Қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудi теориялық-әдiснамалық тұрғыда негiздеп, ғылыми-әдiстемемен қамтамасыз ету
1 КІРІСПЕ
2 Зерттеудiң көкейкестiлiгi
3 Зерттеудің кезеңдерi:
4 Қорғауға ұсынылатын қағидалар
2 Зерттеудiң көкейкестiлiгi
3 Зерттеудің кезеңдерi:
4 Қорғауға ұсынылатын қағидалар
Зерттеудiң көкейкестiлiгi. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы “Ұлы мұраттар ұлы ниеттерден бастау алады немесе дамушы мемлекеттен – дамыған елдерге“ атты Қазақстан халқына жолдауындағы “Қазақстандық патриотизм мен саяси ерік–жігер – жаңа Қазақстанды құрудың аса маңызды факторлары“ атты тарауында “Біз осы таяуда ғана Тәуелсіздігіміздің он бес жылдығын атап өттік. Өткен жолымыз лайықты жол болды, ал біздің бірлескен шешімдеріміз бен тындырған ісіміздің нәтижелері таңданарлықтай болды.
Мұның бәрі де, жаңа жалпықазақстандық патриотизмнің ірге тасын қалап, біздің Отанымыздың, біздің барша көпұлтты және көпконфессиялы қоғамымыздың, біздің балаларымыздың тамаша келешегі бар екеніне негізді мақтаныш пен сенімділікті туындатады“, – деп Қазақстандық патриотизм жаңа Қазақстанды құрудың негізгі тірегі екеніне тоқтала отырып, халық өзінің ерік–жігерін тарихи ауқымдағы жобаларды іске асыру үшін жұмылдырған кезде жаңа даму деңгейіне жалпықазақстандық патриотизмнің іргесі қаланатынын атап көрсетеді.
Көп ұлтты Қазақстан халқы үшiн Отансүйгiштiк сезiмiнiң рухани саладағы тату-тәттi тiрлiк, азаматтық келiсiмге ғана емес, мемлекеттiк материалдық негiзiн нығайтуға да тiкелей ықпалы бар. Отансүйгiштiк рух - қазақ елiнiң әлемдiк өркениеттi елдер көшiне қосылып, дүниежүзiлiк қауымдастықтан лайықты орын алуына мүмкiндiк беретiн бiрден-бiр күш.
Қазiргi кезде республикамыздың егемендiгi мен бейбiтшiлiгiн сақтауда тұлғаның патриоттық құндылықтарын дамыту арқылы Қазақстандық патриотизмді қалыптастыруға үлкен мән берiлiп отырғандығы Қазақстан Республикасы Конституциясында, Қазақстан Республикасы “Бiлiм туралы“ Заңында, Қазақстан Республикасы Мемлекеттiк “Бiлiм“ бағдарламасында, Қазақстан Республикасы Президентiнiң республика халқына жолдауларында, Қазақстан Республикасы тарихи сананы қалыптастыру, Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру тұжырымдамаларында, “Адам құқықтарының жалпыға бiрдей декларациясында“, “Бала құқығы туралы декларацияда“ және үкiметтiң құжаттарында, ғылыми-зерттеу жұмыстары мен ағымдағы басылым беттерiнде айқын аңғарылады.
Қазақстан Республикасы Мемлекеттiк “Бiлiм” бағдарламасында тәрбие жүйесiн жетiлдiруге байланысты алдына қойған негiзгi мақсаты - “қазақстандық патриотизм, азаматтық, iзгiлiк және жалпыадамзаттық құндылықтар идеяларының негiзiнде тәрбиеленушiнiң жеке тұлға ретiндегi сапалық қасиетiн қалыптастыру” – деп бүгiнгi ХХI жаһандану ғасырында ұлттық мәдениет пен өркениеттi өзара кiрiктiре отырып, жеке тұлға қалыптастыру көзделiп отыр.
Қазiргi қоғамдық-әлеуметтiк жағдайда жеке тұлғаның бойындағы Қазақстандық патриотизмдi қалыптастыру басты міндет болып саналады. Патриоттық тәрбиенiң күре тамыры Күлтегiн, Тонiкөк, ХҮI-ХҮIII ғасырда елi мен жерi үшiн жан аямай күрескен Жалаңтөс, Қарасай, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай т.б. батырлар ісінен бастау алады. Сонымен қатар, ұрпақ бойындағы ерлiк сезiмiн оятып, туған жерге деген сүйiспеншiлiгiн қалыптастыруда негізге орын алады.
Мұның бәрі де, жаңа жалпықазақстандық патриотизмнің ірге тасын қалап, біздің Отанымыздың, біздің барша көпұлтты және көпконфессиялы қоғамымыздың, біздің балаларымыздың тамаша келешегі бар екеніне негізді мақтаныш пен сенімділікті туындатады“, – деп Қазақстандық патриотизм жаңа Қазақстанды құрудың негізгі тірегі екеніне тоқтала отырып, халық өзінің ерік–жігерін тарихи ауқымдағы жобаларды іске асыру үшін жұмылдырған кезде жаңа даму деңгейіне жалпықазақстандық патриотизмнің іргесі қаланатынын атап көрсетеді.
Көп ұлтты Қазақстан халқы үшiн Отансүйгiштiк сезiмiнiң рухани саладағы тату-тәттi тiрлiк, азаматтық келiсiмге ғана емес, мемлекеттiк материалдық негiзiн нығайтуға да тiкелей ықпалы бар. Отансүйгiштiк рух - қазақ елiнiң әлемдiк өркениеттi елдер көшiне қосылып, дүниежүзiлiк қауымдастықтан лайықты орын алуына мүмкiндiк беретiн бiрден-бiр күш.
Қазiргi кезде республикамыздың егемендiгi мен бейбiтшiлiгiн сақтауда тұлғаның патриоттық құндылықтарын дамыту арқылы Қазақстандық патриотизмді қалыптастыруға үлкен мән берiлiп отырғандығы Қазақстан Республикасы Конституциясында, Қазақстан Республикасы “Бiлiм туралы“ Заңында, Қазақстан Республикасы Мемлекеттiк “Бiлiм“ бағдарламасында, Қазақстан Республикасы Президентiнiң республика халқына жолдауларында, Қазақстан Республикасы тарихи сананы қалыптастыру, Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру тұжырымдамаларында, “Адам құқықтарының жалпыға бiрдей декларациясында“, “Бала құқығы туралы декларацияда“ және үкiметтiң құжаттарында, ғылыми-зерттеу жұмыстары мен ағымдағы басылым беттерiнде айқын аңғарылады.
Қазақстан Республикасы Мемлекеттiк “Бiлiм” бағдарламасында тәрбие жүйесiн жетiлдiруге байланысты алдына қойған негiзгi мақсаты - “қазақстандық патриотизм, азаматтық, iзгiлiк және жалпыадамзаттық құндылықтар идеяларының негiзiнде тәрбиеленушiнiң жеке тұлға ретiндегi сапалық қасиетiн қалыптастыру” – деп бүгiнгi ХХI жаһандану ғасырында ұлттық мәдениет пен өркениеттi өзара кiрiктiре отырып, жеке тұлға қалыптастыру көзделiп отыр.
Қазiргi қоғамдық-әлеуметтiк жағдайда жеке тұлғаның бойындағы Қазақстандық патриотизмдi қалыптастыру басты міндет болып саналады. Патриоттық тәрбиенiң күре тамыры Күлтегiн, Тонiкөк, ХҮI-ХҮIII ғасырда елi мен жерi үшiн жан аямай күрескен Жалаңтөс, Қарасай, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай т.б. батырлар ісінен бастау алады. Сонымен қатар, ұрпақ бойындағы ерлiк сезiмiн оятып, туған жерге деген сүйiспеншiлiгiн қалыптастыруда негізге орын алады.
Монография, оқу, оқу-әдістемелік құралдар:
1 Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің теориясы мен әдістемесі. Монография. - Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты, 2007. –310 б.
2 Ерлiк тағылымы. Оқу құралы. – Алматы: РБК, 1998. -131 б.
3 Мектептегi тәрбие жұмысының теориясы мен әдiстемесi. Оқу құралы. –Алматы: РБК, 1999. - 132 б. (С.Қалиев, Ш.Майғаранова, Г.Нысанбаева, т.б. авторлық бірлестікте).
4 Теория и методика воспитания школьников. Учебное пособие. –Алматы: РИК, 1999. -138 с. (в соавторстве с С.Калиевым, Ш.Майгарановой, и др.).
5 Мектептегi тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдiстемесi. Оқу-әдiстемелiк құрал. - Алматы: Рауан, 1999. –104 б. (С.Қалиев, Ш.Майғаранова, т.б. авторлық бірлестікте).
6 Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негiздерi. Оқу құралы. –Алматы: Бiлiм, 2001. (Авторлық бірлестікте). –Б. 187-207.
7 Адамгершiлiк сабақтары. Оқу құралы. –Алматы: Бiлiм, 2001. - Б. 20-32. (С.Қалиевпен авторлық бірлестікте).
8 Үлгiлi үйдiң ұл-қызы. Оқу құралы. –Алматы: Санат, 2001. - Б. 115-123.
9 Тарихи ескерткiш мұралар тағылымы. Оқу құралы. –Алматы: “ХХІ ғасыр мектебi” баспасы, 2003. – 52 б. (К.М.Алиевамен авторлық бірлестікте).
10 Педагогика школы. Учебное пособие. –Алматы: Казахский государственный женский педагогический институт, 2004. – 186 с. (в соавторстве с В.В.Шахгулари, Н.А.Мухамединовой, Р.Муратхановой)
11 Основы школоведения. Учебное пособие. –Алматы: Казахский государственный женский педагогический институт, 2006. – 266 с. (в соавторстве с Ж.А.Караевым, В.В.Шахгулари).
12 Ұлттық патриотизм негiздерi. Оқу құралы. –Алматы: Қазақ мемлекеттiк қыздар педагогика институты, 2004. 206 б.
13 Мектептегi тәрбие жұмысын ұйымдастырудың теориясы мен әдістемесі. Оқу-әдiстемелiк кешен. –Алматы: Қазақ мемлекеттiк қыздар педагогика институты, 2005. - 288 б. (Ш.Майғарановамен авторлық бірлестікте)
Бағдарламалар мен ережелер:
14 Орта мектептiң 10 сыныбына арналған “Әдеп“ пәнiнiң бағдарламасы. –Алматы: РБК, 1996. - 27 б. (С.Қалиевпен авторлық бірлестікте).
15 Болашақ оқушылар ұйымының Ережесi. –Алматы: Қазақ мемлекеттiк қыздар педагогика институты, 2005. -36 б. (С.Қ.Қалиев, С.М.Төрениязова, Г.Д.Алиновамен авторлық бірлестікте).
16 “Мектептегi тәрбие жұмысын ұйымдастырудың теориясы мен әдістемесі“ пәнiнiң типтiк бағдарламасы. – Алматы: Қазақ мемлекеттiк қыздар педагогика институты, 2005. – 18 б. (Ш.М.Майғарановамен авторлық бірлестікте)
Педагогикалық сөздiктер, антологиялар:
17 Педагогика және психологиядан қазақша-орысша түсiндiрме сөздiк. –Алматы: Рауан, 2000. – 315 б. (авторлық бірлестікте).
18 Педагогика және психологиядан түсiндiрме сөздiк. –Алматы: Рауан, 2002. - 256 б. (авторлық бірлестікте).
19 Қазақ тәлiм-тәрбиесiнiң Антологиясы. I-том. Қазақша-орысша. –Алматы: Рауан, 2000. – 420 б. (авторлық бірлестікте).
20 Қазақ тәлiм-тәрбиесiнiң Антологиясы. II-том. Қазақша-орысша. –Алматы: Рауан, 2000. - 350 б. (авторлық бірлестікте).
21 Қазақ тәлiм-тәрбиесiнiң Антологиясы. I-том. –Алматы: Сөздік-Словарь, 2005. – 405 б. (авторлық бірлестікте).
22 Қазақстан Республикасы мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамасы. –Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты, 2005. -20 б. (С.Қ.Қалиев, Ш.Т.Таубаевамен авторлық бірлестікте).
Ғылыми мақалалар және баяндамалар:
23 Ерлiк мектебi //Қазақстан мектебi. -1992. -№2. – Б. 25-27.
24 Қабанбай батыр //Ақжелкен. -1991. -№9. - Б. 13-15.
25 Абылай ханға арналған кеш //Қазақ тарихы. - №1. - 1996. Б.-74-77.
26 Ақын-жыраулар шығармасындағы батырлар бейнесi //Қазақ тiлi мен әдебиетi, -1996. -№3. –Б. 90-96.
27 Ерлiк тәрбиесiнiң ғылыми негiздерi //Қазақстан мектебi. -1996. -№9 -Б.58-65.
28 Орыс халқының салт-дәстүрлерi //Ұлағат. -1996. -№1. –Б. 30-33.
29 Жауынгерлiк ел салты //Қазақ тарихы. -1997. -№1. - Б. 60-63.
30 Ерлiк тағылымы //Қазақстан мектебi. -1997. - №8. - Б. 54-57.
31 Ұлттық жауынгерлiк дәстүрдi мектептiң оқу-тәрбие үрдiсiне ендiру //Этнопедагогика және бүгiнгi оқу-тәрбие iсi: республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. –Алматы: 1994 –Б.47-51.
32 Абай шығармаларындағы ұлттық ерлiк дәстүрлерi //Абай тағылымы: республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. –Алматы: 1994. –Б. 31-32.
33 Мектептегi қоғамдық ұйымдардың жаңа формалары туралы //Этнопсихология мен этнопедагогиканың әдiснамалық және қолданбалық проблемалары: еларалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. –Алматы: Әл-Фараби атындағы Қазақ ҰУ, 1996. 28-29 қараша. –Б.50-53 (С.Қ.Қалиевпен авторлық бірлестікте)
34 XVIII ғасырдағы ұлттық жауынгерлiк дәстүр. //Білім беру жүйесінің басшы және ғылыми-педагогикалық кадрлар біліктілігін арттыратын республикалық институтында өткен Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: 1994. –Б.40-42.
35 Мектептегi сыныптан тыс уақыттағы тәрбие жұмысын ұйымдастыру. //Этнопедагогиканың теориясы мен практикасы: Халықаралық ғылыми-теориялық конференция. –Алматы: Әл-Фараби атындағы Қазақ ҰУ. 26-27 қараша, 1998. - Б. 30-33.
36 Оқушылардың салауатты өмiр салтын қалыптастыру. //Қоғам және адам денсаулығы проблемалары: Ы. Алтынсарин атындағы Қазақ бiлiм академиясында өткен ғылыми-практикалық конференция материалдары. –Алматы: 1998. –Б.47-48.
37 Жаңа типтегі мектеп-гимназияда оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыру //Қазақстан мектебi. – 1999 - № 9. –Б. 44-48. ( Игiсiновпен авторлық бірлестікте)
38 Алыс және жақын шетелдердегi қоғамдық ұйымдардың дамуы //Қазақстан мектебi. - 1999. - №9. -Б. 42-45.
39 Мектептегi “Болашақ” оқушылар ұйымының жұмысын ұйымдастырудың жолдары. //Бiлiм беру ұйымдарында әдiстемелiк және ғылыми жұмыстарды жетiлдiру жолдары мен проблемалары: I-Республикалық педагогикалық оқулар, 5-7 қараша. 2000. -Б. 42-45. (С.Қ.Қалиевпен авторлық бірлестікте).
40 Детская ученическая организация “Болашақ” в системе дополнительного образования Республики Казахстан. //Духовное наследие народов Казахстана и школьное образование: Международная научно-практическая конференция –Алматы: 16 февраля. 2001. -С. 34-38.
41 Балалар үйіндегі оқушы-жастарға патриоттық тәрбие беру. //Білім беру ұйымдарында жетім балаларды тәрбиелеу: жай-күйі, мәселелері, әлеуметтік бейімдеудің болашағы: Халықаралық ғылыми практикалық конференция материалдары. –Алматы: 29-30 наурыз. 2001. –Б. 125-128.
42 12 жылдық бiлiм беру жүйесiнде тәрбие жұмысын ұйымдастыру. //Қазақстан Республикасындағы жалпы орта білім беруді дамытудың тенденциялары мен мәселелері: Ы. Алтынсарин атындағы ҚБА өткен ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: -2002. –Б. 44-48.
43 Ұрпақ тәрбиесіндегі ізгілік және ізгілендіру үрдісінің мәселелері. //Қазақстандағы экономикалық бiлiм берудiң ғылыми-теориялық негiздерi: республикалық ғылыми-практикалық конференция. - Ақтау: 12-13 май. 2003. –Б. 38-39. (Г.Көшербаева, Қ.Базарбаевамен авторлық бірлестікте)
44 Основы творческой деятельности учащихся в современной школе. //Интеграция науки и практики в условиях мирового образовательного пространства: материалы международной научно-практической конференции посвященной 75 летие АГУ им. Абая. – Алматы: 2002. - С.379-382 (в соавторстве с М.Х.Каламкалиевым, В.В. Шахгулари).
45 Мектеп оқушыларына патриоттық және интернационалдық тәрбие берудiң бiрлiгi //Болашақ-жастар. -2002. -№1. –Б. 12-15.
46 Вопросы социализации личности в системе непрерывного образования. //Социализация молодежи: опыт, проблемы и перспективы; материалы республиканской научно-практической конференции ЕНУ им. Л.Н.Гумилева. –Астана: 18 апреля. 2003. С. 50-53. (в соавторстве с М.Х.Каламкалиевым, В.В.Шахгулари).
47 12 жылдық мектептерде тәрбие жұмысын ұйымдастырудың негіздері //Болашақ-жастар журналы. - 2003. - № 1. –Б. 22-26.
48 Ұлттық ерлiк дәстүрiнен қазақ қызының алатын орны. //Қазақ мемлекеттiк қыздар педагогика институтында өткен Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. – Алматы: 2003 ж. –Б. 181-184.
49 Динамика управления творческой деятельностью учащихся. //Психолого- педагогические основы начального и дошкольного образования на современном этапе: материалы международной научно-практической конференции КазГосЖенПИ. –Алматы: 11-12 ноября. 2003. -С. 310-314 (в соавторстве с В.В.Шахгулари).
50 Психолого-педагогические решения задач управления творческой деятельностью учащихся. //Психолого- педагогические основы начального и дошкольного образования на современном этапе: материалы международной научно-практической конференции КазГосЖенПИ. –Алматы: 11-12 ноября. 2003. -С. 340-345 (в соавторстве с В.В.Шахгулари).
51 Школьный учебник как источник активизации творческих способностей учащихся. //Межкультурная коммуникация и актуальные проблемы казахской, русской филологии: материалы международной научно-практической конференции КазГосЖенПИ. –Алматы: -2004. 29-30 октября. -С.310-314. (в соавторстве с В.В.Шахгулари).
52 Қазақстандық патриотизмнің негізгі тірегі //Қазақстан мектебi. -2005. -№ 9-10. –Б. 14-17.
53 Патриоттық тәрбие берудің әдiснамалық негiздерi //Бастауыш мектеп. -2005. -№4. –Б. 56-60.
54 Батырлар тарихы - ел тарихы //Жалпы тарих және құқықтану мектепте. -2004. -№5. –Б. 38-41. (Т.Иманбаевпен авторлық бірлестікте).
55 Батырлар тарихы - ел тарихы //Жалпы тарих және құқықтану мектепте. -2004. -№6. –Б. 30-33. (Т.Иманбаевпен авторлық бірлестікте).
56 Ұлттық патриотизмнiң дамып қалыптасу кезеңдерi. //Бiлiм беру жүйесiндегi этнопедагогика: тәжiрибесi, мәселелерi мен болашағы: Халықаралық ғылыми-тәжiрибелiк конференцияның материалдары. –Атырау: 10-12 маусым. 2005. –Б. 115-117.
57 Мектептегi қоғамдық ұйымдардың оқушылардың белсендiлiгiн арттыруға ықпалы. //Бiлiм беру жүйесiндегi этнопедагогика: тәжiрибесi, мәселелерi мен болашағы: Халықаралық ғылыми-тәжiрибелiк конференцияның материалдары. –Атырау: 10-12 маусым. 2005. –Б. 191–193.
58 Создание учебной литературы как средство подготовки педагогических кадров новой формации. //Профессионализм педагога: сущность, содержание, перспективы развития: материалы юбилейной международной научно-практической конференции, приуроченной к 10 летию МАНПО. 15-17 сентября, 2005. Москва, МПГ, - С. 97-100. (в соавторстве с Ж.А.Караевым, В.В.Шахгулари).
59 Вопросы готовности будущих учителей к творческой деятельности в школе в условиях демократизации казахстанского общества. //Материалы международной научно-практической конференции. -Белград– Днепропетровск: 2005. (в соавторстве с Ж.А.Караевым, В.В.Шахгулари). — С. 40-44.
60 Современная школа в системе образования. //Образование как интегративный фактор цивилизационного развития: материалы международной научно-практической конференции. Москва –Казань. 28—30 августа. –2005. –С. 133-139. (в соавторстве с В.В.Шахгулари).
61 Технология коллективной творческой деятельности учащихся в процессе изучения стихотворений на уроке литературы. //Мировая образовательная политика в контексте трансформации системы образования: международная научно-практическая конференция. Алматы - Москва. 2006. 26-27 июня. - С. 275-277 (в соавторстве с В.В.Шахгулари).
62 Жаңа әлеуметтік даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің ғылыми-практикалық негіздері. (С.Қ.Қалиев, Ш.Т.Таубаевамен авторлық бірлестікте) //Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтының Хабаршысы. -2006. -№ 4. –Б.55-64.
63 Қазақстандық патриотизмді қалыптастырудың негізгі бағыттары. //ХХІ ғасырдағы қазақ мектебі: даму болашағы: республикалық ғылыми практикалық конференция материалдары. –Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты. 2005. –Б.127-130.
64 Современная школа в поиске новых парадигм профессиональной ориентации учащихся: проблемы и перспективы их решения. //Управление организациями образования на основе синергетического подхода: материалы международной научно-практической конференции. –Алматы: Республиканский институт повышения квалификации руководящих и научно-педагогических кадров системы образования. 11-12 мая. 2006. –С.380-385. (в соавторстве с Ж.А.Караевым, В.В.Шахгулари, А.Калмагамбетовой). — С. 102–104.
65 Ұлттық философиядағы патриотизм мәселелері //Ұлт тағылымы. - 2007. - № 2. -Б. 21-25 б.
66 Патриоттық тәрбие тұлғаны қалыптастырудың факторы //Ізденіс. -2007. -№ 2. -Б. 229-232.
67 Алыс және жақын шет елдердегі патриоттық тәрбиенің даму ерекшелігі //Білім. - 2007. - № 2. - Б. 36 -41.
68 Әскери-патриоттық тәрбие берудің негізгі бағыттары //Қайнар университетінің хабаршысы. 2007. №3. – Б 67-71.
69 Қазіргі мектепте құндылықты қалыптастыру //Білім менеджменті. - 2007. - №2. Б. –45-48.
70 Ұлттық идея - патриотизмнің тұғыры //Абай атындағы Алматы ҰУ хабаршысы. - 2007. - № 2. – Б. 76-80.
1 Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің теориясы мен әдістемесі. Монография. - Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты, 2007. –310 б.
2 Ерлiк тағылымы. Оқу құралы. – Алматы: РБК, 1998. -131 б.
3 Мектептегi тәрбие жұмысының теориясы мен әдiстемесi. Оқу құралы. –Алматы: РБК, 1999. - 132 б. (С.Қалиев, Ш.Майғаранова, Г.Нысанбаева, т.б. авторлық бірлестікте).
4 Теория и методика воспитания школьников. Учебное пособие. –Алматы: РИК, 1999. -138 с. (в соавторстве с С.Калиевым, Ш.Майгарановой, и др.).
5 Мектептегi тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдiстемесi. Оқу-әдiстемелiк құрал. - Алматы: Рауан, 1999. –104 б. (С.Қалиев, Ш.Майғаранова, т.б. авторлық бірлестікте).
6 Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негiздерi. Оқу құралы. –Алматы: Бiлiм, 2001. (Авторлық бірлестікте). –Б. 187-207.
7 Адамгершiлiк сабақтары. Оқу құралы. –Алматы: Бiлiм, 2001. - Б. 20-32. (С.Қалиевпен авторлық бірлестікте).
8 Үлгiлi үйдiң ұл-қызы. Оқу құралы. –Алматы: Санат, 2001. - Б. 115-123.
9 Тарихи ескерткiш мұралар тағылымы. Оқу құралы. –Алматы: “ХХІ ғасыр мектебi” баспасы, 2003. – 52 б. (К.М.Алиевамен авторлық бірлестікте).
10 Педагогика школы. Учебное пособие. –Алматы: Казахский государственный женский педагогический институт, 2004. – 186 с. (в соавторстве с В.В.Шахгулари, Н.А.Мухамединовой, Р.Муратхановой)
11 Основы школоведения. Учебное пособие. –Алматы: Казахский государственный женский педагогический институт, 2006. – 266 с. (в соавторстве с Ж.А.Караевым, В.В.Шахгулари).
12 Ұлттық патриотизм негiздерi. Оқу құралы. –Алматы: Қазақ мемлекеттiк қыздар педагогика институты, 2004. 206 б.
13 Мектептегi тәрбие жұмысын ұйымдастырудың теориясы мен әдістемесі. Оқу-әдiстемелiк кешен. –Алматы: Қазақ мемлекеттiк қыздар педагогика институты, 2005. - 288 б. (Ш.Майғарановамен авторлық бірлестікте)
Бағдарламалар мен ережелер:
14 Орта мектептiң 10 сыныбына арналған “Әдеп“ пәнiнiң бағдарламасы. –Алматы: РБК, 1996. - 27 б. (С.Қалиевпен авторлық бірлестікте).
15 Болашақ оқушылар ұйымының Ережесi. –Алматы: Қазақ мемлекеттiк қыздар педагогика институты, 2005. -36 б. (С.Қ.Қалиев, С.М.Төрениязова, Г.Д.Алиновамен авторлық бірлестікте).
16 “Мектептегi тәрбие жұмысын ұйымдастырудың теориясы мен әдістемесі“ пәнiнiң типтiк бағдарламасы. – Алматы: Қазақ мемлекеттiк қыздар педагогика институты, 2005. – 18 б. (Ш.М.Майғарановамен авторлық бірлестікте)
Педагогикалық сөздiктер, антологиялар:
17 Педагогика және психологиядан қазақша-орысша түсiндiрме сөздiк. –Алматы: Рауан, 2000. – 315 б. (авторлық бірлестікте).
18 Педагогика және психологиядан түсiндiрме сөздiк. –Алматы: Рауан, 2002. - 256 б. (авторлық бірлестікте).
19 Қазақ тәлiм-тәрбиесiнiң Антологиясы. I-том. Қазақша-орысша. –Алматы: Рауан, 2000. – 420 б. (авторлық бірлестікте).
20 Қазақ тәлiм-тәрбиесiнiң Антологиясы. II-том. Қазақша-орысша. –Алматы: Рауан, 2000. - 350 б. (авторлық бірлестікте).
21 Қазақ тәлiм-тәрбиесiнiң Антологиясы. I-том. –Алматы: Сөздік-Словарь, 2005. – 405 б. (авторлық бірлестікте).
22 Қазақстан Республикасы мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамасы. –Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты, 2005. -20 б. (С.Қ.Қалиев, Ш.Т.Таубаевамен авторлық бірлестікте).
Ғылыми мақалалар және баяндамалар:
23 Ерлiк мектебi //Қазақстан мектебi. -1992. -№2. – Б. 25-27.
24 Қабанбай батыр //Ақжелкен. -1991. -№9. - Б. 13-15.
25 Абылай ханға арналған кеш //Қазақ тарихы. - №1. - 1996. Б.-74-77.
26 Ақын-жыраулар шығармасындағы батырлар бейнесi //Қазақ тiлi мен әдебиетi, -1996. -№3. –Б. 90-96.
27 Ерлiк тәрбиесiнiң ғылыми негiздерi //Қазақстан мектебi. -1996. -№9 -Б.58-65.
28 Орыс халқының салт-дәстүрлерi //Ұлағат. -1996. -№1. –Б. 30-33.
29 Жауынгерлiк ел салты //Қазақ тарихы. -1997. -№1. - Б. 60-63.
30 Ерлiк тағылымы //Қазақстан мектебi. -1997. - №8. - Б. 54-57.
31 Ұлттық жауынгерлiк дәстүрдi мектептiң оқу-тәрбие үрдiсiне ендiру //Этнопедагогика және бүгiнгi оқу-тәрбие iсi: республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. –Алматы: 1994 –Б.47-51.
32 Абай шығармаларындағы ұлттық ерлiк дәстүрлерi //Абай тағылымы: республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. –Алматы: 1994. –Б. 31-32.
33 Мектептегi қоғамдық ұйымдардың жаңа формалары туралы //Этнопсихология мен этнопедагогиканың әдiснамалық және қолданбалық проблемалары: еларалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. –Алматы: Әл-Фараби атындағы Қазақ ҰУ, 1996. 28-29 қараша. –Б.50-53 (С.Қ.Қалиевпен авторлық бірлестікте)
34 XVIII ғасырдағы ұлттық жауынгерлiк дәстүр. //Білім беру жүйесінің басшы және ғылыми-педагогикалық кадрлар біліктілігін арттыратын республикалық институтында өткен Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: 1994. –Б.40-42.
35 Мектептегi сыныптан тыс уақыттағы тәрбие жұмысын ұйымдастыру. //Этнопедагогиканың теориясы мен практикасы: Халықаралық ғылыми-теориялық конференция. –Алматы: Әл-Фараби атындағы Қазақ ҰУ. 26-27 қараша, 1998. - Б. 30-33.
36 Оқушылардың салауатты өмiр салтын қалыптастыру. //Қоғам және адам денсаулығы проблемалары: Ы. Алтынсарин атындағы Қазақ бiлiм академиясында өткен ғылыми-практикалық конференция материалдары. –Алматы: 1998. –Б.47-48.
37 Жаңа типтегі мектеп-гимназияда оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыру //Қазақстан мектебi. – 1999 - № 9. –Б. 44-48. ( Игiсiновпен авторлық бірлестікте)
38 Алыс және жақын шетелдердегi қоғамдық ұйымдардың дамуы //Қазақстан мектебi. - 1999. - №9. -Б. 42-45.
39 Мектептегi “Болашақ” оқушылар ұйымының жұмысын ұйымдастырудың жолдары. //Бiлiм беру ұйымдарында әдiстемелiк және ғылыми жұмыстарды жетiлдiру жолдары мен проблемалары: I-Республикалық педагогикалық оқулар, 5-7 қараша. 2000. -Б. 42-45. (С.Қ.Қалиевпен авторлық бірлестікте).
40 Детская ученическая организация “Болашақ” в системе дополнительного образования Республики Казахстан. //Духовное наследие народов Казахстана и школьное образование: Международная научно-практическая конференция –Алматы: 16 февраля. 2001. -С. 34-38.
41 Балалар үйіндегі оқушы-жастарға патриоттық тәрбие беру. //Білім беру ұйымдарында жетім балаларды тәрбиелеу: жай-күйі, мәселелері, әлеуметтік бейімдеудің болашағы: Халықаралық ғылыми практикалық конференция материалдары. –Алматы: 29-30 наурыз. 2001. –Б. 125-128.
42 12 жылдық бiлiм беру жүйесiнде тәрбие жұмысын ұйымдастыру. //Қазақстан Республикасындағы жалпы орта білім беруді дамытудың тенденциялары мен мәселелері: Ы. Алтынсарин атындағы ҚБА өткен ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: -2002. –Б. 44-48.
43 Ұрпақ тәрбиесіндегі ізгілік және ізгілендіру үрдісінің мәселелері. //Қазақстандағы экономикалық бiлiм берудiң ғылыми-теориялық негiздерi: республикалық ғылыми-практикалық конференция. - Ақтау: 12-13 май. 2003. –Б. 38-39. (Г.Көшербаева, Қ.Базарбаевамен авторлық бірлестікте)
44 Основы творческой деятельности учащихся в современной школе. //Интеграция науки и практики в условиях мирового образовательного пространства: материалы международной научно-практической конференции посвященной 75 летие АГУ им. Абая. – Алматы: 2002. - С.379-382 (в соавторстве с М.Х.Каламкалиевым, В.В. Шахгулари).
45 Мектеп оқушыларына патриоттық және интернационалдық тәрбие берудiң бiрлiгi //Болашақ-жастар. -2002. -№1. –Б. 12-15.
46 Вопросы социализации личности в системе непрерывного образования. //Социализация молодежи: опыт, проблемы и перспективы; материалы республиканской научно-практической конференции ЕНУ им. Л.Н.Гумилева. –Астана: 18 апреля. 2003. С. 50-53. (в соавторстве с М.Х.Каламкалиевым, В.В.Шахгулари).
47 12 жылдық мектептерде тәрбие жұмысын ұйымдастырудың негіздері //Болашақ-жастар журналы. - 2003. - № 1. –Б. 22-26.
48 Ұлттық ерлiк дәстүрiнен қазақ қызының алатын орны. //Қазақ мемлекеттiк қыздар педагогика институтында өткен Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. – Алматы: 2003 ж. –Б. 181-184.
49 Динамика управления творческой деятельностью учащихся. //Психолого- педагогические основы начального и дошкольного образования на современном этапе: материалы международной научно-практической конференции КазГосЖенПИ. –Алматы: 11-12 ноября. 2003. -С. 310-314 (в соавторстве с В.В.Шахгулари).
50 Психолого-педагогические решения задач управления творческой деятельностью учащихся. //Психолого- педагогические основы начального и дошкольного образования на современном этапе: материалы международной научно-практической конференции КазГосЖенПИ. –Алматы: 11-12 ноября. 2003. -С. 340-345 (в соавторстве с В.В.Шахгулари).
51 Школьный учебник как источник активизации творческих способностей учащихся. //Межкультурная коммуникация и актуальные проблемы казахской, русской филологии: материалы международной научно-практической конференции КазГосЖенПИ. –Алматы: -2004. 29-30 октября. -С.310-314. (в соавторстве с В.В.Шахгулари).
52 Қазақстандық патриотизмнің негізгі тірегі //Қазақстан мектебi. -2005. -№ 9-10. –Б. 14-17.
53 Патриоттық тәрбие берудің әдiснамалық негiздерi //Бастауыш мектеп. -2005. -№4. –Б. 56-60.
54 Батырлар тарихы - ел тарихы //Жалпы тарих және құқықтану мектепте. -2004. -№5. –Б. 38-41. (Т.Иманбаевпен авторлық бірлестікте).
55 Батырлар тарихы - ел тарихы //Жалпы тарих және құқықтану мектепте. -2004. -№6. –Б. 30-33. (Т.Иманбаевпен авторлық бірлестікте).
56 Ұлттық патриотизмнiң дамып қалыптасу кезеңдерi. //Бiлiм беру жүйесiндегi этнопедагогика: тәжiрибесi, мәселелерi мен болашағы: Халықаралық ғылыми-тәжiрибелiк конференцияның материалдары. –Атырау: 10-12 маусым. 2005. –Б. 115-117.
57 Мектептегi қоғамдық ұйымдардың оқушылардың белсендiлiгiн арттыруға ықпалы. //Бiлiм беру жүйесiндегi этнопедагогика: тәжiрибесi, мәселелерi мен болашағы: Халықаралық ғылыми-тәжiрибелiк конференцияның материалдары. –Атырау: 10-12 маусым. 2005. –Б. 191–193.
58 Создание учебной литературы как средство подготовки педагогических кадров новой формации. //Профессионализм педагога: сущность, содержание, перспективы развития: материалы юбилейной международной научно-практической конференции, приуроченной к 10 летию МАНПО. 15-17 сентября, 2005. Москва, МПГ, - С. 97-100. (в соавторстве с Ж.А.Караевым, В.В.Шахгулари).
59 Вопросы готовности будущих учителей к творческой деятельности в школе в условиях демократизации казахстанского общества. //Материалы международной научно-практической конференции. -Белград– Днепропетровск: 2005. (в соавторстве с Ж.А.Караевым, В.В.Шахгулари). — С. 40-44.
60 Современная школа в системе образования. //Образование как интегративный фактор цивилизационного развития: материалы международной научно-практической конференции. Москва –Казань. 28—30 августа. –2005. –С. 133-139. (в соавторстве с В.В.Шахгулари).
61 Технология коллективной творческой деятельности учащихся в процессе изучения стихотворений на уроке литературы. //Мировая образовательная политика в контексте трансформации системы образования: международная научно-практическая конференция. Алматы - Москва. 2006. 26-27 июня. - С. 275-277 (в соавторстве с В.В.Шахгулари).
62 Жаңа әлеуметтік даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің ғылыми-практикалық негіздері. (С.Қ.Қалиев, Ш.Т.Таубаевамен авторлық бірлестікте) //Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтының Хабаршысы. -2006. -№ 4. –Б.55-64.
63 Қазақстандық патриотизмді қалыптастырудың негізгі бағыттары. //ХХІ ғасырдағы қазақ мектебі: даму болашағы: республикалық ғылыми практикалық конференция материалдары. –Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты. 2005. –Б.127-130.
64 Современная школа в поиске новых парадигм профессиональной ориентации учащихся: проблемы и перспективы их решения. //Управление организациями образования на основе синергетического подхода: материалы международной научно-практической конференции. –Алматы: Республиканский институт повышения квалификации руководящих и научно-педагогических кадров системы образования. 11-12 мая. 2006. –С.380-385. (в соавторстве с Ж.А.Караевым, В.В.Шахгулари, А.Калмагамбетовой). — С. 102–104.
65 Ұлттық философиядағы патриотизм мәселелері //Ұлт тағылымы. - 2007. - № 2. -Б. 21-25 б.
66 Патриоттық тәрбие тұлғаны қалыптастырудың факторы //Ізденіс. -2007. -№ 2. -Б. 229-232.
67 Алыс және жақын шет елдердегі патриоттық тәрбиенің даму ерекшелігі //Білім. - 2007. - № 2. - Б. 36 -41.
68 Әскери-патриоттық тәрбие берудің негізгі бағыттары //Қайнар университетінің хабаршысы. 2007. №3. – Б 67-71.
69 Қазіргі мектепте құндылықты қалыптастыру //Білім менеджменті. - 2007. - №2. Б. –45-48.
70 Ұлттық идея - патриотизмнің тұғыры //Абай атындағы Алматы ҰУ хабаршысы. - 2007. - № 2. – Б. 76-80.
КІРІСПЕ
Зерттеудiң көкейкестiлiгi. Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы “Ұлы мұраттар ұлы ниеттерден бастау алады
немесе дамушы мемлекеттен – дамыған елдерге“ атты Қазақстан халқына
жолдауындағы “Қазақстандық патриотизм мен саяси ерік–жігер – жаңа
Қазақстанды құрудың аса маңызды факторлары“ атты тарауында “Біз осы таяуда
ғана Тәуелсіздігіміздің он бес жылдығын атап өттік. Өткен жолымыз лайықты
жол болды, ал біздің бірлескен шешімдеріміз бен тындырған ісіміздің
нәтижелері таңданарлықтай болды.
Мұның бәрі де, жаңа жалпықазақстандық патриотизмнің ірге тасын қалап,
біздің Отанымыздың, біздің барша көпұлтты және көпконфессиялы қоғамымыздың,
біздің балаларымыздың тамаша келешегі бар екеніне негізді мақтаныш пен
сенімділікті туындатады“, – деп Қазақстандық патриотизм жаңа Қазақстанды
құрудың негізгі тірегі екеніне тоқтала отырып, халық өзінің ерік–жігерін
тарихи ауқымдағы жобаларды іске асыру үшін жұмылдырған кезде жаңа даму
деңгейіне жалпықазақстандық патриотизмнің іргесі қаланатынын атап
көрсетеді.
Көп ұлтты Қазақстан халқы үшiн Отансүйгiштiк сезiмiнiң рухани саладағы
тату-тәттi тiрлiк, азаматтық келiсiмге ғана емес, мемлекеттiк материалдық
негiзiн нығайтуға да тiкелей ықпалы бар. Отансүйгiштiк рух - қазақ елiнiң
әлемдiк өркениеттi елдер көшiне қосылып, дүниежүзiлiк қауымдастықтан
лайықты орын алуына мүмкiндiк беретiн бiрден-бiр күш.
Қазiргi кезде республикамыздың егемендiгi мен бейбiтшiлiгiн сақтауда
тұлғаның патриоттық құндылықтарын дамыту арқылы Қазақстандық патриотизмді
қалыптастыруға үлкен мән берiлiп отырғандығы Қазақстан Республикасы
Конституциясында, Қазақстан Республикасы “Бiлiм туралы“ Заңында, Қазақстан
Республикасы Мемлекеттiк “Бiлiм“ бағдарламасында, Қазақстан Республикасы
Президентiнiң республика халқына жолдауларында, Қазақстан Республикасы
тарихи сананы қалыптастыру, Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім
беру тұжырымдамаларында, “Адам құқықтарының жалпыға бiрдей
декларациясында“, “Бала құқығы туралы декларацияда“ және үкiметтiң
құжаттарында, ғылыми-зерттеу жұмыстары мен ағымдағы басылым беттерiнде
айқын аңғарылады.
Қазақстан Республикасы Мемлекеттiк “Бiлiм” бағдарламасында тәрбие жүйесiн
жетiлдiруге байланысты алдына қойған негiзгi мақсаты - “қазақстандық
патриотизм, азаматтық, iзгiлiк және жалпыадамзаттық құндылықтар идеяларының
негiзiнде тәрбиеленушiнiң жеке тұлға ретiндегi сапалық қасиетiн
қалыптастыру” – деп бүгiнгi ХХI жаһандану ғасырында ұлттық мәдениет пен
өркениеттi өзара кiрiктiре отырып, жеке тұлға қалыптастыру көзделiп отыр.
Қазiргi қоғамдық-әлеуметтiк жағдайда жеке тұлғаның бойындағы
Қазақстандық патриотизмдi қалыптастыру басты міндет болып саналады.
Патриоттық тәрбиенiң күре тамыры Күлтегiн, Тонiкөк, ХҮI-ХҮIII ғасырда елi
мен жерi үшiн жан аямай күрескен Жалаңтөс, Қарасай, Қабанбай, Бөгенбай,
Наурызбай т.б. батырлар ісінен бастау алады. Сонымен қатар, ұрпақ
бойындағы ерлiк сезiмiн оятып, туған жерге деген сүйiспеншiлiгiн
қалыптастыруда негізге орын алады.
Сонымен қатар, ұрпақ бойындағы ерлiк сезiмiн оятып, туған жерге деген
сүйiспеншiлiгiн қалыптастыруда Аймауытов Ж., әл-Фараби, Байтұрсынов А.,
Баласағұн Ж., Бөкейханов Ә., Гумилев Л.Н., Диваев Ә., Досмұхамедов Х.,
Дулатов М., Қашқари М., Құдайбердиев Ш., Левшин А., Потанин Г.Н.. Радлов
В.В., т.б. мәдени мұралары шешуші рөл атқарады.
Жас ұрпаққа патриоттық тәрбие берудің теориялық-әдiснамалық негiздерi
философиялық ілімде Алтаев Ж., Айталы А., Гершунский Б.С., Есiм Ғ.,
Изотов М., Кiшiбеков Д., Қасабеков А., Нысанбаев Ә., Сәрсенбаев Н., т.б.,
тарих саласы бойынша Ахметова Л., Қасымбаев Ж., Қозыбаев М., Мыңжанұлы
Қ., Смағұлов О., Тұрлығұлов Т., Жұртбаев Т., Шоқай М., филологиялық
еңбектерде Әуезов М., Дәуiтұлы С. Жолдасбеков М., Жұмадiлов Қ.,
Кекiлбаев Ә., Келiмбетов Н., Мағауин М., Мұқаметқанов Қ., Мұқанов С.,
Салғарин Қ., Сейдiмбек А., т.б. еңбектерiнде зерделенген.
Қазақстанда бiлiм мен тәрбие iсiнiң даму мәселелерi, патриоттық
тәрбиенің тарихи-педагогикалық қырлары Әлмұхамбетов Б.А., Бержанов Қ.Б.,
Беркiмбаева Ш.К., Қалиев С.Қ., Құнантаева К.Қ., Сейдахметова Л., Сембаев
Ә.I., Сытдықов Ә., Тәжiбаев Т., Нұрахметов Н.Н., Храпченков Г.М., т.б.
еңбектерінде баяндалған.
Патриоттық тәрбие адамгершiлiк тәрбиенiң негізгі құрамдас бөлігі екені
Iлиясова А.Н., Байсерке Л.А., Бейсенбаева А.А., Жампейсова Х.Қ., Ким А.,
Көшербаева А.Н., Майғаранова Ш., Нұрғалиева Г.Қ., Орынбасарова Э.А.,
Төлеубекова Р.К., т.б. еңбектерінде зерттелген.
Патриоттық тәрбие берудiң этникалық және ұлттық негiздерi Бейсембаева
А., Бөжиг Ж., Валеев И.И., Волков Г.Н., Ғаббасов С., Джаңабаева Р.А.,
Ешiмханов С., Жұмаханов Ә., Измайлов Э., Қалиев Ж.Қ., Қожахметова К.Ж.,
Құсайынов А.Қ., Наурызбай Ж., Рождественская Р.Я., Сухомлинский В.А.,
Таубаева Ш., Ұзақбаева С.А., т.б. зерттеу еңбектерінде жүйеленіп берілген.
Тәрбие үрдісінде тұлғаны әлеуметтендiру, оның гуманистік көзқарасын
және азаматтығын қалыптастыру мәселесі Арынғазин Қ.М., Аганина Қ.Ж.,
Батталханов Е.З., Криворотова Д.А., Мақатова Ж.А, Меңлiбекова Г.Ж.,
Менлибаев К.Н., т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.
Зерттеу мәселесінің психологиялық негіздері Аймауытов Ж., Выготский С.,
Жарықбаев Қ., Жүкеш Қ., Момышұлы Б., Мұқанов М., Оразбекова К., Рубинштейн
С.Л., Темірбеков А., т.б. еңбектерінде зерделенген.
Патриоттық тәрбиенің негізгі құрамдас бөлігі әскери-патриоттық, дене
тәрбиесі және оның дамуы Аронов А.А., Конпиев Н.М., Минжанов А., Н.Ромашов,
Нұрмұқашева С., Храпченков В.Г., т.б. ғылыми жұмыстарында әскери тәрбиенің
патриоттық мәселелерді шешудегі бағыттылығы қамтылады.
Жалпы білім беретін мектептерде, мектеп-гимназияларда патриоттық
тәрбие берудің мазмұны мен әдістері, ұстанымдары, технологиялары Агапова
И.А., Аронов А.А., Бекмұхамедов Б.М., Датский В., Конжиев Н.М., Коновалова
Г.А., Мазыкина Н.В., Матвеева С.В., Матушкин С.Е., т.б. еңбектерінде
шешімін тапқан.
Болашақ мұғалімдердің педагогикалық іс-әрекетін қалыптастыру, әскери
мамандарды патриоттық тәрбие ісіне бейімдеу мәселелері, тұлғалардың өмiрi
арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеуде Әбдіраман Ш., Әбілғазиева К.Т.,
Г.Қ.Белгібаева, Дүйсенбаев А.Қ., Жұматаева Е.Ө., Зима М.В., Исаева З.,
Каргин С.Т., Көбесов А., Құсайынова Д., Момынбаев Б.К., Мұратханова Р.,
Мұхамединова Н.Ә., Халитова И.Р., т.б. еңбектерін атауға болады.
Алайда жоғарыда талданған ғылыми еңбектерде көпұлтты Қазақстан халықтарын
жаңа әлеуметтiк даму және әлемдiк интеграциялық үрдiс жағдайында
патриоттық тәрбие берудiң кешендi жүйесi жеткілікті деңгейде
қарастырылмаған.
Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі
мемлекеттік бағдарламасында “Патриоттық тәрбие негізінен мемлекеттік
білім беру мекемелерінде іске асырылады. Бірақ білім беру мекемелерінде
тарихи аспектідегі бүгінгі күн шындығына негізделген және
қазақстандықтардың ұлттық менталитетін қалыптастыруға бағытталған
ақпараттық-дидактикалық, ғылыми-әдістемелік материалдардың
жеткіліксіздігін атап өтуге тура келеді. Білім беру саласында демократиялық
патриоттық дүниетанымды жүйелі түрде қалыптастыруда әлеуметтік
технологияларды қолдана білетін әлеуеті-білікті мамандардың, гуманитарлық
дамуы жөніндегі әлеуметтік технологияларды әзірлеудегі оңтайлы іс-
тәжірибелердің жеткіліксіздігі патриоттық тәрбие берудің өзектілігін
нақтылай түседі”, - деп атап көрсетеді.
Осы тұрғыдан алғанда қоғамның әлеуметтік даму жағдайында патриоттық
тәрбие беруде қарама-қайшылықтар туындап отыр:
– патриоттық тәрбиені мемлекеттік органдардың мақсатты бағытталған
процесс ретінде бағаламауында;
– әр түрлі ақпарат көздерінде қоғамға жат пікірлердің етек алуы;
– ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан ұлттық патриотизм мен бүгiнгi қоғамдағы
патриоттық тәрбиенiң өзара сабақтастығының болмауы;
– мектепте, мектептен тыс мекемелерде оқушыларға патриоттық тәрбие
беруге байланысты жүйеленген ғылыми әдiстеменiң жоқтығы қарама-
қайшылықты анық туғызады.
Қоғамның әлеуметтік даму жағдайында оқушыларға патриоттық тәрбие беруге
байланысты ғылыми-теориялық тұрғыдан жүйеленбеуі және әдістеменің жоқтығы
бiздiң мәселемізді айқындап, тақырыпты “Қазақстан Республикасының
әлеуметтiк даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудiң
ғылыми-педагогикалық негiздерi“ деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында мектеп
оқушыларына патриоттық тәрбие берудi теориялық-әдiснамалық тұрғыда
негiздеп, ғылыми-әдiстемемен қамтамасыз ету.
Зерттеудің объектiсi: Мектептегі оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеудің пәнi: Қазақстан Республикасының әлеуметтiк даму жағдайында
мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру жүйесі.
Зерттеудiң ғылыми болжамы: Егер қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында
мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудiң тұжырымдамасы жасалса; ұлттық
және жалпыадамзаттық мәдени құндылықтардың өзiндiк ерекшелiктерi оқу-тәрбие
үрдiсiнде ескерiлiп оқушылардың жас және жеке бас ерекшелiгiне байланысты
патриоттық тәрбие берудiң жүйесі педагогикалық мақсатқа қарай жүзеге
асырылса, онда оқушылардың бойындағы патриоттық құндылықтарды
қалыптастырудың тиiмдiлiгi арта түседi, өйткені патриоттық тәрбие жалпы
адамзаттық және ұлттық құндылықтар диалектикасына сүйенеді.
Зерттеудің мiндеттерi:
1. Қазақстан Республикасының әлеуметтiк даму жағдайында тұлғаның
бойында қазақстандық патриотизмді қалыптастырудың теориялық-
әдiснамалық негiздерiн анықтау.
2. Патриотизмнiң қалыптасуының тарихи алғышарттарын негіздей отырып,
“патриотизм“, “ұлтжандылық“, “Қазақстандық патриотизм“,
“жалпыадамзаттық патриотизм“, “патриоттық тәрбие“, “патриоттық
құндылық“ ұғымдарының мәнін ашып көрсету.
3. Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудiң педагогикалық және
психологиялық негiздерiн айқындау.
4. Қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық
тәрбие берудiң жүйесін жасау.
5. Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамалық негіздерін
анықтау.
6. Оқушыларға патриоттық тәрбие беруге байланысты оқу-әдістемелік кешенді
тәжiрибелiк-эксперименттiк жұмыстар барысында нәтижелерiн тексеру,
ғылыми-әдiстемелiк нұсқаулар беру.
Жетекшi идея: Қазақстан Республикасының әлеуметтiк даму жағдайында
мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру көпұлтты Қазақстан Республикасы
үшiн қазақстандық патриотизмдi қалыптастыруға негiзделген тәрбие кеңiстiгiн
құруға бағытталады.
Зерттеудiң әдiснамалық-теориялық негiздерi: Зерттеудiң жалпы
әдiснамалық негiзi аксиологиялық, мәдениеттану, өркениеттілік, жүйелілік,
тұлғалық, іс-әрекеттік, әлеуметтік тұғырнама тұрғысынан қамтылды. Жеке
тұлғаның патриоттық құндылығын қалыптастыру іс-әрекет, тұлға, құңдылықтар
теориялары негізінде қарастырылады. “Адам құқықтарының жалпыға бiрдей
Декларациясы“, “Бала құқықтары“ туралы Конвенциясы, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасы “Бiлiм туралы” Заңы,
Қазақстан Республикасы тәлім-тәрбие тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы
бiлiм беру мекемелерiнде тәрбие берудiң кешендi бағдарламасы, Қазақстан
Республикасы Жастар саясаты, Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық
тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасы мектеп
оқушыларына патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамасы алынды.
Зерттеудің әдiстерi: Философтардың, әлеуметтанушылардың, тарихшылардың,
психологтардың, педагогтардың еңбектерiн талдау, салыстыру арқылы қоғамның
әлеуметтiк даму жағдайында патриоттық тәрбие берудiң мүмкiндiгiн анықтау;
оқушылармен тестiк жұмыстар мен сауалнамалар жүргiзу; жалпы білім беретін
мектептердің, мектеп–гимназиялардың патриоттық тәрбие беруге байланысты
тәжiрибесiн жинақтау, салыстыру, талдау, қорытындылау.
Зерттеудің көздерi:
- Қазақстан Республикасы заңдары, нормативтi құжаттары, оқушы-жастарға
тәрбие беру тұжырымдамалары, кешендi бағдарламалар;
этнопедагогикадағы жастарға патриоттық тәрбие беруге байланысты ауыз және
жазба әдебиетiндегi мұралар (нақыл сөздер, дастан жырлар, мақал-мәтелдер,
арнау сөздер, тасқа жазылған өсиет сөздер, өлең-күйлер);
алыс және жақын шет ел, Қазақстан ғалымдарының патриоттық тәрбие беруге
байланысты философиялық, тарихи, әдеби, педагогикалық- психологиялық ғылыми-
зерттеу еңбектерi, тұжырымдары;
бiлiм беру жүйесiндегi патриоттық тәрбие берудегi iс-тәжiрибелер, алдыңғы
қатарлы тәрбиешi-педагогтардың оқу-тәрбие үрдiсiндегi тәрбие жұмысындағы
озат тәжiрибелері және ғылыми-iзденушiнiң өзiнiң педагогтiк қызметі және
зерттеу тәжiрибелерi.
Зерттеудің кезеңдерi:
Бiрiншi кезең (1999 - 2000жж.). Зерттеу тақырыбы бойынша философия,
тарих, әдебиет, педагогика, психология салаларындағы еңбектерге,
жалпыадамзаттық және отандық білім беру жүйесіндегі патриоттық тәрбиенің
даму ерекшелiгiне салыстырмалы талдаулар жүргiзiлдi. Талдау барысында
зерттеу жұмысымыздың теориялық-әдіснамалық негіздері, ғылыми аппараты
айқындалды. Тұлғаның бойында патриоттық құндылығын қалыптастырудың
теориялық-тұжырымдамалық негіздері, патриоттық құндылықтар жүйесі және оны
қалыптастырудың факторлары анықталды.
Зерттеу мәселесіне байланысты мектептердің, алдыңғы қатарлы мұғалімдердің
іс-тәжірибелері жинақталды. Оқушылармен, жалпы білім беретін мектеп,
мектеп-гимназия мұғалімдерімен, ата-аналармен сауалнамалар жүргізілді.
Екiншi кезең (2001 - 2003 жж.). Қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында
мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру жүйесі, өлшемдері, көрсеткіштері,
деңгейлері, тұжырымдамалық негіздері айқындалды. Мектептерде, мектеп-
гимназияларда патриоттық тәрбие беруге арналған ғылыми-әдiстемелiк кешен
дайындалды.
Сонымен қатар, мектептегi қоғамдық ұйымдардың құрылымы айқындалып,
“Болашақ“ оқушылар ұйымының ережесі үлгі ретінде республика мектептеріне
енгізіліп, оқушылардың патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың
мүмкіндіктері қарастырылды.
Үшiншi кезең (2003-2006 жж.). Зерттеу болжамына сәйкес ғылыми-әдiстемелiк
кешен негiзiнде мектептерде, мектеп-гимназияларда тәжiрибелiк жұмыстар
жүргiзіліп, эксперимент барысында дәлелденді.
Төртiншi кезең (2006-2007 жж.). Ғылыми-зерттеу жұмысы қорытындыланып,
тәжірибелік-эксперименттік жұмыстары нәтижесі математикалық әдіспен
өңделді. Ғылыми-әдістемелік ұсыныстар дайындалып, диссертация әдеби
рәсімделді.
Зерттеудің базасы. Алматы қаласындағы А.Байтұрсынов атындағы №139,
Ғ.Мүсірепов атындағы №86 мектеп-гимназияларда, Алматы облысы, Алакөл
ауданы Бұлақты және Талапкер орта мектептерінде тәжірибелік -
эксперименттік жұмыстар жүргізілді. Тәжірибелік-эксперименттік жұмысқа қала
мектептерінен 324 оқушы, ауыл мектептерінен 316 оқушы және 74 мұғалім
қатысты.
Зерттеудiң ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
Қазақстан Республикасының әлеуметтік даму жағдайында тұлғаның бойында
қазақстандық патриотизмді қалыптастыру әдiснамалық-теориялық тұрғыда
негізделді;
тұлғаның бойында Қазақстандық патриотизмді қалыптастырудың теориялық-
тұжырымдамалық негіздері, патриоттық құндылықтарды айқындайтын тәрбие
жүйесі және патриоттық құндылығын қалыптастырудың факторлары айқындалды;
қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында “Патриоттық құндылық”, “Жалпыадамзаттық
патриотизм”, “Қазақстандық патриотизм”, “Қазақ патриотизмi”, “Ұлтжандылық”
ұғымдарына ғылыми-педагогикалық сипаттама берілді;
мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудiң жүйесі, көрсеткіштері мен
өлшемдері айқындалды;
тәжiрибелiк-эксперименттiк жұмыстардың негiзiнде оқушыларға патриоттық
тәрбие берудiң тиiмдi бағыттары, формалары мен әдiстерi қарастырылды.
қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие
берудің ғылыми тұжырымдамалық негіздері айқындалды және соның негізінде
ғылыми-әдістемелік кешен дайындалып, практикаға ендірілді.
Практикалық мәндiлiгi:
- автор ұсынған ұлттық және жалпыадамзаттық тәрбие ұстанымдарын негiзге
алған тәрбие жұмысын ұйымдастыру жүйесi жас ұрпақ бойындағы
ұлтжандылықты, Қазақстандық және жалпыадамзаттық патриотизмді
қалыптастыруға қосқан бiрден-бiр үлес болып табылады;
оқушыларға патриоттық тәрбие беруге байланысты “Қазақстан Республикасы
Мемлекеттік рәміздері арқылы оқушылардың патриоттық құндылықтарын
қалыптастыру“, Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан халқына әр жылғы жолдаулары - әлеуметтік дамудың негізгі
тірегі, Ерлік тағылымы атты факультативтiк, арнаулы курс
бағдарламалары, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің
тапсырысы бойынша түсірілген “Абылай хан“, “Қабанбай батыр“, “Қазақстан
мәдениеті мен өнері“ атты оқу-тәрбие фильмдерi, “Қазақ батырлары“ атты
слайдфильм, республикалық телеарналарда ұйымдастырған телехабарлары жеке
тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтарды қалыптастыруға игi ықпал етедi;
- мектеп мұғалімдеріне арналған “Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие
беру“ атты арнайы курс бағдарламасы мен әдістемелік ұсыныстар
мұғалімдердің патриоттық тәрбиеге байланысты іс-шараларды
ұйымдастыруға және жетілдіруге мүмкіндік береді;
- автор ұсынған “Болашақ“ оқушылар ұйымының Ережесі мен әдістемелік
ұсыныстары мектептегi қоғамдық ұйым жұмысын ұйымдастыруға және
өскелең ұрпаққа патриоттық тәрбие беру жолдарын жетiлдiредi;
- тәжiрибелiк-эксперименттiк жұмыстардың барысында алынған нәтиже
оқушылардың бойындағы патриоттық құндылықтарды жетiлдіруге ықпал
етеді;
- диссертацияда көрсетiлген қорытындылар мен ұсыныстар, автор ұсынған
бағдарламалар мен оқу құралдары педагогикалық процесте, ғалымдар,
педагогтар, мектеп, орта және жоғары оқу орындарының оқытушылары үшiн,
мұғалiмдердiң бiлiмiн жетiлдiруге арналған курстарда тәрбие жұмыстарының
теориясы мен әдiстемесiне байланысты дәрiс оқығанда пайдалануға болады;
- Республикадағы оқушыларға патриоттық тәрбие беруге байланысты
жинақталған алдыңғы қатарлы iс-тәжiрибелер тәрбие жұмысын жетілдіруге ықпал
етедi.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Қазақстан Республикасы әлеуметтiк даму жағдайында мектеп оқушыларына
патриоттық тәрбие берудiң ғылыми - әдiснамалық негiздері аксиологиялық,
мәдениеттану, өркениеттілік, жүйелілік, тұлғалық, іс-әрекеттік, әлеуметтік
тұғырнамасы айқындалды.
2. Патриотизмнiң қалыптасуының тарихи алғы шарттарын негіздей отырып,
зерттеу мәселесіне сәйкес “патриотизм“, “ұлттық патриотизм“, “Қазақстандық
патриотизм“, “жалпыадамзаттық патриотизм“, “патриоттық тәрбие“, “патриоттық
құндылық“ ұғымдарына педагогикалық- психологиялық тұрғыда ғылыми сипаттама
берілді.
3. Жалпыадамзаттық және отандық білім жүйесінде оқушыларға патриоттық
тәрбие берудiң педагогикалық және психологиялық негiздерi жасалды.
4. Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудiң мотивациялық –тұлғалық,
мазмұндық-когнитивтік, іс-әрекеттік-бағалаушылық құрылымына сәйкес
өлшемдерi мен көрсеткiштерi айқындалып, жүйесі айқындалды.
5. Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің ғылыми-тұжырымдамалық
негіздері қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында көпұлтты Қазақстан
Республикасы үшiн қазақстандық патриотизмдi қалыптастыруға негiзделген
тәрбие кеңiстiгiн құруға бағытталады.
6. Оқушыларға патриоттық тәрбие беруге байланысты оқу-әдістемелік кешен
негізінде жүргізілген тәжiрибелiк-эксперименттiк жұмыстардың
нәтижелерi мен ғылыми-әдiстемелiк ұсыныстар.
Зерттеудің нәтижелерiн тәжiрибеге ендiру эксперимент барысында және
халықаралық, республикалық, облыстық ғылыми-теориялық, ғылыми-практикалық
конференцияларда, республикалық педагогикалық оқуларда (Жезқазған, 1991;
Алматы, 1992, 1995, 1996, 2000, 2001; Шымкент, 2001; Астана, 2003; Алматы,
2004, 2005; Астана, 2005; Атырау,2005; Алматы, 2006), Ы.Алтынсарин атындағы
Қазақ бiлiм академиясында, қазақ мемлекеттiк қыздар педагогика
институтында, Білім беру жүйесінің басшы және ғылыми-педагогикалық кадрлар
біліктілігін арттыратын республикалық және Алматы қалалық білім беру
жүйесі мамандарының біліктілігін арттыру институттарында өткен
семинарларда, әдiстемелiк кеңестерде талқыланды. Сонымен қатар, “Динамика
научных исследований –2005“ (Днепропетровск-Белгород, 2005)
видеоконференция, Халықаралык педагогикалық бiлiм және ғылым академиясының
10 жылдығына орай өткiзiлген ғылыми-практикалық конференция (Москва,
2005), “Здоровье ученика“ ассамблеясы (Татарстан, 2005) материалдарында
көрiнiс тапты. Диссертация мазмұны тұжырымдамада, монографияда, 12 оқу
құралында және оқу-әдістемелік кешендерде, 30-ға жуық мақала
республикалық басылымдарда жарияланды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кiрiспеден, 4 бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен, қосымшалардан тұрады.
Кiрiспе бөлiмiнде зерттеудiң көкейкестiлiгi, зерттеудiң мақсаты,
нысанасы, пәнi, мiндеттерi, жетекшi идеясы, әдiснамалық негiздерi,
әдiстерi, ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық мәнi, негiзгi
қағидалары, дәйектілігі мен негiздiлiгi берiледi.
“Қазақстан Республикасының әлеуметтiк даму жағдайында оқушыларға
патриоттық тәрбие берудiң теориялық-әдiснамалық негiздерi“ атты бiрiншi
бөлімде патриоттық тәрбие берудiң ғылыми-әдiснамалық негiздерi тарих,
философия, әлеуметтану, педагогика, психология ғылымдарының қағидаларына
сүйене отырып анықталды. Қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында “Патриоттық
құндылық”, “Жалпыадамзаттық патриотизм”, “Қазақстандық патриотизм”, “Қазақ
патриотизмi”, “Ұлтжандылық” ұғымдарына ғылыми-педагогикалық тұрғыда
сипаттама берілді және тұлғаның бойында патриоттық құндылығын
қалыптастырудың теориялық-тұжырымдамалық негіздері, патриоттық
құндылықтар жүйесі және оны қалыптастырудың факторлары айқындалды.
ХХI ғасырдағы әлемдiк жаһандану кезінде Қазақстандық патриотизм
және жалпыадамзаттық патриотизм ұғымдары мемлекеттік идеология тұрғысында
патриотизмді қалыптастырудың философиялық-әлеуметтік негіздері, патриоттық
тәрбиенің негізгі өзегі болып табылатын патриотизмнiң дамып, қалыптасуының
тарихи алғы шарттары анықталды.
“Қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында оқушыларға патриоттық тәрбие берудiң
педагогикалық және психологиялық негiздерi“ атты екiншi бөлімде оқушыларға
патриоттық тәрбие берудiң психологиялық, педагогикалық негіздері
айқындалды. Жалпыадамзаттық және отандық білім парадигмасындағы патриоттық
тәрбиенің зерттелу жәйі, алыс және жақын шет елдердегi патриоттық тәрбиенiң
даму ерекшелiгi, мектептегi қоғамдық ұйымдарда патриоттық тәрбие беру
мүмкiндiктерi, патриоттық тәрбие берудiң жүйесі, өлшемдері мен
көрсеткіштері анықталды.
Қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында оқушыларға патриоттық тәрбие
берудің тұжырымдамалық негіздері” атты үшiншi бөлімде Қазақстандық
патриотизмді қалыптастырудың факторларына, тұтас педагогикалық процесте
оқушыларға патриоттық тәрбие берудің педагогикалық шарттары айқындалып,
ғылыми тұжырымдама жасалды.
Қазақстан Республикасы Жалпы білім беру тұжырымдамаларына, Қазақстан
Республикасы жалпы орта бiлiм берудiң мемлекеттiк жалпыға мiндеттi
стандарттарына, типтік оқу бағдарламаларына, оқулықтарға талдау жасай
отырып, патриоттық тәрбие берудің мүмкіндіктері қарастырылды.
Оқушыларға патриоттық тәрбие беруде әскери–патриоттық, туристік –өлкетану
іс–әрекеттері, оқушыларға спорттық–патриоттық, мектептегі қоғамдық ұйымдар
мен қоғамдық қозғалыстар, мектеп музейінің жұмыстары негізінде оқушыларға
патриоттық тәрбие беру және Қазақстан Республикасы Мемлекеттік рәміздері
арқылы, патриоттық тәрбиеге байланысты конкурстарда оқушылардың патриоттық
құндылықтарын қалыптастыруға байланысты мазмұны сараланып берілді.
“Оқушыларға патриоттық тәрбие берудiң әдістемесі және эксперименттiк
–тәжiрибелiк жұмыстың нәтижелерi“ атты төртiншi бөлiмде пән
сабақтарында, сабақтан тыс уақыттағы іс-шараларда оқушыларға патриоттық
тәрбие берудің оқу-әдiстемелiк кешені бойынша жүргізілген тәжірибелік-
эксперименттік жұмыстардың нәтижелері, оқушылардың патриоттық тәрбиеге
байланысты бiлiмі мен тәрбиелiгiнiң өсу деңгейі айқындалды. Тәжiрибелiк-
эксперименттiк жұмыстың нәтижелерi, патриоттық тәрбиені жетілдіруге
байланысты ғылыми-әдістемелік ұсыныстар берілді.
Қорытындыда болжамды дәлеледейтiн зерттеудiң негiзгi нәтижелерi мен
тұжырымдары түйiнделдi, ғылыми-әдiстемелiк ұсыныстар берiлдi және
қарастырылып отырған мәселенiң келешекте зерттелетін бағыттары айқындалды.
Қосымшада оқушыларға арналған сауалнамалар, тестiк тапсырмалар,
патриоттық тәрбие жұмыстарын жүргiзудiң әдiстемелері берiлдi.
Негізгі бөлім
Еліміздің алдыңғы қатарлы 50 мемлекеттердің қатарынан көрінуі,
экономикалық еркiн аймаққа мүше болуға ұмтылысы, бiлiм беру жүйесiнiң
Болон декларациясына сәйкес әлемдiк бiлiм кеңiстiгiне кiруi бiздiң
алдымызға үлкен маңызды мiндеттердi жүктейдi. Бүгінгі жаһандану үрдісінде
патриотизм ұғымы тек мемлекеттiк тұрғыда ғана емес, әлемдiк деңгейде
бейбiтшiлiк пен тыныштықты сақтау мәселесi тұрғысынан қарастырылады.
Қазақстандық патриотизмді әлемдiк тыныштық пен бейбiтшiлiктi сақтаудың
негiзгi бiр тұғыры деп айтуға болады. Қазақстан Республикасының
алғашқылардың бiрi болып ядролық қарудан бас тартуы, сынақ алаңдарын
жабуы, бұл әлемдiк бейбiтшiлiктi сақтауға жасаған негiзгi қадам болып
табылады.
Патриотизмнiң қалыптасуының тарихи алғы шарттары ежелгі сақ, ғұн, Түркi
қағанаты, Алтын Орда, ХҮI-ХҮIII ғ.ғ., ХIХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттық
көтеріліс, Екiншi дүниежүзiлiк соғыс кезiнде негiзi қаланып, 1986 жылғы
қазақ жастарының елiмiздiң тәуелсiздiгi үшiн күресi арқылы жалғасын тауып,
бүгiнгi егемен елiмiздiң қарқынды дамуы үшiн өз үлестерiн қосып отырған
Қазақстан халықтарының еңбектерiнен көрiнiс тауып отырғаны белгілі.
Патриотизм - жеке тұлғаның “табиғат-адам-қоғам“ жүйесінде әлеуметтену
үрдісін қамтамасыз ететін тұлғаның құнды сапалық қасиеті. Сондықтан да
патриотизмді философиялық категориялар тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда
патриотизм адамның табиғатпен үйлесе дамуының басты факторы, адамдармен
қарым-қатынасының құралы, қоғам дамуының дәйекті әсер ететін детерминант
болып табылады. Осыған орай патриотизмнің мәні мен патриоттық тәрбиенің
мазмұны “мәдениет - тарих - білім“ деп аталатын қоғам дамуының
макропарадигмалы логикасы арқылы дамиды.
Қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында патриоттық тәрбиенің философиялық
және педагогикалық-психологиялық негіздерін айқындауда әлеумет, әлеуметтік
кеңістік, әлеуметтік даму, тұлғаны әлеуметтендіру мәселелері бойынша
Р.Әбсаттаров, И.П.Подласый, Д.И.Грядовой, т.б. ғалымдардың еңбектерін
саралай отырып, теориялық негіздерін айқындадық.
Қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында оқушыларға патриоттық тәрбие беруде
қоғамның даму заңын негізге аламыз. Р.Әбсаттаровтың тұжырымы бойынша Даму
заңы – бұл әлеуметтік–саяси өмірдің бір күйден екінші күйге өту заңы,
сапалық өзгерістер заңы. Бұлар әлеуметтік-саяси құбылыстар байланыстарының
себебін ашады, өзгерістердің бағытын, факторлары мен формаларын анықтайды.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына әр
жылғы жолдауларын зерделей келе Қазақстандағы әлеуметтік жағдайлар жылдан
– жылға дамып отырғанын көреміз: ұлттық білім беру жүйесінің әлемдік білім
жүйесімен кіріктірілуі, экономикалық өсу, денсаулық мәселесі, Қазақстанның
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы,
қазақ халқының моральдық және рухани құндылықтары, т.б..
Еліміздің егемендік алуымен байланысты “патриотизм“, “ұлттық
патриотизм”, “қазақ патриотизмi” және “Қазақстандық патриотизм” ұғымдары
жаңа санатқа ие болып, қайта қолданысқа енді. Философ М.Изотов
патриотизмді ұлттық, жалпыұлттық, жалпықазақстандық тұрғыда қарастырады.
Қазіргі таңда ұлттық патриотизм ұғымына әртүрлi көзқарас бар. Ұлттық
патриотизмдi жекеленген, оқшауланған ұғым деп қабылдауға тырысады. Ұлт бар
жерде, ұлттық патриотизм бар. Қазақ халқының жер бетiнен жойылмай сақталуы
да халықтың ұлттық рухының жоғары болуында, яғни бұл тарихи шындық екені
ақиқат. Зерттеу барысында патриотизм ұғымына философия, педагогика,
психология ғылымдары тұрғысында “жалпыадамзаттық патриотизм“,
“Қазақстандық патриотизм“, “ұлттық патриотизм“, “патриоттық тәрбие“,
“патриоттық құндылық“, “ұлтжандылық“ ұғымдарының мәнi бүгiнгi күн
тұрғысынан талданды. Философ А.Айталы “...Ұлтжандылық халықтың рухани және
материалдық игіліктерін көбейтуге арналған жігері, қайраты. Ұлтжанды деп
еңбекқор, іскер, талапты, ойшыл, ізденгіш, ұлттық мұраттар жолындағы абзал
істің иесін айтамыз. Ұлы ұлттар өздерінің осындай ұлтжандылығымен
мықты“,- деп атап көрсетеді.
Еліміз егемендік алғаннан кейін кеңес үкiметi тұсында ұлттарға байланысты
жiберiлген саяси кемшiлiктердiң орны тола бастады. Iргелi ғылыми-зерттеулер
жүргiзiлдi. Қазақстан Республикасының мемлекеттік идеологиясының негізгі
ұстанымы - Қазақстандық патриотизмді қалыптастыру. Ұлттық идея мен
мемлекеттік идеология тұрғысынан Қазақстандық патриотизмді қалыптастырудың
негізгі өзегі ұлттық патриотизм болып табылады. Зерттеу барысында тұлғаның
патриоттық құндылығын қалыптастырудың теориялық-тұжырымдамалық негіздері
айқындалды (Сурет 1).
Философия ғылымында “Идеология - қоғамдық идеялардың, теориялардың,
көзқарастардың жиынтығы, олар әлеуметтік болмысты белгілі бір таптың
мүддесі тұрғысынан бейнелейді және бағалайды, ол, әдетте осы таптардың
идеялық өкілдері тарапынан жасалып, қазіргі қоғамдық қатынастарды не
нығайта түсуге, не өзгертіп қайта құруға бағытталады,“– дей келе, идеология
ұлттық идеялар мен көзқарастардың жиынтығынан тұратынына тоқталады.
Қазір қоғамда идеологияға байланысты әртүрлі пікірлер, әртүрлі
көзқарастар туындап отыр. Көп партиялы қоғамда әртүрлі көзқарастардың
туындауы заңды құбылыс екені рас. Бірақ, барлық тұлғалардың көзқарастары
мен ой-пікірлерінің негізгі тірегі Қазақстан Республикасының
Конституциясы болғандықтан, барлығы бір мұратты ұстанады.
А.Айталының зерттеуінде “... Идеология, әсіресе мемлекеттік идеология,
қоғамды ыдыратпай біріктіруге, әлеуметтік жікшілдікке, кеселге, ақыр
соңында ұлттық, мемлекеттік апатқа қарсы күреседі“, - деген тұжырым
жасайды. Осы тұрғыдан алғанда философ Ә.Нысанбаевтың “Қазақстан секілді
біртұтас унитарлық елде “ұлттық“ және “мемлекеттік“ сөздері бір ғана
мағынада
Сурет 1 – Тұлғаның патриоттық құндылығын қалыптастырудың теориялық-
тұжырымдамалық негіздері
қолданылуы қажет. Әлемдік түсінікте де “ұлттық идея“ десе мемлекеттік идея
деп біледі. Біз бұдан былай осы түсінікті бойымызға сіңіруіміз қажет“ -
дей келе, ұлттық идея тек іргетасы мықты мемлекеттерде практикалық
тұрғыда іске асуға мүмкіндігі болады деп атап көрсетеді.
Философ-ғалым Д.Кiшiбеков негiзгi идеологиялық ұстаным “бүгiнгi идея –
елiмiздiң бүтiндiгiн, тыныштығын, тәуелсiздiгiн сақтап, оның экономикасы
мен мәдениетiн дамыту, iлгерi тұрған елдермен теңдес болу”,-деп
тұжырымдайды.
Қоғамның әлеуметтік даму жағдайына байланысты Қазақстандық идея
тұрғысынан қоғамда патриоттық құндылықты қалыптастыру факторлары:
мемлекетіміздің тәуелсіздігі мен егемендігін сақтау, еліміз бен жерімізді
ұрпақтан –ұрпаққа аманаттап отыру; ұлттың ұлт болып қалыптасуының негізгі
белгісі ұлттық тіл, яғни, қазақ тілін ұлтаралық тілдер мәртебесіне
жеткізу; мемлекеттік тіл ретінде дамып, қалыптасуын жетілдіру әр азаматтың
міндеті болып табылуы қажет; мемлекеттік тіл, ресми және республикада
тұратын басқа халықтардың тіліне деген құрмет; ұлтттық тарихи және мәдени
мұраларға деген сүйіспеншілік пен құрмет; ұлттық экономикалық даму
процесіне өз үлесін қосу; табиғатты қорғау және экологиялық мәдениетті
қалыптастыру; әлемдік техникалық прогрестің алдыңғы қатарынан көріну,
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясына сәйкес кәсіби мамандар қалыптастыруға жағдай жасау, т.б.
қамтылады.
Патриотизмнiң қалыптасуының тарихи алғышарттарына ғылыми талдау жасау
барысында оқушыларға патриоттық тәрбие берудің әдiснамалық негiзiн
тұлғалық, іс-әрекеттік, әлеуметтік, аксиологиялық, мәдениеттану,
өркениеттiк, жүйелiлiк тұғырларын саралай отырып, бүгінгі оқушы-жастарды
тәрбиелеудің тұжырымдамасы теориялық тұрғыда негізделді (Кесте 1).
Кесте 1 - Оқушыларға патриоттық тәрбие беру мәселесін зерттеуге
қажетті әдіснамалық тұғырлар
Әдіснамалық тұғырлар Тұлғаның бойындағы құндылықтарды қалыптастыру жүйесі
Аксиологиялық Жалпыадамзаттық құндылықтар. Ұлттық құндылықтар.
(В.И.Загвязинский, “Адам-Қоғам-Табиғат“ жүйесіндегі құндылықтар. Жаңа
Г.Қ.Нұрғалиева, т.б.) әлеуметтік қауымдастықты түсіну және қабылдау. Тұлға –
қоғамда және қоғамдық дамудағы негізгі құндылық.
Мәдениеттану Тұлғаны жалпыадамзаттық мәдениетті меңгеруге бейімдеу.
(М.Н.Скаткин, Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан ұлттық мәдениеттің
И.Я.Лернер, жиынтығының тұлға бойында көрініс беруі. Мәдениет
В.В.Краевский, аясында жеке тұлғаның өзін-өзі іске асыруы.
А.Сейдімбек,
Ж.Наурызбай, т.б.)
Өркениеттiк Жалпыадамзаттық мәдениет пен құндылықтарды тұлға бойына
(Г.Б.Корнетов, т.б) менгертуге ықпал ету. Ұлттық және жалпыадамзаттық
құндылықтарды кіріктіру арқылы жалпыадамзаттық
патриоттық құндылықтар жүйесін қалыптастыруға бейімдеу.
Жүйелілік Ақиқатты жүйелілік тұрғыдан қабылдау. Ұлттық, қазақ,
(С.А.Смирнов, қазақстандық, жалпыадамзаттық патриоттық құндылықтар
Г.А.Уманов, жүйесі тұрғысынан іске асыруға бағыттау.
Т.С.Сабыров,т.б.)
Тұлғалық Тұлғаны құндылық ретінде қабылдау.
(Л.С.Выготский, Тұлғаның субъектілік тәжірибесінің ерекшілігі
С.Л.Рубинштейн, (даралығы).
А.А.Бейсенбаева, Тұлғаның әлеуеті мен мәндік күшін ашуға бағыттау.
Ж.И.Намазбаева, т.б.) Тұлғаның қатынастар жүйесі мен бағдарының өзара
әрекеттесуі.
Іс-әрекеттік Объектінің біртұтастығын және оның тетіктерін ашуға
(С.А.Смирнов, бағыттау. Алдына мақсат қоя білу, іс-әрекетін жоспарлау,
Ж.А.Қараев, т.б.) бақылау, баға беру.
Әлеуметтік Тұлға тәрбиесі - әлеуметтендіру үрдісі. Тұлғаның дамуына
(А.М.Новиков, ықпал ететін әлеуметтік орта мен тәрбиелік кеңістікті
А.В.Мудрик, орнықтыру. Әлеуметтік қарым-қатынас негізінде тұлғаның
В.А.Сластенин, патриоттық құндылығын қалыптастыруға бағыттау.
З.У.Кенесарина, т.б.)
Жоғарыда көрсетілген әдіснамалық тұғырлардың өзара ықпалдасуы тұлғаның
бойындағы патриотизмдi қалыптастыратын микрофакторлар (отбасы, ағайын-тұма,
жолдас, әртүрлi қоғамдық ұйымдар,т.б.); мезофакторлар (ауыл, қала, аймақ,
облыс, т.б.); макрофакторлар (мемлекет, әлеуметтік орта, қоғам, ел,
т.б.), мегафакторлар (әлемдiк кеңiстiк) өзара кiрiктiру арқылы жағдай
тудыра отырып патриот-тұлғаны қалыптастыруға болады.
Ғылыми еңбектердегі патриотизм, Қазақстандық патриотизм ұғымдарына
теориялық талдау жасай келе, Қазақстандық патриотизм - Қазақстанды
мекендейтiн барлық ұлт пен ұлыстардың, халықтардың Қазақстан мемлекетi
әлемдiк биiктен көрiну жолында бiлiм, мәдениет, экономика, әлеуметтік
тұрғыда
дамуына жағдай жасай отырып, елiмiздегi бейбiтшiлiкті, бiрлiк пен
тәуелсiздiктi сақтау үшiн барлық күш - жiгерiн жұмсау,- деп тұжырым
жасадық. Ал Қазақстандық патриотизмдi іске асыру көп ұлтты Қазақстанда
бiрлiк пен елдiктi сақтай отырып, демократияландырылған, әлемдiк
өркениеттен орын алу идеологиясына негiзделген стратегиялық бағыт-бағдар
болып табылады.
Бүгiнгi жаһандану үрдiсiнде, патриотизм ұғымы халықтар мен ұлттардың өз
Отанына, мемлекетiне деген сүйiспеншiлiгiмен қатар, әлемдiк дамудың
тыныштығы мен бейбiтшiлiгiн сақтау үшiн барлық күш жiгерiн жұмсау, яғни
жалпыадамзаттық патриотизм тұрғысынан қарастырылады.
Патриотизмнiң мазмұнын анықтау үшiн ұлттық құндылықтарды бүкiладамзаттық
құндылықтармен ұштастыру негiзгi көкейкестi мәселе болып табылады.
Патриотизмді бүгiнгi күн тұрғысынан алатын болсақ, патриотизм мәселесiн
ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды өзара сабақтастыра, кiрiктiре
отырып, философияның негiзгi категориялары әлемдiк жалпы (жалпыадамзаттық
патриотизм), жалпы (Қазақстандық патриотизм), айрықша (ұлттық патриотизм),
бiрегей (қазақ патриотизмі) тұрғыда қарастыруды қажет етедi.
Қоғамның жаңа әлеуметтiк даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық
тәрбие беру барысында стратегиялық және тактикалық жағдайларды iске асыруда
алдымызға қойған негiзгi талаптарды шешу көзделді:
- патриоттық тәрбие беру үрдiсiнде ұлттық және жалпыадамзаттық
құндылықтарды өзара байланыстыра отырып, тұлғаның бойындағы
патриоттық құндылықтарды қалыптастыру;
- жүйелi-ұйымдастыру - мектеп, отбасы және әлеуметтiк ортаны өзара
сабақтастыра отырып, мақсатты түрде оқушыларға патриоттық тәрбие
берудi ұйымдастыру;
- оқушылардың жас және дара ерекшелiктерiн ескере отырып, патриоттық
тәрбие берудiң мазмұнын, формалары мен әдiстерiн нақты пайдалана
бiлу;
- аймақтық ерекшелiктердi ескеру, туған елге, жерге, ауылға, қалаға,
т.б. сүйiспеншiлiгi арқылы, ұлттық және Қазақстандық,
жалпыадамзаттық патриотизмдi қалыптастыру;
- кешендi ықпал ету арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан патриоттық,
әлеуметтiк құндылықтарды, тәжiрибелердi жүйелi түрде пайдалану.
Тәрбиенiң негiзi болып саналатын жалпыадамзаттық құндылықтардың бiрi –
тәрбиенiң басқа адамға деген қажеттiлiгi, басқа адамдарды сүйе бiлу
қажеттiлiгi болып табылады. Философиялық тұрғыда рухани құндылық, соның
ішінде патриотизм рухани сұраныстарды қанағаттандыратын және тұлғаның
рухани әлемін байытуды көздейді. Тұлғаның бойындағы руханилық өлшемдер
оның ой- санасында, мінез-құлқында, іс-әрекетінде ұлттық және
жалпыадамзаттық құндылықтардың үйлесуі, қалыптасуы деп көрсетеді.
Жалпыадамзаттық құндылықтар – халықтың, түрлі діннің, әрқилы дәуірдің
рухани мақсаттарын жақындастыратын құбылыс. Зерттеуіміздің негізгі мақсаты
тұлғаның бойында тәрбиенің негізгі өзегі болып табылатын патриоттық
құндылықты қалыптастыру. “Құндылық” (И.Кон, В.А.Караковский,
А.Г.Здравомыслов, В.А.Ядов, В.П.Тугаринов, С.Қалиев, Ж.Наурызбай,
Г.Қ.Нұрғалиева, Р.К.Төлеубекова, т.б. ғылыми зерттеулерінде) – Отан, адам,
тұлға, өмір, адамдардың бір-біріне мейрімділік қарым-қатынасы, шыншылдық,
әділеттілік, білім, ғылым, өнер, еңбек, адамның өмір сүруіне деген
материалдық жағдайдың болуы, т.б. болып саналады.
Тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықты айқындауда жоғарыда
патриотизмге берiлген анықтамаларға және құндылық, адамгершiлiк құндылық
ұғымдарын философия, педагогика, психология ғылымдары тұрғысынан
саралайтын болсақ, тұлғаның бойындағы патриоттық құндылық дегенiмiз - елi
мен туған жерiн, Отанын сүю, мемлекеттiң тәуелсiздiгi мен бейбiтшiлiгiн,
әлемдік тыныштықты сақтау үшiн күресу, өзінің ана тілін, дінін, салт
дәстүрін бүгінгі заман талабына сай ұлттық мүдде негізінде жетілдіру,
қоғамдағы iзгiлiк қарым-қатынасты, табиғат пен адам арасындағы
мейрiмдiлiктi, ұлтаралық мәдениеттi дамыту.
Тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтарды қалыптастырудың негізгі көзі
– отбасы, әулет, әлеуметтік орта, аймақ, мемлекет, әлемдік кеңістік болса,
тұлғаның бойындағы патриоттық құндылық - қазақ патриотизмі, ұлттық
патриотизм, Қазақстандық патриотизм, жалпыадамзаттық патриотизм арқылы
көрініс бере отырып, тұлғаның бойында құндылықтың жоғары көрсеткіштері
-мемлекет және ұлт алдындағы міндет, парыз, намыс, ұлттық рух, ұлттық сана,
және ұлттық тарихқа, салт-дәстүрге деген сүйіспеншіліктері қалыптасады.
Психологиялық тұрғыда патриоттық құндылықтар сапаға айналып, iс-әрекет
(тұлғаның “Менi”) тұрғысынан көрiнiс береді (Сурет 2).
Сурет 2 – Тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтар жүйесі және оны
қалыптастырудың факторлары
Сурет 3 - Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің педагогика және
психология ғылымдарында зерттелу бағыттары
Ошибка! Источник ссылки не найден.
Патриоттық тәрбие беру мәселесiн зерделегенде алыс және жақын
шетелдердегi жүргiзiлiп жатқан жүйелі жұмыстар зерттеуiмiздiң теориялық
және практикалық негiзiн ашуға үлкен септiгiн тигiздi. Тұлғаны
әлеуметтендiру және жеке тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтарды
қалыптастыруға байланысты зерттеулер АҚШ, Ресей Федерациясы, Өзбекстан,
т.б. мемлекеттердегі ғалымдардың еңбектерінде ерекше орын алады. Кестеде
педагогика және психология ғылымдары бойынша патриоттық тәрбиенің зерттелу
бағыттары айқындалды (Сурет 3).
Біз, “Қазақстандық патриотизм“, “ұлттық патриотизм“, “патриоттық
құндылық“, “ұлтжандылық“, “жалпыадамзаттық патриотизм“ ұғымдарына берілген
анықтамалар негізінде бүгінгі мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің
мазмұны төмендегі тұрғыда қарастырылады: әрбір азаматтың өз Отанының
тағдырына, қауіпсіздігіне, болашағына деген жауапкершілігін сезіну;
мемлекет рәміздеріне, мемлекеттік тілге, тарихқа, мәдениетке құрметпен
қарау; барлық отандастарды ұлты мен конфессиясына қарамастан, олардың
салтын, дәстүрін, тарихы мен мәдениетін, тілін құрметтеу; елiмiздегi
бейбiтшiлiкті, бiрлiк пен тәуелсiздiктi сақтау және әлемдiк дамудың
тыныштық пен бейбiтшiлiкті сақтау үшiн барлық күш жiгерiн жұмсау. Ұлттық
мәдениет пен өркениеттiк даму үрдiсiн өзара сабақтастыра отырып тұлғаның
бойындағы патриоттық құндылықтарды қалыптастыру патриотизмді қатынастар
жүйесі тұрғысынан - тұлғаның мемлекетке қатынасы (мемлекеттік рәміздер
мен атрибуттардың ту, елтаңба, әнұран,т.б.) маңызын түсінуі, мемлекеттік
тілді, тарихи-мәдени мұраларды, дәстүрлерді білуі және оған деген құрметі,
өз мемлекетіне пайдалы іс-әрекеттер жасауға деген ұмтылысы); өз халқына
қатынасы (халықтың негізгі менталитетін, құндылық бағдарын, патриоттық және
ұлтжандылық көріністерін бағалай білуі, өз халқы үшін патриоттық іске бару
қажеттілігін түсінуі); патриот ретінде өзіне-өзінің қатынасы (азамат
ретінде құқығы мен міндеттерін білу, патриоттық сезімнің көрініс беруі)
арқылы айқындалды.
Біз патриоттық тәрбиенің жүйесін айқындау барысында педагогикада ғылыми
негізделген тәрбиелік жүйенің (А.С.Макаренконың, В.А.Сухомлинскийдің,
Л.И.Новикованың, В.А.Караковскийдің) практикалық іс-тәжірибеге енгізілген
тәрбиелік жүйесін негізге алдық.
Тәрбиенің заңдылықтарына сүйене отырып, оқушыларға патриоттық тәрбие беру
жүйесі “ мектеп - отбасы - әлеуметтік ортаны“ кіріктіре отырып, сабақ
үрдісіндегі және сабақтан тыс уақытта, мектептегi оқушылардың бастамасы
бойынша құрылған қоғамдық ұйымдар, қозғалыстар мен мектептен тыс тәрбие
мекемелерiнде ұжымдық және жеке-дара тәрбие, отбасы және әлеуметтік
ортамен тығыз байланыста жүргiзiлді (Сурет 4).
Сурет 4 – Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру жүйесі
Оқушыларға патриоттық тәрбие берудегі жалпы бiлiм беретiн қазiргi
мектептiң даму тенденцияларында тәрбие жұмысының негiзгi компоненттері,
көрсеткіштері мен өлшемдері: мотивациялық-тұлғалық (тұлғаның патриоттық
құндылықтарды менгеруге деген қызығушылығы), мазмұндық-когнитивтік
(тұлғаның патриоттық құндылықтарды менгеруі), іс-әрекеттiк-бағалаушылық
(патриоттық құндылықтардың тұлғаның бойында нақты көрініс беруі) сияқты
тәрбие процесiнiң логикасы мен құрылымын нақты бiлу және дұрыс пайдалану
көзделді.
Қазіргі таңда қоғамның сұранысына сай “Қазақстан Республикасының жаңа
әлеуметтік даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің
тұжырымдамасы” дайындалды. Тұжырымдаманың мақсаты – қоғамның әлеуметтік
даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің жүйесін
айқындай отырып, ұлтаралық қатынас мәдениетін, еліміздің бейбітшілігі мен
егемендігін сақтауға, экономикасын дамытуға ықпал ететін тұлғаны
қалыптастыруға бағытталды. Патриоттық тәрбие беру тұжырымдамасында
төмендегі міндеттер жүйесі қамтылды:
- Қазақстан Республикасының Конституциясына, мемлекеттік
рәміздеріне, Қазақстанды мекендейтін барлық халықтардың тарихына,
дәстүрлеріне, мәдениетіне және ұлттық ерекшеліктеріне құрметпен
қарау;
- мемлекеттік тілге, әлемдік тілдерге және ұлтаралық тіл болып
есептелетін орыс тіліне, Қазақстанды мекендейтін басқа халықтардың
тілдеріне құрметпен қарау;
- халықтар арасында сүйіспеншілік пен достықты, дін аралық
қатынастар бойынша түсінушілікті қалыптастыруға ықпал ету;
- Қазақстан Республикасының бейбітшілігі мен тұтастығын, Отанның
экономикалық байлығын дамытуға, Отанды қорғауға және
жалпыадамзаттық тыныштықты сақтауға әрқашан дайын болу;
- жалпыадамзаттық құндылықтар мен жалпыадамзаттық өркениеттілікті
бағалау, құрметтеу (бейбітшілік, тыныштық, қауіпсіздік, еркіндік,
ізгілік, тұлғаның еркіндігі мен құқығын қамтамасыз ету);
- мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің жүйесін негіздей
отырып, ұлттық және әлемдік білім нәрінен сусындаған ғылыми
техникалық прогресс көшіне ілесе алатын патриот тұлғаны
қалыптастыру.
Тұжырымдаманың мақсаты мен міндеттеріне сәйкес патриоттық тәрбиенің
ұстанымдары, мазмұны, ұйымдастырудың әдіс-тәсілдері, формалары қамтылды.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік даму жағдайында мектеп оқушыларына
патриоттық тәрбие берудің мазмұнын айқындауда тәрбиенің негізгі қағидалары
басшылыққа алынды: тәрбиенің мақсаттылығы, тәрбиенiң өмiрмен байланысы,
оқушының жас және дара ерекшелiгi, талап қою арқылы дамыту, тәрбиенiң
жүйелiлiгi, бiрiздiлiгi және үздiксiздiгi, тұлғаны ұжым арқылы тәрбиелеу,
мектеп, отбасы және әлеуметтiк ортаның бiрлiгiн негізге ала отырып іске
асырылды.
Оқушыларға патриоттық тәрбие беруде мектептегі әр қызметкерлердің
өзіндік атқарар міндеті бар. Ол әр қызметкерге мектептің жарғысын және
ішкі жағдайды орындау Ережесіне сәйкес жүргізілді. Мектепте патриоттық
тәрбие беру мәселесін шешу барысында әр қызметкердің - мектеп
директорының, директордың тәрбие жұмысы жөніндегі орынбасарының, сынып
жетекшісінің, пән мұғалімінің орындайтын міндеттері тұтас қарастырылды.
Зерттеу барысында Қазақстан Республикасы жалпы орта бiлiм берудiң
мемлекеттiк жалпыға мiндеттi стандарттарына, типтік оқу бағдарламаларына,
оқулықтардағы патриоттық тәрбиеге байланысты тақырыптарға талдау жасалып,
сұрыпталды. Мектеп оқушыларының бойына патриоттық құндылықтарды
қалыптастыруда пән сабақтарына қойылатын негізгі талаптар айқындалды:
- пән сабақтарының мектептегі және сыныптағы жүргізілетін патриоттық
тәрбие жүйесімен өзара байланыста жүргізілуі, пән аралық байланыс, өткен
тақырыптармен жүйелі сабақтастық, оқушылардың іс-тәжірибесі;
- пән сабақтарының алдына қойылатын мақсатының нақты болуы және
педагогикалық тұрғыда негізделуі;
- сабақтың құрылымында патриоттық тәрбиеге арналған мазмұнның қамтылуы,
сабақ мазмұнының оқушылардың патриоттық іс-әрекетінің негізі болуы,
берілетін білім мен оқушылардың патриоттық іс-әрекеті арасында байланыстың
болуы;
- пән сабақтарында оқушылардың патриоттық сезіміне ықпал ететін
материалдардың қамтылуы;
- сабақ үстінде оқушылардың танымдық, белсенділік іс-әрекеттеріне ықпал
ету, сабақтағы қамтылған материалдар олардың санасына, көңіл-күйіне әсерлі
болуын ескеру;
- сабақтың құрылымы, мазмұны, қолданылатын әдістері мен тәсілдерін
айқындауда патриоттық бағыттарына баса көңіл аударылуы керек.
Анықтау эксперименті 2001-2002 оқу жылы Алматы қаласындағы А.Байтұрсынов
атындағы №139 мектеп-гимназия, Ғ.Мүсірепов атындағы №86 мектеп-
гимназияларда, Алматы облысы, Алакөл ауданы, Бұлақты және Талапкер орта
мектептерінде жүргізілді. Тәжірибелік-экспериментке алынған мектептерге
байланысты оқушыларға патриоттық тәрбие беруде ықпал ететін әлеуметтік-
мәдени кеңістік айқындалды. Педагогикалық кеңесте экспериментке қойылатын
оқу(әдістемелік кешеннің мазмұны талқыланып, экспериментті жүргізетін
мұғалімдер, эксперимент және бақылау сыныптары айқындалды. Тәжірибелік-
эксперименттік жұмысты ұйымдастыру барысында төмендегі іс- шаралар
атқарылды:
- қоғамдағы жаңа әлеуметтік даму жағдайы және мектептегі әлеуметтік
ортаның ерекшеліктерін ескере отырып, патриоттық тәрбие берудің
жалпымектептік бағдарламасы жасалды;
- эксперименттік сабақтарды, сабақтан тыс уақыттағы іс-шараларды
ұйымдастыру жөнінде әдістемелік ұсыныстар дайындалды;
- мақсатты нақты айқындаумен патриоттық тәрбие беруге бағытталған
формалар мен әдістер таңдалып алынды және практикаға ендірілді;
- зерттеудің аралық және қорытынды нәтижелерін айқындау бағытында
бақылау жүргізілді;
- жинақталған мәліметтер талданып, салыстырылды;
- негізделген және нақтыланған әдістемелік ұсыныстар экспериментке
енгізілді.
Анықтау эксперименті барысында оқушылардың ұлттық патриотық мұраларды,
олардың дамып, қалыптасуын түсінуі және патриотизмнің дамуына ықпал еткен
әлеуметтік жағдайларды білуі, тарихи оқиғалардағы патриотизмнің
ерекшеліктерін айқындауы, халық мұрасындағы патриоттық құндылықтарды
оқушылардың бағалаудағы көзқарасы, іс-әрекеті, іс-қылығы, өзін-өзі бағалауы
бойынша білімдік тәрбиелік өлшемі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудiң көкейкестiлiгi. Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы “Ұлы мұраттар ұлы ниеттерден бастау алады
немесе дамушы мемлекеттен – дамыған елдерге“ атты Қазақстан халқына
жолдауындағы “Қазақстандық патриотизм мен саяси ерік–жігер – жаңа
Қазақстанды құрудың аса маңызды факторлары“ атты тарауында “Біз осы таяуда
ғана Тәуелсіздігіміздің он бес жылдығын атап өттік. Өткен жолымыз лайықты
жол болды, ал біздің бірлескен шешімдеріміз бен тындырған ісіміздің
нәтижелері таңданарлықтай болды.
Мұның бәрі де, жаңа жалпықазақстандық патриотизмнің ірге тасын қалап,
біздің Отанымыздың, біздің барша көпұлтты және көпконфессиялы қоғамымыздың,
біздің балаларымыздың тамаша келешегі бар екеніне негізді мақтаныш пен
сенімділікті туындатады“, – деп Қазақстандық патриотизм жаңа Қазақстанды
құрудың негізгі тірегі екеніне тоқтала отырып, халық өзінің ерік–жігерін
тарихи ауқымдағы жобаларды іске асыру үшін жұмылдырған кезде жаңа даму
деңгейіне жалпықазақстандық патриотизмнің іргесі қаланатынын атап
көрсетеді.
Көп ұлтты Қазақстан халқы үшiн Отансүйгiштiк сезiмiнiң рухани саладағы
тату-тәттi тiрлiк, азаматтық келiсiмге ғана емес, мемлекеттiк материалдық
негiзiн нығайтуға да тiкелей ықпалы бар. Отансүйгiштiк рух - қазақ елiнiң
әлемдiк өркениеттi елдер көшiне қосылып, дүниежүзiлiк қауымдастықтан
лайықты орын алуына мүмкiндiк беретiн бiрден-бiр күш.
Қазiргi кезде республикамыздың егемендiгi мен бейбiтшiлiгiн сақтауда
тұлғаның патриоттық құндылықтарын дамыту арқылы Қазақстандық патриотизмді
қалыптастыруға үлкен мән берiлiп отырғандығы Қазақстан Республикасы
Конституциясында, Қазақстан Республикасы “Бiлiм туралы“ Заңында, Қазақстан
Республикасы Мемлекеттiк “Бiлiм“ бағдарламасында, Қазақстан Республикасы
Президентiнiң республика халқына жолдауларында, Қазақстан Республикасы
тарихи сананы қалыптастыру, Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім
беру тұжырымдамаларында, “Адам құқықтарының жалпыға бiрдей
декларациясында“, “Бала құқығы туралы декларацияда“ және үкiметтiң
құжаттарында, ғылыми-зерттеу жұмыстары мен ағымдағы басылым беттерiнде
айқын аңғарылады.
Қазақстан Республикасы Мемлекеттiк “Бiлiм” бағдарламасында тәрбие жүйесiн
жетiлдiруге байланысты алдына қойған негiзгi мақсаты - “қазақстандық
патриотизм, азаматтық, iзгiлiк және жалпыадамзаттық құндылықтар идеяларының
негiзiнде тәрбиеленушiнiң жеке тұлға ретiндегi сапалық қасиетiн
қалыптастыру” – деп бүгiнгi ХХI жаһандану ғасырында ұлттық мәдениет пен
өркениеттi өзара кiрiктiре отырып, жеке тұлға қалыптастыру көзделiп отыр.
Қазiргi қоғамдық-әлеуметтiк жағдайда жеке тұлғаның бойындағы
Қазақстандық патриотизмдi қалыптастыру басты міндет болып саналады.
Патриоттық тәрбиенiң күре тамыры Күлтегiн, Тонiкөк, ХҮI-ХҮIII ғасырда елi
мен жерi үшiн жан аямай күрескен Жалаңтөс, Қарасай, Қабанбай, Бөгенбай,
Наурызбай т.б. батырлар ісінен бастау алады. Сонымен қатар, ұрпақ
бойындағы ерлiк сезiмiн оятып, туған жерге деген сүйiспеншiлiгiн
қалыптастыруда негізге орын алады.
Сонымен қатар, ұрпақ бойындағы ерлiк сезiмiн оятып, туған жерге деген
сүйiспеншiлiгiн қалыптастыруда Аймауытов Ж., әл-Фараби, Байтұрсынов А.,
Баласағұн Ж., Бөкейханов Ә., Гумилев Л.Н., Диваев Ә., Досмұхамедов Х.,
Дулатов М., Қашқари М., Құдайбердиев Ш., Левшин А., Потанин Г.Н.. Радлов
В.В., т.б. мәдени мұралары шешуші рөл атқарады.
Жас ұрпаққа патриоттық тәрбие берудің теориялық-әдiснамалық негiздерi
философиялық ілімде Алтаев Ж., Айталы А., Гершунский Б.С., Есiм Ғ.,
Изотов М., Кiшiбеков Д., Қасабеков А., Нысанбаев Ә., Сәрсенбаев Н., т.б.,
тарих саласы бойынша Ахметова Л., Қасымбаев Ж., Қозыбаев М., Мыңжанұлы
Қ., Смағұлов О., Тұрлығұлов Т., Жұртбаев Т., Шоқай М., филологиялық
еңбектерде Әуезов М., Дәуiтұлы С. Жолдасбеков М., Жұмадiлов Қ.,
Кекiлбаев Ә., Келiмбетов Н., Мағауин М., Мұқаметқанов Қ., Мұқанов С.,
Салғарин Қ., Сейдiмбек А., т.б. еңбектерiнде зерделенген.
Қазақстанда бiлiм мен тәрбие iсiнiң даму мәселелерi, патриоттық
тәрбиенің тарихи-педагогикалық қырлары Әлмұхамбетов Б.А., Бержанов Қ.Б.,
Беркiмбаева Ш.К., Қалиев С.Қ., Құнантаева К.Қ., Сейдахметова Л., Сембаев
Ә.I., Сытдықов Ә., Тәжiбаев Т., Нұрахметов Н.Н., Храпченков Г.М., т.б.
еңбектерінде баяндалған.
Патриоттық тәрбие адамгершiлiк тәрбиенiң негізгі құрамдас бөлігі екені
Iлиясова А.Н., Байсерке Л.А., Бейсенбаева А.А., Жампейсова Х.Қ., Ким А.,
Көшербаева А.Н., Майғаранова Ш., Нұрғалиева Г.Қ., Орынбасарова Э.А.,
Төлеубекова Р.К., т.б. еңбектерінде зерттелген.
Патриоттық тәрбие берудiң этникалық және ұлттық негiздерi Бейсембаева
А., Бөжиг Ж., Валеев И.И., Волков Г.Н., Ғаббасов С., Джаңабаева Р.А.,
Ешiмханов С., Жұмаханов Ә., Измайлов Э., Қалиев Ж.Қ., Қожахметова К.Ж.,
Құсайынов А.Қ., Наурызбай Ж., Рождественская Р.Я., Сухомлинский В.А.,
Таубаева Ш., Ұзақбаева С.А., т.б. зерттеу еңбектерінде жүйеленіп берілген.
Тәрбие үрдісінде тұлғаны әлеуметтендiру, оның гуманистік көзқарасын
және азаматтығын қалыптастыру мәселесі Арынғазин Қ.М., Аганина Қ.Ж.,
Батталханов Е.З., Криворотова Д.А., Мақатова Ж.А, Меңлiбекова Г.Ж.,
Менлибаев К.Н., т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.
Зерттеу мәселесінің психологиялық негіздері Аймауытов Ж., Выготский С.,
Жарықбаев Қ., Жүкеш Қ., Момышұлы Б., Мұқанов М., Оразбекова К., Рубинштейн
С.Л., Темірбеков А., т.б. еңбектерінде зерделенген.
Патриоттық тәрбиенің негізгі құрамдас бөлігі әскери-патриоттық, дене
тәрбиесі және оның дамуы Аронов А.А., Конпиев Н.М., Минжанов А., Н.Ромашов,
Нұрмұқашева С., Храпченков В.Г., т.б. ғылыми жұмыстарында әскери тәрбиенің
патриоттық мәселелерді шешудегі бағыттылығы қамтылады.
Жалпы білім беретін мектептерде, мектеп-гимназияларда патриоттық
тәрбие берудің мазмұны мен әдістері, ұстанымдары, технологиялары Агапова
И.А., Аронов А.А., Бекмұхамедов Б.М., Датский В., Конжиев Н.М., Коновалова
Г.А., Мазыкина Н.В., Матвеева С.В., Матушкин С.Е., т.б. еңбектерінде
шешімін тапқан.
Болашақ мұғалімдердің педагогикалық іс-әрекетін қалыптастыру, әскери
мамандарды патриоттық тәрбие ісіне бейімдеу мәселелері, тұлғалардың өмiрi
арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеуде Әбдіраман Ш., Әбілғазиева К.Т.,
Г.Қ.Белгібаева, Дүйсенбаев А.Қ., Жұматаева Е.Ө., Зима М.В., Исаева З.,
Каргин С.Т., Көбесов А., Құсайынова Д., Момынбаев Б.К., Мұратханова Р.,
Мұхамединова Н.Ә., Халитова И.Р., т.б. еңбектерін атауға болады.
Алайда жоғарыда талданған ғылыми еңбектерде көпұлтты Қазақстан халықтарын
жаңа әлеуметтiк даму және әлемдiк интеграциялық үрдiс жағдайында
патриоттық тәрбие берудiң кешендi жүйесi жеткілікті деңгейде
қарастырылмаған.
Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі
мемлекеттік бағдарламасында “Патриоттық тәрбие негізінен мемлекеттік
білім беру мекемелерінде іске асырылады. Бірақ білім беру мекемелерінде
тарихи аспектідегі бүгінгі күн шындығына негізделген және
қазақстандықтардың ұлттық менталитетін қалыптастыруға бағытталған
ақпараттық-дидактикалық, ғылыми-әдістемелік материалдардың
жеткіліксіздігін атап өтуге тура келеді. Білім беру саласында демократиялық
патриоттық дүниетанымды жүйелі түрде қалыптастыруда әлеуметтік
технологияларды қолдана білетін әлеуеті-білікті мамандардың, гуманитарлық
дамуы жөніндегі әлеуметтік технологияларды әзірлеудегі оңтайлы іс-
тәжірибелердің жеткіліксіздігі патриоттық тәрбие берудің өзектілігін
нақтылай түседі”, - деп атап көрсетеді.
Осы тұрғыдан алғанда қоғамның әлеуметтік даму жағдайында патриоттық
тәрбие беруде қарама-қайшылықтар туындап отыр:
– патриоттық тәрбиені мемлекеттік органдардың мақсатты бағытталған
процесс ретінде бағаламауында;
– әр түрлі ақпарат көздерінде қоғамға жат пікірлердің етек алуы;
– ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан ұлттық патриотизм мен бүгiнгi қоғамдағы
патриоттық тәрбиенiң өзара сабақтастығының болмауы;
– мектепте, мектептен тыс мекемелерде оқушыларға патриоттық тәрбие
беруге байланысты жүйеленген ғылыми әдiстеменiң жоқтығы қарама-
қайшылықты анық туғызады.
Қоғамның әлеуметтік даму жағдайында оқушыларға патриоттық тәрбие беруге
байланысты ғылыми-теориялық тұрғыдан жүйеленбеуі және әдістеменің жоқтығы
бiздiң мәселемізді айқындап, тақырыпты “Қазақстан Республикасының
әлеуметтiк даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудiң
ғылыми-педагогикалық негiздерi“ деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында мектеп
оқушыларына патриоттық тәрбие берудi теориялық-әдiснамалық тұрғыда
негiздеп, ғылыми-әдiстемемен қамтамасыз ету.
Зерттеудің объектiсi: Мектептегі оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеудің пәнi: Қазақстан Республикасының әлеуметтiк даму жағдайында
мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру жүйесі.
Зерттеудiң ғылыми болжамы: Егер қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында
мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудiң тұжырымдамасы жасалса; ұлттық
және жалпыадамзаттық мәдени құндылықтардың өзiндiк ерекшелiктерi оқу-тәрбие
үрдiсiнде ескерiлiп оқушылардың жас және жеке бас ерекшелiгiне байланысты
патриоттық тәрбие берудiң жүйесі педагогикалық мақсатқа қарай жүзеге
асырылса, онда оқушылардың бойындағы патриоттық құндылықтарды
қалыптастырудың тиiмдiлiгi арта түседi, өйткені патриоттық тәрбие жалпы
адамзаттық және ұлттық құндылықтар диалектикасына сүйенеді.
Зерттеудің мiндеттерi:
1. Қазақстан Республикасының әлеуметтiк даму жағдайында тұлғаның
бойында қазақстандық патриотизмді қалыптастырудың теориялық-
әдiснамалық негiздерiн анықтау.
2. Патриотизмнiң қалыптасуының тарихи алғышарттарын негіздей отырып,
“патриотизм“, “ұлтжандылық“, “Қазақстандық патриотизм“,
“жалпыадамзаттық патриотизм“, “патриоттық тәрбие“, “патриоттық
құндылық“ ұғымдарының мәнін ашып көрсету.
3. Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудiң педагогикалық және
психологиялық негiздерiн айқындау.
4. Қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық
тәрбие берудiң жүйесін жасау.
5. Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамалық негіздерін
анықтау.
6. Оқушыларға патриоттық тәрбие беруге байланысты оқу-әдістемелік кешенді
тәжiрибелiк-эксперименттiк жұмыстар барысында нәтижелерiн тексеру,
ғылыми-әдiстемелiк нұсқаулар беру.
Жетекшi идея: Қазақстан Республикасының әлеуметтiк даму жағдайында
мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру көпұлтты Қазақстан Республикасы
үшiн қазақстандық патриотизмдi қалыптастыруға негiзделген тәрбие кеңiстiгiн
құруға бағытталады.
Зерттеудiң әдiснамалық-теориялық негiздерi: Зерттеудiң жалпы
әдiснамалық негiзi аксиологиялық, мәдениеттану, өркениеттілік, жүйелілік,
тұлғалық, іс-әрекеттік, әлеуметтік тұғырнама тұрғысынан қамтылды. Жеке
тұлғаның патриоттық құндылығын қалыптастыру іс-әрекет, тұлға, құңдылықтар
теориялары негізінде қарастырылады. “Адам құқықтарының жалпыға бiрдей
Декларациясы“, “Бала құқықтары“ туралы Конвенциясы, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасы “Бiлiм туралы” Заңы,
Қазақстан Республикасы тәлім-тәрбие тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы
бiлiм беру мекемелерiнде тәрбие берудiң кешендi бағдарламасы, Қазақстан
Республикасы Жастар саясаты, Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық
тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасы мектеп
оқушыларына патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамасы алынды.
Зерттеудің әдiстерi: Философтардың, әлеуметтанушылардың, тарихшылардың,
психологтардың, педагогтардың еңбектерiн талдау, салыстыру арқылы қоғамның
әлеуметтiк даму жағдайында патриоттық тәрбие берудiң мүмкiндiгiн анықтау;
оқушылармен тестiк жұмыстар мен сауалнамалар жүргiзу; жалпы білім беретін
мектептердің, мектеп–гимназиялардың патриоттық тәрбие беруге байланысты
тәжiрибесiн жинақтау, салыстыру, талдау, қорытындылау.
Зерттеудің көздерi:
- Қазақстан Республикасы заңдары, нормативтi құжаттары, оқушы-жастарға
тәрбие беру тұжырымдамалары, кешендi бағдарламалар;
этнопедагогикадағы жастарға патриоттық тәрбие беруге байланысты ауыз және
жазба әдебиетiндегi мұралар (нақыл сөздер, дастан жырлар, мақал-мәтелдер,
арнау сөздер, тасқа жазылған өсиет сөздер, өлең-күйлер);
алыс және жақын шет ел, Қазақстан ғалымдарының патриоттық тәрбие беруге
байланысты философиялық, тарихи, әдеби, педагогикалық- психологиялық ғылыми-
зерттеу еңбектерi, тұжырымдары;
бiлiм беру жүйесiндегi патриоттық тәрбие берудегi iс-тәжiрибелер, алдыңғы
қатарлы тәрбиешi-педагогтардың оқу-тәрбие үрдiсiндегi тәрбие жұмысындағы
озат тәжiрибелері және ғылыми-iзденушiнiң өзiнiң педагогтiк қызметі және
зерттеу тәжiрибелерi.
Зерттеудің кезеңдерi:
Бiрiншi кезең (1999 - 2000жж.). Зерттеу тақырыбы бойынша философия,
тарих, әдебиет, педагогика, психология салаларындағы еңбектерге,
жалпыадамзаттық және отандық білім беру жүйесіндегі патриоттық тәрбиенің
даму ерекшелiгiне салыстырмалы талдаулар жүргiзiлдi. Талдау барысында
зерттеу жұмысымыздың теориялық-әдіснамалық негіздері, ғылыми аппараты
айқындалды. Тұлғаның бойында патриоттық құндылығын қалыптастырудың
теориялық-тұжырымдамалық негіздері, патриоттық құндылықтар жүйесі және оны
қалыптастырудың факторлары анықталды.
Зерттеу мәселесіне байланысты мектептердің, алдыңғы қатарлы мұғалімдердің
іс-тәжірибелері жинақталды. Оқушылармен, жалпы білім беретін мектеп,
мектеп-гимназия мұғалімдерімен, ата-аналармен сауалнамалар жүргізілді.
Екiншi кезең (2001 - 2003 жж.). Қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында
мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру жүйесі, өлшемдері, көрсеткіштері,
деңгейлері, тұжырымдамалық негіздері айқындалды. Мектептерде, мектеп-
гимназияларда патриоттық тәрбие беруге арналған ғылыми-әдiстемелiк кешен
дайындалды.
Сонымен қатар, мектептегi қоғамдық ұйымдардың құрылымы айқындалып,
“Болашақ“ оқушылар ұйымының ережесі үлгі ретінде республика мектептеріне
енгізіліп, оқушылардың патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың
мүмкіндіктері қарастырылды.
Үшiншi кезең (2003-2006 жж.). Зерттеу болжамына сәйкес ғылыми-әдiстемелiк
кешен негiзiнде мектептерде, мектеп-гимназияларда тәжiрибелiк жұмыстар
жүргiзіліп, эксперимент барысында дәлелденді.
Төртiншi кезең (2006-2007 жж.). Ғылыми-зерттеу жұмысы қорытындыланып,
тәжірибелік-эксперименттік жұмыстары нәтижесі математикалық әдіспен
өңделді. Ғылыми-әдістемелік ұсыныстар дайындалып, диссертация әдеби
рәсімделді.
Зерттеудің базасы. Алматы қаласындағы А.Байтұрсынов атындағы №139,
Ғ.Мүсірепов атындағы №86 мектеп-гимназияларда, Алматы облысы, Алакөл
ауданы Бұлақты және Талапкер орта мектептерінде тәжірибелік -
эксперименттік жұмыстар жүргізілді. Тәжірибелік-эксперименттік жұмысқа қала
мектептерінен 324 оқушы, ауыл мектептерінен 316 оқушы және 74 мұғалім
қатысты.
Зерттеудiң ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
Қазақстан Республикасының әлеуметтік даму жағдайында тұлғаның бойында
қазақстандық патриотизмді қалыптастыру әдiснамалық-теориялық тұрғыда
негізделді;
тұлғаның бойында Қазақстандық патриотизмді қалыптастырудың теориялық-
тұжырымдамалық негіздері, патриоттық құндылықтарды айқындайтын тәрбие
жүйесі және патриоттық құндылығын қалыптастырудың факторлары айқындалды;
қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында “Патриоттық құндылық”, “Жалпыадамзаттық
патриотизм”, “Қазақстандық патриотизм”, “Қазақ патриотизмi”, “Ұлтжандылық”
ұғымдарына ғылыми-педагогикалық сипаттама берілді;
мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудiң жүйесі, көрсеткіштері мен
өлшемдері айқындалды;
тәжiрибелiк-эксперименттiк жұмыстардың негiзiнде оқушыларға патриоттық
тәрбие берудiң тиiмдi бағыттары, формалары мен әдiстерi қарастырылды.
қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие
берудің ғылыми тұжырымдамалық негіздері айқындалды және соның негізінде
ғылыми-әдістемелік кешен дайындалып, практикаға ендірілді.
Практикалық мәндiлiгi:
- автор ұсынған ұлттық және жалпыадамзаттық тәрбие ұстанымдарын негiзге
алған тәрбие жұмысын ұйымдастыру жүйесi жас ұрпақ бойындағы
ұлтжандылықты, Қазақстандық және жалпыадамзаттық патриотизмді
қалыптастыруға қосқан бiрден-бiр үлес болып табылады;
оқушыларға патриоттық тәрбие беруге байланысты “Қазақстан Республикасы
Мемлекеттік рәміздері арқылы оқушылардың патриоттық құндылықтарын
қалыптастыру“, Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан халқына әр жылғы жолдаулары - әлеуметтік дамудың негізгі
тірегі, Ерлік тағылымы атты факультативтiк, арнаулы курс
бағдарламалары, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің
тапсырысы бойынша түсірілген “Абылай хан“, “Қабанбай батыр“, “Қазақстан
мәдениеті мен өнері“ атты оқу-тәрбие фильмдерi, “Қазақ батырлары“ атты
слайдфильм, республикалық телеарналарда ұйымдастырған телехабарлары жеке
тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтарды қалыптастыруға игi ықпал етедi;
- мектеп мұғалімдеріне арналған “Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие
беру“ атты арнайы курс бағдарламасы мен әдістемелік ұсыныстар
мұғалімдердің патриоттық тәрбиеге байланысты іс-шараларды
ұйымдастыруға және жетілдіруге мүмкіндік береді;
- автор ұсынған “Болашақ“ оқушылар ұйымының Ережесі мен әдістемелік
ұсыныстары мектептегi қоғамдық ұйым жұмысын ұйымдастыруға және
өскелең ұрпаққа патриоттық тәрбие беру жолдарын жетiлдiредi;
- тәжiрибелiк-эксперименттiк жұмыстардың барысында алынған нәтиже
оқушылардың бойындағы патриоттық құндылықтарды жетiлдіруге ықпал
етеді;
- диссертацияда көрсетiлген қорытындылар мен ұсыныстар, автор ұсынған
бағдарламалар мен оқу құралдары педагогикалық процесте, ғалымдар,
педагогтар, мектеп, орта және жоғары оқу орындарының оқытушылары үшiн,
мұғалiмдердiң бiлiмiн жетiлдiруге арналған курстарда тәрбие жұмыстарының
теориясы мен әдiстемесiне байланысты дәрiс оқығанда пайдалануға болады;
- Республикадағы оқушыларға патриоттық тәрбие беруге байланысты
жинақталған алдыңғы қатарлы iс-тәжiрибелер тәрбие жұмысын жетілдіруге ықпал
етедi.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Қазақстан Республикасы әлеуметтiк даму жағдайында мектеп оқушыларына
патриоттық тәрбие берудiң ғылыми - әдiснамалық негiздері аксиологиялық,
мәдениеттану, өркениеттілік, жүйелілік, тұлғалық, іс-әрекеттік, әлеуметтік
тұғырнамасы айқындалды.
2. Патриотизмнiң қалыптасуының тарихи алғы шарттарын негіздей отырып,
зерттеу мәселесіне сәйкес “патриотизм“, “ұлттық патриотизм“, “Қазақстандық
патриотизм“, “жалпыадамзаттық патриотизм“, “патриоттық тәрбие“, “патриоттық
құндылық“ ұғымдарына педагогикалық- психологиялық тұрғыда ғылыми сипаттама
берілді.
3. Жалпыадамзаттық және отандық білім жүйесінде оқушыларға патриоттық
тәрбие берудiң педагогикалық және психологиялық негiздерi жасалды.
4. Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудiң мотивациялық –тұлғалық,
мазмұндық-когнитивтік, іс-әрекеттік-бағалаушылық құрылымына сәйкес
өлшемдерi мен көрсеткiштерi айқындалып, жүйесі айқындалды.
5. Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің ғылыми-тұжырымдамалық
негіздері қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында көпұлтты Қазақстан
Республикасы үшiн қазақстандық патриотизмдi қалыптастыруға негiзделген
тәрбие кеңiстiгiн құруға бағытталады.
6. Оқушыларға патриоттық тәрбие беруге байланысты оқу-әдістемелік кешен
негізінде жүргізілген тәжiрибелiк-эксперименттiк жұмыстардың
нәтижелерi мен ғылыми-әдiстемелiк ұсыныстар.
Зерттеудің нәтижелерiн тәжiрибеге ендiру эксперимент барысында және
халықаралық, республикалық, облыстық ғылыми-теориялық, ғылыми-практикалық
конференцияларда, республикалық педагогикалық оқуларда (Жезқазған, 1991;
Алматы, 1992, 1995, 1996, 2000, 2001; Шымкент, 2001; Астана, 2003; Алматы,
2004, 2005; Астана, 2005; Атырау,2005; Алматы, 2006), Ы.Алтынсарин атындағы
Қазақ бiлiм академиясында, қазақ мемлекеттiк қыздар педагогика
институтында, Білім беру жүйесінің басшы және ғылыми-педагогикалық кадрлар
біліктілігін арттыратын республикалық және Алматы қалалық білім беру
жүйесі мамандарының біліктілігін арттыру институттарында өткен
семинарларда, әдiстемелiк кеңестерде талқыланды. Сонымен қатар, “Динамика
научных исследований –2005“ (Днепропетровск-Белгород, 2005)
видеоконференция, Халықаралык педагогикалық бiлiм және ғылым академиясының
10 жылдығына орай өткiзiлген ғылыми-практикалық конференция (Москва,
2005), “Здоровье ученика“ ассамблеясы (Татарстан, 2005) материалдарында
көрiнiс тапты. Диссертация мазмұны тұжырымдамада, монографияда, 12 оқу
құралында және оқу-әдістемелік кешендерде, 30-ға жуық мақала
республикалық басылымдарда жарияланды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кiрiспеден, 4 бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен, қосымшалардан тұрады.
Кiрiспе бөлiмiнде зерттеудiң көкейкестiлiгi, зерттеудiң мақсаты,
нысанасы, пәнi, мiндеттерi, жетекшi идеясы, әдiснамалық негiздерi,
әдiстерi, ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық мәнi, негiзгi
қағидалары, дәйектілігі мен негiздiлiгi берiледi.
“Қазақстан Республикасының әлеуметтiк даму жағдайында оқушыларға
патриоттық тәрбие берудiң теориялық-әдiснамалық негiздерi“ атты бiрiншi
бөлімде патриоттық тәрбие берудiң ғылыми-әдiснамалық негiздерi тарих,
философия, әлеуметтану, педагогика, психология ғылымдарының қағидаларына
сүйене отырып анықталды. Қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында “Патриоттық
құндылық”, “Жалпыадамзаттық патриотизм”, “Қазақстандық патриотизм”, “Қазақ
патриотизмi”, “Ұлтжандылық” ұғымдарына ғылыми-педагогикалық тұрғыда
сипаттама берілді және тұлғаның бойында патриоттық құндылығын
қалыптастырудың теориялық-тұжырымдамалық негіздері, патриоттық
құндылықтар жүйесі және оны қалыптастырудың факторлары айқындалды.
ХХI ғасырдағы әлемдiк жаһандану кезінде Қазақстандық патриотизм
және жалпыадамзаттық патриотизм ұғымдары мемлекеттік идеология тұрғысында
патриотизмді қалыптастырудың философиялық-әлеуметтік негіздері, патриоттық
тәрбиенің негізгі өзегі болып табылатын патриотизмнiң дамып, қалыптасуының
тарихи алғы шарттары анықталды.
“Қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында оқушыларға патриоттық тәрбие берудiң
педагогикалық және психологиялық негiздерi“ атты екiншi бөлімде оқушыларға
патриоттық тәрбие берудiң психологиялық, педагогикалық негіздері
айқындалды. Жалпыадамзаттық және отандық білім парадигмасындағы патриоттық
тәрбиенің зерттелу жәйі, алыс және жақын шет елдердегi патриоттық тәрбиенiң
даму ерекшелiгi, мектептегi қоғамдық ұйымдарда патриоттық тәрбие беру
мүмкiндiктерi, патриоттық тәрбие берудiң жүйесі, өлшемдері мен
көрсеткіштері анықталды.
Қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында оқушыларға патриоттық тәрбие
берудің тұжырымдамалық негіздері” атты үшiншi бөлімде Қазақстандық
патриотизмді қалыптастырудың факторларына, тұтас педагогикалық процесте
оқушыларға патриоттық тәрбие берудің педагогикалық шарттары айқындалып,
ғылыми тұжырымдама жасалды.
Қазақстан Республикасы Жалпы білім беру тұжырымдамаларына, Қазақстан
Республикасы жалпы орта бiлiм берудiң мемлекеттiк жалпыға мiндеттi
стандарттарына, типтік оқу бағдарламаларына, оқулықтарға талдау жасай
отырып, патриоттық тәрбие берудің мүмкіндіктері қарастырылды.
Оқушыларға патриоттық тәрбие беруде әскери–патриоттық, туристік –өлкетану
іс–әрекеттері, оқушыларға спорттық–патриоттық, мектептегі қоғамдық ұйымдар
мен қоғамдық қозғалыстар, мектеп музейінің жұмыстары негізінде оқушыларға
патриоттық тәрбие беру және Қазақстан Республикасы Мемлекеттік рәміздері
арқылы, патриоттық тәрбиеге байланысты конкурстарда оқушылардың патриоттық
құндылықтарын қалыптастыруға байланысты мазмұны сараланып берілді.
“Оқушыларға патриоттық тәрбие берудiң әдістемесі және эксперименттiк
–тәжiрибелiк жұмыстың нәтижелерi“ атты төртiншi бөлiмде пән
сабақтарында, сабақтан тыс уақыттағы іс-шараларда оқушыларға патриоттық
тәрбие берудің оқу-әдiстемелiк кешені бойынша жүргізілген тәжірибелік-
эксперименттік жұмыстардың нәтижелері, оқушылардың патриоттық тәрбиеге
байланысты бiлiмі мен тәрбиелiгiнiң өсу деңгейі айқындалды. Тәжiрибелiк-
эксперименттiк жұмыстың нәтижелерi, патриоттық тәрбиені жетілдіруге
байланысты ғылыми-әдістемелік ұсыныстар берілді.
Қорытындыда болжамды дәлеледейтiн зерттеудiң негiзгi нәтижелерi мен
тұжырымдары түйiнделдi, ғылыми-әдiстемелiк ұсыныстар берiлдi және
қарастырылып отырған мәселенiң келешекте зерттелетін бағыттары айқындалды.
Қосымшада оқушыларға арналған сауалнамалар, тестiк тапсырмалар,
патриоттық тәрбие жұмыстарын жүргiзудiң әдiстемелері берiлдi.
Негізгі бөлім
Еліміздің алдыңғы қатарлы 50 мемлекеттердің қатарынан көрінуі,
экономикалық еркiн аймаққа мүше болуға ұмтылысы, бiлiм беру жүйесiнiң
Болон декларациясына сәйкес әлемдiк бiлiм кеңiстiгiне кiруi бiздiң
алдымызға үлкен маңызды мiндеттердi жүктейдi. Бүгінгі жаһандану үрдісінде
патриотизм ұғымы тек мемлекеттiк тұрғыда ғана емес, әлемдiк деңгейде
бейбiтшiлiк пен тыныштықты сақтау мәселесi тұрғысынан қарастырылады.
Қазақстандық патриотизмді әлемдiк тыныштық пен бейбiтшiлiктi сақтаудың
негiзгi бiр тұғыры деп айтуға болады. Қазақстан Республикасының
алғашқылардың бiрi болып ядролық қарудан бас тартуы, сынақ алаңдарын
жабуы, бұл әлемдiк бейбiтшiлiктi сақтауға жасаған негiзгi қадам болып
табылады.
Патриотизмнiң қалыптасуының тарихи алғы шарттары ежелгі сақ, ғұн, Түркi
қағанаты, Алтын Орда, ХҮI-ХҮIII ғ.ғ., ХIХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттық
көтеріліс, Екiншi дүниежүзiлiк соғыс кезiнде негiзi қаланып, 1986 жылғы
қазақ жастарының елiмiздiң тәуелсiздiгi үшiн күресi арқылы жалғасын тауып,
бүгiнгi егемен елiмiздiң қарқынды дамуы үшiн өз үлестерiн қосып отырған
Қазақстан халықтарының еңбектерiнен көрiнiс тауып отырғаны белгілі.
Патриотизм - жеке тұлғаның “табиғат-адам-қоғам“ жүйесінде әлеуметтену
үрдісін қамтамасыз ететін тұлғаның құнды сапалық қасиеті. Сондықтан да
патриотизмді философиялық категориялар тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда
патриотизм адамның табиғатпен үйлесе дамуының басты факторы, адамдармен
қарым-қатынасының құралы, қоғам дамуының дәйекті әсер ететін детерминант
болып табылады. Осыған орай патриотизмнің мәні мен патриоттық тәрбиенің
мазмұны “мәдениет - тарих - білім“ деп аталатын қоғам дамуының
макропарадигмалы логикасы арқылы дамиды.
Қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында патриоттық тәрбиенің философиялық
және педагогикалық-психологиялық негіздерін айқындауда әлеумет, әлеуметтік
кеңістік, әлеуметтік даму, тұлғаны әлеуметтендіру мәселелері бойынша
Р.Әбсаттаров, И.П.Подласый, Д.И.Грядовой, т.б. ғалымдардың еңбектерін
саралай отырып, теориялық негіздерін айқындадық.
Қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында оқушыларға патриоттық тәрбие беруде
қоғамның даму заңын негізге аламыз. Р.Әбсаттаровтың тұжырымы бойынша Даму
заңы – бұл әлеуметтік–саяси өмірдің бір күйден екінші күйге өту заңы,
сапалық өзгерістер заңы. Бұлар әлеуметтік-саяси құбылыстар байланыстарының
себебін ашады, өзгерістердің бағытын, факторлары мен формаларын анықтайды.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына әр
жылғы жолдауларын зерделей келе Қазақстандағы әлеуметтік жағдайлар жылдан
– жылға дамып отырғанын көреміз: ұлттық білім беру жүйесінің әлемдік білім
жүйесімен кіріктірілуі, экономикалық өсу, денсаулық мәселесі, Қазақстанның
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы,
қазақ халқының моральдық және рухани құндылықтары, т.б..
Еліміздің егемендік алуымен байланысты “патриотизм“, “ұлттық
патриотизм”, “қазақ патриотизмi” және “Қазақстандық патриотизм” ұғымдары
жаңа санатқа ие болып, қайта қолданысқа енді. Философ М.Изотов
патриотизмді ұлттық, жалпыұлттық, жалпықазақстандық тұрғыда қарастырады.
Қазіргі таңда ұлттық патриотизм ұғымына әртүрлi көзқарас бар. Ұлттық
патриотизмдi жекеленген, оқшауланған ұғым деп қабылдауға тырысады. Ұлт бар
жерде, ұлттық патриотизм бар. Қазақ халқының жер бетiнен жойылмай сақталуы
да халықтың ұлттық рухының жоғары болуында, яғни бұл тарихи шындық екені
ақиқат. Зерттеу барысында патриотизм ұғымына философия, педагогика,
психология ғылымдары тұрғысында “жалпыадамзаттық патриотизм“,
“Қазақстандық патриотизм“, “ұлттық патриотизм“, “патриоттық тәрбие“,
“патриоттық құндылық“, “ұлтжандылық“ ұғымдарының мәнi бүгiнгi күн
тұрғысынан талданды. Философ А.Айталы “...Ұлтжандылық халықтың рухани және
материалдық игіліктерін көбейтуге арналған жігері, қайраты. Ұлтжанды деп
еңбекқор, іскер, талапты, ойшыл, ізденгіш, ұлттық мұраттар жолындағы абзал
істің иесін айтамыз. Ұлы ұлттар өздерінің осындай ұлтжандылығымен
мықты“,- деп атап көрсетеді.
Еліміз егемендік алғаннан кейін кеңес үкiметi тұсында ұлттарға байланысты
жiберiлген саяси кемшiлiктердiң орны тола бастады. Iргелi ғылыми-зерттеулер
жүргiзiлдi. Қазақстан Республикасының мемлекеттік идеологиясының негізгі
ұстанымы - Қазақстандық патриотизмді қалыптастыру. Ұлттық идея мен
мемлекеттік идеология тұрғысынан Қазақстандық патриотизмді қалыптастырудың
негізгі өзегі ұлттық патриотизм болып табылады. Зерттеу барысында тұлғаның
патриоттық құндылығын қалыптастырудың теориялық-тұжырымдамалық негіздері
айқындалды (Сурет 1).
Философия ғылымында “Идеология - қоғамдық идеялардың, теориялардың,
көзқарастардың жиынтығы, олар әлеуметтік болмысты белгілі бір таптың
мүддесі тұрғысынан бейнелейді және бағалайды, ол, әдетте осы таптардың
идеялық өкілдері тарапынан жасалып, қазіргі қоғамдық қатынастарды не
нығайта түсуге, не өзгертіп қайта құруға бағытталады,“– дей келе, идеология
ұлттық идеялар мен көзқарастардың жиынтығынан тұратынына тоқталады.
Қазір қоғамда идеологияға байланысты әртүрлі пікірлер, әртүрлі
көзқарастар туындап отыр. Көп партиялы қоғамда әртүрлі көзқарастардың
туындауы заңды құбылыс екені рас. Бірақ, барлық тұлғалардың көзқарастары
мен ой-пікірлерінің негізгі тірегі Қазақстан Республикасының
Конституциясы болғандықтан, барлығы бір мұратты ұстанады.
А.Айталының зерттеуінде “... Идеология, әсіресе мемлекеттік идеология,
қоғамды ыдыратпай біріктіруге, әлеуметтік жікшілдікке, кеселге, ақыр
соңында ұлттық, мемлекеттік апатқа қарсы күреседі“, - деген тұжырым
жасайды. Осы тұрғыдан алғанда философ Ә.Нысанбаевтың “Қазақстан секілді
біртұтас унитарлық елде “ұлттық“ және “мемлекеттік“ сөздері бір ғана
мағынада
Сурет 1 – Тұлғаның патриоттық құндылығын қалыптастырудың теориялық-
тұжырымдамалық негіздері
қолданылуы қажет. Әлемдік түсінікте де “ұлттық идея“ десе мемлекеттік идея
деп біледі. Біз бұдан былай осы түсінікті бойымызға сіңіруіміз қажет“ -
дей келе, ұлттық идея тек іргетасы мықты мемлекеттерде практикалық
тұрғыда іске асуға мүмкіндігі болады деп атап көрсетеді.
Философ-ғалым Д.Кiшiбеков негiзгi идеологиялық ұстаным “бүгiнгi идея –
елiмiздiң бүтiндiгiн, тыныштығын, тәуелсiздiгiн сақтап, оның экономикасы
мен мәдениетiн дамыту, iлгерi тұрған елдермен теңдес болу”,-деп
тұжырымдайды.
Қоғамның әлеуметтік даму жағдайына байланысты Қазақстандық идея
тұрғысынан қоғамда патриоттық құндылықты қалыптастыру факторлары:
мемлекетіміздің тәуелсіздігі мен егемендігін сақтау, еліміз бен жерімізді
ұрпақтан –ұрпаққа аманаттап отыру; ұлттың ұлт болып қалыптасуының негізгі
белгісі ұлттық тіл, яғни, қазақ тілін ұлтаралық тілдер мәртебесіне
жеткізу; мемлекеттік тіл ретінде дамып, қалыптасуын жетілдіру әр азаматтың
міндеті болып табылуы қажет; мемлекеттік тіл, ресми және республикада
тұратын басқа халықтардың тіліне деген құрмет; ұлтттық тарихи және мәдени
мұраларға деген сүйіспеншілік пен құрмет; ұлттық экономикалық даму
процесіне өз үлесін қосу; табиғатты қорғау және экологиялық мәдениетті
қалыптастыру; әлемдік техникалық прогрестің алдыңғы қатарынан көріну,
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясына сәйкес кәсіби мамандар қалыптастыруға жағдай жасау, т.б.
қамтылады.
Патриотизмнiң қалыптасуының тарихи алғышарттарына ғылыми талдау жасау
барысында оқушыларға патриоттық тәрбие берудің әдiснамалық негiзiн
тұлғалық, іс-әрекеттік, әлеуметтік, аксиологиялық, мәдениеттану,
өркениеттiк, жүйелiлiк тұғырларын саралай отырып, бүгінгі оқушы-жастарды
тәрбиелеудің тұжырымдамасы теориялық тұрғыда негізделді (Кесте 1).
Кесте 1 - Оқушыларға патриоттық тәрбие беру мәселесін зерттеуге
қажетті әдіснамалық тұғырлар
Әдіснамалық тұғырлар Тұлғаның бойындағы құндылықтарды қалыптастыру жүйесі
Аксиологиялық Жалпыадамзаттық құндылықтар. Ұлттық құндылықтар.
(В.И.Загвязинский, “Адам-Қоғам-Табиғат“ жүйесіндегі құндылықтар. Жаңа
Г.Қ.Нұрғалиева, т.б.) әлеуметтік қауымдастықты түсіну және қабылдау. Тұлға –
қоғамда және қоғамдық дамудағы негізгі құндылық.
Мәдениеттану Тұлғаны жалпыадамзаттық мәдениетті меңгеруге бейімдеу.
(М.Н.Скаткин, Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан ұлттық мәдениеттің
И.Я.Лернер, жиынтығының тұлға бойында көрініс беруі. Мәдениет
В.В.Краевский, аясында жеке тұлғаның өзін-өзі іске асыруы.
А.Сейдімбек,
Ж.Наурызбай, т.б.)
Өркениеттiк Жалпыадамзаттық мәдениет пен құндылықтарды тұлға бойына
(Г.Б.Корнетов, т.б) менгертуге ықпал ету. Ұлттық және жалпыадамзаттық
құндылықтарды кіріктіру арқылы жалпыадамзаттық
патриоттық құндылықтар жүйесін қалыптастыруға бейімдеу.
Жүйелілік Ақиқатты жүйелілік тұрғыдан қабылдау. Ұлттық, қазақ,
(С.А.Смирнов, қазақстандық, жалпыадамзаттық патриоттық құндылықтар
Г.А.Уманов, жүйесі тұрғысынан іске асыруға бағыттау.
Т.С.Сабыров,т.б.)
Тұлғалық Тұлғаны құндылық ретінде қабылдау.
(Л.С.Выготский, Тұлғаның субъектілік тәжірибесінің ерекшілігі
С.Л.Рубинштейн, (даралығы).
А.А.Бейсенбаева, Тұлғаның әлеуеті мен мәндік күшін ашуға бағыттау.
Ж.И.Намазбаева, т.б.) Тұлғаның қатынастар жүйесі мен бағдарының өзара
әрекеттесуі.
Іс-әрекеттік Объектінің біртұтастығын және оның тетіктерін ашуға
(С.А.Смирнов, бағыттау. Алдына мақсат қоя білу, іс-әрекетін жоспарлау,
Ж.А.Қараев, т.б.) бақылау, баға беру.
Әлеуметтік Тұлға тәрбиесі - әлеуметтендіру үрдісі. Тұлғаның дамуына
(А.М.Новиков, ықпал ететін әлеуметтік орта мен тәрбиелік кеңістікті
А.В.Мудрик, орнықтыру. Әлеуметтік қарым-қатынас негізінде тұлғаның
В.А.Сластенин, патриоттық құндылығын қалыптастыруға бағыттау.
З.У.Кенесарина, т.б.)
Жоғарыда көрсетілген әдіснамалық тұғырлардың өзара ықпалдасуы тұлғаның
бойындағы патриотизмдi қалыптастыратын микрофакторлар (отбасы, ағайын-тұма,
жолдас, әртүрлi қоғамдық ұйымдар,т.б.); мезофакторлар (ауыл, қала, аймақ,
облыс, т.б.); макрофакторлар (мемлекет, әлеуметтік орта, қоғам, ел,
т.б.), мегафакторлар (әлемдiк кеңiстiк) өзара кiрiктiру арқылы жағдай
тудыра отырып патриот-тұлғаны қалыптастыруға болады.
Ғылыми еңбектердегі патриотизм, Қазақстандық патриотизм ұғымдарына
теориялық талдау жасай келе, Қазақстандық патриотизм - Қазақстанды
мекендейтiн барлық ұлт пен ұлыстардың, халықтардың Қазақстан мемлекетi
әлемдiк биiктен көрiну жолында бiлiм, мәдениет, экономика, әлеуметтік
тұрғыда
дамуына жағдай жасай отырып, елiмiздегi бейбiтшiлiкті, бiрлiк пен
тәуелсiздiктi сақтау үшiн барлық күш - жiгерiн жұмсау,- деп тұжырым
жасадық. Ал Қазақстандық патриотизмдi іске асыру көп ұлтты Қазақстанда
бiрлiк пен елдiктi сақтай отырып, демократияландырылған, әлемдiк
өркениеттен орын алу идеологиясына негiзделген стратегиялық бағыт-бағдар
болып табылады.
Бүгiнгi жаһандану үрдiсiнде, патриотизм ұғымы халықтар мен ұлттардың өз
Отанына, мемлекетiне деген сүйiспеншiлiгiмен қатар, әлемдiк дамудың
тыныштығы мен бейбiтшiлiгiн сақтау үшiн барлық күш жiгерiн жұмсау, яғни
жалпыадамзаттық патриотизм тұрғысынан қарастырылады.
Патриотизмнiң мазмұнын анықтау үшiн ұлттық құндылықтарды бүкiладамзаттық
құндылықтармен ұштастыру негiзгi көкейкестi мәселе болып табылады.
Патриотизмді бүгiнгi күн тұрғысынан алатын болсақ, патриотизм мәселесiн
ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды өзара сабақтастыра, кiрiктiре
отырып, философияның негiзгi категориялары әлемдiк жалпы (жалпыадамзаттық
патриотизм), жалпы (Қазақстандық патриотизм), айрықша (ұлттық патриотизм),
бiрегей (қазақ патриотизмі) тұрғыда қарастыруды қажет етедi.
Қоғамның жаңа әлеуметтiк даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық
тәрбие беру барысында стратегиялық және тактикалық жағдайларды iске асыруда
алдымызға қойған негiзгi талаптарды шешу көзделді:
- патриоттық тәрбие беру үрдiсiнде ұлттық және жалпыадамзаттық
құндылықтарды өзара байланыстыра отырып, тұлғаның бойындағы
патриоттық құндылықтарды қалыптастыру;
- жүйелi-ұйымдастыру - мектеп, отбасы және әлеуметтiк ортаны өзара
сабақтастыра отырып, мақсатты түрде оқушыларға патриоттық тәрбие
берудi ұйымдастыру;
- оқушылардың жас және дара ерекшелiктерiн ескере отырып, патриоттық
тәрбие берудiң мазмұнын, формалары мен әдiстерiн нақты пайдалана
бiлу;
- аймақтық ерекшелiктердi ескеру, туған елге, жерге, ауылға, қалаға,
т.б. сүйiспеншiлiгi арқылы, ұлттық және Қазақстандық,
жалпыадамзаттық патриотизмдi қалыптастыру;
- кешендi ықпал ету арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан патриоттық,
әлеуметтiк құндылықтарды, тәжiрибелердi жүйелi түрде пайдалану.
Тәрбиенiң негiзi болып саналатын жалпыадамзаттық құндылықтардың бiрi –
тәрбиенiң басқа адамға деген қажеттiлiгi, басқа адамдарды сүйе бiлу
қажеттiлiгi болып табылады. Философиялық тұрғыда рухани құндылық, соның
ішінде патриотизм рухани сұраныстарды қанағаттандыратын және тұлғаның
рухани әлемін байытуды көздейді. Тұлғаның бойындағы руханилық өлшемдер
оның ой- санасында, мінез-құлқында, іс-әрекетінде ұлттық және
жалпыадамзаттық құндылықтардың үйлесуі, қалыптасуы деп көрсетеді.
Жалпыадамзаттық құндылықтар – халықтың, түрлі діннің, әрқилы дәуірдің
рухани мақсаттарын жақындастыратын құбылыс. Зерттеуіміздің негізгі мақсаты
тұлғаның бойында тәрбиенің негізгі өзегі болып табылатын патриоттық
құндылықты қалыптастыру. “Құндылық” (И.Кон, В.А.Караковский,
А.Г.Здравомыслов, В.А.Ядов, В.П.Тугаринов, С.Қалиев, Ж.Наурызбай,
Г.Қ.Нұрғалиева, Р.К.Төлеубекова, т.б. ғылыми зерттеулерінде) – Отан, адам,
тұлға, өмір, адамдардың бір-біріне мейрімділік қарым-қатынасы, шыншылдық,
әділеттілік, білім, ғылым, өнер, еңбек, адамның өмір сүруіне деген
материалдық жағдайдың болуы, т.б. болып саналады.
Тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықты айқындауда жоғарыда
патриотизмге берiлген анықтамаларға және құндылық, адамгершiлiк құндылық
ұғымдарын философия, педагогика, психология ғылымдары тұрғысынан
саралайтын болсақ, тұлғаның бойындағы патриоттық құндылық дегенiмiз - елi
мен туған жерiн, Отанын сүю, мемлекеттiң тәуелсiздiгi мен бейбiтшiлiгiн,
әлемдік тыныштықты сақтау үшiн күресу, өзінің ана тілін, дінін, салт
дәстүрін бүгінгі заман талабына сай ұлттық мүдде негізінде жетілдіру,
қоғамдағы iзгiлiк қарым-қатынасты, табиғат пен адам арасындағы
мейрiмдiлiктi, ұлтаралық мәдениеттi дамыту.
Тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтарды қалыптастырудың негізгі көзі
– отбасы, әулет, әлеуметтік орта, аймақ, мемлекет, әлемдік кеңістік болса,
тұлғаның бойындағы патриоттық құндылық - қазақ патриотизмі, ұлттық
патриотизм, Қазақстандық патриотизм, жалпыадамзаттық патриотизм арқылы
көрініс бере отырып, тұлғаның бойында құндылықтың жоғары көрсеткіштері
-мемлекет және ұлт алдындағы міндет, парыз, намыс, ұлттық рух, ұлттық сана,
және ұлттық тарихқа, салт-дәстүрге деген сүйіспеншіліктері қалыптасады.
Психологиялық тұрғыда патриоттық құндылықтар сапаға айналып, iс-әрекет
(тұлғаның “Менi”) тұрғысынан көрiнiс береді (Сурет 2).
Сурет 2 – Тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтар жүйесі және оны
қалыптастырудың факторлары
Сурет 3 - Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің педагогика және
психология ғылымдарында зерттелу бағыттары
Ошибка! Источник ссылки не найден.
Патриоттық тәрбие беру мәселесiн зерделегенде алыс және жақын
шетелдердегi жүргiзiлiп жатқан жүйелі жұмыстар зерттеуiмiздiң теориялық
және практикалық негiзiн ашуға үлкен септiгiн тигiздi. Тұлғаны
әлеуметтендiру және жеке тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтарды
қалыптастыруға байланысты зерттеулер АҚШ, Ресей Федерациясы, Өзбекстан,
т.б. мемлекеттердегі ғалымдардың еңбектерінде ерекше орын алады. Кестеде
педагогика және психология ғылымдары бойынша патриоттық тәрбиенің зерттелу
бағыттары айқындалды (Сурет 3).
Біз, “Қазақстандық патриотизм“, “ұлттық патриотизм“, “патриоттық
құндылық“, “ұлтжандылық“, “жалпыадамзаттық патриотизм“ ұғымдарына берілген
анықтамалар негізінде бүгінгі мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің
мазмұны төмендегі тұрғыда қарастырылады: әрбір азаматтың өз Отанының
тағдырына, қауіпсіздігіне, болашағына деген жауапкершілігін сезіну;
мемлекет рәміздеріне, мемлекеттік тілге, тарихқа, мәдениетке құрметпен
қарау; барлық отандастарды ұлты мен конфессиясына қарамастан, олардың
салтын, дәстүрін, тарихы мен мәдениетін, тілін құрметтеу; елiмiздегi
бейбiтшiлiкті, бiрлiк пен тәуелсiздiктi сақтау және әлемдiк дамудың
тыныштық пен бейбiтшiлiкті сақтау үшiн барлық күш жiгерiн жұмсау. Ұлттық
мәдениет пен өркениеттiк даму үрдiсiн өзара сабақтастыра отырып тұлғаның
бойындағы патриоттық құндылықтарды қалыптастыру патриотизмді қатынастар
жүйесі тұрғысынан - тұлғаның мемлекетке қатынасы (мемлекеттік рәміздер
мен атрибуттардың ту, елтаңба, әнұран,т.б.) маңызын түсінуі, мемлекеттік
тілді, тарихи-мәдени мұраларды, дәстүрлерді білуі және оған деген құрметі,
өз мемлекетіне пайдалы іс-әрекеттер жасауға деген ұмтылысы); өз халқына
қатынасы (халықтың негізгі менталитетін, құндылық бағдарын, патриоттық және
ұлтжандылық көріністерін бағалай білуі, өз халқы үшін патриоттық іске бару
қажеттілігін түсінуі); патриот ретінде өзіне-өзінің қатынасы (азамат
ретінде құқығы мен міндеттерін білу, патриоттық сезімнің көрініс беруі)
арқылы айқындалды.
Біз патриоттық тәрбиенің жүйесін айқындау барысында педагогикада ғылыми
негізделген тәрбиелік жүйенің (А.С.Макаренконың, В.А.Сухомлинскийдің,
Л.И.Новикованың, В.А.Караковскийдің) практикалық іс-тәжірибеге енгізілген
тәрбиелік жүйесін негізге алдық.
Тәрбиенің заңдылықтарына сүйене отырып, оқушыларға патриоттық тәрбие беру
жүйесі “ мектеп - отбасы - әлеуметтік ортаны“ кіріктіре отырып, сабақ
үрдісіндегі және сабақтан тыс уақытта, мектептегi оқушылардың бастамасы
бойынша құрылған қоғамдық ұйымдар, қозғалыстар мен мектептен тыс тәрбие
мекемелерiнде ұжымдық және жеке-дара тәрбие, отбасы және әлеуметтік
ортамен тығыз байланыста жүргiзiлді (Сурет 4).
Сурет 4 – Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру жүйесі
Оқушыларға патриоттық тәрбие берудегі жалпы бiлiм беретiн қазiргi
мектептiң даму тенденцияларында тәрбие жұмысының негiзгi компоненттері,
көрсеткіштері мен өлшемдері: мотивациялық-тұлғалық (тұлғаның патриоттық
құндылықтарды менгеруге деген қызығушылығы), мазмұндық-когнитивтік
(тұлғаның патриоттық құндылықтарды менгеруі), іс-әрекеттiк-бағалаушылық
(патриоттық құндылықтардың тұлғаның бойында нақты көрініс беруі) сияқты
тәрбие процесiнiң логикасы мен құрылымын нақты бiлу және дұрыс пайдалану
көзделді.
Қазіргі таңда қоғамның сұранысына сай “Қазақстан Республикасының жаңа
әлеуметтік даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің
тұжырымдамасы” дайындалды. Тұжырымдаманың мақсаты – қоғамның әлеуметтік
даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің жүйесін
айқындай отырып, ұлтаралық қатынас мәдениетін, еліміздің бейбітшілігі мен
егемендігін сақтауға, экономикасын дамытуға ықпал ететін тұлғаны
қалыптастыруға бағытталды. Патриоттық тәрбие беру тұжырымдамасында
төмендегі міндеттер жүйесі қамтылды:
- Қазақстан Республикасының Конституциясына, мемлекеттік
рәміздеріне, Қазақстанды мекендейтін барлық халықтардың тарихына,
дәстүрлеріне, мәдениетіне және ұлттық ерекшеліктеріне құрметпен
қарау;
- мемлекеттік тілге, әлемдік тілдерге және ұлтаралық тіл болып
есептелетін орыс тіліне, Қазақстанды мекендейтін басқа халықтардың
тілдеріне құрметпен қарау;
- халықтар арасында сүйіспеншілік пен достықты, дін аралық
қатынастар бойынша түсінушілікті қалыптастыруға ықпал ету;
- Қазақстан Республикасының бейбітшілігі мен тұтастығын, Отанның
экономикалық байлығын дамытуға, Отанды қорғауға және
жалпыадамзаттық тыныштықты сақтауға әрқашан дайын болу;
- жалпыадамзаттық құндылықтар мен жалпыадамзаттық өркениеттілікті
бағалау, құрметтеу (бейбітшілік, тыныштық, қауіпсіздік, еркіндік,
ізгілік, тұлғаның еркіндігі мен құқығын қамтамасыз ету);
- мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің жүйесін негіздей
отырып, ұлттық және әлемдік білім нәрінен сусындаған ғылыми
техникалық прогресс көшіне ілесе алатын патриот тұлғаны
қалыптастыру.
Тұжырымдаманың мақсаты мен міндеттеріне сәйкес патриоттық тәрбиенің
ұстанымдары, мазмұны, ұйымдастырудың әдіс-тәсілдері, формалары қамтылды.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік даму жағдайында мектеп оқушыларына
патриоттық тәрбие берудің мазмұнын айқындауда тәрбиенің негізгі қағидалары
басшылыққа алынды: тәрбиенің мақсаттылығы, тәрбиенiң өмiрмен байланысы,
оқушының жас және дара ерекшелiгi, талап қою арқылы дамыту, тәрбиенiң
жүйелiлiгi, бiрiздiлiгi және үздiксiздiгi, тұлғаны ұжым арқылы тәрбиелеу,
мектеп, отбасы және әлеуметтiк ортаның бiрлiгiн негізге ала отырып іске
асырылды.
Оқушыларға патриоттық тәрбие беруде мектептегі әр қызметкерлердің
өзіндік атқарар міндеті бар. Ол әр қызметкерге мектептің жарғысын және
ішкі жағдайды орындау Ережесіне сәйкес жүргізілді. Мектепте патриоттық
тәрбие беру мәселесін шешу барысында әр қызметкердің - мектеп
директорының, директордың тәрбие жұмысы жөніндегі орынбасарының, сынып
жетекшісінің, пән мұғалімінің орындайтын міндеттері тұтас қарастырылды.
Зерттеу барысында Қазақстан Республикасы жалпы орта бiлiм берудiң
мемлекеттiк жалпыға мiндеттi стандарттарына, типтік оқу бағдарламаларына,
оқулықтардағы патриоттық тәрбиеге байланысты тақырыптарға талдау жасалып,
сұрыпталды. Мектеп оқушыларының бойына патриоттық құндылықтарды
қалыптастыруда пән сабақтарына қойылатын негізгі талаптар айқындалды:
- пән сабақтарының мектептегі және сыныптағы жүргізілетін патриоттық
тәрбие жүйесімен өзара байланыста жүргізілуі, пән аралық байланыс, өткен
тақырыптармен жүйелі сабақтастық, оқушылардың іс-тәжірибесі;
- пән сабақтарының алдына қойылатын мақсатының нақты болуы және
педагогикалық тұрғыда негізделуі;
- сабақтың құрылымында патриоттық тәрбиеге арналған мазмұнның қамтылуы,
сабақ мазмұнының оқушылардың патриоттық іс-әрекетінің негізі болуы,
берілетін білім мен оқушылардың патриоттық іс-әрекеті арасында байланыстың
болуы;
- пән сабақтарында оқушылардың патриоттық сезіміне ықпал ететін
материалдардың қамтылуы;
- сабақ үстінде оқушылардың танымдық, белсенділік іс-әрекеттеріне ықпал
ету, сабақтағы қамтылған материалдар олардың санасына, көңіл-күйіне әсерлі
болуын ескеру;
- сабақтың құрылымы, мазмұны, қолданылатын әдістері мен тәсілдерін
айқындауда патриоттық бағыттарына баса көңіл аударылуы керек.
Анықтау эксперименті 2001-2002 оқу жылы Алматы қаласындағы А.Байтұрсынов
атындағы №139 мектеп-гимназия, Ғ.Мүсірепов атындағы №86 мектеп-
гимназияларда, Алматы облысы, Алакөл ауданы, Бұлақты және Талапкер орта
мектептерінде жүргізілді. Тәжірибелік-экспериментке алынған мектептерге
байланысты оқушыларға патриоттық тәрбие беруде ықпал ететін әлеуметтік-
мәдени кеңістік айқындалды. Педагогикалық кеңесте экспериментке қойылатын
оқу(әдістемелік кешеннің мазмұны талқыланып, экспериментті жүргізетін
мұғалімдер, эксперимент және бақылау сыныптары айқындалды. Тәжірибелік-
эксперименттік жұмысты ұйымдастыру барысында төмендегі іс- шаралар
атқарылды:
- қоғамдағы жаңа әлеуметтік даму жағдайы және мектептегі әлеуметтік
ортаның ерекшеліктерін ескере отырып, патриоттық тәрбие берудің
жалпымектептік бағдарламасы жасалды;
- эксперименттік сабақтарды, сабақтан тыс уақыттағы іс-шараларды
ұйымдастыру жөнінде әдістемелік ұсыныстар дайындалды;
- мақсатты нақты айқындаумен патриоттық тәрбие беруге бағытталған
формалар мен әдістер таңдалып алынды және практикаға ендірілді;
- зерттеудің аралық және қорытынды нәтижелерін айқындау бағытында
бақылау жүргізілді;
- жинақталған мәліметтер талданып, салыстырылды;
- негізделген және нақтыланған әдістемелік ұсыныстар экспериментке
енгізілді.
Анықтау эксперименті барысында оқушылардың ұлттық патриотық мұраларды,
олардың дамып, қалыптасуын түсінуі және патриотизмнің дамуына ықпал еткен
әлеуметтік жағдайларды білуі, тарихи оқиғалардағы патриотизмнің
ерекшеліктерін айқындауы, халық мұрасындағы патриоттық құндылықтарды
оқушылардың бағалаудағы көзқарасы, іс-әрекеті, іс-қылығы, өзін-өзі бағалауы
бойынша білімдік тәрбиелік өлшемі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz