Қазақстанның қазіргі заман тарихы пәніне арналған дәрістер
Тақырып 1: Кіріспе. Қазан және кеңес үкіметінің орнауы кезеңінде (1917 қазан .1918 жж.)
Жоспары:
1.1 Кіріспе.
1.2 Ресейдегі қазан төңкерісі. Қазақстанда кеңестік империяның жаңа басқару жүйесінің орнығуы.
1.1. Алашорда мен Қоқан автономиялық үкіметтердің тағдыры.
1.2. Қазақстанның азамат соғысына тартылуы.
1.3. Азамат соғысы жылдарындағы социалистік құрылыс. «Соғыс коммунизмі» саясаты және оның ерекшеліктері.
1.6. Қырғыз (Қазақ) АСР.ның құрылуы.
Тақырып 2: Қазақстан азамат соғысы жылдарында (1918.1920 жж.)
Жоспары:
2.1. Қазақ АКСР.ы және Түркістан республикасы.
2.2. Қазақстанда Жаңа экономикалық саясатқа көшу.
2.3. 1921.1922 жж. жер.су реформасы. Жер мәселесінің шиеленісуі.
2.4. КСРО.ның құрылуы. Қазақ АКСР.ның КСР Одағына кіруі.
2.5. Ф.И.Голощекиннің (1925.1933 жж.) «Кіші қазан» идеясы, оның мәні.
2.6. Қазақстанда жаппай ұжымдастыру науқаны: әдістері, түрлері, қарқыны.
Тақырып 3. Қазақстан большевиктік реформалаудың алғашқы кезеңінде. Қазақстандағы ЖЭС (1920.1925 жж.)
Жоспары:
3.1. Кеңес үкіметінің мәдениет пен ғылым саласындағы жетістіктері, қайшылықтары мен проблемалары.
3.2. Сауатсыздықпен күрес. Халыққа білім беру жүйесінің қалыптасуы.
3.3. Мәдениетте большевиктік концепцияның үстем алуы. Әдебиет пен өнердегі социалистік реализм.
Тақырып 4: Қазақстан большевиктік модернизациялау кезеңінде (1926.1938 жж.)
Жоспары:
4.1. 1937.1939 жылдардағы жаппай саяси репрессиялар: олардың көлемі және қайғылы салдары.
4.2. Қазақстанға корейлерді күштеп қоныстандыру.
4.3. Мұстафа Шоқайұлы . эмиграциялық саяси қызметтің негізін қалаушы.
Тақырып 5: Қазақстан Екінші дүниежүзілік және Ұлы Отан соғысы жылдарында
(1939.1945жж.)
Жоспары:
5.1. Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында кеңес үкіметінің сыртқы саясатындағы бағыттар.
5.2. Ұлы Отан соғысының басталуы.
5.3. Қазақстандықтардың ірі шайқастарға қатысуы және ерлігі.
5.4. Қазақстанға еріксіз қоныс аударған халықтардың (неміс, шешен, қарашай және т.б.) жағдайы.
5.5. Соғыс кезіндегі ауыл адамдарының еңбектегі ерлігі.
Тақырып 6: Кеңестік әкімшіл.әміршіл жүенің одан әрі шарықтауы (1946.1953жж.)
Жоспары:
6.1. Бейбіт тұрмысқа өту.
6.2. Қазақстан халық шаруашылығының дамуындағы қиыншылықтар мен
проблемалар.
6.3. Ауыл шаруашылығының жағдайы.
Тақырып 7: Қазақстан терең дағдарыс жолында (1965.1991 жж.)
Жоспары:
7.1. Тоталитарлық тәртіптің күшеюі. Қазақстанда жалпы саяси бақылау. Қазақ зиялыларына идеологиялық шабуыл.
7.2 Партияның ХХ съезі. Елдегі «жылымық».
7.3. Қазақстанда «тың және тыңайған» жерлерін игеру шаралары, оның
кезеңдері және ауыр зардаптары.
7.4. Экономиканы басқарудағы реформалар.
Тақырып 8: Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігінің қайта жаңғыруы
Жоспары:
8.1. Әміршіл.әкімшіл жүйенің дағдарысы.
8.2. КСРО.ның ыдырауы және ТМД.ның құрылуы.
8.3. Қазақстан Республикасының мемлекетік тәуелсіздігі туралы заңның қабылдануы. Жаңа мемлекеттік рәміздердің енгізілуі.
Тақырып 9: Қазақстан нарықтық экономика жолында
Жоспары:
9.1. Көпукладты экономиканың қалыптасуы.
9.2. Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуіндегі негізгі кезеңдері және өту барысындағы қиыншылықтар мен қайшылықтар.
Тақырып 10. Қазақстанның сыртқы саяси және экономикалық байланыстарының дамуы.
Жоспары:
10.1. Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстарының дамуы.
10.2. Қазақстан . ядролық қарусыз аймаққа айналу жолында.
10.3. Қазақстан . әлемдік қауымдастықта.
10.4. Қазақстанның халықаралық экономикалық және қаржылық ұйымдар жұмысына қатысуы.
10.5. Республиканың бейбітшілік миссиясына қатысуы.
Жоспары:
1.1 Кіріспе.
1.2 Ресейдегі қазан төңкерісі. Қазақстанда кеңестік империяның жаңа басқару жүйесінің орнығуы.
1.1. Алашорда мен Қоқан автономиялық үкіметтердің тағдыры.
1.2. Қазақстанның азамат соғысына тартылуы.
1.3. Азамат соғысы жылдарындағы социалистік құрылыс. «Соғыс коммунизмі» саясаты және оның ерекшеліктері.
1.6. Қырғыз (Қазақ) АСР.ның құрылуы.
Тақырып 2: Қазақстан азамат соғысы жылдарында (1918.1920 жж.)
Жоспары:
2.1. Қазақ АКСР.ы және Түркістан республикасы.
2.2. Қазақстанда Жаңа экономикалық саясатқа көшу.
2.3. 1921.1922 жж. жер.су реформасы. Жер мәселесінің шиеленісуі.
2.4. КСРО.ның құрылуы. Қазақ АКСР.ның КСР Одағына кіруі.
2.5. Ф.И.Голощекиннің (1925.1933 жж.) «Кіші қазан» идеясы, оның мәні.
2.6. Қазақстанда жаппай ұжымдастыру науқаны: әдістері, түрлері, қарқыны.
Тақырып 3. Қазақстан большевиктік реформалаудың алғашқы кезеңінде. Қазақстандағы ЖЭС (1920.1925 жж.)
Жоспары:
3.1. Кеңес үкіметінің мәдениет пен ғылым саласындағы жетістіктері, қайшылықтары мен проблемалары.
3.2. Сауатсыздықпен күрес. Халыққа білім беру жүйесінің қалыптасуы.
3.3. Мәдениетте большевиктік концепцияның үстем алуы. Әдебиет пен өнердегі социалистік реализм.
Тақырып 4: Қазақстан большевиктік модернизациялау кезеңінде (1926.1938 жж.)
Жоспары:
4.1. 1937.1939 жылдардағы жаппай саяси репрессиялар: олардың көлемі және қайғылы салдары.
4.2. Қазақстанға корейлерді күштеп қоныстандыру.
4.3. Мұстафа Шоқайұлы . эмиграциялық саяси қызметтің негізін қалаушы.
Тақырып 5: Қазақстан Екінші дүниежүзілік және Ұлы Отан соғысы жылдарында
(1939.1945жж.)
Жоспары:
5.1. Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында кеңес үкіметінің сыртқы саясатындағы бағыттар.
5.2. Ұлы Отан соғысының басталуы.
5.3. Қазақстандықтардың ірі шайқастарға қатысуы және ерлігі.
5.4. Қазақстанға еріксіз қоныс аударған халықтардың (неміс, шешен, қарашай және т.б.) жағдайы.
5.5. Соғыс кезіндегі ауыл адамдарының еңбектегі ерлігі.
Тақырып 6: Кеңестік әкімшіл.әміршіл жүенің одан әрі шарықтауы (1946.1953жж.)
Жоспары:
6.1. Бейбіт тұрмысқа өту.
6.2. Қазақстан халық шаруашылығының дамуындағы қиыншылықтар мен
проблемалар.
6.3. Ауыл шаруашылығының жағдайы.
Тақырып 7: Қазақстан терең дағдарыс жолында (1965.1991 жж.)
Жоспары:
7.1. Тоталитарлық тәртіптің күшеюі. Қазақстанда жалпы саяси бақылау. Қазақ зиялыларына идеологиялық шабуыл.
7.2 Партияның ХХ съезі. Елдегі «жылымық».
7.3. Қазақстанда «тың және тыңайған» жерлерін игеру шаралары, оның
кезеңдері және ауыр зардаптары.
7.4. Экономиканы басқарудағы реформалар.
Тақырып 8: Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігінің қайта жаңғыруы
Жоспары:
8.1. Әміршіл.әкімшіл жүйенің дағдарысы.
8.2. КСРО.ның ыдырауы және ТМД.ның құрылуы.
8.3. Қазақстан Республикасының мемлекетік тәуелсіздігі туралы заңның қабылдануы. Жаңа мемлекеттік рәміздердің енгізілуі.
Тақырып 9: Қазақстан нарықтық экономика жолында
Жоспары:
9.1. Көпукладты экономиканың қалыптасуы.
9.2. Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуіндегі негізгі кезеңдері және өту барысындағы қиыншылықтар мен қайшылықтар.
Тақырып 10. Қазақстанның сыртқы саяси және экономикалық байланыстарының дамуы.
Жоспары:
10.1. Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстарының дамуы.
10.2. Қазақстан . ядролық қарусыз аймаққа айналу жолында.
10.3. Қазақстан . әлемдік қауымдастықта.
10.4. Қазақстанның халықаралық экономикалық және қаржылық ұйымдар жұмысына қатысуы.
10.5. Республиканың бейбітшілік миссиясына қатысуы.
Қазақстанның қазіргі заман тарихы пәні бойынша кіріспе шолу. Ресейдегі қазан төңкерісінің мәні мен мазмұнын және оның Қазақстанға әсерін ашып көрсету. Алашорда мен Қоқан автономиялық үкіметтердің орнығуы және олардың жойылуы жөнінде мәліметтерді жеткізу. Кеңес өкіметі орнатылғаннан кейін Қазақстанның азамат соғысына тартылуы жөнінде және онда жүргізілген әскери іс-қимылдар, майдандардың ашылуы туралы мәселелер қарастыру. Азамат соғысы жылдарында енгізілген «Әскери коммунизм» саясатының мәнін талдау. 1918-1920 жж. болған азамат соғысы аяқталуымен Қырғыз (Қазақ) АСР-ның құрылуы және оның құрылымы туралы мағлұматтар беру.
Лекцияның мазмұны:1917 жылғы аќпан революциясының алғашќы күнінен бастап, большевиктер буржуазиялыќ демократиялыќ революцияға ұластыру үшін күресті. 1917 жылы шілде де Уаќытша үкіметке ќарсы жұмысшылар көтеріліс ұйымдастырылды. Уаќытша үкіметке ќарсы жұмысшылар көтеріліс ұйымдастырылды. Уаќытша үкімет бұл көтерілісті басты нєтижесінде ќос үкіметтің билігі аяќталып, бүкіл үкіметтің билігі уаќытша үкіметтің яғни буржуазияның ќолына өтті. Большевиктер партиясы бүкіл бүкіл үкімет советке берілсін деген ұранды күн тәртібінен алып тек ќарулы көтеріліс арќылы уаќытша үкіметті ќұлатып, социалистік революция жасауға бағыт алды. Бұл жөнінде большевиктердің көсемі Ленин 1917 жылы сәуір тезистерінде наќты айтты. 1917 жылы 25-ќазан күні ұлы ќазан төңкерісі (жаңа жыл санауы бойынша 7 ќараша) Петроград жєне басќа үлкен ќалалар да большевиктердің ұйымдастыруымен болған ќарулы көтерілістердің нәтижесінде буржуазияшыл Уаќытша үкімет ќұлап, үкімет большевиктер бастаған советтерге берілді. Кеңес өкіметі яғни большевиктер партиясы елді социализм жолымен дамытуға бағыт алды.
Ќазан революциясынан кейін Ќазаќстанда ќазаќ автономиясын ќұру мєселесі болды. 1918 жылы сєуір айында Түркістан АССР-і орнады орталығы Ташкент ќаласы болып, Ќазаќстанның Оңтүстігіндегі Сырдария жєне Жетісу облыстары Түркістан АССР-інің ќұрамына кірді. Ќазаќстанның ќалған жерінде ұлттыќ автономиялыќ мемлекет ќұру үшін дайындыќтар жүргізді. 1920 жылы Орынбор ќалаларында Ќазаќстан советтерінің ќұрылтай съезі болып, съездің шешімі бойынша Ќазаќ АССР-і ќұрылды.
Жалпы 70 жылдың көлемінде социализм жєне коммунизм туралы ойшылдардың болжамдары бұрмаланып, социализмнің бұрмалауына єкеп соќты. 1918-1920 жылдары азамат соғысының шет елдік интервенция жылдары жаңа ќоғамдыќ жағдайларды туындатып єскери коммунизм саясатын жасауға алып келді. Соғыс коммунизм саясаты салыќ пен салғырттардың алмасуы. Салыќ белгілі бір процентін ғана берді. Салғырт бүкіл өнімін өкіметке берді.
Азамат соғысы жылдарында бүкіл азыќ-түлік салығы салғыртпен алмастырылды. Мемлекеттік билік тарапынан заңдастырып, халыќтардың бүкіл өндірген өнімен мемлекетке тегін беруге мєжбүр етті.
Ќазаќстанда Кеңес үкіметінің орнауы жєне жеңуі жолындағы күрес Ресейдегі біртұтас революциялыќ процестің ажырамас ќұрамдас бір бөлігі табылды. Бүкіл елдегі сияќты, мұнда да революциялы жєне ұла-азаттыќ ќозғалыс өрістей берді.
Күресте жұмысшылар жетекші роль атќарды, олар соғыстың тоќтатылуымен, сегіз сағаттыќ жұмыс күнін талап етті, ал кейбір кєсіпорындар мұндай тєртіп рұќсатсыз-аќ енгізілді. Фабрика, зауыттарда, шахтарларда интернационалдыќ ќұрамда фабрика зауыттардың комитеттері мен кєсіподаќтар ќұрыла бастады.
Ќазаќстандағы 1917 жылдың көктемі мен жаздың басындағы революциялыќ жєне ұлт-азаттыќ ќозғалыс єлі де бейбіт сипатта еді. Уаќытша үкіметтің 18 маусымда майданда шабуылға шығу жөніндегі контрреволюциялыќ саясаты дағдарысќа ұшырады. 10 күн ішінде орыс єскер өлгені жєне жаралғаны бар 60 мыңдай адамнан айырылды. Мұның өзі жұмысшылар мен солдаттардың ашу ызасын туғызды. 3-шілдеде Петроградта жұмысшылардың ќуатты шеруі басталды, олар өкіметтің кеңестерге өтуін талап етті. 4-шілде де оған ќатысушылардың саны 500-мыңдай адам болды.
Уаќытша өкімет халыќтың бас көтеруін басып тастау үшін майданнан өзіне берілген єскер бөлімшелерін алдырды, сөйтіп революцияшыл жұмысшылар мен солдаттарды аямай жазалады.
Лекцияның мазмұны:1917 жылғы аќпан революциясының алғашќы күнінен бастап, большевиктер буржуазиялыќ демократиялыќ революцияға ұластыру үшін күресті. 1917 жылы шілде де Уаќытша үкіметке ќарсы жұмысшылар көтеріліс ұйымдастырылды. Уаќытша үкіметке ќарсы жұмысшылар көтеріліс ұйымдастырылды. Уаќытша үкімет бұл көтерілісті басты нєтижесінде ќос үкіметтің билігі аяќталып, бүкіл үкіметтің билігі уаќытша үкіметтің яғни буржуазияның ќолына өтті. Большевиктер партиясы бүкіл бүкіл үкімет советке берілсін деген ұранды күн тәртібінен алып тек ќарулы көтеріліс арќылы уаќытша үкіметті ќұлатып, социалистік революция жасауға бағыт алды. Бұл жөнінде большевиктердің көсемі Ленин 1917 жылы сәуір тезистерінде наќты айтты. 1917 жылы 25-ќазан күні ұлы ќазан төңкерісі (жаңа жыл санауы бойынша 7 ќараша) Петроград жєне басќа үлкен ќалалар да большевиктердің ұйымдастыруымен болған ќарулы көтерілістердің нәтижесінде буржуазияшыл Уаќытша үкімет ќұлап, үкімет большевиктер бастаған советтерге берілді. Кеңес өкіметі яғни большевиктер партиясы елді социализм жолымен дамытуға бағыт алды.
Ќазан революциясынан кейін Ќазаќстанда ќазаќ автономиясын ќұру мєселесі болды. 1918 жылы сєуір айында Түркістан АССР-і орнады орталығы Ташкент ќаласы болып, Ќазаќстанның Оңтүстігіндегі Сырдария жєне Жетісу облыстары Түркістан АССР-інің ќұрамына кірді. Ќазаќстанның ќалған жерінде ұлттыќ автономиялыќ мемлекет ќұру үшін дайындыќтар жүргізді. 1920 жылы Орынбор ќалаларында Ќазаќстан советтерінің ќұрылтай съезі болып, съездің шешімі бойынша Ќазаќ АССР-і ќұрылды.
Жалпы 70 жылдың көлемінде социализм жєне коммунизм туралы ойшылдардың болжамдары бұрмаланып, социализмнің бұрмалауына єкеп соќты. 1918-1920 жылдары азамат соғысының шет елдік интервенция жылдары жаңа ќоғамдыќ жағдайларды туындатып єскери коммунизм саясатын жасауға алып келді. Соғыс коммунизм саясаты салыќ пен салғырттардың алмасуы. Салыќ белгілі бір процентін ғана берді. Салғырт бүкіл өнімін өкіметке берді.
Азамат соғысы жылдарында бүкіл азыќ-түлік салығы салғыртпен алмастырылды. Мемлекеттік билік тарапынан заңдастырып, халыќтардың бүкіл өндірген өнімен мемлекетке тегін беруге мєжбүр етті.
Ќазаќстанда Кеңес үкіметінің орнауы жєне жеңуі жолындағы күрес Ресейдегі біртұтас революциялыќ процестің ажырамас ќұрамдас бір бөлігі табылды. Бүкіл елдегі сияќты, мұнда да революциялы жєне ұла-азаттыќ ќозғалыс өрістей берді.
Күресте жұмысшылар жетекші роль атќарды, олар соғыстың тоќтатылуымен, сегіз сағаттыќ жұмыс күнін талап етті, ал кейбір кєсіпорындар мұндай тєртіп рұќсатсыз-аќ енгізілді. Фабрика, зауыттарда, шахтарларда интернационалдыќ ќұрамда фабрика зауыттардың комитеттері мен кєсіподаќтар ќұрыла бастады.
Ќазаќстандағы 1917 жылдың көктемі мен жаздың басындағы революциялыќ жєне ұлт-азаттыќ ќозғалыс єлі де бейбіт сипатта еді. Уаќытша үкіметтің 18 маусымда майданда шабуылға шығу жөніндегі контрреволюциялыќ саясаты дағдарысќа ұшырады. 10 күн ішінде орыс єскер өлгені жєне жаралғаны бар 60 мыңдай адамнан айырылды. Мұның өзі жұмысшылар мен солдаттардың ашу ызасын туғызды. 3-шілдеде Петроградта жұмысшылардың ќуатты шеруі басталды, олар өкіметтің кеңестерге өтуін талап етті. 4-шілде де оған ќатысушылардың саны 500-мыңдай адам болды.
Уаќытша өкімет халыќтың бас көтеруін басып тастау үшін майданнан өзіне берілген єскер бөлімшелерін алдырды, сөйтіп революцияшыл жұмысшылар мен солдаттарды аямай жазалады.
Негізгі:
1. Абдакимов А. Қазақстан тарихы (Ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейін). Алматы: «Қазақстан», 2003. – 492 б.
2. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы. Алматы: «Санат», 2001. – 312 б.
3. Кан Г.В. История Казахстана. Алматы: Аркаим, 2002. – 222 с.
4. Қазақстан тарихы (5 том). Алматы: «Атамұра», 1998. – 523 б.
5. Энциклопедия Қазақстан тарихы (2 том). Алматы: «Атамұра», 1998. – 356б.
6. Энциклопедия Қазақстан тарихы (3 том). Алматы: «Атамұра», 2002. – 502б.
7. Сабыров С. Қазақстан тарихы. Алматы: «Ғылым», 2002. – 224 б.
8. Кан Г.В. История Казахстана. Пособие для студентов. Алматы, 1998. – 110с.
9. Қасымбаев Ж.К. Қазақстан тарихы. Алматы, 1994. – 228 б.
10. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк). Алматы: «Дәуір», 1994. – 448 б.
11. Козыбаев М.К. История и современность. Алма-Ата, 1991.
12. Қозыбаев М.К. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы, 1992.
13. Касымбаев Ж.К., Шаймерденова М.Ж. История Казахстана. Учебно-методический комплекс. Изд. «Билим». Алматы, 1997.
14. История Казахстана: белые пятна. Алма-Ата, 1991.
15. История Казахстана в лицах. Вып. І. Акмола, 1993.
16. Верт Н. История советского государства. М., 1992.
17. Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл.
18. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында.
19. Қазақ ССР тарихы. 5 томдық.
20. Қазақ Совет Энциклопедиясы.
21. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. Алматы, 1992; Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде. Алматы, 1994; Қазақстан – 2030 жыл, Тарих тоғысында. Алматы, 1998.
22. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы, 1992.
23. Омарбеков Т. Зобалаң. Алматы, 1994; соныкі: 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997.
24. Қожабекұлы Б.А. Тарихи таным. Алматы, 1994.
25. Маданов Х. Қазақ халқының арғы-бергі тарихы. Алматы, 1995.
26. Қазақ. Оқу құралы. Алматы, 1994.
27. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. 4 томдық, 1 т., Алматы, 1996.
28. История Казахстана с древнейших времен до наших дней. Т.1. Алматы, 1996.
29. История Казахстана с древнейших времен до наших дней (очерк). Алматы, 1993.
30. История Казахстана с древнейших времен до конца ХҮІІІ века. (Практикум – учебное пособие). Алматы, 1992.
1. Абдакимов А. Қазақстан тарихы (Ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейін). Алматы: «Қазақстан», 2003. – 492 б.
2. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы. Алматы: «Санат», 2001. – 312 б.
3. Кан Г.В. История Казахстана. Алматы: Аркаим, 2002. – 222 с.
4. Қазақстан тарихы (5 том). Алматы: «Атамұра», 1998. – 523 б.
5. Энциклопедия Қазақстан тарихы (2 том). Алматы: «Атамұра», 1998. – 356б.
6. Энциклопедия Қазақстан тарихы (3 том). Алматы: «Атамұра», 2002. – 502б.
7. Сабыров С. Қазақстан тарихы. Алматы: «Ғылым», 2002. – 224 б.
8. Кан Г.В. История Казахстана. Пособие для студентов. Алматы, 1998. – 110с.
9. Қасымбаев Ж.К. Қазақстан тарихы. Алматы, 1994. – 228 б.
10. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк). Алматы: «Дәуір», 1994. – 448 б.
11. Козыбаев М.К. История и современность. Алма-Ата, 1991.
12. Қозыбаев М.К. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы, 1992.
13. Касымбаев Ж.К., Шаймерденова М.Ж. История Казахстана. Учебно-методический комплекс. Изд. «Билим». Алматы, 1997.
14. История Казахстана: белые пятна. Алма-Ата, 1991.
15. История Казахстана в лицах. Вып. І. Акмола, 1993.
16. Верт Н. История советского государства. М., 1992.
17. Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл.
18. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында.
19. Қазақ ССР тарихы. 5 томдық.
20. Қазақ Совет Энциклопедиясы.
21. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. Алматы, 1992; Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде. Алматы, 1994; Қазақстан – 2030 жыл, Тарих тоғысында. Алматы, 1998.
22. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы, 1992.
23. Омарбеков Т. Зобалаң. Алматы, 1994; соныкі: 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997.
24. Қожабекұлы Б.А. Тарихи таным. Алматы, 1994.
25. Маданов Х. Қазақ халқының арғы-бергі тарихы. Алматы, 1995.
26. Қазақ. Оқу құралы. Алматы, 1994.
27. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. 4 томдық, 1 т., Алматы, 1996.
28. История Казахстана с древнейших времен до наших дней. Т.1. Алматы, 1996.
29. История Казахстана с древнейших времен до наших дней (очерк). Алматы, 1993.
30. История Казахстана с древнейших времен до конца ХҮІІІ века. (Практикум – учебное пособие). Алматы, 1992.
Қазақстанның қазіргі заман тарихы пәніне арналған
5. ОҚУЛЫҚТАР МЕН WEB САЙТТАР ТІЗІМІ
Негізгі:
1. Абдакимов А. Қазақстан тарихы (Ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейін).
Алматы: Қазақстан, 2003. – 492 б.
2. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы. Алматы: Санат, 2001. –
312 б.
3. Кан Г.В. История Казахстана. Алматы: Аркаим, 2002. – 222 с.
4. Қазақстан тарихы (5 том). Алматы: Атамұра, 1998. – 523 б.
5. Энциклопедия Қазақстан тарихы (2 том). Алматы: Атамұра, 1998. – 356б.
6. Энциклопедия Қазақстан тарихы (3 том). Алматы: Атамұра, 2002. – 502б.
7. Сабыров С. Қазақстан тарихы. Алматы: Ғылым, 2002. – 224 б.
8. Кан Г.В. История Казахстана. Пособие для студентов. Алматы, 1998. –
110с.
9. Қасымбаев Ж.К. Қазақстан тарихы. Алматы, 1994. – 228 б.
10. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк). Алматы: Дәуір,
1994. – 448 б.
11. Козыбаев М.К. История и современность. Алма-Ата, 1991.
12. Қозыбаев М.К. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы, 1992.
13. Касымбаев Ж.К., Шаймерденова М.Ж. История Казахстана. Учебно-
методический комплекс. Изд. Билим. Алматы, 1997.
14. История Казахстана: белые пятна. Алма-Ата, 1991.
15. История Казахстана в лицах. Вып. І. Акмола, 1993.
16. Верт Н. История советского государства. М., 1992.
17. Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл.
18. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында.
19. Қазақ ССР тарихы. 5 томдық.
20. Қазақ Совет Энциклопедиясы.
21. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен
дамуының стратегиясы. Алматы, 1992; Қазақстанның болашағы – қоғамның
идеялық бірлігінде. Алматы, 1994; Қазақстан – 2030 жыл, Тарих тоғысында.
Алматы, 1998.
22. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы, 1992.
23. Омарбеков Т. Зобалаң. Алматы, 1994; соныкі: 20-30 жылдардағы Қазақстан
қасіреті. Алматы, 1997.
24. Қожабекұлы Б.А. Тарихи таным. Алматы, 1994.
25. Маданов Х. Қазақ халқының арғы-бергі тарихы. Алматы, 1995.
26. Қазақ. Оқу құралы. Алматы, 1994.
27. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. 4 томдық, 1 т., Алматы,
1996.
28. История Казахстана с древнейших времен до наших дней. Т.1. Алматы,
1996.
29. История Казахстана с древнейших времен до наших дней (очерк). Алматы,
1993.
30. История Казахстана с древнейших времен до конца ХҮІІІ века. (Практикум
– учебное пособие). Алматы, 1992.
15. ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
Тақырып 1: Кіріспе. Қазан және кеңес үкіметінің орнауы кезеңінде (1917
қазан -1918 жж.)
Жоспары:
1. Кіріспе.
2. Ресейдегі қазан төңкерісі. Қазақстанда кеңестік империяның жаңа басқару
жүйесінің орнығуы.
1. Алашорда мен Қоқан автономиялық үкіметтердің тағдыры.
2. Қазақстанның азамат соғысына тартылуы.
3. Азамат соғысы жылдарындағы социалистік құрылыс. Соғыс коммунизмі
саясаты және оның ерекшеліктері.
1.6. Қырғыз (Қазақ) АСР-ның құрылуы.
Лекцияның мақсаты: Қазақстанның қазіргі заман тарихы пәні бойынша
кіріспе шолу. Ресейдегі қазан төңкерісінің мәні мен мазмұнын және оның
Қазақстанға әсерін ашып көрсету. Алашорда мен Қоқан автономиялық
үкіметтердің орнығуы және олардың жойылуы жөнінде мәліметтерді жеткізу.
Кеңес өкіметі орнатылғаннан кейін Қазақстанның азамат соғысына тартылуы
жөнінде және онда жүргізілген әскери іс-қимылдар, майдандардың ашылуы
туралы мәселелер қарастыру. Азамат соғысы жылдарында енгізілген Әскери
коммунизм саясатының мәнін талдау. 1918-1920 жж. болған азамат соғысы
аяқталуымен Қырғыз (Қазақ) АСР-ның құрылуы және оның құрылымы туралы
мағлұматтар беру.
Лекцияның мазмұны:1917 жылғы аќпан революциясының алғашќы күнінен
бастап, большевиктер буржуазиялыќ демократиялыќ революцияға ұластыру үшін
күресті. 1917 жылы шілде де Уаќытша үкіметке ќарсы жұмысшылар көтеріліс
ұйымдастырылды. Уаќытша үкіметке ќарсы жұмысшылар көтеріліс ұйымдастырылды.
Уаќытша үкімет бұл көтерілісті басты нєтижесінде ќос үкіметтің билігі
аяќталып, бүкіл үкіметтің билігі уаќытша үкіметтің яғни буржуазияның
ќолына өтті. Большевиктер партиясы бүкіл бүкіл үкімет советке берілсін
деген ұранды күн тәртібінен алып тек ќарулы көтеріліс арќылы уаќытша
үкіметті ќұлатып, социалистік революция жасауға бағыт алды. Бұл жөнінде
большевиктердің көсемі Ленин 1917 жылы сәуір тезистерінде наќты айтты.
1917 жылы 25-ќазан күні ұлы ќазан төңкерісі (жаңа жыл санауы бойынша 7
ќараша) Петроград жєне басќа үлкен ќалалар да большевиктердің
ұйымдастыруымен болған ќарулы көтерілістердің нәтижесінде буржуазияшыл
Уаќытша үкімет ќұлап, үкімет большевиктер бастаған советтерге берілді.
Кеңес өкіметі яғни большевиктер партиясы елді социализм жолымен дамытуға
бағыт алды.
Ќазан революциясынан кейін Ќазаќстанда ќазаќ автономиясын ќұру
мєселесі болды. 1918 жылы сєуір айында Түркістан АССР-і орнады орталығы
Ташкент ќаласы болып, Ќазаќстанның Оңтүстігіндегі Сырдария жєне Жетісу
облыстары Түркістан АССР-інің ќұрамына кірді. Ќазаќстанның ќалған жерінде
ұлттыќ автономиялыќ мемлекет ќұру үшін дайындыќтар жүргізді. 1920 жылы
Орынбор ќалаларында Ќазаќстан советтерінің ќұрылтай съезі болып, съездің
шешімі бойынша Ќазаќ АССР-і ќұрылды.
Жалпы 70 жылдың көлемінде социализм жєне коммунизм туралы ойшылдардың
болжамдары бұрмаланып, социализмнің бұрмалауына єкеп соќты. 1918-1920
жылдары азамат соғысының шет елдік интервенция жылдары жаңа ќоғамдыќ
жағдайларды туындатып єскери коммунизм саясатын жасауға алып келді. Соғыс
коммунизм саясаты салыќ пен салғырттардың алмасуы. Салыќ белгілі бір
процентін ғана берді. Салғырт бүкіл өнімін өкіметке берді.
Азамат соғысы жылдарында бүкіл азыќ-түлік салығы салғыртпен
алмастырылды. Мемлекеттік билік тарапынан заңдастырып, халыќтардың бүкіл
өндірген өнімен мемлекетке тегін беруге мєжбүр етті.
Ќазаќстанда Кеңес үкіметінің орнауы жєне жеңуі жолындағы күрес
Ресейдегі біртұтас революциялыќ процестің ажырамас ќұрамдас бір бөлігі
табылды. Бүкіл елдегі сияќты, мұнда да революциялы жєне ұла-азаттыќ
ќозғалыс өрістей берді.
Күресте жұмысшылар жетекші роль атќарды, олар соғыстың тоќтатылуымен,
сегіз сағаттыќ жұмыс күнін талап етті, ал кейбір кєсіпорындар мұндай тєртіп
рұќсатсыз-аќ енгізілді. Фабрика, зауыттарда, шахтарларда интернационалдыќ
ќұрамда фабрика зауыттардың комитеттері мен кєсіподаќтар ќұрыла бастады.
Ќазаќстандағы 1917 жылдың көктемі мен жаздың басындағы революциялыќ
жєне ұлт-азаттыќ ќозғалыс єлі де бейбіт сипатта еді. Уаќытша үкіметтің 18
маусымда майданда шабуылға шығу жөніндегі контрреволюциялыќ саясаты
дағдарысќа ұшырады. 10 күн ішінде орыс єскер өлгені жєне жаралғаны бар 60
мыңдай адамнан айырылды. Мұның өзі жұмысшылар мен солдаттардың ашу ызасын
туғызды. 3-шілдеде Петроградта жұмысшылардың ќуатты шеруі басталды, олар
өкіметтің кеңестерге өтуін талап етті. 4-шілде де оған ќатысушылардың саны
500-мыңдай адам болды.
Уаќытша өкімет халыќтың бас көтеруін басып тастау үшін майданнан өзіне
берілген єскер бөлімшелерін алдырды, сөйтіп революцияшыл жұмысшылар мен
солдаттарды аямай жазалады.
3-ќазанда жұмысшылармен солдаттардың Перовск кеңесі Уаќытша үкіметтің
учаскелік комисарын орнынн түсірді. 4 ќазанда Семей шаруалары
депутаттарының облыстыќ II-съезі ќызу жарыссөзден кейін ќарар ќабылдады
онда:Кеңестер билік орнатып, билікті өз ќолдарына алулары керек -
делінген.
Барлыќ єскери бөлімшелерге Кеңестің рұќсатынсыз ешќандай жауынгерлік
бұйрыќтар орындалмауын ұсынды. 17 ќазанда Орынбор гарнизонының әскери
бөлімшелері өкілдерінің жиналысы мемлекеттің барлыќ өкіметтік билік
кеңестерге берілуін талап етті.
1917 жылы жұмысшылардың 24-ќазанда Петерборда басталған ќарулы
көтерілісі жеңіспен аяќталды. Астананың барлыќ маңызды обьектілері:
вокзалдарды, телефон-телеграфты, электростанцияларын, үкімет мекемелерін,
мемлекеттік банкты басып алды. Уаќытша үкімет ќұлап, оның минстрлері
ќамауға алынды.
25 ќазанда кешкісін Смольныйда кеңестердің бүкіл ресейлік ІІ-съезі
ашылды, ол В.И.Ленин жазған "Жұмысшыларға, солдаттар мен шаруаларға"
үндеуін ќабылдады. Онда барлыќ өкімет билігінің орталыќтан жергілікті
жерге дейін жұмысшылар, солдаттар мен шаруалар депутаттарының
кеңестерінекөшкені жария етілді. Съезд "Бітім туралы декретті жєне Жер
туралы декретті бекітті, жұмысшылар мен шаруалырдың тұңғыш үкіметі-Халыќ
комисиарлары Кеңесін ќұрып оның төрағалығына В.И.Ленин сайланды.
Петроградтағы оќиғалар туралы, Ленин басќарған Кеңес үкіметінің
ќұрылғаны туралы жєне Ресей халыќтарының ғасырлар бойы арманын білдірген
оның алғашќы декреттері туралы хабар Ќазаќстанның ќалалары мен селоларына
лезде тарады, олар өлкеде бұрын-соңды болып көрмеген жаңа күш-ќуат пен
революциялыќ жігер туғызды. ¤лкенің еңбекшілері көтеріліске шыќќан
жұмысшылар мен шаруалардың органы болған Кеңес өкіметін орнату жолындағы
күреске көтерілді.
1917 жылы 20 ќарашада Кеңес өкіметінің "Ресей мен Шығыстың еңбекші
мұсылмандарына" үндеуді жариялады, оның айрыќша мєні болды. Онда былай деп
атап көрсетілген: "Бұдан былай сізде нанымдарыңызбен єдет-ғұрыптарыңыз,
сіздердің ұлттыќ жєне мәдени мекемелеріңіз ерікті жєне дербес ќұќыќты" -
деп жарияланды.
¤здеріңіздің ұлттыќ тыныс-тіршіліктеріңіздің ерікті жєне кедергісіз
реттеңіздер. Ресейдің басќа халыќтарындай, сіздердің де ќұќыќтарыңызды
революция жєне органдары, жұмысшы, солдат жєне шаруалар депутатарының
кеңестері ќорғайтынын біліп ќойыңыздар". Үндеудің шет отар аймаќтарының
езілген халыќтарына дем бергені, Кеңес өкіметінің Ќазаќстанда жеңіске
тездеткені сөзсіз.
Кеңес өкіметінің орнауы Ќазаќстанның бар облысында біркелкі болмады,
ол таптың күштердің ара ќатынастарына, Орал мен Сібірге, темір жолға жаќын
ќашыќтығына, жергілікті жұмысшылардың топтасќандығына жєне олардың село,
ауыл, ќышлаќ т.б. жартылай пролетариатымен байланысты болды.
Саяси партия дегеніміз таптың немесе оның белгілі бір бөлігінің маќсат
мүдделерін білдіреді жєне олардың барынша белсенді өкілдерін
біріктіреді.партия саяси ұйым ретінде өзінің єлеуметтік негізін ќұрайтын
белгілі бір таптың маќсат мүддесін жүзеге асыру үшін күреседі.
1917 жылғы ќарашамен 1918 жылдың ќаңтар айларында өткен сайлауларда
ќазаќ еңбекшілерінің басым көпшілігі "Алаш" партиясының бағдарламалыќ
талаптарын ќолдайтынын көрсетті. "Алаш" партиясы өкімет билігі жолындағы
күресте большевиктерге елеулі оппзиция болды.
1917 жылы ќарашаның он төртінде Орынборда "Алаш" партиясының Торғай
облыстыќ комитеті ќұрылып, оған Є.Бөкейханов басшы, А. Байтұрсынов
орынбасар жєне он төрт адам мүше болып сайланды.
1917 жылы "Ќазаќ" газетінің 251-нөмерінде "Алаш" партиясының
бағдарламасының жобасы жарияланды "Алаш" партиясы 1917 жылдың желтоќсанның
5-13 арлығында өткен ІІ-съезінде заңды болып ќұрылды.
"Алаш" партиясы 1917-1920 жылдар арасында төрт кезеңнен өтті 1917 жылдың
күзімен көктеміне дейінгі кезең. Бұл кез "Уаќытша үкіметті ќолдау
жергілікті, жергілікті үкіметті ќолына алу
1. 1918 жылдың басынан жазына дейінгі кезең Совет үкіметін формальды
түрде мойындап, күрес тактикасын өзгертіп, Совет үкіметінің жергілікті
органдарына өздерінің кейбір өкілдерін енгізіп, олардың іргесін
єлсірету саясатын жүргізді.
2. Азамат соғысы басталғаннан 1919 жылдың көктеміне дейінгі кезең. Совет
үкіметіне ќарсы күресіп, Дутов пен одаќ ќұрып, Колчакќа арќа сүйеді.
3. 1919 жылдың көктемінен 1920 жылдың соңына дейінгі кезең.
Ќызыл Армияның аќ гвардияшылар мен шетел интервенциясына ќарсы
күресте шешуші табыстарға жетуі. Алашордашылардың соңына еріп, Совет
үкіметіне ќарсы күрескен ќазаќ шаруаларының көптеп Совет үкіметі жағына
шығуы, "Алаш" ќозғалысының єлеуметтік базасын єлсіретіп, оны тұйыќќа
тіреді.
"Алаш" партиясының бағдарламасына келетін болсаќ, оны өркениетті
елдердің конституциясымен салыстырып ќарайтын болсаќ: АЌШ-тың
конституциясымен салыстыра ќарайтын болсаќ: АЌШ-та президент єрі үкімет
басшысы, єрі мемлекет басшысы. Бүкіл заң билігі конгрестің ќолында. АЌШ
конституциясының ең басты жетістігі үш саяси праволыќ принцип негізінде
жүзеге асады олар: федарализм, сот, конституциялыќ баќылау.
"Алаш " партиясының бағдарламасында осы үшеуі де көрініс тапќан.
Ќазаќ автономиясы өзге ұлыстармен тең дєрежеде РСФСР ќұрамына кіретін
облыстардан тұрады. Ќазіргі земствоның барлығы осы күйінде саќталады. Бұл
АЌШ-ғы штат егемендігімен Германияның жер туралы принцпімен үндеседі.
РСФСР мен тең праволы жек бастың азаткерлігі, сөз баспассөз, одаќ
бостандығы ќамтамасыз етілсін. Бұл АЌШ конституциясының преамбуласы мен
сєйкес келеді "Дін мемлекеттен ажыратылады, адамдардың барлығы тең
праволы."
Ќазаќтардың өз алдына муфтиі болады, некеге тұру, туылу, опат болу,
ажырасу туралы нєрселер ќазаќ молдаларына ќалдырады. Сот билігі АЌШ 3
бойындағы федералдыќ соттың принцптерімен толыќ сєйкес келмеседе тиімді
жаќтары ескерілген. Аралас ұлттар тұратын жердегі сот билігі,
сот ісін ќазаќ тілінде жүргізіледі байырғы халыќтың єдет-ғұрып
заңдылыќтарының нормалары ескерілуі жөнінідегі ұсыныстар Алаш
бағдарламасының ұлттыќ мемлекеттік ќұрылымындағы ерекшеліктерді ескеруден
туған. Халыќты ќорғау үшін қазіргіден басќаша негізде ұйымдастырылған єскер
болуға тиіс. Бұл декабристердің "Русская правда" конституциясымен
астасады. Салыќ байлыќ мөлшеріне ќарай төленсін делінген. АЌШ
конституциясының 1913 жылғы ХҮІ-толыќтырулармен ұштасады.
Советтік ќоғамтану ғылымы НЭП - жаңа экономикалыќ саясат кезеңін
ұзаќ жылдар бойы социализм идеалдарынан уаќытша шегіну кезеңі ретінде
түсіндіріп келді. Жаңа экономикалыќ саясат тұтас алғанда "Социалистік
таңдау" идеясы бағытын саќтай отырса да, ол біраќ реформизімнің өзгеше
бір моделі, ќоғам дамуының єкімшілік-єміршілдік жүйесі жауып тастаған
баяндыраќ жолы болатын.
Ќатты дағдарыс екпіні Республиканың ауыл шаруашылығынан айќын
байќалады. Мысалы, егістік көлемі 1914 ж. 3,6 млн. деседен (ор.-деястина)
1922 ж. 1,6 млн. десеге дейін ќысќарады. Егіннің шығымдылығы сол 1914 ж.
єр деседен түсетін 38,7 пұттан 1921 ж. 18,7 пұтќа дейін азайды. Осы
кезеңде астыќтың жалпы өнімі 3 еседен аса кеміп кетті.
Малшаруашылығының саласы да ауыр халге ұшырады. 1914 жылдан 1922
жылдың аяғына дейін ірі ќара мал саны 2,1 млн.-ға , жылќы 2 млн.-ға, уаќ
мал (ќой, ешкі) 6,5 млн.-дай, түйе – 0,3 млн.-ға азайды. Жалпы алғанда
осы жылдарда барша мал түрі 10,8 млн басќа кемиді.
Ауыл шаруашылығында болған апаттың аяғы сұмдыќ аштыќќа апарып соғады.
Єр жерден түскен аќпарға ќарағанда, 1921-1922 жж. Орынбор губерниясында 445
м. адам, Ќостанай губерниясында – 225м, Оралда – 400 мың, Аќтөбеде - 360
мың, Бөкей губерниясында – 100 мың адам аштыќ азабын тартты.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақстанның қазіргі заман тарихы курсының мақсаты мен міндеттерін
атаңыз?
2. Қазақстанда кеңес өкіметі қандай сипатта орнады?
3. Азамат соғысы жылдарында (1917-1920жж.) Қазақстанда болған шайқастарды
атаңыз?
4. Алашорда мен Қоқан автономиялық үкіметтері қандай сипатта орнады және
олардың тағдыры жөнінде айтыңыз?
5. Қазақстанда Әскери коммунизм саясаты қашан және қандай сипатта
енгізілді және оның ерекшеліктерін атап көрсетіңіз?
Лекция бойынша ОБСӨЖ тапсырмалары:
1. Қазан төңкерісі және оның Қазақстанға әсері
2. Азамат соғысы жылдарында Жетісу, Орал майданындағы әскери іс-қимылдар
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Абдакимов А. Қазақстан тарихы (Ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейін).
Алматы: Қазақстан, 2003. – 492 б.
2. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы. Алматы: Санат, 2001. –
312 б.
3. Кан Г.В. История Казахстана. Алматы: Аркаим, 2002. – 222 с.
4. Қазақстан тарихы (5 том). Алматы: Атамұра, 1998. – 523 б.
Тест тапсырмалары:
1. Алашорданың уақытша орталығы болған қаланы атаңыз?
a) Верный
б) Торғай
в) Семей
г) Қостанай
д) Тараз
2. Өлкеде Кеңес өкiметi қарулы күреспен қай аудандарда орнады?
a) Семей, Орынбор, Верный
б) Ақмола, Павлодар
в) Өскемен, Зайсан
г) Жезқазған, Перовск
д) Маңғыстау, Атырау
3. 1918 ж. 20 сәуiр - 1 мамыр аралығында Ташкенттегi Түркiстан өлкесi
кеңесiнiң Ү съезiнде республика құрамына қандай облыстарды енгiздi?
a) Астрахань, Бөкей ордасы
б) Ақмола, Торғай
в) Семей, Өскемен
г) Сырдария, Жетiсу
д) Орынбор облысы
4. "Алаш" партиясының бағдарламасын Семей уезi еңбекшiлерiнiң қанша пайызы
қолдады?
a) 85,6 %
б) 57,5 %
в) 75 %
г) 38,4 %
д) 92,8 %
5. 1918 ж. Семейде ауылшаруашылық коммуналарын ұйымдастыру жұмыстарын
кiмдер жүргiздi?
a) Ауылшаруашылық комитеттерi
б) Қызыл отаулар
в) Қазақ-қырғыз шаруалары
г) Халық комиссарлары
д) Орыс жұмысшылары
Тақырып 2: Қазақстан азамат соғысы жылдарында (1918-1920 жж.)
Жоспары:
2.1. Қазақ АКСР-ы және Түркістан республикасы.
2.2. Қазақстанда Жаңа экономикалық саясатқа көшу.
2.3. 1921-1922 жж. жер-су реформасы. Жер мәселесінің шиеленісуі.
2.4. КСРО-ның құрылуы. Қазақ АКСР-ның КСР Одағына кіруі.
2.5. Ф.И.Голощекиннің (1925-1933 жж.) Кіші қазан идеясы, оның мәні.
2.6. Қазақстанда жаппай ұжымдастыру науқаны: әдістері, түрлері, қарқыны.
Лекцияның мақсаты: Лениннің ұсынған жобасы – Қазақстандағы жаңа
экономикалық саясатқа көшудің нәтижелерін қарастыру. 1921-1922 жж. жер-су
реформасының саяси мәнін ашуда тарихи талдау жасау. Ф.И.Гоощекиннің қатаң
Кіші қазан саясатының саяси мазмұны мен мәнін көрсету. Қазақстанда жаппай
ұжымдастыру науқанының ауыр салдары мен жасалған бұрмалаушылықтар
қарастыру.
Лекцияның мазмұны: Мемлекеттік күштеу саясаты ауыл мен село
наразылығын күшейте түсті. Кейбір кезде өкімет ќолданған єкімшілік єлек-
шєлегінен шаруалар айылын да жимады, тіпті ќарулы ќарсылыќ көрсетті.
1920ж. Семей облысында бүліншілік бұрќ етті, оған өкіметтің азыќ-түліктік
өктемділігіне төзбеген орташалар мен дєулетті топтардың едєуір бөлегі
ќатысты. Сол жылы мұндай толќу Батыс Ќазаќстанда да тарады, онда Ќызыл
Армияның бұрынғы дивизия командирі А.Сапожниковтың басшылыќ етуімен кең
көлемді шаруалар ќозғалысы ќанат жайды. 1921 ж. аќпан–наурызында өлкенің
Аќмола, Петропавл, Көкшетау т.б. ояздарда шиеленіс ќордалана бастады.
РК ПХ съезі (1921 ж. наурыз) шаруашылыќ мүддесін іске ќосудың
пєрменді жүйесін жасау жолында шешуші шара ќолданды. Тап осы съезде азыќ-
түлік салымынан азыќ-түлік салығына көшу туралы шешім ќабылданды. Біраќ
бұл шара жаңа экономикалыќ саясат шеңберінде жүзеге асырылып жатќан
реформалар кешенін түгел ќамти алмады. Салыќ саясатында шаруашылыќ
саласындағы белсенділікке жаңа серпін берген аса мєнді өзгерістермен
бірге, ќаржы да, кредит те, аќша шаруасында, арендада, еңбек заңында, жер
ісін реттеуде жєне єлеуметтік-экономикалыќ ќатынастың басќа да бірќатар
фрагменттерінде пєрменді ќам харекеттер жасалды.
Жаңа экономикалыќ саясат шеңберінде жасалып, жеделдете жүзеге
асырылған аса маңызды шаралар көп ұзамай ауыл шаруашылығының жай-күйін
жаќсартуға игі єсерін тигізді. 1925 ж. егіннің көлемі 3 млн. гектарға
жаќындады. Орал, Аќмола, Семей губернияларының бірќатар дєстүрлі астыќты
аудандарында егін түсімі 1913 ж. деңгейіне жетті. Мал шаруашылығы саласы да
дағдарыс бұғауынан босанды. 1925 ж. мал саны 1922ж. салыстырғанда, екі есе
өсті.
Сауда-саттыќ өркені де кең жайылады. 1926ж. Ќазаќстан территориясында
128 жєрмеңке жұмыс істеді. Жєрмеңке саудасының жалпы айналымы 20 млн.
сомға жетеді. Ойыл, Ќуандыќ, Ќарќара, Ќоянды, Темір, Көкшетау, Атбасардағы
сияќты жыл сайын өткізілетін жєрмеңкелер даңќы шартарапќа кең жайылып
кеткен еді.
Республика халыќ шаруашылығында аныќ көріне бастаған өсу нышаны
дағдарыстан шығудың белгісі ғана емес, тоќырау мен ќұлау тенденциясының
уаќыт өткен сайын жағымды-жарќын ќам-харекетке орын бере бастағанының
күєсі еді. Мұндағы ең басты нєрсе шаруашылыќ орындары нарыќ экономикасының
өлшем-мөлшеріне шыға бастағандығы болатын.
¤зінің стратегиялыќ маќсат-мұратында жаңа экономикалыќ саясат баяғы
таптыќ мүдденің ќиялы идеясын алға тарта берді, сол себепті де социалистік
тенденция бейтарап ќалдырыла алмады.
ұзаќ єлеуметтік-мєдени эволюция барысында ќалыптасќан дєстүрлі
шаруашылыќ –экономикалыќ кешені сырттан өндірілетін реттеуші баќылауға
кєдімгідей ќарсылыќ жасап баќты. Алайда ќызметтің єбден күйттелген
механизіміне жєне дєстүрлі ќұрылымының ұдайы өндірісіне, оның єлеуметтік-
мєдени жєне институционалды приоритеттеріне, аќырында социумды
ұйымдастырудың экологиялыќ жүйесінің ќалыптасќан тєртібіне көзсіз
килігу уаќыт өткен сайын күшейе түсті, бұл єрине бүлдіргіш процесті
туғызбай тұра алмады. Этнос өмірін ќамтамасыз ету жүйесіне жасалған көп
соќќының біріншісі 20-шы жылдары берілді.
Шаруашылыќ-мєдени ќам-харекеттің үстем түрі есебінде, Ќазаќстанның
аридтік жағдайында тіршілік ететін мал шаруашылығының маќсаты "Күн көріс
экономикасы" болып табылады, оған тек өндіріс ќұралдарын яғни мал мен
жайылымды жєне ќажетті азыќ-түлікті ұдайы өндіруді ќамтамасыз еткен
жағдайда ғана ќол жетеді.
Єлбетте, ќауым өндіріс пен оның өнімін бөлу саласындағы
ќайшылыќтардың күллі жиынтығын саќтап ќалады. Єлеуметтік жіктелу
нєтижесінде ќауым мүшелерінің бір бөлігі кедейленіп, ќауымнан шығарылады,
өйткені өндіріс ќұралынан (мал) айырылады.
Сонымен бірге ќауымда байлыќты яғни малды жинап ќорлану харекеті де
жүріп жатады. Мал санын жоғары деңгейде жеткілікті жинаған шаруашылыќтар
енді ќауымдыќ кооперацияға мұќтаж болмайды. Сөйтіп ќауымдыќ кооперациясыз-
аќ өмір сүре алатын, өзгелерден ірірек байлар шаруашылығы ќалыптасады,
өйткені олар өзінің ұдайы өндірісті ұйымдастырудың өзгеше принциптері
есебінен ќамтамасыз ете алады. Соңғының шеңберінде олар ќажетті өнімді
ғана емес, ќосымша өнімді де өндіріп отырған. Оны ќауымнан шығып ќалып,
осынау аса ірі бай шаруашылығына жалданған жалшылар жасайды.
Сонымен "ауыл", "ќауым", ірі бай шаруашылығы сияќты шенеуніктер
саналы түрде ќатар ќойып, оп-оңай айта беретін түсініктер шын мєнінде
бір-бірімен мүлде теңбе-тең болмаған. Егер ауыл жұрт тұратын мекеннің бір
түрі ғана болса, ќауымдыќ жєне ќауымнан тыс (ірі бай шаруашылығы)
ќұрылымдар бір-біріне мүлде ұќсамайтын өндірісті ұйымдастырудың белгілі
бір єлеуметтік түрімен сєйкес келер еді.
Бұл екі ќұрылым да єлеуметтен бөлек ќалмаған, олар ұдайы өндірісті
ќоғамнан тєуелсіз автономды негізде жүзеге асырылған. Ендеше олар, ќорытып
айтсаќ басќа бір макротипті (үлкен типті) ќұрылымның кеңірек деңгейіндегі
ұдайы өндірістік, институциялыќ жєне патриархалды-тектік (рулыќ)
байланыстары бар, күрделірек кешенін ұйымдастырған.
Көп жағдайда осыған ұќсас жєйттер орыс-украин селоларында да болады.
Бұлардың ќарапайым шаруа ќожалыќтарына (кедейіне де, орташасына да), тұќым,
егіншіліктің ќұрал-жабдыќтары жұмыс көлігі жетіспеді: келісім шарты ќиын
болғанына ќарамастан, олар дєулеттілер мен кулактарға барып жалынды. Ал,
біраќ оларды да єлгі бай, манап сияќтандырып экономикалыќ экожүйеден "жұлып
тастағаннан" кейін, сұрайтын да жан ќалмады. Селолыќ кеңеске айтќаннан
пайда жоќ, өйткені өздері таќыр кедей боғандыќтанда ештеңемен көмектесе
алмады. Сол себепті шаруалар тағдыры неғайбыл халде еді.
20 жж. аяќ кезіндегі мемлекеттің реттеу актілері өздерінің маќсаты
жағынан жүзеге аспайтын, мєн-мағынасы жағынан бүлдіруші актілер болатын.
Мєселен, шабындыќ жєне егістік жерді ќайта бөлу арќылы байлардың
ауылдағы жер билеудегі үстемдігін жою, сонымен бірге бай шаруашылыќтары
ќорының молайып, өркендеуін шектеу шаралары көзделген еді.
Шынында да 1926-1927 жж. жүзеге асырылған шабындыќ жєне егістік
жерді ќайта бөлудің түпкілікті ќорытындысы тым салмаќты еді. 1.360 мың
дес. шабындыќ жєне 1.250 мың дес. егіндік жер ќайта бөлінді. Сонда
шабындыќтың 61,6 процентін, кедейлер, 8,8 процентін ауќаттылар, ал 1926 ж.
егіндікті ќайта бөлу кезінде (бес округ бойынша) оның 59,3 процентін
кедейлер, 31,7 процентін орташалар мен 9 процентін ауќатты шаруашылыќтар
алды.
Шабындыќ жерді ќайта бөлу ісінің де кедергілері аз болмады. Реформа
шартына сєйкес, шабындыќтарды ќайта бөлу жан басына ќарай өткізілетін
болды, ал бұрынғы дєстүр бойынша, ќауым єділеттің өзге жолына
тоќтайтын, бұл мал санына ќарай бөлінеді деген ұғым еді. Міне осының
өзінен-аќ белгілі бір кедейдің жер бөлісте бір жарып ќалған жан басы
көп, бала-шағалы отбасы байлардың айдап салуымен "ата-бабаның аруағын"
аттып, жөн-жобаны бұзғаны үшін көпшілік алдында "моральдыќ ќысымға"
алынатыны даусыз еді.
20–шы жылдары жаңа экономикалыќ саясат ұзаќ уаќытќа бағытталған
саяси стратегия есебінде ќабылданды. Елді индустрияландыру, шаруаларды
кооперацияландыру, халыќтың материалдыќ єл-ауќаты мен мєдени дєрежесін
көтеру сияќты үлкен проблемалар осы саясат шеңберінде шешіледі деп
саналды.
Шаруалар кооперациясы мемлекеттік ќысым күшімен емес, экономикалыќ
тиімділік шарттарын сөзсіз орындау арќылы жүзеге асатын эволюциялыќ
процесс ретінде ќаралады. Кооперация, басќа да шаруашылыќ ұйымдардың
баламалы єдістерімен бєсекелі күрес барысында айрыќша көзге түскен
экономикалыќ артыќшылыќтарға шешуші ынталандыру рөлін тапсыратын.
Жаңа экономикалыќ саясатќа бағыт алу тікелей "тєркілеуге" жол
бермейтін, өйткені ол іс жүзінде дербес ќожайындарды экспроприяциялау
–еркінен тыс мал-мүлкінен айыру болып табылады. Н.Бухарин, Н.Рыков,
М.Томский бастаған Жаңа экономикалыќ саясаттың жаќтаушылары, бұл мєселе
жөнінде экономикалыќ жєне ќұќыќтыќ реттеу механизімі бєрінен де пєрменді
болуы мүмкін деп есептеді. Жаңа экономикалыќ саясаттың алғашќы жылдарының
тєжірибесі оның мүмкін екенін дєйектеп берді.
Кооперация индустрияландыру ісімен өзара байланыста ќаралды. Ќоғамға
реформа жасаудың жаңа экономикалыќ саясаттың моделіндегі принципті бір
жєйт, индустрияландыру да, кооперация да өзіндік мєні бар маќсат деп
ќаралып ќана ќоймай, халыќтың материалдыќ єл-ауќаты мен мєдени дєрежесін
арттыруға жеткізетін фактор ретінде ќаралады, мұның өзі социалистік
басты критериі деп түсінілді.
Алайда 20-шы жылдардың аяќ кезінде жаңа экономикалыќ ойлау шеңберінде
ќалыптасќан шынайы бағыт түбірінен өзгереді. Басты приоритет - ең зєру
көкейкесті маќсат индустрияландыруды ќызу ќарќынмен жүргізу деп жар
салынды. Индустрияландыру ќам ќарекетін ќамтамасыз ететін ќорды жинауды
шаруалар ќауымын тікелей жєне жанамалап экспроприяциялау есебінен жүргізу
көзделген болатын. Біраќ бұл мемлекет өндіріс ќұралын тотальді түрде
озбырлыќпен ауыздыќтап алған кезде ғана жүзеге асар еді, мұны
шаруалардың аса ќуатты ќарсылығын тудырған астыќ дайындаудың күшпен
жүргізілген єдісі айќын көрсетті. Ал, бұл маќсат мемлекеттендірілген
колхоз жүйесін жасау арќылы яғни ұжымдастыруды жаппай өткізу арќылы
іске асырылды, мұның өзі өнім өндірушілерді өндіріс ќұралынан да,
өндірістің өзі мен өнімді бөлуден де толыќ шеттету деген сөз еді.
Шын мєнінде өнеркєсіп өндірісін "жұмсаќ" (ќоғамның жанын барынша
ќинамай) модернизациялау идеясы индустрияландыруды мейлінше ќарќындата
өткізу бағытымен ауыстырылды. Экономикалыќ спонтанды процесс ретінде
жүргізілетін кооперациялау ісі мемлекет бағыттап отыратын күшпен
ұжымдастыру шарасына орнын берді. Ал, бұл шара-шаруа ќауымының игілігін
ойлаудан тумады, тек индустрияландыру процесін ќамтамасыз ету маќсатын
ғана көздеді.
Сөйтіп 20-30 жж. жаңа экономикалыќ саясатты дамыту линиясы тұйыќталып
тасталды. ұзаќ ондаған жылдар бойына экономика мен ќоғамдыќ-саяси
өмірде тек "күштеу" шарасының рухы үстемдік етті.
Ауыл шаруашылығына бұл ќасіретті зардабын тигізді. Селодағы саясаттың
ең басты шарты єміршіл-єкімдік террорға сүйенген экономикалыќ емес
жарлыќтар, шаруалар ќауымын кооперациялау идеясын жаманатты ќылып
ќоймай, оның пайдалы потенциалын да ќұртып жібереді. "ұлы бетбұрыс"
селолыќ ќұрылымдарды ќатыгез ќаталдыќпен аяусыз ќиратып, ќоғамның
болашаќта туатын проблемаларын біртіндеп єзірлей бастады.
Ірі байлардың, "жартылай феодалдардың" еңбек ќұрылын (ең єуелі малын)
тєркілеп алу, сол сияќты олардың өздерін үй-ішімен тұрған аймағынан
көшіріп жіберу бұдан єлдеќайда ќатал, ќытымыр маќсатты орындауға
бағытталады.
Аса ірі байлардың малын тєркіге салу мєселесі 1923 ж. наурызында
облыстыќ ІІІ партия конференциясында ќойылды. Алайда ол кезде экономикалыќ
жєне саяси дағдарыстан шығуға бағытталып жүргізіліп жатќан жаңа
экономикалыќ саясат стратегиясы єсіре-коммунистерді тежеп ұстай тұрды.
Болуы мүмкін экономикалыќ аласапыран мен идеологиялыќ ноќтаның бірін
таңдап алуға тура келді. 20 жж. басындағы дағдарыстан есеңгіреп
ќалған жүйе біріншісін таңдап алды. Біраќ 1927 ж. ќарашасында
Ќазаќстанның ІҮ партия конференциясы байларды ауыздыќтау идеясына
ќайта оралды, "олардан мал мен ќұрал-жабдыќтың бір бөілгін тартып алуды
мүмкін" деп есептеді, жергілікті партиялыќ "теорияшылардың" пікірінше,
бұл - "ауылды орташаландыруға жєне оның өндіргіш күштерін дамытуға апарып
жеткізуге, сөйтіп пролетариаттың ауыл еңбекшілерімен одаќ ќұруы линиясын
бұрынғыдан бетер бекітуге тиіс" болды.
1927 ж. желтоќсанында Республика өкіметінің жоғарғы буындарында ірі-
ірі байлар шаруашылығын тєркіге салу жөніндегі заң жобасын єзірлеу үшін
комиссия ќұрылды. 1928 ж. наурызында Ќазаќстан өлкелік Комитетінің Бюросы
заң жобасын бірнеше рет ќарап, наќтылай түсті жєне онымен БК(б)П ОК мен
БОАК-ты таныстырды. Сол жылғы тамызда ¤лкелік Комитет науќанға тікелей
басшылыќ ететін комиссия ќұрды. Комиссияның төрағасы болып Е.Ерназаров
тағайындалды, оның ќұрамында О.Исаев, Н.Нұрмаќов, Ғ.Тоғжанов, О.Жандосов
т.б. кірді. 1928 ж. 27 тамызда Орталыќ Атќару Комитеті мен Республика
Халыќ Комиссарлары Кеңесінің мєжілісінде тєркілеу жөніндегі Заң жобасы
ќабылданып, жарлыќ ќаулы түрінде ќұжатќа айналды. Республика округтерінде
тєркілеуді өткізу жөніндегі өкілдер тағайындалды. Ауыл-ауылға тікелей
мыңнан аса өкіл жіберілді, демеу комиссияларында 4700 адам жұмыс істеді.
Ќазаќстан ұжымдастыруды негізінен 1933 ж. көктемінде (көшпелі жєне
жартылай көшпелі аудандардан басќасы) аяќтауға тиісті аймаќтыќ топќа
жатќызылады. Республикалыќ партия, совет орындарында осынау тым ќысќа
мерзімнің өзі ќайткен күнде де "секіріп өтілуі тиіс" кедергі ретінде
ќабылданды.
Мұның аяғы дереу ќоғам азасының процент ќуалаушылыќ дертіне
шалдығып, жазылмайтын бір бєлеге апарып ұрындырды. Аудандар мен
округтер жеңіске жеткені жайлы бір-бірімен жарысќа түссін келіп,
газеттер "колхоз майданынан" күн сайын түсіп, өзгеріп жататын хабарларды
басып үлгіре алмайтын болды.
ұжымдастырудың төтенше сипаты осынау шара бай-кулакты ќұртудың
мемлекеттік бағытын жүзеге асыру кең жайылған жерде жойќын күшпен
көрінді. Жергілікті орындарға жеткізілген нұсќауларда жойылуға тиісті бай-
кулактар шаңыраќтары күллі шаруашылыќтың жалпы санының 3-5 процентінен
аспауы керек деген жєйт айрыќша ескертілді. Біраќ ќанша айтќанмен, єміршіл-
єкімдік жүйе емес пе, жоғарыдан түсірілген жарлыќ ешбір ойланып-толғанусыз-
аќ, ќолма-ќол екпінді ќарќынмен жүзеге асырыла бастады. Сол себепті де
тєркіге салынғандар саны кез келген жерде ең жоғарғы көрсеткішке
"жеткізеді".
Ќазаќстандағы бай-кулакты тєркілеу мөлшерін тап басып, дєл айту
ќиын, біраќ єйтеуір тек 1930-1931 жж. республикадан тыс жерге бай-кулак
деп "жер аударылып" жіберілген шаруалар саны 6.765 адамға жетті. Ондаған
мың шаруа жайы тұрған округтен республика ішіндегі басќа жерге жөнелтілді.
Сонымен бірге Ќазаќстан территориясы елдің басќа аудандарынан жіберілген
ондаған мың шаруа үшін "ауып келетін" жері болып белгіленді.
Республикаға 46.091 отбасы яғни 180.015 адам ауып келіп ќоныстанды.
1929 жылдан 1933 ж. дейінгі бес жыл ішінде Ќаз. АКСР Біріккен Бас
саяси Басќармасы ¤кілетті өкілдігінің үштігімен толыќ емес
мєліметтерге ќарағанда, 9805 іс ќаралды да, 22933 адам жөнінде шешім
ќабылданды, олардың ішінен 3386 адам жазаның ең жоғарғы түрі – атуға,
тұтќын лагерінде 3 жылдан 10 жылға дейін ќамалуға 13.151 адам кесілді.
Ќаулыға сєйкес Республика бойынша көшпелі аудандарда 400-ден аса
малы бар (бір ќараға шаќќанда) 700 шаруашылыќты, жартылай көшпелі
аудандарда –300 жєне отырыќшы аудандарда 150 шаруашылыќты тєркіге салу
белгіленді. Науќанды 1928 жылдың 1 ќарашасында аяќтау жоспарланды
(кейінрек оны 10 күнге ұзартты).
Науќанның ќортындысы туралы ќұжаттарға сүйенсек, іс жүзінде 696
шаруашылыќ тєркіге салынды, олардың 619 тұрған округінен тыс жерге
айдалды. Олардан ірі ќараға шаќќанда 145 мыңдай мал тартып алынды.
Алайда жарияланған статистикалыќ материалдарды талдағанда тєркіленіп
алынып "тең" бөліске түскен мал саны, шаруашылыќты бір ќалыпты жүргізу
тұрғысынан ќарағанда, жарлы-жаќыбайдың шаруашылығын көтермелеуге
жетпеді. Мєселен, Ќарќаралы округінде тєркіленген малды 198 малсыз
шаруашылыќ, ќарауында 1-ден 5-ке дейін малы бар 1374 жєне ќолдарында 6-7
ден малы бар 27 шаруашылыќ алды. Тіпті шамамен есептегеннің өзінде,
осынау шаруашылыќтардың халќына ең аз мөлшермен алғанда, небєрі 12.139
мал керек болар еді. Ал, оларға тек небєрі 2065 мал ғана беріледі, яғни
5 мың мал жетпей ќалған. Ќызылорда округінде осындай жетпеген мал саны 9
мың бас болды. Басќа округтерде де жағдай тап осындай еді.
Тєркілеу тек ќана оң іс деп танылды, өйткені ќаулыда мєлімдегендей-
аќ, ол ауылды "ќансорғыш ќанаушылардан" азат ету маќсатын көздеді.
Міне осындай "ауыл байларын" ауыздыќтап, мал-мүлкінен айырту
салдарынан көптеген ќауымдастыќтар өндіріс ќұралын ұдайы өндіруге жєне
малды жинастырып, керекті өнімді өндіруге міндетті түрде ќажет малдан
айырылып ќалды да, ұзамай мүшелері жалаңаш жалпы жарлылар ќатарын
толыќтырды. Ал, шіріген байлар малын тартып алып, біркезде өздеріне сауынға
берген келесі бір ќауымдарда енді тєркіге тағы түсіп, азып-тозып кетті.
Бєрінің аќыры бірдей болды.
Сөйтіп Ќазаќстандағы жаңа экономикалыќ саясаттың ќайшылығы мол
болып, "ұлы бетбұрыспен" (осылай есептеліп кеткенді) емес, 20-жж. екінші
жартысының аяғында аса ауыр ќайғы ќасіретпен аяќталды. Тап сол уаќытта
жаңа экономикалыќ саясаттың көптеген келелі идеялары тұмшаланып тасталды,
бұл болашаќ трагедияның – этникалыќ-экологиялыќ апаттың алғы шарттарын
туғыза бастады.
Ќазаќстан ұжымдастыруды негізінен 1933ж. көктемінде (көшпелі жєне
жартылай көшпелі аудандардан басќасы) аяќтауға тиісті аймаќтыќ топќа
жатќызылады. Республикалыќ партия, совет орындарында осынау тым ќысќа
мерзімнің өзі ќайткен күнде де "секіріп өтілуі тиіс" кедергі ретінде
ќабылданды.
Ќазаќстандағы бай-кулакты тєркілеу мөлшерін тап басып, дєл айту
ќиын, біраќ єйтеуір тек 1930-1931 жж. республикадан тыс жерге бай-кулак
деп "жер аударылып" жіберілген шаруалар саны 6.765 адамға жетті. Ондаған
мың шаруа жайы тұрған округтен республика ішіндегі басќа жерге жөнелтілді.
Сонымен бірге Ќазаќстан территориясы елдің басќа аудандарынан жіберілген
ондаған мың шаруа үшін "ауып келетін" жері болып белгіленді.
Республикаға 46.091 отбасы яғни 180.015 адам ауып келіп ќоныстанды.
Тєркілеу идеологиясы шаруаларға келгенде кең көлемдегі репрессиялыќ
шараға айналып кетеді. 1932 жылдың 7 тамызында "Мемлекет кєсіпорындарының,
колхоздар мен кооперацияның мүліктерін саќтау жєне ќоғамдыќ (социалистік)
меншікті нығайту туралы" Заң ќабылданды, бұл заң бойынша айыпты деп
танылғандар ату жазасына, ал "жұмсарту жағдайлары" бола ќалған күнде 10
жылға тұтќындалып, мал-мүлкін тєркілеуге кесілді. Осынау конституцияға
ќарсы шара іске ќосылған алғашќы жылдың өзінде-аќ Ќазаќстанда 33.345
адам абаќтыға салынды. Ал тєркіленген кісілер ќылмысты сипаты бар басќа
статьялармен жазаланды. Сонда сотќа салынып ќаралу дегенің атымен
болмады. Бєрін де "үштіктер" шешкен.
1929 жылдан 1933 ж. дейінгі бес жыл ішінде Ќаз. АКСР Біріккен Бас
саяси Басќармасы ¤кілетті өкілдігінің үштігімен толыќ емес
мєліметтерге ќарағанда, 9805 іс ќаралды да, 22933 адам жөнінде шешім
ќабылданды, олардың ішінен 3386 адам жазаның ең жоғарғы түрі – атуға,
тұтќын лагерінде 3 жылдан 10 жылға дейін ќамалуға 13.151 адам кесілді.
Мынаны атап көрсеткен аса маңызды: көшпелі мал шаруашылығы сол
жағдайда өзінің экологиялыќ жағынан тиімді екенін саќтады. Осымен
бірге, ол уаќытта көшпелі шаруашылыќ єлі өзінің экологиялыќ потенциялын
сарыќќан жоќ еді, ол көп жағынан экономикалыќ тиімді жүйе болып келгенін
айрыќша атап көрсетуі керек.
Мал шаруашылығы бұрын-сонды болмаған шығынға ұшырады. 1928 ж.
республикада 6509 мың ірі ќара болса, 1932 ж одан небєрі 965 мың ғана
ќалды. Тіпті 1941 ж. соғыстың ќарсаңына да колхозға дейінгі ірі ќара
саны ќалпына келтірілмеді (3335 мың бас). 18.566 мың ќойдан 1932ж. 1386
мың ќалды (соғыстың ќарсаңңына дейін ќой бас зорға дегенде 8 млн-ға
жаќындады). Жылќы саны 1928 ж. 3.616,1 мың болса, оның 3200 мыңға
ќолдан ќырғынға ұшыратылды, 1941ж. елде небєрі 885 мың ғана жылќы болды.
Ќазаќ өлкесі үшін дєстүрлі сала түйе шаруашылығы өмір сүруін тоќтатты
десе болады: 1935 ж. 63 мың ғана түйе ќалды, ал ол 1928 ж. 1042 мың бас
болатын.
Күш көрсету мен өрескел жолсыздыќ істердің салдары тек ауыл
шаруашылыќ өндірісінің ќұлдырауынан ғана көрініп ќойған жоќ. Бүкіл елдегі
сияќты Ќазаќстанда да бұған ашыќтан-ашыќ наразылыќ туды, мұның өзі
бірсыпыра жағдайда шаруалардың ќарулы ќарсылыќ көрсетуіне ұласты.
Тарихшы-демографтар жүргізген алдын-ала талдаулар көрсеткендей,
ќазаќ этносы аса ауыр шығынға ұшырады. Ашаршылыќтан жєне онымен байланысты
туған эпидемиялардың салдарынан, сондай-аќ өлім-жітімнің көп болуынан
халыќ 1750 мыңдай адамын жоғалтќан.
Республиканың түпкілікті халќының мұндай терең дағдарысты біршама
шапшаң жеңе алуының себебі, бұл оның демографиялыќ эволюциясының
бастапќы сатысында шарпыды. Соғыстан кейінгі жылдары болған күшті
демографиялыќ өсудің арќасында ғана ќазаќ этносы 40 жылдан кейін
бұрынғы санын ќалпына келтірді.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақ АСР-ы қай жылы құрылды?
2. Қазақ АКСР-ы және Түркістан Республикасы қашан құрылды?
3. Қазақстанда жүргізген Ф.И.Голощекиннің (1925-1933 жж.). Кіші қазан
саясатының мәні не?
4. Ауқатты шаруалар қожалығын жоюдың саяси мәні неде?
5. Қазақ шаруаларын күштеп жаппай отырықшылыққа қалай көшірді?
6. Қазақтың дәстүрлі мал шаруашылығы қалай күреді?
Лекция бойынша ОБСӨЖ тапсырмалары:
1. 1921-22 жж. аштық және оның ауыр салдары
2. Қазақстанда сауатсыздықты жою шаралары
3. Ф.И.Голощекиннің Кіші қазан идеясы
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Абдакимов А. Қазақстан тарихы (Ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейін).
Алматы: Қазақстан, 2003. – 492 б.
2. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы. Алматы: Санат, 2001. –
312 б.
3. Қасымбаев Ж.К. Қазақстан тарихы. Алматы, 1994. – 228 б.
4. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк). Алматы: Дәуір,
1994. – 448 б.
Тест тапсырмалары:
1. Қай жылы Жаңа экономикалық саясатқа көшу туралы шешiм қабылданды?
a) 1919 ж.
б) 1918 ж.
в) 1920 ж.
г) 1921 ж.
д) 1922 ж.
2. Жер-су реформасына орай қазақ жерлерiн қазақтарға қайтару туралы декрет
шығарылды. Ертiс өңiрiнен қанша десятина жер қайтарылды?
a) 1 млн. десятина
б) 460000 десятина
в) 390000 десятина
г) 205000 десятина
д) 177000 десятина
3. 1920 ж. В.И.Лениннен Кеңестiк автономияға ұлттық мемлекеттiк статус
беруiн кiмдер талап еттi?
a) Т.Рысқұлов, А.Байтұрсынов
б) Ә.Бөкейханов, М.Шоқай
в) С.Сәдуақасов, М.Дулатов
г) С.Мендешев, А.Розыбакиев
д) Ә.Жангелдин, Ж.Акулов
4. 1923 ж. 22 қарашада республикада қандай декрет қабылданды?
a) "Қазақ уездiк, округтiк мекемелерде орыс тiлiнде iс жүргiзу"
б) "Аралас мекемелерде қазақ және орыс тiлдерiнде қосарлас iс жүргiзудi"
енгiзу
в) Берiлген жауаптардың бәрi дұрыс
г) Қырғыз (қазақ) және орыс тiлдерiн қолдануды енгiзу туралы
д) Қырғыз (қазақ) тiлiнде iс жүргiзудi енгiзу туралы
5. 1925 ж. желтоқсанда өткiзiлген Бүкiлқазақтық К(б) П ІІ конференциясында
қандай бағыт жарияланды?
a) Шаруашылықты дамыту
б) Мәдениеттi арттыру
в) Ауылды кеңестендiру
г) Басқаруды орталықтандыру
д) Ұжымдастыру
Тақырып 3. Қазақстан большевиктік реформалаудың алғашқы кезеңінде.
Қазақстандағы ЖЭС (1920-1925 жж.)
Жоспары:
3.1. Кеңес үкіметінің мәдениет пен ғылым саласындағы жетістіктері,
қайшылықтары мен проблемалары.
3.2. Сауатсыздықпен күрес. Халыққа білім беру жүйесінің қалыптасуы.
3.3. Мәдениетте большевиктік концепцияның үстем алуы. Әдебиет пен өнердегі
социалистік реализм.
Лекцияның мақсаты: 20-30 жылдары Кеңес үкіметінің мәдениет пен ғылым
саласындағы жетістіктері, қайшылықтары мен проблемалары қарастырылған.
Кеңестік идеологияның қалыптасуымен елде сауатсыздықты жою, халыққа білім
беру жүйесінің қалыптасу проблемаларына тарихи-салыстырмалы талдау
жасалған. Кеңес өкіметінің мәдениетінде большевиктік концепцияның үстемдігі
жөнінде айтылады. Әдебиет пен өнердегі социалистік реализм қарастырылған.
Лекцияның мазмұны: Азамат соғысы аяқталғаннан кейінгі бейбіт өмірге
көшкен кезеңде халық шаруашылығын қалпына келтіру мәселелерін шешумен қатар
сауатсыздықты жою, кадрлар даярлау, еңбекші бұқараның мәдени дәрежесін
арттыру сияқты мемлекеттік маңызды міндеттер алда тұрды. Жаңа мәдениет
жасау Қазан революциясынан кейін Қазақстанда басталған қайта қүрулардың
маңызды қүрамдас бөлігі болды. Ол мүның алдындағы кезеңдерде халықтың
жасаған мәдениетінің жетістіктеріне сын көзбен қарап, оларды игеру
негізінде жүргізіле бастады.
Кеңес мемлекеті мәдени революция процесіне бағыт бере отырып, оған
еңбекшілер бүқарасының өздерінің жанды шығармашылығымен белсене қатысуына,
олардың басым көпшілігінің "көзін ашып, білім алуға" деген орасан зор
үмтылысына сүйенді. Ана тілі негізінде және ұлттық ерекшеліктерді ескере
отырып, мәдениетті еркін дамыту үшін барлық халықтарға нақты жағдай
жасалынған жағдайда ғана еңбекшілердің мәдениет тұрғысынан өркендеуі
мүмкін. Сонымен бірге ұлттар томаға-түйықтыққа қарсы күресте ғана,
үлттардың шығармашылық ынтымақтасуы мен өзара рухани баюы негізінде ғана
үлттық мәдениеттердің гүлденуіне жетуге болатын еді.
Орасан зор қиыншылықтарға қарамастан қазақ еңбекшілерінің сауатын ашу
жөнінде мақсаткерлік бағытта жүмыс жүргізілді. Мәдени қайта құрулар әрқилы
үлтшылдық пен шовинистік көзқарастарға қарсы күрес үстінде өрістеді. Ұлы
державалық шовинистік элементтер ұлттық мәдениетті дамытудың қажеттігін
бекерге шығарды, ал ұлтшыл элементтер ұлттық томаға-тұйықтықты жақтады,
қазақ халқын орыс және басқа халықтардың социалистік мәдениетіне
ортақтастыруға қарсы шықты. Идеологиялық майдандағы күрестің қиындықтарын
мәдениет қызметкерлерінің, жалпы интеллигенцияның, даярлығы бар кадрлардың
аздығы да өршіте түсті.
Халық бұқарасының санасын арттыруда, оятуда саяси-ағарту жұмысы
маңызды орын алды. Еңбекшілердің белсенділігін арттыру үшін насихат
күндері, апталықтар, айлықгар өткізіліп тұрды. Кітапханалар, музейлер,
театрлар, жүмысшы үйлері, саяси сауат үйірмелері мәдени-ағарту жүмысының
негізгі ошақтары болды, оларда көркемөнерпаздар үйірмелері жүмыс істеді.
1922 жылдың көктемінде республикада 7 орталықжәне 90 аудандық клуб, 33
аудандықхалықүйі, 221 оку үйі болды. Көшпелі аудандарда қызыл отау, қызыл
шайхана, қызыл керуеңдер қүрылды. Олар көбінесе, бүқараның бастамасымен
қүрылып жатты.
20-жылдары Ќазаќстан мєдениетінің дамуына Ќазаќстанды зерттеу ќоғамы
үлкен рөл атќарады. Бұл ќоғамның ќұрамында атаќты зерттеуші ғалымдар
А.Диваев, А.Л.Мелкова, И.В.Мелков, С.М.Петров, А.А.Четыркина,
А.П.Чулошников жєне тағы басќалар болды.
Сонымен бірге Кємен Мамырұлының зерттеуі бойынша ќазаќ мєдениетін
жєне єдебиетін зерттеп саќтау этнографиялыќ зерттеулерді "Талап" ќоғамы
зерттеді. Бұл ќоғам 1922 жылы желтоќсанда Ташкент ќаласында М.Єуезовтың,
Х.Досмұхамбетовтың, М.Тынышбаевтың басќаруымен ќұрылды.
Көкіш Рысбайұлының "Ќазаќстан Республикасының тарихы" атты кітабында
жалпы 20-40 жылдардағы мєдениеттің алғашќы ќадамдары жайында былай деп
жазылған: "Азамат соғысы аяќталғаннан кейінгі өмірде халыќ шаруашылығын
ќалпына келтіруін шешумен ќатар сауатсыздыќты жою, кадрлар даярлау,
еңбекші бұќараның мєдени дєрежесін арттыру сияќты мемлекеттік маңызды
міндеттер алда тұрды. Жаңа Мєдениет жасау Ќазан революциясынан кейін
Ќазаќстанда басталған ќайта ќұрулардың маңызды ќұрамдас бөлігі болды. Ол
мұның алдындағы кезеңдерде халыќтың жасаған мєдениетінің жетістіктеріне
сын көзбен ќарап, оларды –игеру негізінде жүргізіле бастады. Жєне бір
осы кезең туралы туынды Мекемтас Мырзахметұлының "Түркістанда туған
ойлар" еңбегінде "ќазаќ елінің Ресей патшалығының уысында ғасырдан астам
уаќыт ішінде єсіресе 1929-40 жылдары өзінің турмыстыќ табиғи ќалпы мен
біртұтас рухани мєдениетінің ќанат ќұйрығы таланып жұлынса да өзінің
табиғи ќалпын, бар болмысын саќтауға ұмтылды,"- дейді.
Єсіресе ең шешуші буын мектеп арќылы біртіндеп, орыстандыру, христиан
дініне ендіру маќсаты көзделді. Ал мұндай іс-єрекетке ќарсы шығып, ќазаќ
мєдениетін дамытуға ат салысќандар туралы да енді сөз ете бастауымыз осының
айғағы.
Мєселен, 1992 жылы шыќќан "Ќазаќстан ұлттыќ энциклопедиясында"
А.Байтұрсыновтың абаќтыда отырып, тергеушінің сауалына былай деп жауап
ќайырғаны жазылған: "Менің идеалым- ќазаќ халќының тұрмыс жағдайын
мєдениетін мүмкін болғанша көтеру", дейді.
Ал А.Байтұрсыновтың "Тіл тағлымы" кітабында 1926 жылы Баку ќаласында
өткен Бүкілодаќтыќ Бірінші Түркологиялыќ съезде бұрыннан пайдаланып келген,
реформаланған араб немесе орыс графикасын латыншаға ауыстырудың ешќандай
саяси-идеологиялыќ, экономикалыќ тиімділігі жоќ екенін дєлелдейді.
"Ќазаќ тарихы" журналының 1999 жылғы нөмір 4 санында С.Рамазанованың
"Алғашќы білім беру ісі" маќаласында жалпы 20-40 жылдардағы мєдениет саласы
да экономика, мемлекет ќұрылыс саласындағы сияќты күрделі ќайшылыќтарға
толы ќұбылыстарға тап болды. Мєдениетті жасау мен ќұрту ќұбылыстары бір
мезгілде ќатар өрістеді. Бір жағынан мєдениет ќауырт өркендеді; екінші
жағынан єсіре ќызыл террор ешкімді аямады, ұлттың зиялыларын ќынадай
ќырды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
5. ОҚУЛЫҚТАР МЕН WEB САЙТТАР ТІЗІМІ
Негізгі:
1. Абдакимов А. Қазақстан тарихы (Ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейін).
Алматы: Қазақстан, 2003. – 492 б.
2. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы. Алматы: Санат, 2001. –
312 б.
3. Кан Г.В. История Казахстана. Алматы: Аркаим, 2002. – 222 с.
4. Қазақстан тарихы (5 том). Алматы: Атамұра, 1998. – 523 б.
5. Энциклопедия Қазақстан тарихы (2 том). Алматы: Атамұра, 1998. – 356б.
6. Энциклопедия Қазақстан тарихы (3 том). Алматы: Атамұра, 2002. – 502б.
7. Сабыров С. Қазақстан тарихы. Алматы: Ғылым, 2002. – 224 б.
8. Кан Г.В. История Казахстана. Пособие для студентов. Алматы, 1998. –
110с.
9. Қасымбаев Ж.К. Қазақстан тарихы. Алматы, 1994. – 228 б.
10. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк). Алматы: Дәуір,
1994. – 448 б.
11. Козыбаев М.К. История и современность. Алма-Ата, 1991.
12. Қозыбаев М.К. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы, 1992.
13. Касымбаев Ж.К., Шаймерденова М.Ж. История Казахстана. Учебно-
методический комплекс. Изд. Билим. Алматы, 1997.
14. История Казахстана: белые пятна. Алма-Ата, 1991.
15. История Казахстана в лицах. Вып. І. Акмола, 1993.
16. Верт Н. История советского государства. М., 1992.
17. Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл.
18. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында.
19. Қазақ ССР тарихы. 5 томдық.
20. Қазақ Совет Энциклопедиясы.
21. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен
дамуының стратегиясы. Алматы, 1992; Қазақстанның болашағы – қоғамның
идеялық бірлігінде. Алматы, 1994; Қазақстан – 2030 жыл, Тарих тоғысында.
Алматы, 1998.
22. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы, 1992.
23. Омарбеков Т. Зобалаң. Алматы, 1994; соныкі: 20-30 жылдардағы Қазақстан
қасіреті. Алматы, 1997.
24. Қожабекұлы Б.А. Тарихи таным. Алматы, 1994.
25. Маданов Х. Қазақ халқының арғы-бергі тарихы. Алматы, 1995.
26. Қазақ. Оқу құралы. Алматы, 1994.
27. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. 4 томдық, 1 т., Алматы,
1996.
28. История Казахстана с древнейших времен до наших дней. Т.1. Алматы,
1996.
29. История Казахстана с древнейших времен до наших дней (очерк). Алматы,
1993.
30. История Казахстана с древнейших времен до конца ХҮІІІ века. (Практикум
– учебное пособие). Алматы, 1992.
15. ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
Тақырып 1: Кіріспе. Қазан және кеңес үкіметінің орнауы кезеңінде (1917
қазан -1918 жж.)
Жоспары:
1. Кіріспе.
2. Ресейдегі қазан төңкерісі. Қазақстанда кеңестік империяның жаңа басқару
жүйесінің орнығуы.
1. Алашорда мен Қоқан автономиялық үкіметтердің тағдыры.
2. Қазақстанның азамат соғысына тартылуы.
3. Азамат соғысы жылдарындағы социалистік құрылыс. Соғыс коммунизмі
саясаты және оның ерекшеліктері.
1.6. Қырғыз (Қазақ) АСР-ның құрылуы.
Лекцияның мақсаты: Қазақстанның қазіргі заман тарихы пәні бойынша
кіріспе шолу. Ресейдегі қазан төңкерісінің мәні мен мазмұнын және оның
Қазақстанға әсерін ашып көрсету. Алашорда мен Қоқан автономиялық
үкіметтердің орнығуы және олардың жойылуы жөнінде мәліметтерді жеткізу.
Кеңес өкіметі орнатылғаннан кейін Қазақстанның азамат соғысына тартылуы
жөнінде және онда жүргізілген әскери іс-қимылдар, майдандардың ашылуы
туралы мәселелер қарастыру. Азамат соғысы жылдарында енгізілген Әскери
коммунизм саясатының мәнін талдау. 1918-1920 жж. болған азамат соғысы
аяқталуымен Қырғыз (Қазақ) АСР-ның құрылуы және оның құрылымы туралы
мағлұматтар беру.
Лекцияның мазмұны:1917 жылғы аќпан революциясының алғашќы күнінен
бастап, большевиктер буржуазиялыќ демократиялыќ революцияға ұластыру үшін
күресті. 1917 жылы шілде де Уаќытша үкіметке ќарсы жұмысшылар көтеріліс
ұйымдастырылды. Уаќытша үкіметке ќарсы жұмысшылар көтеріліс ұйымдастырылды.
Уаќытша үкімет бұл көтерілісті басты нєтижесінде ќос үкіметтің билігі
аяќталып, бүкіл үкіметтің билігі уаќытша үкіметтің яғни буржуазияның
ќолына өтті. Большевиктер партиясы бүкіл бүкіл үкімет советке берілсін
деген ұранды күн тәртібінен алып тек ќарулы көтеріліс арќылы уаќытша
үкіметті ќұлатып, социалистік революция жасауға бағыт алды. Бұл жөнінде
большевиктердің көсемі Ленин 1917 жылы сәуір тезистерінде наќты айтты.
1917 жылы 25-ќазан күні ұлы ќазан төңкерісі (жаңа жыл санауы бойынша 7
ќараша) Петроград жєне басќа үлкен ќалалар да большевиктердің
ұйымдастыруымен болған ќарулы көтерілістердің нәтижесінде буржуазияшыл
Уаќытша үкімет ќұлап, үкімет большевиктер бастаған советтерге берілді.
Кеңес өкіметі яғни большевиктер партиясы елді социализм жолымен дамытуға
бағыт алды.
Ќазан революциясынан кейін Ќазаќстанда ќазаќ автономиясын ќұру
мєселесі болды. 1918 жылы сєуір айында Түркістан АССР-і орнады орталығы
Ташкент ќаласы болып, Ќазаќстанның Оңтүстігіндегі Сырдария жєне Жетісу
облыстары Түркістан АССР-інің ќұрамына кірді. Ќазаќстанның ќалған жерінде
ұлттыќ автономиялыќ мемлекет ќұру үшін дайындыќтар жүргізді. 1920 жылы
Орынбор ќалаларында Ќазаќстан советтерінің ќұрылтай съезі болып, съездің
шешімі бойынша Ќазаќ АССР-і ќұрылды.
Жалпы 70 жылдың көлемінде социализм жєне коммунизм туралы ойшылдардың
болжамдары бұрмаланып, социализмнің бұрмалауына єкеп соќты. 1918-1920
жылдары азамат соғысының шет елдік интервенция жылдары жаңа ќоғамдыќ
жағдайларды туындатып єскери коммунизм саясатын жасауға алып келді. Соғыс
коммунизм саясаты салыќ пен салғырттардың алмасуы. Салыќ белгілі бір
процентін ғана берді. Салғырт бүкіл өнімін өкіметке берді.
Азамат соғысы жылдарында бүкіл азыќ-түлік салығы салғыртпен
алмастырылды. Мемлекеттік билік тарапынан заңдастырып, халыќтардың бүкіл
өндірген өнімен мемлекетке тегін беруге мєжбүр етті.
Ќазаќстанда Кеңес үкіметінің орнауы жєне жеңуі жолындағы күрес
Ресейдегі біртұтас революциялыќ процестің ажырамас ќұрамдас бір бөлігі
табылды. Бүкіл елдегі сияќты, мұнда да революциялы жєне ұла-азаттыќ
ќозғалыс өрістей берді.
Күресте жұмысшылар жетекші роль атќарды, олар соғыстың тоќтатылуымен,
сегіз сағаттыќ жұмыс күнін талап етті, ал кейбір кєсіпорындар мұндай тєртіп
рұќсатсыз-аќ енгізілді. Фабрика, зауыттарда, шахтарларда интернационалдыќ
ќұрамда фабрика зауыттардың комитеттері мен кєсіподаќтар ќұрыла бастады.
Ќазаќстандағы 1917 жылдың көктемі мен жаздың басындағы революциялыќ
жєне ұлт-азаттыќ ќозғалыс єлі де бейбіт сипатта еді. Уаќытша үкіметтің 18
маусымда майданда шабуылға шығу жөніндегі контрреволюциялыќ саясаты
дағдарысќа ұшырады. 10 күн ішінде орыс єскер өлгені жєне жаралғаны бар 60
мыңдай адамнан айырылды. Мұның өзі жұмысшылар мен солдаттардың ашу ызасын
туғызды. 3-шілдеде Петроградта жұмысшылардың ќуатты шеруі басталды, олар
өкіметтің кеңестерге өтуін талап етті. 4-шілде де оған ќатысушылардың саны
500-мыңдай адам болды.
Уаќытша өкімет халыќтың бас көтеруін басып тастау үшін майданнан өзіне
берілген єскер бөлімшелерін алдырды, сөйтіп революцияшыл жұмысшылар мен
солдаттарды аямай жазалады.
3-ќазанда жұмысшылармен солдаттардың Перовск кеңесі Уаќытша үкіметтің
учаскелік комисарын орнынн түсірді. 4 ќазанда Семей шаруалары
депутаттарының облыстыќ II-съезі ќызу жарыссөзден кейін ќарар ќабылдады
онда:Кеңестер билік орнатып, билікті өз ќолдарына алулары керек -
делінген.
Барлыќ єскери бөлімшелерге Кеңестің рұќсатынсыз ешќандай жауынгерлік
бұйрыќтар орындалмауын ұсынды. 17 ќазанда Орынбор гарнизонының әскери
бөлімшелері өкілдерінің жиналысы мемлекеттің барлыќ өкіметтік билік
кеңестерге берілуін талап етті.
1917 жылы жұмысшылардың 24-ќазанда Петерборда басталған ќарулы
көтерілісі жеңіспен аяќталды. Астананың барлыќ маңызды обьектілері:
вокзалдарды, телефон-телеграфты, электростанцияларын, үкімет мекемелерін,
мемлекеттік банкты басып алды. Уаќытша үкімет ќұлап, оның минстрлері
ќамауға алынды.
25 ќазанда кешкісін Смольныйда кеңестердің бүкіл ресейлік ІІ-съезі
ашылды, ол В.И.Ленин жазған "Жұмысшыларға, солдаттар мен шаруаларға"
үндеуін ќабылдады. Онда барлыќ өкімет билігінің орталыќтан жергілікті
жерге дейін жұмысшылар, солдаттар мен шаруалар депутаттарының
кеңестерінекөшкені жария етілді. Съезд "Бітім туралы декретті жєне Жер
туралы декретті бекітті, жұмысшылар мен шаруалырдың тұңғыш үкіметі-Халыќ
комисиарлары Кеңесін ќұрып оның төрағалығына В.И.Ленин сайланды.
Петроградтағы оќиғалар туралы, Ленин басќарған Кеңес үкіметінің
ќұрылғаны туралы жєне Ресей халыќтарының ғасырлар бойы арманын білдірген
оның алғашќы декреттері туралы хабар Ќазаќстанның ќалалары мен селоларына
лезде тарады, олар өлкеде бұрын-соңды болып көрмеген жаңа күш-ќуат пен
революциялыќ жігер туғызды. ¤лкенің еңбекшілері көтеріліске шыќќан
жұмысшылар мен шаруалардың органы болған Кеңес өкіметін орнату жолындағы
күреске көтерілді.
1917 жылы 20 ќарашада Кеңес өкіметінің "Ресей мен Шығыстың еңбекші
мұсылмандарына" үндеуді жариялады, оның айрыќша мєні болды. Онда былай деп
атап көрсетілген: "Бұдан былай сізде нанымдарыңызбен єдет-ғұрыптарыңыз,
сіздердің ұлттыќ жєне мәдени мекемелеріңіз ерікті жєне дербес ќұќыќты" -
деп жарияланды.
¤здеріңіздің ұлттыќ тыныс-тіршіліктеріңіздің ерікті жєне кедергісіз
реттеңіздер. Ресейдің басќа халыќтарындай, сіздердің де ќұќыќтарыңызды
революция жєне органдары, жұмысшы, солдат жєне шаруалар депутатарының
кеңестері ќорғайтынын біліп ќойыңыздар". Үндеудің шет отар аймаќтарының
езілген халыќтарына дем бергені, Кеңес өкіметінің Ќазаќстанда жеңіске
тездеткені сөзсіз.
Кеңес өкіметінің орнауы Ќазаќстанның бар облысында біркелкі болмады,
ол таптың күштердің ара ќатынастарына, Орал мен Сібірге, темір жолға жаќын
ќашыќтығына, жергілікті жұмысшылардың топтасќандығына жєне олардың село,
ауыл, ќышлаќ т.б. жартылай пролетариатымен байланысты болды.
Саяси партия дегеніміз таптың немесе оның белгілі бір бөлігінің маќсат
мүдделерін білдіреді жєне олардың барынша белсенді өкілдерін
біріктіреді.партия саяси ұйым ретінде өзінің єлеуметтік негізін ќұрайтын
белгілі бір таптың маќсат мүддесін жүзеге асыру үшін күреседі.
1917 жылғы ќарашамен 1918 жылдың ќаңтар айларында өткен сайлауларда
ќазаќ еңбекшілерінің басым көпшілігі "Алаш" партиясының бағдарламалыќ
талаптарын ќолдайтынын көрсетті. "Алаш" партиясы өкімет билігі жолындағы
күресте большевиктерге елеулі оппзиция болды.
1917 жылы ќарашаның он төртінде Орынборда "Алаш" партиясының Торғай
облыстыќ комитеті ќұрылып, оған Є.Бөкейханов басшы, А. Байтұрсынов
орынбасар жєне он төрт адам мүше болып сайланды.
1917 жылы "Ќазаќ" газетінің 251-нөмерінде "Алаш" партиясының
бағдарламасының жобасы жарияланды "Алаш" партиясы 1917 жылдың желтоќсанның
5-13 арлығында өткен ІІ-съезінде заңды болып ќұрылды.
"Алаш" партиясы 1917-1920 жылдар арасында төрт кезеңнен өтті 1917 жылдың
күзімен көктеміне дейінгі кезең. Бұл кез "Уаќытша үкіметті ќолдау
жергілікті, жергілікті үкіметті ќолына алу
1. 1918 жылдың басынан жазына дейінгі кезең Совет үкіметін формальды
түрде мойындап, күрес тактикасын өзгертіп, Совет үкіметінің жергілікті
органдарына өздерінің кейбір өкілдерін енгізіп, олардың іргесін
єлсірету саясатын жүргізді.
2. Азамат соғысы басталғаннан 1919 жылдың көктеміне дейінгі кезең. Совет
үкіметіне ќарсы күресіп, Дутов пен одаќ ќұрып, Колчакќа арќа сүйеді.
3. 1919 жылдың көктемінен 1920 жылдың соңына дейінгі кезең.
Ќызыл Армияның аќ гвардияшылар мен шетел интервенциясына ќарсы
күресте шешуші табыстарға жетуі. Алашордашылардың соңына еріп, Совет
үкіметіне ќарсы күрескен ќазаќ шаруаларының көптеп Совет үкіметі жағына
шығуы, "Алаш" ќозғалысының єлеуметтік базасын єлсіретіп, оны тұйыќќа
тіреді.
"Алаш" партиясының бағдарламасына келетін болсаќ, оны өркениетті
елдердің конституциясымен салыстырып ќарайтын болсаќ: АЌШ-тың
конституциясымен салыстыра ќарайтын болсаќ: АЌШ-та президент єрі үкімет
басшысы, єрі мемлекет басшысы. Бүкіл заң билігі конгрестің ќолында. АЌШ
конституциясының ең басты жетістігі үш саяси праволыќ принцип негізінде
жүзеге асады олар: федарализм, сот, конституциялыќ баќылау.
"Алаш " партиясының бағдарламасында осы үшеуі де көрініс тапќан.
Ќазаќ автономиясы өзге ұлыстармен тең дєрежеде РСФСР ќұрамына кіретін
облыстардан тұрады. Ќазіргі земствоның барлығы осы күйінде саќталады. Бұл
АЌШ-ғы штат егемендігімен Германияның жер туралы принцпімен үндеседі.
РСФСР мен тең праволы жек бастың азаткерлігі, сөз баспассөз, одаќ
бостандығы ќамтамасыз етілсін. Бұл АЌШ конституциясының преамбуласы мен
сєйкес келеді "Дін мемлекеттен ажыратылады, адамдардың барлығы тең
праволы."
Ќазаќтардың өз алдына муфтиі болады, некеге тұру, туылу, опат болу,
ажырасу туралы нєрселер ќазаќ молдаларына ќалдырады. Сот билігі АЌШ 3
бойындағы федералдыќ соттың принцптерімен толыќ сєйкес келмеседе тиімді
жаќтары ескерілген. Аралас ұлттар тұратын жердегі сот билігі,
сот ісін ќазаќ тілінде жүргізіледі байырғы халыќтың єдет-ғұрып
заңдылыќтарының нормалары ескерілуі жөнінідегі ұсыныстар Алаш
бағдарламасының ұлттыќ мемлекеттік ќұрылымындағы ерекшеліктерді ескеруден
туған. Халыќты ќорғау үшін қазіргіден басќаша негізде ұйымдастырылған єскер
болуға тиіс. Бұл декабристердің "Русская правда" конституциясымен
астасады. Салыќ байлыќ мөлшеріне ќарай төленсін делінген. АЌШ
конституциясының 1913 жылғы ХҮІ-толыќтырулармен ұштасады.
Советтік ќоғамтану ғылымы НЭП - жаңа экономикалыќ саясат кезеңін
ұзаќ жылдар бойы социализм идеалдарынан уаќытша шегіну кезеңі ретінде
түсіндіріп келді. Жаңа экономикалыќ саясат тұтас алғанда "Социалистік
таңдау" идеясы бағытын саќтай отырса да, ол біраќ реформизімнің өзгеше
бір моделі, ќоғам дамуының єкімшілік-єміршілдік жүйесі жауып тастаған
баяндыраќ жолы болатын.
Ќатты дағдарыс екпіні Республиканың ауыл шаруашылығынан айќын
байќалады. Мысалы, егістік көлемі 1914 ж. 3,6 млн. деседен (ор.-деястина)
1922 ж. 1,6 млн. десеге дейін ќысќарады. Егіннің шығымдылығы сол 1914 ж.
єр деседен түсетін 38,7 пұттан 1921 ж. 18,7 пұтќа дейін азайды. Осы
кезеңде астыќтың жалпы өнімі 3 еседен аса кеміп кетті.
Малшаруашылығының саласы да ауыр халге ұшырады. 1914 жылдан 1922
жылдың аяғына дейін ірі ќара мал саны 2,1 млн.-ға , жылќы 2 млн.-ға, уаќ
мал (ќой, ешкі) 6,5 млн.-дай, түйе – 0,3 млн.-ға азайды. Жалпы алғанда
осы жылдарда барша мал түрі 10,8 млн басќа кемиді.
Ауыл шаруашылығында болған апаттың аяғы сұмдыќ аштыќќа апарып соғады.
Єр жерден түскен аќпарға ќарағанда, 1921-1922 жж. Орынбор губерниясында 445
м. адам, Ќостанай губерниясында – 225м, Оралда – 400 мың, Аќтөбеде - 360
мың, Бөкей губерниясында – 100 мың адам аштыќ азабын тартты.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақстанның қазіргі заман тарихы курсының мақсаты мен міндеттерін
атаңыз?
2. Қазақстанда кеңес өкіметі қандай сипатта орнады?
3. Азамат соғысы жылдарында (1917-1920жж.) Қазақстанда болған шайқастарды
атаңыз?
4. Алашорда мен Қоқан автономиялық үкіметтері қандай сипатта орнады және
олардың тағдыры жөнінде айтыңыз?
5. Қазақстанда Әскери коммунизм саясаты қашан және қандай сипатта
енгізілді және оның ерекшеліктерін атап көрсетіңіз?
Лекция бойынша ОБСӨЖ тапсырмалары:
1. Қазан төңкерісі және оның Қазақстанға әсері
2. Азамат соғысы жылдарында Жетісу, Орал майданындағы әскери іс-қимылдар
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Абдакимов А. Қазақстан тарихы (Ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейін).
Алматы: Қазақстан, 2003. – 492 б.
2. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы. Алматы: Санат, 2001. –
312 б.
3. Кан Г.В. История Казахстана. Алматы: Аркаим, 2002. – 222 с.
4. Қазақстан тарихы (5 том). Алматы: Атамұра, 1998. – 523 б.
Тест тапсырмалары:
1. Алашорданың уақытша орталығы болған қаланы атаңыз?
a) Верный
б) Торғай
в) Семей
г) Қостанай
д) Тараз
2. Өлкеде Кеңес өкiметi қарулы күреспен қай аудандарда орнады?
a) Семей, Орынбор, Верный
б) Ақмола, Павлодар
в) Өскемен, Зайсан
г) Жезқазған, Перовск
д) Маңғыстау, Атырау
3. 1918 ж. 20 сәуiр - 1 мамыр аралығында Ташкенттегi Түркiстан өлкесi
кеңесiнiң Ү съезiнде республика құрамына қандай облыстарды енгiздi?
a) Астрахань, Бөкей ордасы
б) Ақмола, Торғай
в) Семей, Өскемен
г) Сырдария, Жетiсу
д) Орынбор облысы
4. "Алаш" партиясының бағдарламасын Семей уезi еңбекшiлерiнiң қанша пайызы
қолдады?
a) 85,6 %
б) 57,5 %
в) 75 %
г) 38,4 %
д) 92,8 %
5. 1918 ж. Семейде ауылшаруашылық коммуналарын ұйымдастыру жұмыстарын
кiмдер жүргiздi?
a) Ауылшаруашылық комитеттерi
б) Қызыл отаулар
в) Қазақ-қырғыз шаруалары
г) Халық комиссарлары
д) Орыс жұмысшылары
Тақырып 2: Қазақстан азамат соғысы жылдарында (1918-1920 жж.)
Жоспары:
2.1. Қазақ АКСР-ы және Түркістан республикасы.
2.2. Қазақстанда Жаңа экономикалық саясатқа көшу.
2.3. 1921-1922 жж. жер-су реформасы. Жер мәселесінің шиеленісуі.
2.4. КСРО-ның құрылуы. Қазақ АКСР-ның КСР Одағына кіруі.
2.5. Ф.И.Голощекиннің (1925-1933 жж.) Кіші қазан идеясы, оның мәні.
2.6. Қазақстанда жаппай ұжымдастыру науқаны: әдістері, түрлері, қарқыны.
Лекцияның мақсаты: Лениннің ұсынған жобасы – Қазақстандағы жаңа
экономикалық саясатқа көшудің нәтижелерін қарастыру. 1921-1922 жж. жер-су
реформасының саяси мәнін ашуда тарихи талдау жасау. Ф.И.Гоощекиннің қатаң
Кіші қазан саясатының саяси мазмұны мен мәнін көрсету. Қазақстанда жаппай
ұжымдастыру науқанының ауыр салдары мен жасалған бұрмалаушылықтар
қарастыру.
Лекцияның мазмұны: Мемлекеттік күштеу саясаты ауыл мен село
наразылығын күшейте түсті. Кейбір кезде өкімет ќолданған єкімшілік єлек-
шєлегінен шаруалар айылын да жимады, тіпті ќарулы ќарсылыќ көрсетті.
1920ж. Семей облысында бүліншілік бұрќ етті, оған өкіметтің азыќ-түліктік
өктемділігіне төзбеген орташалар мен дєулетті топтардың едєуір бөлегі
ќатысты. Сол жылы мұндай толќу Батыс Ќазаќстанда да тарады, онда Ќызыл
Армияның бұрынғы дивизия командирі А.Сапожниковтың басшылыќ етуімен кең
көлемді шаруалар ќозғалысы ќанат жайды. 1921 ж. аќпан–наурызында өлкенің
Аќмола, Петропавл, Көкшетау т.б. ояздарда шиеленіс ќордалана бастады.
РК ПХ съезі (1921 ж. наурыз) шаруашылыќ мүддесін іске ќосудың
пєрменді жүйесін жасау жолында шешуші шара ќолданды. Тап осы съезде азыќ-
түлік салымынан азыќ-түлік салығына көшу туралы шешім ќабылданды. Біраќ
бұл шара жаңа экономикалыќ саясат шеңберінде жүзеге асырылып жатќан
реформалар кешенін түгел ќамти алмады. Салыќ саясатында шаруашылыќ
саласындағы белсенділікке жаңа серпін берген аса мєнді өзгерістермен
бірге, ќаржы да, кредит те, аќша шаруасында, арендада, еңбек заңында, жер
ісін реттеуде жєне єлеуметтік-экономикалыќ ќатынастың басќа да бірќатар
фрагменттерінде пєрменді ќам харекеттер жасалды.
Жаңа экономикалыќ саясат шеңберінде жасалып, жеделдете жүзеге
асырылған аса маңызды шаралар көп ұзамай ауыл шаруашылығының жай-күйін
жаќсартуға игі єсерін тигізді. 1925 ж. егіннің көлемі 3 млн. гектарға
жаќындады. Орал, Аќмола, Семей губернияларының бірќатар дєстүрлі астыќты
аудандарында егін түсімі 1913 ж. деңгейіне жетті. Мал шаруашылығы саласы да
дағдарыс бұғауынан босанды. 1925 ж. мал саны 1922ж. салыстырғанда, екі есе
өсті.
Сауда-саттыќ өркені де кең жайылады. 1926ж. Ќазаќстан территориясында
128 жєрмеңке жұмыс істеді. Жєрмеңке саудасының жалпы айналымы 20 млн.
сомға жетеді. Ойыл, Ќуандыќ, Ќарќара, Ќоянды, Темір, Көкшетау, Атбасардағы
сияќты жыл сайын өткізілетін жєрмеңкелер даңќы шартарапќа кең жайылып
кеткен еді.
Республика халыќ шаруашылығында аныќ көріне бастаған өсу нышаны
дағдарыстан шығудың белгісі ғана емес, тоќырау мен ќұлау тенденциясының
уаќыт өткен сайын жағымды-жарќын ќам-харекетке орын бере бастағанының
күєсі еді. Мұндағы ең басты нєрсе шаруашылыќ орындары нарыќ экономикасының
өлшем-мөлшеріне шыға бастағандығы болатын.
¤зінің стратегиялыќ маќсат-мұратында жаңа экономикалыќ саясат баяғы
таптыќ мүдденің ќиялы идеясын алға тарта берді, сол себепті де социалистік
тенденция бейтарап ќалдырыла алмады.
ұзаќ єлеуметтік-мєдени эволюция барысында ќалыптасќан дєстүрлі
шаруашылыќ –экономикалыќ кешені сырттан өндірілетін реттеуші баќылауға
кєдімгідей ќарсылыќ жасап баќты. Алайда ќызметтің єбден күйттелген
механизіміне жєне дєстүрлі ќұрылымының ұдайы өндірісіне, оның єлеуметтік-
мєдени жєне институционалды приоритеттеріне, аќырында социумды
ұйымдастырудың экологиялыќ жүйесінің ќалыптасќан тєртібіне көзсіз
килігу уаќыт өткен сайын күшейе түсті, бұл єрине бүлдіргіш процесті
туғызбай тұра алмады. Этнос өмірін ќамтамасыз ету жүйесіне жасалған көп
соќќының біріншісі 20-шы жылдары берілді.
Шаруашылыќ-мєдени ќам-харекеттің үстем түрі есебінде, Ќазаќстанның
аридтік жағдайында тіршілік ететін мал шаруашылығының маќсаты "Күн көріс
экономикасы" болып табылады, оған тек өндіріс ќұралдарын яғни мал мен
жайылымды жєне ќажетті азыќ-түлікті ұдайы өндіруді ќамтамасыз еткен
жағдайда ғана ќол жетеді.
Єлбетте, ќауым өндіріс пен оның өнімін бөлу саласындағы
ќайшылыќтардың күллі жиынтығын саќтап ќалады. Єлеуметтік жіктелу
нєтижесінде ќауым мүшелерінің бір бөлігі кедейленіп, ќауымнан шығарылады,
өйткені өндіріс ќұралынан (мал) айырылады.
Сонымен бірге ќауымда байлыќты яғни малды жинап ќорлану харекеті де
жүріп жатады. Мал санын жоғары деңгейде жеткілікті жинаған шаруашылыќтар
енді ќауымдыќ кооперацияға мұќтаж болмайды. Сөйтіп ќауымдыќ кооперациясыз-
аќ өмір сүре алатын, өзгелерден ірірек байлар шаруашылығы ќалыптасады,
өйткені олар өзінің ұдайы өндірісті ұйымдастырудың өзгеше принциптері
есебінен ќамтамасыз ете алады. Соңғының шеңберінде олар ќажетті өнімді
ғана емес, ќосымша өнімді де өндіріп отырған. Оны ќауымнан шығып ќалып,
осынау аса ірі бай шаруашылығына жалданған жалшылар жасайды.
Сонымен "ауыл", "ќауым", ірі бай шаруашылығы сияќты шенеуніктер
саналы түрде ќатар ќойып, оп-оңай айта беретін түсініктер шын мєнінде
бір-бірімен мүлде теңбе-тең болмаған. Егер ауыл жұрт тұратын мекеннің бір
түрі ғана болса, ќауымдыќ жєне ќауымнан тыс (ірі бай шаруашылығы)
ќұрылымдар бір-біріне мүлде ұќсамайтын өндірісті ұйымдастырудың белгілі
бір єлеуметтік түрімен сєйкес келер еді.
Бұл екі ќұрылым да єлеуметтен бөлек ќалмаған, олар ұдайы өндірісті
ќоғамнан тєуелсіз автономды негізде жүзеге асырылған. Ендеше олар, ќорытып
айтсаќ басќа бір макротипті (үлкен типті) ќұрылымның кеңірек деңгейіндегі
ұдайы өндірістік, институциялыќ жєне патриархалды-тектік (рулыќ)
байланыстары бар, күрделірек кешенін ұйымдастырған.
Көп жағдайда осыған ұќсас жєйттер орыс-украин селоларында да болады.
Бұлардың ќарапайым шаруа ќожалыќтарына (кедейіне де, орташасына да), тұќым,
егіншіліктің ќұрал-жабдыќтары жұмыс көлігі жетіспеді: келісім шарты ќиын
болғанына ќарамастан, олар дєулеттілер мен кулактарға барып жалынды. Ал,
біраќ оларды да єлгі бай, манап сияќтандырып экономикалыќ экожүйеден "жұлып
тастағаннан" кейін, сұрайтын да жан ќалмады. Селолыќ кеңеске айтќаннан
пайда жоќ, өйткені өздері таќыр кедей боғандыќтанда ештеңемен көмектесе
алмады. Сол себепті шаруалар тағдыры неғайбыл халде еді.
20 жж. аяќ кезіндегі мемлекеттің реттеу актілері өздерінің маќсаты
жағынан жүзеге аспайтын, мєн-мағынасы жағынан бүлдіруші актілер болатын.
Мєселен, шабындыќ жєне егістік жерді ќайта бөлу арќылы байлардың
ауылдағы жер билеудегі үстемдігін жою, сонымен бірге бай шаруашылыќтары
ќорының молайып, өркендеуін шектеу шаралары көзделген еді.
Шынында да 1926-1927 жж. жүзеге асырылған шабындыќ жєне егістік
жерді ќайта бөлудің түпкілікті ќорытындысы тым салмаќты еді. 1.360 мың
дес. шабындыќ жєне 1.250 мың дес. егіндік жер ќайта бөлінді. Сонда
шабындыќтың 61,6 процентін, кедейлер, 8,8 процентін ауќаттылар, ал 1926 ж.
егіндікті ќайта бөлу кезінде (бес округ бойынша) оның 59,3 процентін
кедейлер, 31,7 процентін орташалар мен 9 процентін ауќатты шаруашылыќтар
алды.
Шабындыќ жерді ќайта бөлу ісінің де кедергілері аз болмады. Реформа
шартына сєйкес, шабындыќтарды ќайта бөлу жан басына ќарай өткізілетін
болды, ал бұрынғы дєстүр бойынша, ќауым єділеттің өзге жолына
тоќтайтын, бұл мал санына ќарай бөлінеді деген ұғым еді. Міне осының
өзінен-аќ белгілі бір кедейдің жер бөлісте бір жарып ќалған жан басы
көп, бала-шағалы отбасы байлардың айдап салуымен "ата-бабаның аруағын"
аттып, жөн-жобаны бұзғаны үшін көпшілік алдында "моральдыќ ќысымға"
алынатыны даусыз еді.
20–шы жылдары жаңа экономикалыќ саясат ұзаќ уаќытќа бағытталған
саяси стратегия есебінде ќабылданды. Елді индустрияландыру, шаруаларды
кооперацияландыру, халыќтың материалдыќ єл-ауќаты мен мєдени дєрежесін
көтеру сияќты үлкен проблемалар осы саясат шеңберінде шешіледі деп
саналды.
Шаруалар кооперациясы мемлекеттік ќысым күшімен емес, экономикалыќ
тиімділік шарттарын сөзсіз орындау арќылы жүзеге асатын эволюциялыќ
процесс ретінде ќаралады. Кооперация, басќа да шаруашылыќ ұйымдардың
баламалы єдістерімен бєсекелі күрес барысында айрыќша көзге түскен
экономикалыќ артыќшылыќтарға шешуші ынталандыру рөлін тапсыратын.
Жаңа экономикалыќ саясатќа бағыт алу тікелей "тєркілеуге" жол
бермейтін, өйткені ол іс жүзінде дербес ќожайындарды экспроприяциялау
–еркінен тыс мал-мүлкінен айыру болып табылады. Н.Бухарин, Н.Рыков,
М.Томский бастаған Жаңа экономикалыќ саясаттың жаќтаушылары, бұл мєселе
жөнінде экономикалыќ жєне ќұќыќтыќ реттеу механизімі бєрінен де пєрменді
болуы мүмкін деп есептеді. Жаңа экономикалыќ саясаттың алғашќы жылдарының
тєжірибесі оның мүмкін екенін дєйектеп берді.
Кооперация индустрияландыру ісімен өзара байланыста ќаралды. Ќоғамға
реформа жасаудың жаңа экономикалыќ саясаттың моделіндегі принципті бір
жєйт, индустрияландыру да, кооперация да өзіндік мєні бар маќсат деп
ќаралып ќана ќоймай, халыќтың материалдыќ єл-ауќаты мен мєдени дєрежесін
арттыруға жеткізетін фактор ретінде ќаралады, мұның өзі социалистік
басты критериі деп түсінілді.
Алайда 20-шы жылдардың аяќ кезінде жаңа экономикалыќ ойлау шеңберінде
ќалыптасќан шынайы бағыт түбірінен өзгереді. Басты приоритет - ең зєру
көкейкесті маќсат индустрияландыруды ќызу ќарќынмен жүргізу деп жар
салынды. Индустрияландыру ќам ќарекетін ќамтамасыз ететін ќорды жинауды
шаруалар ќауымын тікелей жєне жанамалап экспроприяциялау есебінен жүргізу
көзделген болатын. Біраќ бұл мемлекет өндіріс ќұралын тотальді түрде
озбырлыќпен ауыздыќтап алған кезде ғана жүзеге асар еді, мұны
шаруалардың аса ќуатты ќарсылығын тудырған астыќ дайындаудың күшпен
жүргізілген єдісі айќын көрсетті. Ал, бұл маќсат мемлекеттендірілген
колхоз жүйесін жасау арќылы яғни ұжымдастыруды жаппай өткізу арќылы
іске асырылды, мұның өзі өнім өндірушілерді өндіріс ќұралынан да,
өндірістің өзі мен өнімді бөлуден де толыќ шеттету деген сөз еді.
Шын мєнінде өнеркєсіп өндірісін "жұмсаќ" (ќоғамның жанын барынша
ќинамай) модернизациялау идеясы индустрияландыруды мейлінше ќарќындата
өткізу бағытымен ауыстырылды. Экономикалыќ спонтанды процесс ретінде
жүргізілетін кооперациялау ісі мемлекет бағыттап отыратын күшпен
ұжымдастыру шарасына орнын берді. Ал, бұл шара-шаруа ќауымының игілігін
ойлаудан тумады, тек индустрияландыру процесін ќамтамасыз ету маќсатын
ғана көздеді.
Сөйтіп 20-30 жж. жаңа экономикалыќ саясатты дамыту линиясы тұйыќталып
тасталды. ұзаќ ондаған жылдар бойына экономика мен ќоғамдыќ-саяси
өмірде тек "күштеу" шарасының рухы үстемдік етті.
Ауыл шаруашылығына бұл ќасіретті зардабын тигізді. Селодағы саясаттың
ең басты шарты єміршіл-єкімдік террорға сүйенген экономикалыќ емес
жарлыќтар, шаруалар ќауымын кооперациялау идеясын жаманатты ќылып
ќоймай, оның пайдалы потенциалын да ќұртып жібереді. "ұлы бетбұрыс"
селолыќ ќұрылымдарды ќатыгез ќаталдыќпен аяусыз ќиратып, ќоғамның
болашаќта туатын проблемаларын біртіндеп єзірлей бастады.
Ірі байлардың, "жартылай феодалдардың" еңбек ќұрылын (ең єуелі малын)
тєркілеп алу, сол сияќты олардың өздерін үй-ішімен тұрған аймағынан
көшіріп жіберу бұдан єлдеќайда ќатал, ќытымыр маќсатты орындауға
бағытталады.
Аса ірі байлардың малын тєркіге салу мєселесі 1923 ж. наурызында
облыстыќ ІІІ партия конференциясында ќойылды. Алайда ол кезде экономикалыќ
жєне саяси дағдарыстан шығуға бағытталып жүргізіліп жатќан жаңа
экономикалыќ саясат стратегиясы єсіре-коммунистерді тежеп ұстай тұрды.
Болуы мүмкін экономикалыќ аласапыран мен идеологиялыќ ноќтаның бірін
таңдап алуға тура келді. 20 жж. басындағы дағдарыстан есеңгіреп
ќалған жүйе біріншісін таңдап алды. Біраќ 1927 ж. ќарашасында
Ќазаќстанның ІҮ партия конференциясы байларды ауыздыќтау идеясына
ќайта оралды, "олардан мал мен ќұрал-жабдыќтың бір бөілгін тартып алуды
мүмкін" деп есептеді, жергілікті партиялыќ "теорияшылардың" пікірінше,
бұл - "ауылды орташаландыруға жєне оның өндіргіш күштерін дамытуға апарып
жеткізуге, сөйтіп пролетариаттың ауыл еңбекшілерімен одаќ ќұруы линиясын
бұрынғыдан бетер бекітуге тиіс" болды.
1927 ж. желтоќсанында Республика өкіметінің жоғарғы буындарында ірі-
ірі байлар шаруашылығын тєркіге салу жөніндегі заң жобасын єзірлеу үшін
комиссия ќұрылды. 1928 ж. наурызында Ќазаќстан өлкелік Комитетінің Бюросы
заң жобасын бірнеше рет ќарап, наќтылай түсті жєне онымен БК(б)П ОК мен
БОАК-ты таныстырды. Сол жылғы тамызда ¤лкелік Комитет науќанға тікелей
басшылыќ ететін комиссия ќұрды. Комиссияның төрағасы болып Е.Ерназаров
тағайындалды, оның ќұрамында О.Исаев, Н.Нұрмаќов, Ғ.Тоғжанов, О.Жандосов
т.б. кірді. 1928 ж. 27 тамызда Орталыќ Атќару Комитеті мен Республика
Халыќ Комиссарлары Кеңесінің мєжілісінде тєркілеу жөніндегі Заң жобасы
ќабылданып, жарлыќ ќаулы түрінде ќұжатќа айналды. Республика округтерінде
тєркілеуді өткізу жөніндегі өкілдер тағайындалды. Ауыл-ауылға тікелей
мыңнан аса өкіл жіберілді, демеу комиссияларында 4700 адам жұмыс істеді.
Ќазаќстан ұжымдастыруды негізінен 1933 ж. көктемінде (көшпелі жєне
жартылай көшпелі аудандардан басќасы) аяќтауға тиісті аймаќтыќ топќа
жатќызылады. Республикалыќ партия, совет орындарында осынау тым ќысќа
мерзімнің өзі ќайткен күнде де "секіріп өтілуі тиіс" кедергі ретінде
ќабылданды.
Мұның аяғы дереу ќоғам азасының процент ќуалаушылыќ дертіне
шалдығып, жазылмайтын бір бєлеге апарып ұрындырды. Аудандар мен
округтер жеңіске жеткені жайлы бір-бірімен жарысќа түссін келіп,
газеттер "колхоз майданынан" күн сайын түсіп, өзгеріп жататын хабарларды
басып үлгіре алмайтын болды.
ұжымдастырудың төтенше сипаты осынау шара бай-кулакты ќұртудың
мемлекеттік бағытын жүзеге асыру кең жайылған жерде жойќын күшпен
көрінді. Жергілікті орындарға жеткізілген нұсќауларда жойылуға тиісті бай-
кулактар шаңыраќтары күллі шаруашылыќтың жалпы санының 3-5 процентінен
аспауы керек деген жєйт айрыќша ескертілді. Біраќ ќанша айтќанмен, єміршіл-
єкімдік жүйе емес пе, жоғарыдан түсірілген жарлыќ ешбір ойланып-толғанусыз-
аќ, ќолма-ќол екпінді ќарќынмен жүзеге асырыла бастады. Сол себепті де
тєркіге салынғандар саны кез келген жерде ең жоғарғы көрсеткішке
"жеткізеді".
Ќазаќстандағы бай-кулакты тєркілеу мөлшерін тап басып, дєл айту
ќиын, біраќ єйтеуір тек 1930-1931 жж. республикадан тыс жерге бай-кулак
деп "жер аударылып" жіберілген шаруалар саны 6.765 адамға жетті. Ондаған
мың шаруа жайы тұрған округтен республика ішіндегі басќа жерге жөнелтілді.
Сонымен бірге Ќазаќстан территориясы елдің басќа аудандарынан жіберілген
ондаған мың шаруа үшін "ауып келетін" жері болып белгіленді.
Республикаға 46.091 отбасы яғни 180.015 адам ауып келіп ќоныстанды.
1929 жылдан 1933 ж. дейінгі бес жыл ішінде Ќаз. АКСР Біріккен Бас
саяси Басќармасы ¤кілетті өкілдігінің үштігімен толыќ емес
мєліметтерге ќарағанда, 9805 іс ќаралды да, 22933 адам жөнінде шешім
ќабылданды, олардың ішінен 3386 адам жазаның ең жоғарғы түрі – атуға,
тұтќын лагерінде 3 жылдан 10 жылға дейін ќамалуға 13.151 адам кесілді.
Ќаулыға сєйкес Республика бойынша көшпелі аудандарда 400-ден аса
малы бар (бір ќараға шаќќанда) 700 шаруашылыќты, жартылай көшпелі
аудандарда –300 жєне отырыќшы аудандарда 150 шаруашылыќты тєркіге салу
белгіленді. Науќанды 1928 жылдың 1 ќарашасында аяќтау жоспарланды
(кейінрек оны 10 күнге ұзартты).
Науќанның ќортындысы туралы ќұжаттарға сүйенсек, іс жүзінде 696
шаруашылыќ тєркіге салынды, олардың 619 тұрған округінен тыс жерге
айдалды. Олардан ірі ќараға шаќќанда 145 мыңдай мал тартып алынды.
Алайда жарияланған статистикалыќ материалдарды талдағанда тєркіленіп
алынып "тең" бөліске түскен мал саны, шаруашылыќты бір ќалыпты жүргізу
тұрғысынан ќарағанда, жарлы-жаќыбайдың шаруашылығын көтермелеуге
жетпеді. Мєселен, Ќарќаралы округінде тєркіленген малды 198 малсыз
шаруашылыќ, ќарауында 1-ден 5-ке дейін малы бар 1374 жєне ќолдарында 6-7
ден малы бар 27 шаруашылыќ алды. Тіпті шамамен есептегеннің өзінде,
осынау шаруашылыќтардың халќына ең аз мөлшермен алғанда, небєрі 12.139
мал керек болар еді. Ал, оларға тек небєрі 2065 мал ғана беріледі, яғни
5 мың мал жетпей ќалған. Ќызылорда округінде осындай жетпеген мал саны 9
мың бас болды. Басќа округтерде де жағдай тап осындай еді.
Тєркілеу тек ќана оң іс деп танылды, өйткені ќаулыда мєлімдегендей-
аќ, ол ауылды "ќансорғыш ќанаушылардан" азат ету маќсатын көздеді.
Міне осындай "ауыл байларын" ауыздыќтап, мал-мүлкінен айырту
салдарынан көптеген ќауымдастыќтар өндіріс ќұралын ұдайы өндіруге жєне
малды жинастырып, керекті өнімді өндіруге міндетті түрде ќажет малдан
айырылып ќалды да, ұзамай мүшелері жалаңаш жалпы жарлылар ќатарын
толыќтырды. Ал, шіріген байлар малын тартып алып, біркезде өздеріне сауынға
берген келесі бір ќауымдарда енді тєркіге тағы түсіп, азып-тозып кетті.
Бєрінің аќыры бірдей болды.
Сөйтіп Ќазаќстандағы жаңа экономикалыќ саясаттың ќайшылығы мол
болып, "ұлы бетбұрыспен" (осылай есептеліп кеткенді) емес, 20-жж. екінші
жартысының аяғында аса ауыр ќайғы ќасіретпен аяќталды. Тап сол уаќытта
жаңа экономикалыќ саясаттың көптеген келелі идеялары тұмшаланып тасталды,
бұл болашаќ трагедияның – этникалыќ-экологиялыќ апаттың алғы шарттарын
туғыза бастады.
Ќазаќстан ұжымдастыруды негізінен 1933ж. көктемінде (көшпелі жєне
жартылай көшпелі аудандардан басќасы) аяќтауға тиісті аймаќтыќ топќа
жатќызылады. Республикалыќ партия, совет орындарында осынау тым ќысќа
мерзімнің өзі ќайткен күнде де "секіріп өтілуі тиіс" кедергі ретінде
ќабылданды.
Ќазаќстандағы бай-кулакты тєркілеу мөлшерін тап басып, дєл айту
ќиын, біраќ єйтеуір тек 1930-1931 жж. республикадан тыс жерге бай-кулак
деп "жер аударылып" жіберілген шаруалар саны 6.765 адамға жетті. Ондаған
мың шаруа жайы тұрған округтен республика ішіндегі басќа жерге жөнелтілді.
Сонымен бірге Ќазаќстан территориясы елдің басќа аудандарынан жіберілген
ондаған мың шаруа үшін "ауып келетін" жері болып белгіленді.
Республикаға 46.091 отбасы яғни 180.015 адам ауып келіп ќоныстанды.
Тєркілеу идеологиясы шаруаларға келгенде кең көлемдегі репрессиялыќ
шараға айналып кетеді. 1932 жылдың 7 тамызында "Мемлекет кєсіпорындарының,
колхоздар мен кооперацияның мүліктерін саќтау жєне ќоғамдыќ (социалистік)
меншікті нығайту туралы" Заң ќабылданды, бұл заң бойынша айыпты деп
танылғандар ату жазасына, ал "жұмсарту жағдайлары" бола ќалған күнде 10
жылға тұтќындалып, мал-мүлкін тєркілеуге кесілді. Осынау конституцияға
ќарсы шара іске ќосылған алғашќы жылдың өзінде-аќ Ќазаќстанда 33.345
адам абаќтыға салынды. Ал тєркіленген кісілер ќылмысты сипаты бар басќа
статьялармен жазаланды. Сонда сотќа салынып ќаралу дегенің атымен
болмады. Бєрін де "үштіктер" шешкен.
1929 жылдан 1933 ж. дейінгі бес жыл ішінде Ќаз. АКСР Біріккен Бас
саяси Басќармасы ¤кілетті өкілдігінің үштігімен толыќ емес
мєліметтерге ќарағанда, 9805 іс ќаралды да, 22933 адам жөнінде шешім
ќабылданды, олардың ішінен 3386 адам жазаның ең жоғарғы түрі – атуға,
тұтќын лагерінде 3 жылдан 10 жылға дейін ќамалуға 13.151 адам кесілді.
Мынаны атап көрсеткен аса маңызды: көшпелі мал шаруашылығы сол
жағдайда өзінің экологиялыќ жағынан тиімді екенін саќтады. Осымен
бірге, ол уаќытта көшпелі шаруашылыќ єлі өзінің экологиялыќ потенциялын
сарыќќан жоќ еді, ол көп жағынан экономикалыќ тиімді жүйе болып келгенін
айрыќша атап көрсетуі керек.
Мал шаруашылығы бұрын-сонды болмаған шығынға ұшырады. 1928 ж.
республикада 6509 мың ірі ќара болса, 1932 ж одан небєрі 965 мың ғана
ќалды. Тіпті 1941 ж. соғыстың ќарсаңына да колхозға дейінгі ірі ќара
саны ќалпына келтірілмеді (3335 мың бас). 18.566 мың ќойдан 1932ж. 1386
мың ќалды (соғыстың ќарсаңңына дейін ќой бас зорға дегенде 8 млн-ға
жаќындады). Жылќы саны 1928 ж. 3.616,1 мың болса, оның 3200 мыңға
ќолдан ќырғынға ұшыратылды, 1941ж. елде небєрі 885 мың ғана жылќы болды.
Ќазаќ өлкесі үшін дєстүрлі сала түйе шаруашылығы өмір сүруін тоќтатты
десе болады: 1935 ж. 63 мың ғана түйе ќалды, ал ол 1928 ж. 1042 мың бас
болатын.
Күш көрсету мен өрескел жолсыздыќ істердің салдары тек ауыл
шаруашылыќ өндірісінің ќұлдырауынан ғана көрініп ќойған жоќ. Бүкіл елдегі
сияќты Ќазаќстанда да бұған ашыќтан-ашыќ наразылыќ туды, мұның өзі
бірсыпыра жағдайда шаруалардың ќарулы ќарсылыќ көрсетуіне ұласты.
Тарихшы-демографтар жүргізген алдын-ала талдаулар көрсеткендей,
ќазаќ этносы аса ауыр шығынға ұшырады. Ашаршылыќтан жєне онымен байланысты
туған эпидемиялардың салдарынан, сондай-аќ өлім-жітімнің көп болуынан
халыќ 1750 мыңдай адамын жоғалтќан.
Республиканың түпкілікті халќының мұндай терең дағдарысты біршама
шапшаң жеңе алуының себебі, бұл оның демографиялыќ эволюциясының
бастапќы сатысында шарпыды. Соғыстан кейінгі жылдары болған күшті
демографиялыќ өсудің арќасында ғана ќазаќ этносы 40 жылдан кейін
бұрынғы санын ќалпына келтірді.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақ АСР-ы қай жылы құрылды?
2. Қазақ АКСР-ы және Түркістан Республикасы қашан құрылды?
3. Қазақстанда жүргізген Ф.И.Голощекиннің (1925-1933 жж.). Кіші қазан
саясатының мәні не?
4. Ауқатты шаруалар қожалығын жоюдың саяси мәні неде?
5. Қазақ шаруаларын күштеп жаппай отырықшылыққа қалай көшірді?
6. Қазақтың дәстүрлі мал шаруашылығы қалай күреді?
Лекция бойынша ОБСӨЖ тапсырмалары:
1. 1921-22 жж. аштық және оның ауыр салдары
2. Қазақстанда сауатсыздықты жою шаралары
3. Ф.И.Голощекиннің Кіші қазан идеясы
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Абдакимов А. Қазақстан тарихы (Ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейін).
Алматы: Қазақстан, 2003. – 492 б.
2. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы. Алматы: Санат, 2001. –
312 б.
3. Қасымбаев Ж.К. Қазақстан тарихы. Алматы, 1994. – 228 б.
4. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк). Алматы: Дәуір,
1994. – 448 б.
Тест тапсырмалары:
1. Қай жылы Жаңа экономикалық саясатқа көшу туралы шешiм қабылданды?
a) 1919 ж.
б) 1918 ж.
в) 1920 ж.
г) 1921 ж.
д) 1922 ж.
2. Жер-су реформасына орай қазақ жерлерiн қазақтарға қайтару туралы декрет
шығарылды. Ертiс өңiрiнен қанша десятина жер қайтарылды?
a) 1 млн. десятина
б) 460000 десятина
в) 390000 десятина
г) 205000 десятина
д) 177000 десятина
3. 1920 ж. В.И.Лениннен Кеңестiк автономияға ұлттық мемлекеттiк статус
беруiн кiмдер талап еттi?
a) Т.Рысқұлов, А.Байтұрсынов
б) Ә.Бөкейханов, М.Шоқай
в) С.Сәдуақасов, М.Дулатов
г) С.Мендешев, А.Розыбакиев
д) Ә.Жангелдин, Ж.Акулов
4. 1923 ж. 22 қарашада республикада қандай декрет қабылданды?
a) "Қазақ уездiк, округтiк мекемелерде орыс тiлiнде iс жүргiзу"
б) "Аралас мекемелерде қазақ және орыс тiлдерiнде қосарлас iс жүргiзудi"
енгiзу
в) Берiлген жауаптардың бәрi дұрыс
г) Қырғыз (қазақ) және орыс тiлдерiн қолдануды енгiзу туралы
д) Қырғыз (қазақ) тiлiнде iс жүргiзудi енгiзу туралы
5. 1925 ж. желтоқсанда өткiзiлген Бүкiлқазақтық К(б) П ІІ конференциясында
қандай бағыт жарияланды?
a) Шаруашылықты дамыту
б) Мәдениеттi арттыру
в) Ауылды кеңестендiру
г) Басқаруды орталықтандыру
д) Ұжымдастыру
Тақырып 3. Қазақстан большевиктік реформалаудың алғашқы кезеңінде.
Қазақстандағы ЖЭС (1920-1925 жж.)
Жоспары:
3.1. Кеңес үкіметінің мәдениет пен ғылым саласындағы жетістіктері,
қайшылықтары мен проблемалары.
3.2. Сауатсыздықпен күрес. Халыққа білім беру жүйесінің қалыптасуы.
3.3. Мәдениетте большевиктік концепцияның үстем алуы. Әдебиет пен өнердегі
социалистік реализм.
Лекцияның мақсаты: 20-30 жылдары Кеңес үкіметінің мәдениет пен ғылым
саласындағы жетістіктері, қайшылықтары мен проблемалары қарастырылған.
Кеңестік идеологияның қалыптасуымен елде сауатсыздықты жою, халыққа білім
беру жүйесінің қалыптасу проблемаларына тарихи-салыстырмалы талдау
жасалған. Кеңес өкіметінің мәдениетінде большевиктік концепцияның үстемдігі
жөнінде айтылады. Әдебиет пен өнердегі социалистік реализм қарастырылған.
Лекцияның мазмұны: Азамат соғысы аяқталғаннан кейінгі бейбіт өмірге
көшкен кезеңде халық шаруашылығын қалпына келтіру мәселелерін шешумен қатар
сауатсыздықты жою, кадрлар даярлау, еңбекші бұқараның мәдени дәрежесін
арттыру сияқты мемлекеттік маңызды міндеттер алда тұрды. Жаңа мәдениет
жасау Қазан революциясынан кейін Қазақстанда басталған қайта қүрулардың
маңызды қүрамдас бөлігі болды. Ол мүның алдындағы кезеңдерде халықтың
жасаған мәдениетінің жетістіктеріне сын көзбен қарап, оларды игеру
негізінде жүргізіле бастады.
Кеңес мемлекеті мәдени революция процесіне бағыт бере отырып, оған
еңбекшілер бүқарасының өздерінің жанды шығармашылығымен белсене қатысуына,
олардың басым көпшілігінің "көзін ашып, білім алуға" деген орасан зор
үмтылысына сүйенді. Ана тілі негізінде және ұлттық ерекшеліктерді ескере
отырып, мәдениетті еркін дамыту үшін барлық халықтарға нақты жағдай
жасалынған жағдайда ғана еңбекшілердің мәдениет тұрғысынан өркендеуі
мүмкін. Сонымен бірге ұлттар томаға-түйықтыққа қарсы күресте ғана,
үлттардың шығармашылық ынтымақтасуы мен өзара рухани баюы негізінде ғана
үлттық мәдениеттердің гүлденуіне жетуге болатын еді.
Орасан зор қиыншылықтарға қарамастан қазақ еңбекшілерінің сауатын ашу
жөнінде мақсаткерлік бағытта жүмыс жүргізілді. Мәдени қайта құрулар әрқилы
үлтшылдық пен шовинистік көзқарастарға қарсы күрес үстінде өрістеді. Ұлы
державалық шовинистік элементтер ұлттық мәдениетті дамытудың қажеттігін
бекерге шығарды, ал ұлтшыл элементтер ұлттық томаға-тұйықтықты жақтады,
қазақ халқын орыс және басқа халықтардың социалистік мәдениетіне
ортақтастыруға қарсы шықты. Идеологиялық майдандағы күрестің қиындықтарын
мәдениет қызметкерлерінің, жалпы интеллигенцияның, даярлығы бар кадрлардың
аздығы да өршіте түсті.
Халық бұқарасының санасын арттыруда, оятуда саяси-ағарту жұмысы
маңызды орын алды. Еңбекшілердің белсенділігін арттыру үшін насихат
күндері, апталықтар, айлықгар өткізіліп тұрды. Кітапханалар, музейлер,
театрлар, жүмысшы үйлері, саяси сауат үйірмелері мәдени-ағарту жүмысының
негізгі ошақтары болды, оларда көркемөнерпаздар үйірмелері жүмыс істеді.
1922 жылдың көктемінде республикада 7 орталықжәне 90 аудандық клуб, 33
аудандықхалықүйі, 221 оку үйі болды. Көшпелі аудандарда қызыл отау, қызыл
шайхана, қызыл керуеңдер қүрылды. Олар көбінесе, бүқараның бастамасымен
қүрылып жатты.
20-жылдары Ќазаќстан мєдениетінің дамуына Ќазаќстанды зерттеу ќоғамы
үлкен рөл атќарады. Бұл ќоғамның ќұрамында атаќты зерттеуші ғалымдар
А.Диваев, А.Л.Мелкова, И.В.Мелков, С.М.Петров, А.А.Четыркина,
А.П.Чулошников жєне тағы басќалар болды.
Сонымен бірге Кємен Мамырұлының зерттеуі бойынша ќазаќ мєдениетін
жєне єдебиетін зерттеп саќтау этнографиялыќ зерттеулерді "Талап" ќоғамы
зерттеді. Бұл ќоғам 1922 жылы желтоќсанда Ташкент ќаласында М.Єуезовтың,
Х.Досмұхамбетовтың, М.Тынышбаевтың басќаруымен ќұрылды.
Көкіш Рысбайұлының "Ќазаќстан Республикасының тарихы" атты кітабында
жалпы 20-40 жылдардағы мєдениеттің алғашќы ќадамдары жайында былай деп
жазылған: "Азамат соғысы аяќталғаннан кейінгі өмірде халыќ шаруашылығын
ќалпына келтіруін шешумен ќатар сауатсыздыќты жою, кадрлар даярлау,
еңбекші бұќараның мєдени дєрежесін арттыру сияќты мемлекеттік маңызды
міндеттер алда тұрды. Жаңа Мєдениет жасау Ќазан революциясынан кейін
Ќазаќстанда басталған ќайта ќұрулардың маңызды ќұрамдас бөлігі болды. Ол
мұның алдындағы кезеңдерде халыќтың жасаған мєдениетінің жетістіктеріне
сын көзбен ќарап, оларды –игеру негізінде жүргізіле бастады. Жєне бір
осы кезең туралы туынды Мекемтас Мырзахметұлының "Түркістанда туған
ойлар" еңбегінде "ќазаќ елінің Ресей патшалығының уысында ғасырдан астам
уаќыт ішінде єсіресе 1929-40 жылдары өзінің турмыстыќ табиғи ќалпы мен
біртұтас рухани мєдениетінің ќанат ќұйрығы таланып жұлынса да өзінің
табиғи ќалпын, бар болмысын саќтауға ұмтылды,"- дейді.
Єсіресе ең шешуші буын мектеп арќылы біртіндеп, орыстандыру, христиан
дініне ендіру маќсаты көзделді. Ал мұндай іс-єрекетке ќарсы шығып, ќазаќ
мєдениетін дамытуға ат салысќандар туралы да енді сөз ете бастауымыз осының
айғағы.
Мєселен, 1992 жылы шыќќан "Ќазаќстан ұлттыќ энциклопедиясында"
А.Байтұрсыновтың абаќтыда отырып, тергеушінің сауалына былай деп жауап
ќайырғаны жазылған: "Менің идеалым- ќазаќ халќының тұрмыс жағдайын
мєдениетін мүмкін болғанша көтеру", дейді.
Ал А.Байтұрсыновтың "Тіл тағлымы" кітабында 1926 жылы Баку ќаласында
өткен Бүкілодаќтыќ Бірінші Түркологиялыќ съезде бұрыннан пайдаланып келген,
реформаланған араб немесе орыс графикасын латыншаға ауыстырудың ешќандай
саяси-идеологиялыќ, экономикалыќ тиімділігі жоќ екенін дєлелдейді.
"Ќазаќ тарихы" журналының 1999 жылғы нөмір 4 санында С.Рамазанованың
"Алғашќы білім беру ісі" маќаласында жалпы 20-40 жылдардағы мєдениет саласы
да экономика, мемлекет ќұрылыс саласындағы сияќты күрделі ќайшылыќтарға
толы ќұбылыстарға тап болды. Мєдениетті жасау мен ќұрту ќұбылыстары бір
мезгілде ќатар өрістеді. Бір жағынан мєдениет ќауырт өркендеді; екінші
жағынан єсіре ќызыл террор ешкімді аямады, ұлттың зиялыларын ќынадай
ќырды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz