін мемлекеттік шығыстардың қалыпты саясаты жүзеге асырылатын
болады.
2009-2013 жылдарға арналған шығыстар саясаты мынадай бірқатар
шектеулер ескеріле отырып айқындалатын болады: бюджет шығыстарының
теңгерімділігін қамтамасыз ету; ішкі нарықты борыштық құралдардың
жеткілікті деңгейімен қамтамасыз ететін мөлшердегі бюджет тапшылығын өтеуге
бағытталатын қарыз алуларды жоспарлау; елдің әлеуметтік-экономикалық
дамуының басым бағыттарының бірінші дәрежелі рөлі.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің бюджет тапшылығын қаржыландыру
саласындағы саясаты елдің борышын басқарудың бірыңғай және тиімді жұмыс
істейтін жүйесін құруға бағытталады.
Мемлекеттік және жалпы сыртқы борышты басқару жөніндегі тұжырымдамаға
сәйкес Үкімет мемлекеттік сыртқы борышты басқару деңгейін арттыруға
бағытталған шараларды қабылдайтын болады.
4-сурет. Мемлекеттік бюджет тапшылығы мен мұнайға қатысты емес
тапшылықтың серпіні
Ал Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының қаражатын қалыптастыру мен
пайдаланудың орта мерзімді перспективаға арналған тұжырымдамасына сәйкес
үкіметтік қарыз алу саясаты Ұлттық қор активтерінің нарықтық құнына
кепілдендірілген борышты ескере отырып, үкіметтік борышты 50-70-пайыздық
қатынасқа қол жеткізуге бағдарланатын болады.
5-сурет. Мемлекеттік бюджеттің тапшылығын үкіметтік қарыздардың
есебінен қаржыландыру, млрд теңге
Үкімет ішкі қарыздарды ірі инфрақұрылымдық және әлеуметтік маңызы бар
жобаларды іске асыру үшін тарту ниетінде.
Сыртқы үкіметтік қарыздарды өтеу халықаралық қаржы ұйымдары, шетелдік
мемлекеттердің үкіметтері, шетелдік коммерциялық банктер мен фирмалар
берген қарыздар бойынша үкіметтік борышты өтеу кестесіне сәйкес жүзеге
асырылатын болады.
Орта мерзімді кезеңдегі бюджетаралық қатынастар саясатының негізгі
мақсаты мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерін оларға бекітілген
мемлекеттік қызметтерді толыққанды ұсыну және оларға жүктелген функцияларды
жүзеге асыру үшін жеткілікті қаржы қаражатымен қамтамасыз ету болып
табылады.
Бюджет кодексіне сәйкес бюджетаралық қатынастар трансферттер мен
бюджеттік кредиттер арқылы, сондай-ақ облыстық және аудандық бюджеттердің
арасында кірістерді бөлу нормативтерімен реттеледі.
Қазіргі кезде Жалпы сипаттағы трансферттердің 2008 – 2010 жылдарға
арналған көлемдері туралы Заң әрекет етеді. 2011 жылдан бастап жалпы
сипаттағы трансферттердің көлемі есептеу әдістемесін жетілдірумен қайта
есептелетін болады, сондай-ақ Жалпы сипаттағы трансферттердің 2011 – 2013
жылдарға арналған көлемдері туралы Заң қабылданатын болады.
2-тарау. Қазақстан Республикасындағы бюджет үдерісінің негіздері
2.1 Бюджет және бюджет жүйесі ұғымы
Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржылық
қамтамасыз ету үшін арналған оның орталықтандырылған ақшалай қоры.
Бюджеттің экономикалық тұрғыдан арналуы, оның қоғамдық ұдайы
өндірудегі орны мен рөлі, сондай-ақ Конституцияда белгіленетін Қазақстан
Республикасының мемлекеттік құрылымы Қазақстанның бюджеттік құрылысы үшін
негіз құрайды.
Бюджеттік құрылыс деп экономикалық та, сондай-ақ ұйымдастырушылық-
құқықтық та тұрғыдан алғанда, мемлекеттік бюджетті ұйымдастыру ұғынылады.
Бұған мемлекеттік бюджеттің ішкі бөлімшелерінің құрамы мен құрылымы, оларды
пайдалану саласының функционалдық ара жігінің ажыратылуы, тең бағыныстылық,
өзара іс-қимыл, сондай-ақ бюджетті ұйымдастырудың құқықтық және рәсімдік
жағы енгізіледі. Басқа сөзбен айтқанда, бюджеттік құрылыс – бұл бюджет
жүйесін ұйымдастыру, оны құру қағидаттары.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі Қазақстан Республикасы Бюджет
кодексінің 4-бабында айқындалған қағидаттарға негізделеді. Оларға бірлік,
толықтық, шынайылық, транспаренттілік, сабақтастық, нәтижелілік,
дәйектілік, негізділік, уақтылылық, кассалардың бірлігі, бюджеттердің
дербестігі, тиімділік, жауапкершілік, бюджет қаражатының атаулылық және
нысаналы сипаты сияқты қағидаттар жатады.
Мемлекеттің әкімшілік-аумақтық бөлінісіне мемлекеттік билік пен
басқару деңгейлері сәйкес келеді, бұл өзара байланысқан және бірыңғай
бюджет жүйесіне біріктірілген әр түрлі деңгейдегі бюджеттерді де алдын ала
айқындайды.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі республикалық және жергілікті
бюджеттер мен Ұлттық қордың, сондай-ақ бюджет үдерісінің жиынтығын
білдіреді.
Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің құрылымы 6-суретте ұсынылған.
6-сурет. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры елдің тұрақты әлеуметтік-
экономикалық дамуын қамтамасыз ету, болашақ ұрпақтар үшін қаржы қаражатын
жинақтау, экономиканың қолайсыз сыртқы факторлардың әсеріне тәуелділігін
азайту үшін құрылды.
Мемлекеттік бюджет олардың арасындағы өзара өтеу операцияларын
ескермегенде, республикалық және жергілікті бюджеттердің жиынтығын
білдіреді.
Республикалық бюджет – бұл Бюджет кодексінде белгіленген салық және
басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай
қор. Республикалық бюджет орталық мемлекеттік органдардың, олардың
бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық
қамтамасыз ету және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын
іске асыру үшін арналған. Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
Қазақстан Республикасының заңымен бекітіледі. Қазақстандағы қаржы жылы
күнтізбелік жылға сәйкес келеді, яғни 1 қаңтарда басталады және 31
желтоқсанда аяқталады.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті
де Бюджет кодексінде белгіленген салық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай қорды білдіреді. Ол облыстық
деңгейдегі жергілікті атқарушы органдардың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың, олардың бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз ету және тиісті әкімшілік-
аумақтық бірліктегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін арналады. Тиісті
қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың бюджеті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың
мәслихатының шешімімен бекітіледі.
Ерекше жағдайларда төтенше мемелекеттік бюджет әрекет етеді –
Қазақстан Республикасында төтенше немесе әскери жағдай болған кезде
республикалық және жергілікті бюджеттердің негізінде құрылатын төтенше
мемлекеттік бюджет енгізіледі. Төтенше мемлекеттік бюджетті енгізу және оны
тоқтату үшін негіздеме Қазақстан Республикасы Президентінің республиканың
бүкіл аумағында төтенше немесе әскери жағдай енгізу немесе оның күшін жою
туралы Жарлығы болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің әрекет етуі кезінде республикалық бюджет
туралы заңның және мәслихаттардың жергілікті бюджеттің барлық
деңгейлеріндегі бюджеттер туралы шешімінің қолданысы тоқтатыла тұрады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылдануы туралы Республика Парламенті жедел
хабардар етіледі.
Шоғырландырылған бюджет – республикалық бюджетті, облыстардың,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерін және олардың
арасындағы өзара өтелетін операцияларды ескерместен, Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін түсімдерді біріктіретін
мемлекеттің орталықтандырылған ақшалай қоры. Шоғырландырылған бюджетті
заңнамалық билік органдары бекітпейді және талдамалық мақсаттарда
пайдаланылады.
Шоғырландырылған бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
– республикалық бюджет;
– облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттері;
– Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін бюджетке
түсімдер мен олардың Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына аударымдары.
2.2 Республикалық бюджет
Республикалық бюджет салық және өзге де түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және республикалық бюджеттік бағдарламалар мен іс-
шараларды қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақшалай қаражат қорын
білдіреді.
Республикалық бюджеттің қаражаты экономиканы құрылымдық қайта құруды
қаржыландырудың, өндіріс саласындағы перспективалық бағыттарды дамытудың
маңызды көзі болып табылады. Республикалық бюджет өнерді, мәдениетті,
бұқаралық ақпарат құралдарын қолдау мен дамытуда үлкен рөл атқарады.
Азаматтар мен ұйымдардан алынатын салықтар, мемлекеттік меншікті жалға
беруден немесе оларды сатудан түскен кірістер, берілген кредиттер бойынша
пайыздар және т.б. мемлекет үшін кірістердің көздері болып табылады.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне сәйкес республикалық
бюджетке түсетін түсімдер мыналарды қамтиды:
- республикалық бюджеттің кірістері;
- алынған бюджеттік алымдар;
- республикалық бюджеттен берілген кредиттерді қайтару.
Республикалық бюджеттің кірістері салықтардан (корпоративтік табыс
салығы, қосылған құн салығы және т.б.), алымдардан (автокөлік құралдарының
Қазақстан Республикасының аумағымен жүріп өтуі, консулдық алым) және басқа
да міндетті төлемдерден (әкелінетін және әкетілетін тауарларға салынатын
кедендік баждар, Қазақстан Республикасының азаматтарына паспорттар мен жеке
басын куәландыратын куәліктер бергені үшін мемлекеттік баж) түсетін
түсімдерден қалыптастырылады. Бұдан басқа, республикалық бюджет капиталмен
жүргізілетін операциялардан түсетін салықтық емес түсімдер мен
кірістердің есебінен толықтырылады.
Республикалық бюджеттің салықтық емес түсімдері мыналар болып
табылады: республикалық меншіктен түсетін кірістер, мүлікті заңдастырғандық
үшін алым, республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік
мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатқанынан түсетін
түсімдер және т.б.
Республикалық бюджеттен берілген кредиттерді өтеуден, мемлекеттің
республикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БЮДЖЕТТІК ЖОСПАРЛАУ МИНИСТРЛІГІ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР ИНСТИТУТЫ АҚ
Қазақстанның жаңа бюджеттік саясаты
Новая бюджетная политика Казахстана
МИНИСТЕРСТВО ЭКОНОМИКИ И БЮДЖЕТНОГО ПЛАНИРОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
АО ИНСТИТУТ ЭКОНОМИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ
ББК 65.261.3
Қазақстанның жаңа бюджеттік саясаты. - Астана: Қазақстан Республикасының
Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі, Экономикалық зерттеулер
институты АҚ, компания Профи Полиграф баспасы, 2008. – 211 б.
Бұл брошюра Қазақстан Республикасындағы бюджеттік процесті жетілдіру,
нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау және бюджеттеу жүйесін
енгізу мәселеріне арналған. Брошюрада бюджеттік саясаттың мәселелері, соның
ішінде бюджеттің қалыптасуы, бюджеттік қаражаттарды тиімді жұмсау, сондай-
ақ мемлекеттің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету мәселелері
қарастырылған.
Мемлекеттік және бюджеттік жоспарлау мәселелерімен айналысатын
мамандарға, мемлекеттік қызметкерлерге, ғылыми қызметкерлерге арналған.
© Қазақстан Республикасының Экономика және
бюджеттік жоспарлау министрлігі, 2008
© Экономикалық зерттеулер институты АҚ, 2008.
© Профи Полиграф компаниясы, 2008
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1-тарау. Мемлекеттік жоспарлаудың нәтижелерге бағдарланған жаңа
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.1 Мемлекеттік органдардың қызметін стратегиялық жоспарлау ... 4
1.2 Қазақстан Республикасын дамытудың стратегиялық мақсаттары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.3 Салық-бюджет саясатының негізгі 13
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ..
2-тарау. Қазақстан Республикасындағы бюджет үдерісінің 20
негіздері ... .
2.1 Бюджет және бюджет жүйесі 20
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
2.2 Республикалық 23
бюджет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
2.3 Жергілікті бюджеттер және олардың аумақтық құрылымдардың
әлеуметтік-экономикалық дамуындағы 25
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
2.4 Республикалық және жергілікті бюджеттердің жобаларын қарау және
бекіту 27
рәсімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
3-тарау. Республикалық бюджеттің 29
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3.1 Бюджеттің 29
кірістері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
3.2 Бюджеттің 36
шығыстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
3.2.1 Әлеуметтік 42
бюджет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..
Білім 42
беру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Денсаулық 48
сақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..
Зейнетақымен қамтамасыз 54
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .
3.2.2 Экономикаға арналған 58
бюджет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Көлік және 58
коммуникациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..
Өнеркәсіп, сәулет, қала құрылысы және құрылыс 61
қызметі ... ... ... ... ... ...
Отын-энергетикалық кешені және жер қойнауын 64
пайдалану ... ... ... ... ...
Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар, қоршаған орта мен жануарлар дүниесін қорғау, жер
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Тұрғын үй-коммуналдық 76
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2.3 Қауіпсіздікке арналған 78
бюджет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Ұлттық 78
қорғаныс ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2.4 Бюджетаралық 80
қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .
4-тарау. Қаржылық тұрақтылықтың 91
кепілдіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
4.1 Мемлекеттік 91
борыш ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
4.2 ҚР Ұлттық 95
қоры ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған 104
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..
Кіріспе
Бұл брошюра Қазақстан Республикасы бюджетінің мазмұнын көрнекті
нысанда көрсететін бірінші басылым болып табылады. Бұл бюджет туралы
ақпарат қана емес. Бұл кітап соңғы жылдар ішінде Республика өмірінде қандай
өзгерістердің болғаны және мемлекеттің қоғам алдында тұрған міндеттерді
шешу үшін аса маңызды басқару тетігі – мемлекеттік бюджетті қалай
пайдаланғаны туралы. Бұл бюджет туралы ашық ақпарат. Мемлекеттік ақшаның
қайда пайдаланатындығын білгісі келетін оқырмандар үшін ашық және
Қазақстанды басқа елдермен бюджеттік саясатқа байланысты кең мәселелер
шеңбері бойынша салыстыру үшін ашық ақпарат.
Соңғы жылдардың ішінде Қазақстан Республикасының экономикалық
стратегиясы макроэкономикалық жағдайдың тұрақтануына қол жеткізу болып
табылды, бұл мемлекеттік бюджет тапшылығының азаюын және қатаң монетарлық
және кредиттік саясатты іске асыруды білдірді. Бұл міндетті шешуде
Республика елеулі табыстарға қол жеткізді: атап айтқанда, 2004 жылы Бюджет
кодексі қабылданды, бағдарламалық-мақсатты және орта мерзімді бюджеттік
жоспарлау әдістері белсенді түрде қолданыла бастады. 1997 жылы қабылданған
Қазақстан-2030 ұзақ мерзімді Стратегиясы мемлекеттік қаржыны басқаруды
жетілдіруді реформалардың басым бағыттарының бірі ретінде айқындады. Бұл
міндетті орындауда Республика маңызды жетістіктерге жетті: соның ішінде
2004 жылы Бюджеттік кодекс қабылданды, бюджеттендіру мен орта мерзімді
бюджеттік жоспарлау бағдарламалы-мақсаттық әдістері белсенді қолданыла
бастады. 2007 жылғы желтоқсаннан бастап Қазақстан Республикасының Бюджет
кодексіне бюджеттің жоспарланған шығыстарын тиісті саладағы бюджеттік
қаржыландыру есебінен күтілетін нақты нәтижелермен байланысын қамтамасыз
етуге ықпал ететін мемлекеттік жоспарлаудың нәтижелерге бағдарланған жаңа
тәсілдерді енгізу бөлігінде өзгерістер енгізілді.
Әкімшілік реформаны бір мезгілде жүргізу Қазақстан Республикасы
министрліктерінің жұмысына бағдарламалық сипат енгізуге, айқын жолға
қойылған ведомствоаралық үйлестіруді, министрліктердің өкілеттіктері мен
жауапкершілігін, олардың есеп берушілігін және олардың қызметіне
стратегиялық бақылауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Бұл брошюраның мақсаты – Қазақстан Республикасының бюджетін оның
азаматтары үшін барынша түсінікті ету. Ол үшін онда бюджеттің тұтастай
алғанда елге және Қазақстан Республикасының әрбір жеке азаматына не
беретіндігі ғана емес, және сонымен бірге осы күрделі әрі көп жақты
түсініктің нені білдіретіні де сипатталады.
Атап айтқанда, бюджеттің не үшін қажеттігі және ол мемлекеттің
экономикадағы рөлін қандай түрде көрсетілетіндігі түсіндіріледі. Бұдан
басқа, брошюрада бюджеттің қалай қалыптасатындығы, салықтардың қайда
жіберілетіндігі және бюджет туралы шешімнің қалай қабылданатындығы, сондай-
ақ бұл процестің әртүрлі сатыларына бюджет реформасы енгізген өзгерістер
туралы сөз болады.
1-тарау. Мемлекеттік жоспарлаудың нәтижелерге бағдарланған жаңа жүйесі
1.1 Мемлекеттік органдардың қызметін стратегиялық жоспарлау
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан мемлекеттік басқару
саласындағы қайта құрулар қоғамның қазіргі заманғы қажеттіліктеріне жауап
беретін тиімді және бәсекеге қабілетті мемлекет құруға бағытталады.
Мемлекеттік басқарудың жаңа тәсілі мемлекеттік құрылымдардың жеке
меншік компаниялар өздерінің нарықтағы бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін
қолданатын технологиялар мен рәсімдерді пайдалануына негізделеді.
Осы парадигманың шеңберінде мемлекеттік ұйымдар тұтынушыларға
қызметтер көрсететін құрылымдар ретінде қарастырылады. Демек, олардың
жұмысының тиімділігі ұсынылатын қызметтердің сапасын көтеру, олардың
спектрін кеңейту және онымен байланысты шығындарды азайту арқылы қамтамасыз
етіледі.
Аз шығындармен көбірек сапалы қызметтер көрсету қабілеті де
мемлекеттік ұйымдардың жұмысын бағалауға нарықтық тәсілдің негізінде
жатады.
Бұл ретте бақылау жүйесі қателік жібергендерді жазалауға емес, ең
алдымен проблемаларды шешу жолдарын іздестіруге бағдарланады.
Жаңа мемлекеттік басқару мемлекеттік саясаттың мақсаттарына қол
жеткізу үшін орталықсыздандыруды, сондай-ақ мемлекеттік емес институттардың
әлеуетін кеңінен пайдалануды алдын ала болжайды.
Шығындарды азайту және шығыстарға бақылау жасау мақсатында
корпоративтік басқаруда өзінің тиімділігін дәлелдеген мынадай әдістер мен
құралдар қолданылады: стратегиялық жоспарлау, басым міндеттерді шешуге
қолданылатын бағдарламалық тәсіл, қаржыны басқару мен деректерді
электрондық өңдеу.
Жаңа мемлекеттік басқару тұжырымдамасына сәйкес соңғы онжылдықта
дамыған елдердің көпшілігінде жүргізілген бюджеттік реформалардың негізгі
элементтерінің бірі орта мерзімді қаржылық жоспарлау шеңберіндегі
нәтижелерге бағдарланған бюджет жасау моделін пайдалануға көшу болды.
Бұл модельдің шеңберінде бюджет мемлекеттік саясаттың мақсаттары мен
жоспарланатын нәтижелері негізге алына отырып қалыптастырылады. Бюджеттік
шығындардың функциялар мен мемлекеттік қызметтерге нақты байланысы болады,
оларды жоспарлау кезінде бюджеттік бағдарламалардың шеңберіндегі түпкі
нәтижелерді негіздеуге негізгі назар аударылады.
Бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің дербестігі мен жауапкершілігі
кеңейеді: жекелеген функциялар мен бағдарламаларды орындауға арналған ұзақ
мерзімді ауыспалы қаржыландыру лимиттері белгіленеді, ал осы шығыстарды
пайдаланудың бағыттарын нақтылауды бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің
өздері жүзеге асырады. Бұдан басқа, ресурстарды пайдалануды оңтайландыруға
арналған ынталандырулар құрылады. Шешімдер қабылдау жауапкершілігі төменгі
деңгейлерге беріледі. Қаржының және қызмет нәтижелерінің мониторингі мен
кейінгі сыртқы аудиті жүргізіледі, бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің
қызметін бағалау қол жеткізілген нәтижелер бойынша жүргізіледі.
Бюджет шығыстары нәтижелілігінің мониторингі жүйесін құрудан басқа,
бұл модель үш жылдық бюджеттік жоспарлауға көшуді болжайды. Мұндай тәсілдің
шеңберінде әрбір бюджеттік цикл алдыңғы бюджеттік циклда бұрын мақұлданған
тиісті жылға арналған орта мерзімді қаржылық жоспардың негізгі
параметрлерін қараудан, сыртқы факторлар мен жағдайлардың өзгерістерін
талдаудан, жоспарланатын жылдың негізгі бюджеттік көрсеткіштеріне
енгізілетін өзгерістерді негіздеуден, сондай-ақ кейінгі жылдарға арналған
бюджеттік жобаларды түзетуден немесе әзірлеуден басталады.
Бұл ретте бюджеттің түпкі нәтижелерге бағдарлануы тұрғысынан алғанда,
жыл сайын бір жылға алға жылжытылатын орта мерзімді қаржылық құжатқа
бағдарламалар әкімшілерінің арасындағы үш жылдық кезеңге арналған
ассигнованияларды бөлуді енгізудің негіз қалаушы мәні бар. Бұл бюджеттік
бағдарламаларды жоспарлау кезеңін ұзартады, бюджет шығыстарын оңтайландыру
үшін ынталандыру жасайды, бюджет шығыстары нәтижелілігінің индикаторлары
жүйесін қалыптастыруға ықпал етеді, ведомстволар қызметін бағалаудың
объективтілігін арттырады, бюджет жобасын дайындауды жеделдетеді және оның
сапасын арттырады.
2007 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің № 1297 қаулысымен
бағдарламалық құжаттарды әзірлеуге және оның мазмұнына жаңа тәсілдер
енгізуді, бюджеттік бағдарламаларды қалыптастыру рәсімін сапалы түрде қайта
қарауды көздейтін Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін
енгізу жөніндегі тұжырымдама бекітілді.
Мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесі:
- Қазақстан Республикасындағы қазірде бар стратегиялық, экономикалық
және бюджеттік жоспарлаудың тиімді үндестігін қамтамасыз етуге;
- мемлекеттік органдардың қызметін мемлекеттің стратегиялық мақсаттары
мен міндеттеріне қол жеткізуге, нақты нәтижелер алуға бағдарлауға;
- бюджеттік үдерісті бюджет қаражатын ашық бөлуге және мемлекеттік
саясаттың басымдықтарына сәйкес қаражатты барынша тиімді басқаруға
бағдарлай отырып, қысқа мерзімді бюджеттік жоспарлаудан орта мерзімді
бюджеттік жоспарлауға көшуді қамтамасыз етуге;
- азаматтарға көрсетілетін қызметтер сапасын талдауға және
бағдарламалық құжаттарды іске асыру нәтижелеріне бағытталған мемлекеттік
органдар қызметі тиімділігінің кешенді бағасын енгізуге бағытталады.
Мемлекет басшысының Қазақстан халқына 2008 жылғы ақпандағы Жолдауын
іске асыру мақсатында Үкімет жаңа Бюджет кодексін әзірледі, ол нәтижелерге
және үш жылдық бюджеттік жоспарлауға бағдарланған мемлекеттік жоспарлау мен
бюджет жасау жүйесіне көшудің заңнамалық негізіне айналуға тиіс.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік жоспарлауының жаңа жүйесі мынадай
өзара байланысты деңгейлерді қамтиды (1-сурет).
Мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесінің әрбір деңгейі – бұл дербес
бағдарламалық құжат. Жүйе Қазақстан-2030 стратегиясын, ел дамуының ұзақ
мерзімді стратегиясын, Мемлекет басшысының Қазақстан халқына жыл сайынғы
жолдауларын, мемлекеттік бағдарламалар мен аумақтарды әлеуметтік-
экономикалық даму бағдарламаларын қоса алғанда, стратегиялық бағдарламалық
құжаттарды біріктіреді.
Бұдан басқа, жаңа мемлекеттік жоспарлау: 5 жылға арналған әлеуметтік-
экономикалық даму болжамы және 3 жылға арналған республика мен өңірлердің
бюджеттік параметрлері, мемлекеттік органның стратегиялық және операциялық
жоспарлары, 3 жылға арналған республикалық және жергілікті бюджеттер,
Премьер-министр немесе жергілікті атқарушы органның әкімі мен мемлекеттік
орган басшысының арасындағы мақсатты трансферттер жөніндегі нәтижелер
туралы келісімдер сияқты нәтижелерге бағдарланған бюджет жасаудың
элементтерін қамтиды.
Мемлекеттік жоспарлаудың қисынды жігін құру үшін мыналарды көздейді:
- мемлекеттік органдардың дербестігі мен қызметтің нәтижелеріне
жауапкершілігін күшейтетін Үкіметтің әлеуметтік-экономикалық саясатын іске
асырудың негізгі құралы ретінде мемлекеттік органдарда стратегиялық
жоспарлау жүйесіне көшу;
- мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарлары міндеттерінің
бюджеттік бағдарламалармен, мемлекеттік органдар қызметінің аралық және
түпкілікті нәтижелерін бағалаудың сандық және сапалық көрсеткіштерінің
жүйесін әзірлеумен байланысуы;
- мемлекеттік орган қызметінің жоспарланған жылға арналған жоспары
туралы баяндамасын стратегиялық жоспарлардың негізінде қалыптасқан және
мемлекеттік органдардың стратегиялық мақсаттарын болжамды шығындармен
байланыстыратын бюджеттік өтінімнің құрамдас бөлігі ретінде практикаға
енгізу;
- мемлекеттік органдардың жоспарларын әзірлеу және іске асыру кезінде,
мемлекеттік жоспарлауға жаңа тәсілдер енгізуді ескере отырып, олардың
дербестігі мен жауапкершілігін күшейту;
- мемлекеттік органдардың нақты стратегиялық нысаналы индикаторлар
жүйесін әзірлеуі;
- мемлекеттік стратегиялық мақсаттар мен тиісті түпкілікті нәтижелерге
қол жеткізу мониторингінің жүйесін енгізу.
1-сурет. Мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесі – бюджетті жоспарлау
негізі
1.2 Қазақстан Республикасын дамытудың стратегиялық мақсаттары мен
міндеттері
1997 жылы Қазақстанда Қазақстан-2030 ұзақ мерзімді даму стратегиясы
қабылданды. Ол ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін мынадай жеті негізгі
басымдықтарды қамтиды: ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуы;
экономикалық өсу; Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты;
энергетика ресурстары; инфрақұрылымды, әсіресе көлік және байланысты
дамыту; кәсіби үкімет.
Бұл ұзақ мерзімді басымдықтар елдің даму жоспарлары мен
бағдарламаларын әзірлеу кезінде тұрақты бағдарлар болып табылады. Қазақстан
кеңестік қоғамнан кейінгі кеңістікте бірінші болып стратегиялық жоспарлау
жолын таңдап алды.
Нақ осы Қазақстан-2030 стратегиясы Мемлекет басшысының 1997 жылы
халыққа арнап сөз сөйлеген бірінші жолдауы болды. 11 жыл өткеннен кейін
экономикалық реформаларды мақсатты жүргізудің, қолайлы инвестициялық ахуал
қалыптастырудың, қоғамда тұрақтылықты қамтамасыз етудің арқасында Қазақстан
экономикалық өсу қарқыны бойынша әлемдік көшбасшылардың біріне айналғанды
деп тұжырым жасауға болады.
2000-2007 жылдар ішінде ЖІӨ-нің өсу қарқыны жылына орта есеппен 10%-ды
құрады. 2007 жылдың қорытындылары бойынша елдің ЖІӨ көлемі 104,1 млрд АҚШ
долларын құрады, ал жан басына шаққандағы ЖІӨ 1997 жылмен салыстырғанда 5
есеге жуық өсіп, 6 727,9 долларға жетті.
2-сурет. 1998 – 2007 жылдардағы кезеңде Қазақстан Республикасы
мемлекеттік бюджетінің орындалуы
Қазақстан ашық сыртқы сауда саясатын дәйекті түрде жүргізуде.
Экспорттың ілгерілей өсуі оң сауда теңгерімі мен ел резервтерінің сенімді
өсуін келіседі. Республиканың 2007 жылғы сыртқы сауда айналымы (80,5 млрд
АҚШ доллары) 1997 жылмен салыстырғанда (10,8 млрд) 7,4 есе ұлғайды.
Елде қолайлы инвестициялық ахуал қалыптасты. 1993 жылдан бастап 2007
жыл аралығында Қазақстан 100-ден астам елден 69 млрд АҚШ долларына тікелей
шетелдік инвестициялар тартты, оның ішінде 2007 жылы ғана – 17,5 млрд АҚШ
доллары.
Бұл ретте өңдеуші өнеркәсіпке тікелей шетелдік инвестициялардың
тұрақты ұлғаю үрдісі байқалады. Мәселен, олардың жалпы сомасы 1993 жылғы
44,7 млн АҚШ долларынан 2007 жылы 893,5 млн АҚШ долларына дейін – 20 есе
ұлғайды.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуындағы жетістіктерге елдің басты
құжаты - Қазақстан-2030 даму стратегиясын іске асыру үшін әзірленген
салалық және аумақтық стратегияларды (индустриалдық-инновациялық даму,
көлік, ақпараттық және т.б.) іске асыру ықпал етті.
Даму стратегиясының жеті ұзақ мерзімді басымдықтары елдің ұдайы өсуі
үшін әзірленді және қазіргі кезде табысты іске асырылуда.
Қазақстан-2030 даму стратегиясындағы бірінші басымдық ретінде ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету белгіленді. Ұлттық егемендік пен аумақтық
тұтастықты қорғау кез келген мемлекеттің ұдайы және тұрақты түрде өсуінің
қажетті шарты болып табылады.
Осы басымдықты іске асыру үшін Стратегияда елдің мемлекеттік
шекараларын ресімдеуге, Қарулы Күштерді реформалауға және мемлекеттің
қорғаныс қабілетін нығайтуға, құқық қорғау органдарының жүйесіндегі өзекті
проблемаларды шешуге, атап айтқанда, қылмысқа қарсы күрес пен құқық
тәртібін нығайтуға бағытталған тұтас бірқатар іс-шараларды жүргізу
көзделеді. Стратегияға енгізілген шараларды практикалық іске асыру
ұйымдасқан қылмыс, діни экстремизм мен терроризм, нашақорлық пен есірткі
бизнесі, адамдар саудасы және заңсыз көші-қон сияқты қазіргі заманның
шақырулары мен қауіптеріне жауап беруге мүмкіндік береді.
Даму стратегиясы қабылданған сәттен бастап ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету бөлігінде аз нәрсе істелген жоқ. Мемлекеттің әскери
құрауышында ірі ауқымдағы реформалар жүргізілді: Қазақстанның Қарулы
Күштерінің құрылымын құру аяқталды, әскери басқару органдары жетілдірілді,
әскерді кәсібилендіру мен материалдық-техникалық жарақтандыру, әскери
инфрақұрылымды дамыту, қайта қарулану және т.б. жөніндегі іс-шаралар
жүргізілді.
Қоғамдық тәртіпті қорғауды қамтамасыз ету және қылмыстың алдын алу
мақсатында ішкі істер органдары құқық тәртібін сақтау тетігін жетілдіруде,
құқықбұзушылықтың алдын алу жөніндегі профилактикалық қызмет
жандандырылуда, Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің әртүрлі
қызметтерінің жұмысына қазіргі заманғы технологиялар мен әдістер
енгізілуде.
Ұлттық қауіпсіздік жүйесін одан әрі нығайту үшін осы саладағы
халықаралық ынтымақтастық кеңейтілетін болады.
Ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуын қамтамасыз ету жөніндегі
міндеттер ұлттық дамудың ұзақ мерзімді стратегиясының келесі аса маңызды
басымдығына айналды. Бұл басымдыққа ұлттық қауіпсіздікке бөлінетін мән
сияқты мән бөлінеді, өйткені қоғамдағы, оның үстіне, Қазақстан сияқты көп
ұлтты және көп конфессионалды қоғамдағы келісімсіз қандай да бір
қауіпсіздік туралы сөз болмайды.
Осы міндетті орындау: елдің барлық азаматтары үшін мүмкіндіктердің
теңдігіне кепілдік беруді; Қазақстанда тұрып жатқан барлық этникалық топтар
үшін тең құқықтарды қамтамасыз етуді; өтпелі кезеңнің әлеуметтік
проблемаларын шешуді; дәулеттілер мен жарлылардың арасындағы айырмашылықты
азайтуды; әр түрлі конфессиялар арасындағы өзара құрмет, төзімділік пен
сенімді қарым-қатынастарды нығайтуды қамтиды.
Қазақстан-2030 даму стратегиясы іске асырылған он бір жылдың ішінде
ел қазақстандық жол ретінде белгілі болған ұлтаралық келісімді сақтау мен
нығайтудың өзіндік үлгісін құрды. Қазақстанның саяси жүйесіне реформа
дәйекті түрде жүргізілуде.
Екінші басымдықтың шеңберінде болашаққа арналған стратегиялық міндет
қоғамды одан әрі топтастыру және бірыңғай бәсекеге қабілетті қазақстандық
ұлтты қалыптастыру болып табылады.
Үшінші басымдық – шетел инвестицияларының деңгейі жоғары, дамыған
нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу.
Қазақстан өз дамуында экономикалық өсу стратегиясының 10 негізгі
қағидаттарын ұстанады: мемлекеттің экономикаға шектелген тікелей араласуы,
макроэкономикалық тұрақтылық, бағаны одан әрі ырықтандыру, ашық экономика
мен еркін сауда, жеке меншік институттарын нығайту, жекешелендіру және
шетелдік инвестициялардың тиімді қорғалуын қамтамасыз ету, энергетикалық
және басқа да табиғи ресурстарды игеру және оларды ұтымды пайдалану,
индустриялық технологиялық стратегияны қалыптастыру, өндірісті
әртараптандыру.
Бұрын атап өтілгеніндей, 1997 жылдан бастап өткен кезең ішінде
Қазақстанның экономикасында айтарлықтай жағымды өзгерістер болды. Соңғы
жылдардың экономикалық өсімі мен макроэкономикалық тұрақтылық әлемдік
нарықтардағы шикізат тауарларына қойылған жоғары бағаларға, және соның
салдарынан шикізат өнімі экспортының ұлғаюына байланысты өндіруші
өндірістердің жедел дамуымен түсіндіріледі. Алайда, Қазақстан
экономикасының одан арғы тұрақты дамуы экономиканың әртараптандырылуы мен
жаңғыртылуының, сондай-ақ өнімдердің бәсекелі түрлерін өндіруге арналған
жағдайлар жасаудың және экспорттың өсуінің негізінде мүмкін болады.
2003 жылы Индустриялық-инновациялық стратегия қабылданған сәттен
бастап отандық экономиканы әртараптандыру жөніндегі жүйелі жұмыс
жүргізілуде. Қазақстандық экономиканы жеделдетіп жаңғыртудағы, оны
құрылымдық жағынан қайта құрудағы маңызды рөл 30 корпоративтік көшбасшы
бағдарламасына бөлінеді. Қазақстан – 2030 стратегиясын іске асыру үшін
Самұрық-Қазына ұлттық әл-ауқат қоры, ҚазАгро ұлттық холдингі құрылды,
олардың қызметінің негізгі мақсаты мемлекеттік активтерді тиімді басқару
болып табылады. Өңірлік деңгейде коммуналдық активтерді басқару жөніндегі
шаруашылық функцияларын беру мақсатында әлеуметтік-кәсіпкерлік
корпорациялар (ӘКК) құрылған.
Қазіргі кезде ақылды экономиканы қалыптастыру және адами капиталды
дамыту негізінде Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру
туралы мәселе күн тәртібінде тұр.
Стратегияның төртінші ұзақ мерзімді басымдығы Қазақстан азаматтарының
денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты болып табылады.
Осы басымдықты іске асыру мынадай негізгі бағыттарды көздейді: ауруды
болдырмау және салауатты өмір салтын ынталандыру; тамақтануды, қоршаған
ортаның тазалығын және экологияны жақсарту; қазіргі заманғы білім беру
жүйесін дамыту, кадрларды даярлау және қайта даярлау.
Елдегі экономикалық жағдайда тұрақтандыру аясында денсаулық сақтау,
білім беру саласындағы реформалар, сондай-ақ зейнетақы реформасы
жүргізілді, демографиялық жағдай жақсарды. Халықты әлеуметтік қамтамасыз
ету жүйесімен қамту елеулі түрде кеңейтілді.
Перспективада алдыңғы қатарлы елдердің деңгейіндегі өмір сүру
сапасының қазақстандық ұлттық стандартын қамтамасыз ету міндеті тұр.
Энергетикалық ресурстарды дамыту ұлттық Стратегияның бесінші басымдығы
болып белгіленген. Қазақстан энергетикалық ресурстардың ауқымды қорына
иелік етеді, мұнай мен газ қорлары бойынша әлемнің мұнайлы елдерінің
бірінші ондығына кіреді, жыл өткен сайын мұнай мен табиғи газ өндіруді
ұлғайтуда. Нақ осы мұнай-газ саласы экономиканың басқа салаларын соңынан
ерткен локомотивке айналды.
Стратегияны іске асыру шеңберінде Қазақстан қолда бар қорларды жедел
әрі тиімді пайдалану үшін озық халықаралық технологияларды, ноу-хау мен ірі
капиталды тарту үшін әлемнің жетекші мұнай компанияларымен ұзақ мерзімді
шарттар жасасты. Сондай-ақ мұнай мен газдың экспорты үшін құбыржолдар
жүйесін құрады.
Қазақстанның энергетикалық әлеуетін одан әрі дамыту мұнай-газ
кешенімен тікелей байланысты тереңдетіп қайта өңдеу салаларын ілгерілете
дамытуды қамтамасыз ету, қосылған құнның жоғары үлесі бар өнімдердің
халықаралық нарығына жеделдетіп шығу, энергия ресурстарын әртараптандырудың
және оларды әлемдік нарықтарға жеткізудің тұрақты арналарын
қамтамасыз ету сияқты маңызды міндеттерді шешуді көздейді.
Жаһандану жағдайында Қазақстанның инфрақұрылымын, әсіресе көлік және
байланысты жан жақты дамытумен байланысты Стратегияның алтыншы ұзақ
мерзімді басымдығын іске асыру одан арғы үлкен өзектілікке ие болады.
Экономиканың осы негізгі секторларын ілгерілете дамыту қажеттілігі
елдің экономикалық және географиялық ерекшеліктеріне байланысты: кең байтақ
аумақ, теңізге шығудың болмауы, елді мекендер мен табиғи ресурстардың бір-
бірінен шалғай орналасуы – осының барлығы көлік жүйесіне жоғары
тәуелділікпен шарттаса отырып, республика экономикасын әлемдегі барынша
жүкті қажетсінетіндердің бірі етеді. Еуропа мен Азияның түйісінде орналаса
отырып, Азия мемлекеттеріне географиялық жағынан Ресеймен және Еуропамен
баламасыз жер үсті көлік байланысын ұсына отырып, елеулі транзиттік
әлеуетке ие болады.
Алтыншы басымдықта белгіленген міндеттерге сәйкес елде Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі Көлік стратегиясы мен
телекоммуникациялары саласының арнайы бағдарламасы қабылданды және жүзеге
асырылуда.
Қазақстан Еуразияның ірі және қазіргі заманға сай жарақталған
құбыржолдық, теміржолдық, автомобильдік, теңіз және әуе көлігі торабына
айналуға тиіс. Елде телекоммуникациялық саланың дамуымен барлық елді
мекендер бірте-бірте байланыс қызметтеріне қол жетімділікпен қамтамасыз
етілетін болады, сондай-ақ Интернетті пайдаланушылардың саны ұлғаяды.
Кәсіби мемлекетті қалыптастыру – ұлттық Даму стратегиясының жетінші
ұзақ мерзімді басымдығы.
Олардың негізінде Үкімет пен жергілікті билік түпкілікті
қалыптастырылатын стратегияның жеті негізгі қағидаттары мынадай бірнеше
барынша маңызды функцияларды орындауға шоғырландырылған: стратегиялардың
негізіндегі іс-қимылдар бағдарламалары бойынша жұмыс; нақты жолға қойылған
ведомствоаралық үйлестіру; министрлердің өкілеттіктері мен
жауапкершіліктерін көтеру, олардың есеп берушілігі және олардың қызметіне
стратегиялық бақылау жасау; министрліктердің ішінде орталықтан өңірлерге
және мемлекеттен жеке секторға қарай орталыққа тәуелділікті жою; сыбайлас
жемқорлыққа қарсы шешімді және ымырасыз күрес; кадрларды жалдау, даярлау
және жоғарылату жүйелерін жақсарту.
Мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігін арттыру мақсатында өткен
ғасырдың 90-шы жылдарының аяғынан бастап Қазақстан терең әкімшілік
реформаларды жүргізуге кірісті. Осы жылдардың ішінде мемлекеттік басқару
құрылымын оңтайландыру жүргізілді, Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі
агенттік құрылды, Мемлекеттік қызмет туралы, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күрес туралы, Әкімшілік рәсімдер туралы заңдар, Мемлекеттік
қызметшілердің ар-ождан кодексі қабылданды. Мемлекеттік қызметке
қабылдаудың конкурстық жүйесі енгізілді. Мемлекеттік органдардың басқару
тәжірибесіне жауапты хатшылар институты енгізілді. Мемлекетке тән емес
функциялардың бір бөлігі бәсекелік ортаға берілді. Соңғы конституциялық
өзгерістерге сәйкес жергілікті жерлердегі билік күшейтілді, мәслихаттарға
жергілікті өзін өзі басқару өкілеттіктері берілді.
Қазіргі кезде ел Үкіметі әкімшілік реформаны жалғастыру жөнінде
белсенді жұмыс жүргізуде.
Қазақстан-2030 Даму стратегиясына енгізілген ұзақ мерзімді
басымдықтар елдің ішінде және одан тысқары жерлердегі жағдайға байланысты
жыл сайын нақтыланады және Президент өзінің Қазақстан халқына жолдауларында
оларды атап өтеді. Мәселен, әлемдік конъюнктураның нашарлауы жағдайында
экономиканың тұрақты өсуін сақтау қажеттілігі туралы Қазақстан
Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқының әл-
ауқатын арттыру — мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Қазақстан
халқына 2008 жылғы Жолдауында айтылды. Атауынан көрініп тұрғанындай, қандай
да бір күрделі жағдай қалыптасса да Үкімет үшін әлеуметтік мәселелер
бірінші кезектегі мәселе болып табылады және ол бойынша шығыстар
қысқартылмайтын болады.
2009 жыл Қазақстан-2030 Даму стратегиясын іске асырудың бірінші
онжылдығын аяқтаушы жыл болады. Тұтастай алғанда, 2010 жылға дейінгі
стратегиялық даму жоспарын орындаған уақыт ішінде ауқымды жұмыс атқарылды.
Бүгінде Үкімет Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының
10 жылға арналған, яғни 2020 жылға дейінгі стратегиясын әзірлеуге кірісті.
Осыған байланысты қазіргі заманғы экономикалық және саяси шындықтарға
бейімделген мемлекеттік саясаттың жаңа тәсілдері мен бағыттары әзірленетін
болады.
1.3 Салық-бюджет саясатының негізгі бағыттары
Фискальдық (салық-бюджет) саясат – бұл үкіметтің халықтың жұмыспен
қамтылуын және инфляцияға бақылау жасауды қамтамасыз етуге бағытталған
салық салу, мемлекеттік шығыстар, мемлекеттік бюджет саласындағы саясаты.
Басқа сөздермен айтқанда, салық-бюджет саясаты – бұл мемлекеттік бюджеттің
және салық жүйесінің көмегімен экономиканы тұрақтандыруға бағытталған
саясат.
Салық-бюджет саясаты қаржы саясатының өзектік бөлігі және мемлекеттің
экономикалық саясатының құрамдас бөлігі болып табылады. Салық салу мен
мемлекеттік шығыстар саласындағы үкіметтің шаралары экономикалық өсуге,
кірістерді бөлу мен кедейшілік деңгейіне аса зор ықпал етуі мүмкін, соның
салдарынан олар, әдетте, экономикалық және саяси пікірталастардың
ортасында болады.
Салықтар – бұл заңның негізінде қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін заңды және жеке тұлғалардан мемлекет алатын бюджетке
міндетті төлемдер. Салықтар кіріс алатын заңды және жеке тұлғалардың
мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастыруға қатысу міндеттерін білдіреді.
Салықтар – мемлекеттік бюджет кірістерінің негізгі көзі. Сондықтан
бюджеттің кіріс бөлігінің мөлшері елеулі шамада екі шамаға - өз кезегінде
төлем қабілеті бар экономикалық агенттердің санымен, мөлшерімен және жұмыс
істеуінің тиімділігімен айқындалатын салық ауыртпалығы мен салық базасының
шамасына тәуелді болады.
Қазақстанда салықтар республикалық және жергілікті болып бөлінеді.
Айталық, мысалы, мұнай секторын ұйымдастырудан түсетін түсімдерді
қоспағанда, корпоративтік табыс салығы; қосымша құнға салынатын салық және
т.б. республикалық бюджетке, жеке табыс салығы, әлеуметтік салық және
басқалары – жергілікті бюджетке түсетін салық түсімдері болып табылады.
Салық саясатын мемлекет салықтық реттеу саласындағы шаралар кешені
арқылы жүзеге асырады. Мемлекет салықтарды, олардың ставкалары мен
жеңілдіктерді белгілейді, жаңа төлемдер енгізеді, ескілерінің күшін жояды.
Салық саясаты мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды іске
асыруы мақсатында мемлекеттік бюджетке ақшалай қаражаттың түсуін қамтамасыз
етеді.
Диаграммадан көрініп тұрғанындай (3-сурет), Қазақстан Республикасының
бюджеті кірістерінің негізгі бөлігін корпоративтік табыс салығы (орта
есеппен 31,8%), ҚҚС (22,5%), әлеуметтік салық (16,2%), сондай-ақ жер
қойнауын пайдаланушылардың өзге де салықтары мен төлемдері (19%) және т.б.
құрайды.
3-сурет. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетіне түсетін
салық түсімдерінің құрылымы
Экономиканың циклдық өзгерістерінің жігін жатқызуға, яғни қысқа
мерзімді кезеңде экономиканы тұрақтандыруға бағытталған кез келген
тұрақтандыру саясаты сияқты фискальдық саясаттың мақсаттары:
- тұрақты экономикалық өсуді;
- ресурстардың толық бос болмауын;
- бағаның тұрақты деңгейін ұстау болып табылады.
Фискальдық саясатты Үкімет жүргізеді. Фискальдық саясаттың құралдары
жиынтық сұранысқа да (жиынтық шығыстардың шамасына), сондай-ақ жиынтық
ұсынысқа да (фирмалардың шығындарының шамасы) әсер етеді.
Бюджеттік саясаттың құралдары болып мемлекеттік бюджеттің шығыстары
мен кірістері, атап айтқанда, мемлекеттік сатып алу, салықтар, трансферттер
әрекет етеді.
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының басым міндеттерін шешу
мақсатындағы салық-бюджет саясатының тетіктерін жетілдіру мәселелері ел
Үкіметінің көптеген нормативтік құқықтық актілерінде қарастырылады. Қазіргі
кезде Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдына мынадай міндеттер қойылған:
1. Салық-бюджет жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету, фискальдық
тәртіпті арттыру, мемлекеттік шығыстардың қалыпты қатаң саясатын жүргізу
және Ұлттық қордың активтерін тиімді басқаруды жүзеге асыру.
2. Экономикаға салық жүктемесін оңтайландыруға, салық рәсімдерін
оңайлату мен олардың ашықтығын арттыруға бағытталған салық саясатын жүргізу
жолымен шаруашылық жүргізуші субъектілердің және халықтың іскерлік
белсенділігін өсіруді ынталандыру.
3. Бюджет қаражатын мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясаттың
негізгі міндеттерін шешуге жұмсауды қамтамасыз ету.
Қойылған міндеттерді шешу үшін 2008 жылы жаңа Бюджет және Салық
кодекстері әзірленді.
Жаңа Бюджет кодексі нәтижелерге бағдарланған бюджеттік жоспарлаудың
жаңа әдістерін енгізуді, үш жылдық бюджетке көшуді көздейді. Стратегиялық,
орта мерзімді және бюджеттік жоспарлауды үйлесімдендіруге және бюджеттік
қатынастарды жетілдіруге бағытталған. Ол бюджетті жоспарлаудан, орындаудан,
оның мониторингі мен кез келген мемлекеттік орган жұмысының тиімділігін
кешенді түрде бағалаудан бастап бүкіл бюджет үдерісін регламенттейді.
Мемлекеттік органдардың қызметін мемлекеттік саясаттың басымдықтарына
сәйкес бюджет қаражатын формальды түрде игеруден нақты нәтижелер алуға
қайта бағдарлау жаңа Бюджет кодексінің орталық идеясы болып табылады. Ол
бюджеттік бағдарламалардың әкімшілеріне бюджетті орындау кезінде үлкен
дербестікті, атап айтқанда, шығыстардың экономикалық жіктелуі бойынша
қаржыландырудың жеке жоспарларын жасау мен өзгерту құқығын береді.
Бюджеттің орындалуы бөлігінде сондай-ақ жекелеген рәсімдерді оңайлату
көзделеді.
Ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің 2008 жылғы ақпандағы
Жолдауында жаңа Салық кодексі салық қызметтерінің оның нормаларын өз
қалауларынша түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық
төлеушілер мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие
болуы керек деп атап көрсетті. Жаңа Салық кодексін қабылдаудан болатын
басты тиімділік – бұл бизнестің іскерлік бастамашылығын арттыру, салықтық
әкімшілдендіруді жақсарту, фискальдық тәртіпті арттыру.
Ел экономикасындағы бәсекелік ортаны дамыту мақсатында жаңа Салық
кодексі Қазақстанда жекелеген шаруашылық қызметінің субъектілері
пайдаланып келген салық жеңілдіктері мен преференциялардың ауқымды
бөлігінің күшін жоюды көздейді.
Жаңа Салық кодексі салықтар мен алымдардың ставкаларын азайтуды
көздейді. Корпоративтік табыс салығының (КТС) ставкасы үш жылдың ішінде
2011 жылдан бастап қазіргі деңгейден 2 есе 30%-дан 15%-ға дейін; қосылған
құнға салынатын салық (ҚҚС) – 2009 жылдан бастап 12%-ға дейін азайтылатын
болады. ҚҚС-тың өз ставкасының төмендетілуінен басқа, ҚҚС-ты автоматты
түрде қайтару жүйесі енгізіледі, бұл алдыңғы қатарлы халықаралық практикаға
сәйкес келеді. Алғашқы кезеңдерде мұндай қайтару ірі салық төлеушілерге
қатысты болады. Негізінен бұлар шикізаттық компаниялар. Әлеуметтік салықтың
регрессивтік шкаласынан 11% ставкасымен жазық шкалаға көшу жүзеге
асырылатын болады.
Бұдан басқа, шағын және орта бизнес үшін аванстық төлемдер төлеудің
күшін жою, шығындарды ауыстыру мерзімдерін 3-тен 10 жылға дейін ұлғайту
жоспарлануда. Осы прогрессивтік шаралар бизнес жүргізудің жағдайларын
жақсартуға және өндіріске инвестициялардың ұлғаюына өз үлесін енгізуге
тиіс.
Сонымен бірге салық ауыртпалығын осылай елеулі түрде төмендету
мемлекеттің әлеуметтік міндеттемелерін орындауға теріс әсер етпеуге тиіс.
Сондықтан Үкімет бюджетінің шығындарын өтеу өндіруші секторға салық
жүктемесін ұлғайту есебінен болады.
Жаңа Салық кодексіне сәйкес барлық салықтық құқық қатынастары тек
заңмен реттелуге тиіс, бұл атап айтқанда, жер қойнауын пайдаланушылардың
келісім-шарттары салықтық бөлігінің тұрақтылығына қатысты. Жер қойынауын
пайдаланушылардың арнайы салықтарының жүйесін өзгерту де көзделеді.
Роялтидің қолданыстағы төлемі пайдалы қазбаларды өндіру салығымен (ПҚӨС)
ауыстырылатын болады. ПҚӨС-ті есептеу, өте маңыздысы, әлемдік бағалар
бойынша есептелген өндірілетін пайдалы қазбалар көлемінің құнынан
жүргізіледі. Бұдан басқа, мұнай компаниялары шамадан тыс пайда салығы деп
аталатын салықты төлейтін болады.
Патенттің негізінде және оңайлатылған декларацияның негізіндегі шағын
бизнес үшін арнайы салық режимдері бұрынғы күйінде сақталатын болады. Жаңа
Салық кодексі салықтық әкімшілендіруді оңайлатуға бағытталатын болады.
Салық есептілігін оңтайландыру, оны ұсыну жиілігін қысқарту, салықтық
бақылаудың тиімді құралы ретіндегі тәуекелдерді басқару жүйесін енгізу
жөніндегі тұтас бірқатар бастамалар көзделеді.
Бюджеттік-салықтық реттеу жөніндегі шаралар жүйесін әзірлеу мәселелері
іс жүзінде кез келген ел үшін өткір пікірталастардың дәстүрлі нысанасы
болып табылады. Салық салудың жалпы деңгейін төмендету мен салық базасын
кеңейтуді ынталандыру барынша тиімді және перспективалық шара деп саналады.
Алайда халық арасында танымал осы шара үкімет тарапынан әрқашан түсіністік
пен қолдау таба бермейді. Оны қабылдау, әдетте, мемлекеттік шығыстарды
кейбір қысқартуларды білдіреді, оны қазіргі жағдайларда жүзеге асыру қиын,
өйткені үкіметтерде әлеуметтік міндеттемелер жүгі жатады.
Баламалы жол – экономикаға өсімнің жаңа импульстерін беруге қабілетті
жоғары технологиялы серпінді инвестициялық жобаларды қаржыландыруға
бағыттау қажет болатын бақылаудағы ақша эмиссиясының есебінен мемлекеттік
шығыстарды ұлғайту. Ең ақырында, мемлекеттік шығыстардың өзгеріссіз деңгейі
жағдайында салықтық ауыртпалықтың өсуі теория жүзінде тағы бір тәсіл бола
алады, алайда бұл жағдайда экономиканың нығыздаудан жалтарып кететін бөлігі
ғана тіршілік етуге қабілетті болып қалады. Бюджет болса салық салудың
неғұрлым төменгі және қолайлы деңгейі кезінде жиналатындарға қарағанда
салық түрінде аздау шаманы алады.
Табысты бюджет саясатының іргетасы бюджет тапшылығын жай ғана
формальды түрде жою емес, сонымен бірге қолайлы инвестициялық және
бәсекелік ортаны қалыптастыру, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
экономикалық белсенділігін арттыруға арналған кедергілерін алу жолымен оны
тудыратын проблемаларды шешу болуға тиіс. Бір жағынан мемлекеттік бюджетке
ақша ресурстарының құйылуын ынталандыратын, ал екінші жағынан – мемлекеттің
араласуынсыз неғұрлым тиімдірек жұмыс істей алатын ұлттық шаруашылықтың сол
салаларын нарыққа беру жолымен мемлекеттік шығыстарды біртіндеп қысқарту
үшін алғышарттар жасайтын іс-шаралар кешенін жүзеге асыру қажет.
Фискальдық саясат саласындағы экономиканың теңгермелі және сапалы өсуі
мақсаттарын қол жеткізу үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі мыналарды
көздейді:
- елдің берілген даму параметрлеріне қол жеткізу, сондай-ақ жағдайдың
өзгеруіне жедел ден қою мақсатында фискальдық құралдарды тиімді пайдалану
(бюджеттің шығыстары, салық жүктемесін, Ұлттық қордан бөлінетін кепілді
трансферттің мөлшерін және бюджеттің тапшылығын және т.б. реттеу);
- салық және бюджет заңнамаларын жетілдіру;
- негізгі әлеуметтік-экономикалық бағыттар бойынша бюджет шығыстарының
айқын басымдықтарын белгілеу;
- орта мерзімді кезеңге арналған даму басымдықтарымен өзара байланысты
мемлекеттік органдарда стратегиялық жоспарлауды дамыту.
Экономикалық өсуді басқаруға көшу жағдайларында экономиканың өсуі
бойынша мақсатты қондырғылардың орындалуын қамтамасыз ететін салаларды
дамытудың болжанатын параметрлерімен бюджет шығыстарының тығыз байланысы
қамтамасыз етілетін болады.
Үкіметтің орта мерзімді фискалдық саясатының 2009 – 2103 жылдарға
арналған негізгі бағыттары Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық дамуы мен бюджеттік параметрлерінің 2009 – 2013 жылдарға
арналған болжамы деп аталатын ерекше құжатта ұсынылған. Ондағы арнайы
бөлім салық-бюджет саясаты мәселелеріне арналған. Үкіметтің орта мерзімді
фискалдық саясатын бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган,
ал жергілікті деңгейде – бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті
орган Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жыл сайынғы
жолдауларын ескере отырып, Бюджет және Салық кодекстерінің, Үкімет
бағдарламасының және елдің басқа да стратегиялық және бағдарламалық
құжаттарының негізінде әзірлейді.
Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету, бизнестің бәсекеге
қабілеттілігін ынталандыру, бизнестің көлеңкеден шығуы және салықтық
әкімшілендіруді одан әрі жетілдіру үшін мемлекеттің 2009 – 2013 жылдарға
арналған салық саясаты мыналарға бағытталатын болады:
- елдің бәсекеге қабілеттілігін күшейтуге мүмкіндік беретін бәсекелі
салық жүйесін құру;
- салық жүйесін Қазақстан дамуының жаңа кезеңінің міндеттеріне сәйкес
келтіру, бұл экономиканы жаңғыртуға және оны әртараптандыруға ықпал етуге
тиіс;
- жеңілдіктерді оңтайландыру және тиісінше экономиканың шикізаттық
емес секторына салық жүктемесін азайту, заңды тұлғаларға салық салуды
халықаралық стандарттарға сәйкес келтіру;
- қосылған құн салығын алдыңғы қатарлы әлемдік практикаға сәйкес
келтіру;
- импортқа және ішкі өндіріске арналған акциздердің ставкаларын бір
ізге түсіру;
- жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу жүйесін реформалау;
- әкімшілдендіру рәсімдерін оңайлату, салық қызметтерінің сапасын және
салық рәсімдерінің ашықтығын арттыру, салық есептілігінің мөлшерін
қысқарту, салық тексерулерін тәртіпке келтіру.
Орта мерзімді кезеңдегі бюджет саясаты бюджеттік жоспарлаудағы жаңа
тәсілдер ескеріле отырып, жүргізілетін болады. Тұтастай алғанда экономикаға
ынталандырушы әсер ететін бюджет шығыстарын шектеуді емес, оларды өсіруді
көздейтін мемлекеттік шығыстардың қалыпты саясаты жүзеге асырылатын
болады.
2009-2013 жылдарға арналған шығыстар саясаты мынадай бірқатар
шектеулер ескеріле отырып айқындалатын болады: бюджет шығыстарының
теңгерімділігін қамтамасыз ету; ішкі нарықты борыштық құралдардың
жеткілікті деңгейімен қамтамасыз ететін мөлшердегі бюджет тапшылығын өтеуге
бағытталатын қарыз алуларды жоспарлау; елдің әлеуметтік-экономикалық
дамуының басым бағыттарының бірінші дәрежелі рөлі.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің бюджет тапшылығын қаржыландыру
саласындағы саясаты елдің борышын басқарудың бірыңғай және тиімді жұмыс
істейтін жүйесін құруға бағытталады.
Мемлекеттік және жалпы сыртқы борышты басқару жөніндегі тұжырымдамаға
сәйкес Үкімет мемлекеттік сыртқы борышты басқару деңгейін арттыруға
бағытталған шараларды қабылдайтын болады.
4-сурет. Мемлекеттік бюджет тапшылығы мен мұнайға қатысты емес
тапшылықтың серпіні
Ал Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының қаражатын қалыптастыру мен
пайдаланудың орта мерзімді перспективаға арналған тұжырымдамасына сәйкес
үкіметтік қарыз алу саясаты Ұлттық қор активтерінің нарықтық құнына
кепілдендірілген борышты ескере отырып, үкіметтік борышты 50-70-пайыздық
қатынасқа қол жеткізуге бағдарланатын болады.
5-сурет. Мемлекеттік бюджеттің тапшылығын үкіметтік қарыздардың
есебінен қаржыландыру, млрд теңге
Үкімет ішкі қарыздарды ірі инфрақұрылымдық және әлеуметтік маңызы бар
жобаларды іске асыру үшін тарту ниетінде.
Сыртқы үкіметтік қарыздарды өтеу халықаралық қаржы ұйымдары, шетелдік
мемлекеттердің үкіметтері, шетелдік коммерциялық банктер мен фирмалар
берген қарыздар бойынша үкіметтік борышты өтеу кестесіне сәйкес жүзеге
асырылатын болады.
Орта мерзімді кезеңдегі бюджетаралық қатынастар саясатының негізгі
мақсаты мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерін оларға бекітілген
мемлекеттік қызметтерді толыққанды ұсыну және оларға жүктелген функцияларды
жүзеге асыру үшін жеткілікті қаржы қаражатымен қамтамасыз ету болып
табылады.
Бюджет кодексіне сәйкес бюджетаралық қатынастар трансферттер мен
бюджеттік кредиттер арқылы, сондай-ақ облыстық және аудандық бюджеттердің
арасында кірістерді бөлу нормативтерімен реттеледі.
Қазіргі кезде Жалпы сипаттағы трансферттердің 2008 – 2010 жылдарға
арналған көлемдері туралы Заң әрекет етеді. 2011 жылдан бастап жалпы
сипаттағы трансферттердің көлемі есептеу әдістемесін жетілдірумен қайта
есептелетін болады, сондай-ақ Жалпы сипаттағы трансферттердің 2011 – 2013
жылдарға арналған көлемдері туралы Заң қабылданатын болады.
2-тарау. Қазақстан Республикасындағы бюджет үдерісінің негіздері
2.1 Бюджет және бюджет жүйесі ұғымы
Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржылық
қамтамасыз ету үшін арналған оның орталықтандырылған ақшалай қоры.
Бюджеттің экономикалық тұрғыдан арналуы, оның қоғамдық ұдайы
өндірудегі орны мен рөлі, сондай-ақ Конституцияда белгіленетін Қазақстан
Республикасының мемлекеттік құрылымы Қазақстанның бюджеттік құрылысы үшін
негіз құрайды.
Бюджеттік құрылыс деп экономикалық та, сондай-ақ ұйымдастырушылық-
құқықтық та тұрғыдан алғанда, мемлекеттік бюджетті ұйымдастыру ұғынылады.
Бұған мемлекеттік бюджеттің ішкі бөлімшелерінің құрамы мен құрылымы, оларды
пайдалану саласының функционалдық ара жігінің ажыратылуы, тең бағыныстылық,
өзара іс-қимыл, сондай-ақ бюджетті ұйымдастырудың құқықтық және рәсімдік
жағы енгізіледі. Басқа сөзбен айтқанда, бюджеттік құрылыс – бұл бюджет
жүйесін ұйымдастыру, оны құру қағидаттары.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі Қазақстан Республикасы Бюджет
кодексінің 4-бабында айқындалған қағидаттарға негізделеді. Оларға бірлік,
толықтық, шынайылық, транспаренттілік, сабақтастық, нәтижелілік,
дәйектілік, негізділік, уақтылылық, кассалардың бірлігі, бюджеттердің
дербестігі, тиімділік, жауапкершілік, бюджет қаражатының атаулылық және
нысаналы сипаты сияқты қағидаттар жатады.
Мемлекеттің әкімшілік-аумақтық бөлінісіне мемлекеттік билік пен
басқару деңгейлері сәйкес келеді, бұл өзара байланысқан және бірыңғай
бюджет жүйесіне біріктірілген әр түрлі деңгейдегі бюджеттерді де алдын ала
айқындайды.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі республикалық және жергілікті
бюджеттер мен Ұлттық қордың, сондай-ақ бюджет үдерісінің жиынтығын
білдіреді.
Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің құрылымы 6-суретте ұсынылған.
6-сурет. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры елдің тұрақты әлеуметтік-
экономикалық дамуын қамтамасыз ету, болашақ ұрпақтар үшін қаржы қаражатын
жинақтау, экономиканың қолайсыз сыртқы факторлардың әсеріне тәуелділігін
азайту үшін құрылды.
Мемлекеттік бюджет олардың арасындағы өзара өтеу операцияларын
ескермегенде, республикалық және жергілікті бюджеттердің жиынтығын
білдіреді.
Республикалық бюджет – бұл Бюджет кодексінде белгіленген салық және
басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай
қор. Республикалық бюджет орталық мемлекеттік органдардың, олардың
бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық
қамтамасыз ету және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын
іске асыру үшін арналған. Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
Қазақстан Республикасының заңымен бекітіледі. Қазақстандағы қаржы жылы
күнтізбелік жылға сәйкес келеді, яғни 1 қаңтарда басталады және 31
желтоқсанда аяқталады.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті
де Бюджет кодексінде белгіленген салық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай қорды білдіреді. Ол облыстық
деңгейдегі жергілікті атқарушы органдардың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың, олардың бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз ету және тиісті әкімшілік-
аумақтық бірліктегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін арналады. Тиісті
қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың бюджеті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың
мәслихатының шешімімен бекітіледі.
Ерекше жағдайларда төтенше мемелекеттік бюджет әрекет етеді –
Қазақстан Республикасында төтенше немесе әскери жағдай болған кезде
республикалық және жергілікті бюджеттердің негізінде құрылатын төтенше
мемлекеттік бюджет енгізіледі. Төтенше мемлекеттік бюджетті енгізу және оны
тоқтату үшін негіздеме Қазақстан Республикасы Президентінің республиканың
бүкіл аумағында төтенше немесе әскери жағдай енгізу немесе оның күшін жою
туралы Жарлығы болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің әрекет етуі кезінде республикалық бюджет
туралы заңның және мәслихаттардың жергілікті бюджеттің барлық
деңгейлеріндегі бюджеттер туралы шешімінің қолданысы тоқтатыла тұрады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылдануы туралы Республика Парламенті жедел
хабардар етіледі.
Шоғырландырылған бюджет – республикалық бюджетті, облыстардың,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерін және олардың
арасындағы өзара өтелетін операцияларды ескерместен, Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін түсімдерді біріктіретін
мемлекеттің орталықтандырылған ақшалай қоры. Шоғырландырылған бюджетті
заңнамалық билік органдары бекітпейді және талдамалық мақсаттарда
пайдаланылады.
Шоғырландырылған бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
– республикалық бюджет;
– облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттері;
– Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін бюджетке
түсімдер мен олардың Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына аударымдары.
2.2 Республикалық бюджет
Республикалық бюджет салық және өзге де түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және республикалық бюджеттік бағдарламалар мен іс-
шараларды қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақшалай қаражат қорын
білдіреді.
Республикалық бюджеттің қаражаты экономиканы құрылымдық қайта құруды
қаржыландырудың, өндіріс саласындағы перспективалық бағыттарды дамытудың
маңызды көзі болып табылады. Республикалық бюджет өнерді, мәдениетті,
бұқаралық ақпарат құралдарын қолдау мен дамытуда үлкен рөл атқарады.
Азаматтар мен ұйымдардан алынатын салықтар, мемлекеттік меншікті жалға
беруден немесе оларды сатудан түскен кірістер, берілген кредиттер бойынша
пайыздар және т.б. мемлекет үшін кірістердің көздері болып табылады.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне сәйкес республикалық
бюджетке түсетін түсімдер мыналарды қамтиды:
- республикалық бюджеттің кірістері;
- алынған бюджеттік алымдар;
- республикалық бюджеттен берілген кредиттерді қайтару.
Республикалық бюджеттің кірістері салықтардан (корпоративтік табыс
салығы, қосылған құн салығы және т.б.), алымдардан (автокөлік құралдарының
Қазақстан Республикасының аумағымен жүріп өтуі, консулдық алым) және басқа
да міндетті төлемдерден (әкелінетін және әкетілетін тауарларға салынатын
кедендік баждар, Қазақстан Республикасының азаматтарына паспорттар мен жеке
басын куәландыратын куәліктер бергені үшін мемлекеттік баж) түсетін
түсімдерден қалыптастырылады. Бұдан басқа, республикалық бюджет капиталмен
жүргізілетін операциялардан түсетін салықтық емес түсімдер мен
кірістердің есебінен толықтырылады.
Республикалық бюджеттің салықтық емес түсімдері мыналар болып
табылады: республикалық меншіктен түсетін кірістер, мүлікті заңдастырғандық
үшін алым, республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік
мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатқанынан түсетін
түсімдер және т.б.
Республикалық бюджеттен берілген кредиттерді өтеуден, мемлекеттің
республикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz