Дәстүрлі қазақ этнографиясы оқу- әдістемелік құралы

Кіріспе
1 Этногенез және этникалық тарих
1. 1 Көне дәуір
1. 2 Жаңа заман кезеңі
1. 3 Қазіргі заман кезеңі
2 Шаруашылық және мәдениет
2. 1 Мал шаруашылығы
2. 2 Егіншілік
2. 3 Аңшылық
2. 4 Балық аулау кәсібі
3 Қолөнер
3. 1 Үйшілік өнер
3. 2 Ағаш ұқсату
3. 3 Металл өңдеу
3. 4 Сүйек пен мүйіз қолдану
3. 5 Тері ұқсату мен етікшілік
3. 6 Киіз, сырмақ басу және алаша тоқу
4 Материалдық мәдениеті
4. 1 Баспана және оның түрлері
4. 2 Үй жиһаздары және ыдыс.аяқ жасау өнері
4. 3 Қазақтың ұлттық киімдері
4. 4 Ұлттық тағам
5 Рухани мәдениет.
5. 1 Ауыз әдебиеті үлгілері
5. 2 Қазақтың дәстүрлі ән.күй өнері
5. 3 Көне заманнан қалған сенімдер
5. 4 Бақсылық және оның қазақ арасындағы ерекшелігі
5. 5 Ислам діні және қазақ халқы
Әдебиеттер

Адам баласы пайда болғаннан бері әр ұрпақ өздері ойлап тапқан және уақыт өте қалыптасқан материалдық мәдениет пен рухани мәдениеттегі жетістіктерін мұра ретінде қалдырып отырды. Бұлай болмаған жағдайда, біз бүгінгі қоғамды көз алдымызда мүлдем басқаша елестетер едік. Адамзаттың қай заманда болмасын алдына қойған ең басты мұрат - мақсаттырының бірі дәстүрді сақтау, ұлттық құндылықтарды қадірлеу болғандығына ешкімнің де таласы жоқ. Бұл үрдіс тек бір ғана халыққа, ұлтқа тән ғана емес, сонымен қатар жер бетіндегі адам баласының бәріне тән. Біздің қазақ халқы да атадан балаға сан ғасырлардан қалыптасып жеткен асыл қазынасын келешек ұрпақ мақтан тұтып айтып, сақтап жеткізетіндей өшпес мұралар қалдырды. Дәстүр қазақ елінің өмір тіршілігі, мәдениетінің түрлі салаларында көрініс тапқан. Осы баспаға ұсынып отырған біздің «Дәстүрлі қазақ этнографиясы» деп аталатын бұл ғылыми-танымдық оқу-әдістемелік құралы қазіргі қазақ этнографиясына қатысты қордаланып қалған түйткіл мәселелерді шешуде өз үлесін қосады деп үміттенеміз. «Дәстүрлі қазақ этнографиясы» деп аталатын бұл оқу-әдістемелік құралы сегіз тараудан тұрады.
Бірінші тарау «Этногенез және этникалық тарих» деп аталады, мұнда қазақ халқының қадым замандардан бастау алатын қазақ халқын жеке ұлт болып қалыптасу үрдістерінен бастап, қазіргі тәуелсіз Қазақстан кезеңіндегі халқымыздың этникалық тарихын қамтыған.
Ал, «Шаруашылық және мәдениет» деп аталатын екінші тарауда қазақ халқының атадан-балаға мұра болып жеткен шаруашылық пен кәсіп түрлері, оларға қатысты еңбек құралдары туралы деректер жинақталған.
Кітаптың «Материалдық мәдениет» деп аталатын келесі тарауында қазақ халқының төл баспанасы киіз үйдің тарихынан бастап, оның түрлері, киіз үйге сән берер үй жиһаздарының түрлері, қазақтың жас, жыныс ерекшеліктеріне қарай киім түрлері жан-жақты сипатталған. Сонымен қатар қазақтың дарқан дастарқанынан қашанда табылған ет, сүт т. б өнімдерінен жасалған дастарқан мәзірлеріне ерекше тоқтылынады.
«Рухани мәдениет» деп аталатын төртінші тараудың ерекшелігі мұнда рухани мәдениет үлгілерінен ішіндегі басты құндылық шежіре және оның ұрпақтан-ұрпаққа жету үрдісі, сонымен қатар қазақтың шаруашылыққа, балаға, отбасына т. б. қатысты тұрмыс-салт жырларымен қатар әншілік, күйшілік өнер мазмұнға енген.

1 Абуль-Гази. Родословное древо тюрков. Сочинение Абуль-Гази, Хивинского хана. (Пер. и предисловие Г.С. Саблукова, с послесловием и примечаниями Н.Ф. Катанова. – Казань, 1906). ¬ – М. : Ташкент-Бишкек, 1996. ¬ – 358 с.
2 Агаджанов С. Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IX-XIII вв. ¬ – Ашхабад, 1969. –¬ 483 с.
3 Аджигали С. И. Генезис традиционной погребально-культовой архитектуры Западного Казахстана /на основе исследования малых форм/. ¬ –Алматы, 1994. ¬ – 258 с.
4 Аджигалиев С. И. Особенности мемирольной эпиграфики Западного Казахстана // изв. НАН РК. Серия философическая, 1994. – №1. ¬ – 84 с.
5 Амангелді А. Ұлттану. – Алматы, 1998. – 155 б.
6 Акишев К. А. К проблеме происхождения номадизма в аридной зоне древнего Казахстана // Поиски и раскопки в Казахстане. ¬ – Алма-Ата, 1972. ¬ – С. 31 –¬ 46.
7 Акишев К. А. Курган Иссык. – М., 1978. – С. 55.
8 Ақтаев С. А. Аруақ деген не? «Білім және еңбек». – Алматы, 1974. – ¬ 146 б.
9 Ақатаев С. Н. Культ предков у казахов и его этногенетические и историко-культурные истоки. Дисс. канд. ист. наук. – Алматы, 1973. –¬ 25 с.
10 Алимбай Н., Муканов М.С., Аргынбаев Х.Традиционная культура жизнеобеспечения казахов. Очерки теории и истории. –¬ Алматы, 1998. ¬ – 324 с.
11 Алекторов А. Е. Бакса (Из мира киргизских суеверий) // ИОАИЭ, 1900. – Т. 16. – Вып 1. ¬ – Б. 32 –33.
12 Ал-Якуби. Қитаб ал-Будая. В кн: Материалы по истории туркмен и Туркмении. ¬ – М., Л., 1939. – Ч.1. –¬ 150 с.
13 Аммиан Марцеллин. История. Пер. Ю. Кулаковского. ¬ – Киев. 1906-1908. ¬ – С. 15-56.
14 Амантурлин Ш. Б. Предрассудки и суеверия, их преодоление. – Алматы, 1985. – С. 19.
15 Амбразон С. М. Формы родоплеменной организации у кочевников Средней Азии // ТИЭ, новая сер. – М., 1951. ¬ – С. 19-256.
16 Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: «Өнер», 1987. ¬ –126 б.
17 Арғынбаев Х., Мұқанов М., Востров В. Қазақ шежіресі хақында (құраст: Ә. Пірманов). ¬ – Алматы, 2000. ¬ – 246 б.
18 Арғынбаев. Х. Қазақтың отбасылық дәстүрлері. – Алматы: «Қайнар» баспасы, 2005. ¬ – 216 б.
19 Аристов Н. А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности. ¬ – СПб., 1897. – ¬185 с.
20 Ахинжанов С. М. Кипчаки в истории средневекового Казахстана. ¬ –Алма-Ата, 1989. ¬ – 256 с.
21 Ахмедов Б. А. Государство кочевых узбеков. – М., 1965.
22 Артыкбаев Ж. О. Материалы к истории правящего дома казахов. ¬Алматы, 2001. ¬ –201 с.
23 Артыкбаев Ж. О. Қоғам және этнос XVIII ғасыр. ¬ – Павлодар, 2004. ¬ – 321 б.
24 Артыкбаев Ж. О. Историческое наследие М.-Ж. Копеева. – ¬Павлодар, 2004. –¬ 156 с.
25 Артықбаев Ж. О. «Шәкәрім шежіресіне» қайта оралсақ.... // Қазақ тарихы, 2003. ¬ – №2. ¬ – Б. 46-48.
26 Артықбаев Ж. О. «Жеті жарғы» - мемлекет және құқық ескерткіші (зерттелуі, деректер, тарихы, мәтіні). Оқу құралы. –¬ Алматы: Заң әдебиеті, 2004. – 150 б.
27 Артыкбаев Ж. О. Этнология: учебник. – Алматы: «Қазақ университеті», 2006. ¬ – 316 с.
28 Аяпбекова А. Табиғат заңдылықтарын зерттеудегі халықтық қағидалар // Ізденіс, 1999. ¬ – № 2. – Б. 105-106.
29 Әмірғазин С. Дін және жауапкершілік. ¬ – Астана, 2002. –¬ Б. 25 –42
30 Әжіғали Е т. б. Салт дәстүрлер мен әдет-ғұрыптары. / Ш. Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты ред. –Алматы: Арыс. Біртұтастығы мен ерекшелігі, 2005. ¬ –Т. 1. – 356 б.
31 Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – Алматы, 1959. – 217 б.
32 Байтұрсынов А. Ақ жол. Өлеңдер мен тәржімелер, публицистикалық мақалар және әдеби зерттеу. –¬ Алматы, 1991. –¬ Б. 431 – 432.
33. Бартольд В. В. История турецко-монгольских народов // Соч.т.5. –М., 1968. ¬ – 251 с.
34 Бартольд В. В. Бахши // Соч. – ¬М., 1968. – Т. 5. – ¬501 с.
35 Банзаров Д. Избранные произведения. – М., 1955. – ¬52 б.
36 Басилов В. Н. Шаманство у народов Средней Азии и Казахстана. ¬ –М., 1992. ¬ – 50 б.
37 Бахтин М. Творчество Ф. Рабле и народная культура Средневековья и Ренессанса. – М., 1979. – С. 71.
38 Бекмаханов Е. Казахстан в 20-40 годы XIX века. 2-е изд. – ¬Алма-Ата, 1992. ¬ – 248 с.
39 Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында. – ¬Алматы: «Санат». 1994. – ¬236 б.
40 Бекмұхамедов Е. Қазақ тіліндегі араб-парсы сөздері. – Алматы, 1974. – 146 б.
41 Берімжанова Р. Орталық ғылыми кітапхана қорындағы қазақ шежірелеріне байланысты материалдары //Қазақ тарихы, 2005. –¬№ 1. ¬ – Б. 81-82.
42 Бернштам А. Н. Очерки истории гуннов. – ¬Л., 1951. ¬ – 136 с.
43 Бичурин Н. Я. (Иакинф) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. – М-Л., 1950. – Т.3. – М-Л., 1953. –¬ 254 с. –T.1-2.
44 Бикенов А. Х. Дәстүрлі қазақ қоғамына тән төлеңгіттер институты функционалдық қызметі және тарихи тағдыры (ХҮІІІ-ХІХ ғғ. деректер негізінде) // Этнос және социум. –¬ Қарағанды., 2003. ¬ – 89 б.
45 Валиханов Ч. Ч. Собрание сочинений. В пяти томах. ¬ – Алма-Ата, 1984-1985. – ¬458 с.
46 Вайнштейн С. И. Мир кочевников центра Азии. ¬ – М., 1991. – ¬213 с.
47 Валиханов Ч. Ч. Записка о судебной реформе // Собр. Соч.: В 5 т. Т. 3 –¬ Алматы., 1985. – С. 325 –356.
48 Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций. – Алма-Ата, 1989. – ¬150 с.
49 Вельяминов-Зернов В. В. Исследования о Касимовских царях и царевичах. Т. 4. 1-11. – СПб., 1863 –1864. –325 с.
50 Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. – Л., 1934. – 184 б.
51 Востров В. В., Муканов М. С. Родоплеменной состав и расселение казахов (конец XIX - начало XX в.). – Алма-Ата, 1968. – 250 с.
52 Востров В: В., Захаров И. В. Казахкое народное жилище. – Алма-Ата, 1989. – С. 34.
53 Галузо П. Г. Аграрные отношения на юге Казахстана. – М., 1960. – 136 с.
54 Грач А. Д. Древние кочевники в центре Азии. – М., 1980. – 354 с.
55 Греков Б. Д. , Якубовский А.Ю. Золотая Орда и её падение. – М-Л., 1950. ¬ – 213 с.
56 Гумилёв Л. Н. Хунну. – М., 1960. – 266 с.
57 Гумилев Л. Н. География этноса в исторический период. – Ленинград: «Наука», 1990. – Б. 33.
58 Гуревич Е.П. Международные отношения в Центральной Азии в XVII - первой половине XIX вв. – М., 1979. – 231 с.
59 Геродот. История в девяти книгах. Перевод с греческого Ф.Г. Мищенко. Изд. 2-е., – Л., 1972. – 130 с.
60 Ғабдуллин М. Қазақ әдебиеті. – Алматы, 1967. – Б. 156 .
61 Диваев А. Киргизский заговор против укуса насекомых и пресмыкающихся // ЭО. 1910. - № 1-2. ¬ Б. 128 - 130.
62 Диваев А. Из области киргизских верований. Баксы как лекарь и колдун // ИОАИЭ, 1899. – Т. 15. – Вып. 3. –¬ С. 327 – 330.
63 Ж. Дәуренбеков, Е. Тұрсынов. Қазақ бақсы-балгерлері. – Алматы, 1993. – Б. 82 .
64 Дулати М.-Х. Тарих – и Рашиди. Рашидова история /пер. с персид. языка, 2-е изд. дополн. -– Алматы, 1999. – 234 с.
65 Егоров В.Л. Историческая география Золотой Орды в XII-XIV вв. – М., 1985. – 253 с.
66 Жирмунский В. М. Тюркский героический эпос. Избранные труды. – Л., 1974. – 168 с.
67 Жәнібеков Ө. Үйлесімі жарасқан. (Киіз үйлердің тарихынан) //Халық кеңесі, 1993. – 19 наурыз.
68 Жәнібеков Ө. Жолайрық. – Алматы: «Рауан», 1995. – 152 б.
69 Жәнібеков Ө. Қазақ киімі. – Алматы. «Өнер». 1996. – 152 б.
70 Жүнісов К. Ай мен амал белгілері //Ана тілі 1991, – № 22. – Б. 7.
71 Жүністегі К. Жұлдыз әлемінің қазақы ұғымы // Егемен Қазақстан. 2000. – 22 қараша.
72 Жүннен жасалған бұйымдар. /Құраст: К. Мұқанов. – Алматы: Қайнар, 1990. – 210 б.
73 Златкин И.Я. История джунгарского ханства. – М, 1983. – 213 с.
74 Ибрагимов И. И. Очерки быта киргизов. Поминки // Древняя и Новая Россия. – СПб., 1876. – Т. 3. – С. 51-63.
75 Иванин М.И. О военном искусстве при Чингизхане и Тамерлане. 2-е изд. – Алматы, 1998. – 124 с.
76 Инсебаев Т.А., Садвокасова М.А., Жанабекова Н.М., Кулумбаева А.Н., Шалгумбаева М.Т. Павлодар уезі қазақтарының шежіресі. «Прометей» бағдарламасы бойынша. – Павлодар: 2005 жыл. – Б. 81 – 108 б.
77 Игисинова Н.Б. Мәдениет құндылықтарын қалыптастыру негізі. // Саясат. – № 10. – 2005 ж.
78 Ысқаққызы Ә. Сырмақ өнері. Танымдық-көпшілік басылым. Жоғары сынып оқушылары мен педагогтар мен көпшілк қауымға арналаған. – Алматы: «Алматыкітап» ЖШС, 2007. – 165 б.
79 Касиманов С. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: «Қазақстан», 1995. – 243 б.
80 Кастанье И. Из области киргизских верований // Вестник Оренбургского Учебного Округа. 1913. № 5. – С. 156-161.
81 Казахи. Историко-этнографическое исследование. – Алматы, 1995. – 183 с.
82 Калиев С. т. б. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. – Алматы: «Рауан» 1994. – 122 б.
83 Кәрімов М. Қазақстандағы этносаяси процестердің ішкі саяси жағдайға ықпалы // Ақиқат. – № 5. – 2000
84 Книга Марко Поло. Серия: путешествия, открытия, приключения. – Алма-Ата, 1990. – 125 с.
85 Козин С. А. Сокровенное сказание. – М-Л., 1941. – 132 с.
86 Кляшторный С. Г., Султанов Т. И. Казахстан. Летопись трех тысячелетий. – ¬ Алма-Ата, 1992. ¬ – 356 с.
87 Кенжеахметұлы С. «Жеті қазына» (екінші кітап) – Алматы: «Ана тілі» баспасы ЖШС, 2005. – 136 б.
88 Кенжеахметұлы С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. – Алматы: Ана тілі, 1994. – 132 б.
89 Кляшторный С. Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках. Тюркологический сб. – М., 1981. – 135 с.
90 Көне түркі сөздігі. –Алматы, 1969. – 544 б.
91 Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл: Әдеби-этнографиялық таным ( Құраст: Б. Әлімқұлов, Е. Әбдірахманов). – Алматы: «Санат», 1994. – 143 б.
92 Кустанаев Х. Этнографические очерки киргиз // Перовского и казалинского уездов. – Ташкент, 1894. – Б. 44.
93 Көпейұлы М. Ж. «Қазақ шежіресі» . – Алматы. 1993. – 14 б.
94 Кәмәләшұлы Б. Ауа райының қазақи дәстүрлі болжамдары. // Сарыарқа самалы. 2004, 8 шілде, 27 шілде, 5 тамыз, 12 тамыз.
95 Кенжеахметұлы С. Халық ауа райын қалай болжаған // Баянтау 2004. – 12 қараша.
96 Кәмалашұлы. Бақсылық деген дәстүр ме? // Сарыарқа самалы. 2004. 5 қазан. – Б. 6.
97 Кенжеахметұлы С. Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім 220 түрі. Көмекші оқу құралы. – Алматы, «Санат» 1998. – 256 б.
98 Косвен М. О. Семейная община и патрономия. – М. : Наука, 1964. – 320 с.
99 Красовский М. Область сибирских киргизов. – СПб., 1868. –125 с.
100 Курылев В. П. Скот, земля, община у кочевых и полукочевых казахов (вторая пол. ХІХ –нач. ХХ вв.). – СПб., 1998. – 296 с.
101 Кудайбердинов Ш. Родословная тюрков, киргизов, казахов и ханских династий. – Алма-Ата, 1990. – 136 с.
102 Кычанов Е. И. Кочевые государства от гуннов до маньчжуров. – М., 1997. – 210 с.
103 Қаймулдинова Қ. Д. Қазақ топонимдерінің этноэкологиялық негіздері. – Алматы: Ғылым, 2001. – Б. 92.
104 Қараманұлы Қ. Тәңірге тағзым. – Алматы: «Ана тілі», 1996. – Б 12.
105 «Қазақ халқының дәстүрлі музыкасы» (Қазақстан композиторлар одағы, Құрманғазы атындағы қазақ ұлттық консерваториясы, Жаңа музыкалық газеті). – Алматы, 2005. – 234 б.
106 Қазақы неке: (Салт-дәстүр жөніндегі жазбалар) / Орыс тілінен ауд. Б.Қожабекова. – Алматы: Жалын, 1994. – 64 б.
107 Қазақ халқының салт-дәстүрлері. Құраст. Б.Ж.Жүсіпова. – Алматы: «Көшпенділер» баспасы, 2007. – 160 б.
108 Қазақтың дарқан дастарқаны. – Алматы: «Алматыкітап», 2007. – 240 б.
109 Қамбаров Қ. Қазақтың ұлттық күнтізбесі //Парасат 1998. – № 6. –№ 7. – № 8.
110 Қоңыртаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: Ана тілі 1991. – 135 б.
111 Қани М. Қазақтың көне тарихы. – Алматы: Жалын, 1993. – 349 б.
112 Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей.Ч.1-3. – СПб.,1832. – 135 с.
113 Мақсат А. Қазақ, түрік шежірелерінің зерттелуі // Қазақ тарихы. 2004. – № 4. – Б. 31.
114 Медоев А. Г. Гравюры на скалах. – Алма-Ата, 1979. – С . 377 –37.
115 Маргулан А. Х. Кахазская юрта и ее убранство. – М., 1964. – 125 с.
116 Марғұлан Ә. Х. Ежелгі мәдениет куәлары. – Алматы. 1966. – С. 20 –23.
117 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. – Алматы, 1985. – Б. 212-217.
118 Миропиев М. Демонологические рассказы киргизов. – СПб., 1888. – 49 с.
119 Мустафина Р. М. Представления, культы, обряды у казахов (в контексте бытового ислама в Южном Казахстане в конце ХІХ-ХХ вв.). – Алма-Ата, 1992. – Б. 59-78.
120 Мерғалиев Т, Бүркіт С, Дүйсен О. "Қазақ күйлерінің тарихы". – Алматы, 2000. – Б.12-14.
121 Мұқанов С. Қазақ қауымы /Ата мұран – асыл қазынан. – Алматы: «Ана тілі», 1995. – 303 б.
122 Маргулан А. Х. Казахское народное прикладное искусство. Т. 1,3. – Алма-Ата: Өнер, 1986-1994. –356 с.
123 Муканов М. С. Казахская юрта. – Алматы: Өнер, 1980. – 220 с.
124 Мекебайұлы А. Ұлттық сана // Жаңа ғасыр. 2006. - № 10. – Б. 35-40
125 Ниязбеков Н. Біз қалай туысамыз. – Алматы, - Өнер, – 1992. –132 б.
126 Нүрпейіс К, Қойшыбай Б, Ұлттық сана дабылы // Жалын. 2004. -№3. – Б. 12.
127 Никонов А. Ю. Алтун Битиг. Тенгрианство. – Алматы, 2000. – 122 с.
128 Нұралыұлы Н. Қазақтардың дәстүрлі отбасы және неке құқықтары. – Алматы: КазМЗА, 2001. – 110 б.
129 Орынбеков М. С. Ежелгі қазақтардың дүниетанымы. – Алматы: «Ғылым, 1996. – С. 19.
130 Паллас С. П. Путешествие по разным провинциям российской империи. – СПб., – С. 140.
131 Плано Карпини мен Рубруктың шығыс елдеріне саяхаты. – М., 1954. – Б. 28. (Атамұра , 1994).
132 Первые лица государства. Политические портреты с точки зрения истории и современности. Под ред. Е.М.Арын. – Алматы, 2001. – 121 с.
133 Плетнева С.А. Кочевники средневековья. Поиск исторических закономерностей. – М., 1982. – 136 с.
134 Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Сб.1.(V-XVIII вв.) – Алматы, 1935. – 254 с.
135 Радлов В.В. Из Сибири. Страницы дневника. – М., 1989. – 130 с.
136 Рубрук В. Путешествие в восточные страны. – СПб., 1911. – С. 69..
137 Руденко С. Очерк быта казахов бассейна рек Уила и Сагыза. — Казаки. Антропологические очерки. – Л., 1927. – С. 29.
138 Сатершинов М. Б. Қазақ мәдениетінің теориясы мен тарихының кейбір мәселелері. – Алматы, - 2001. – 160 б.
139 Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. Т.1. – СПб.,1884. – Т. 2. – М., 1941. – 122 с.
140 Сәрсенбина Г. Ұлттық салт-сана // Ақиқат журналы. – №5. – 2001 . – Б.12.
141 Сейдімбеков А. Әріп, дін және мәдениет. – Жаңарқа, «Өмір» журналы. – № 1. – 1992. – Б. 35.
142 Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті. – Алматы, 1932. – 104 б.
143 А. Сейдімбеков. Күңгір-күңгір күмбездер. – Алматы: «Жалын», 1981. – 210 б.
144 А. Сейдімбек. Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау: оқу құралы. – Алматы: «Санат» 1997. – 211 б.
145 Сәттімбекұлы Р. Табиғат құбылыстары мен жануарлар тіршілігі арасындағы үндестік // Атамекен. 2000, 12 наурыз. Б. 12.
146 Тарақты А. Көшпенділер тарихы. – Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1995. – 96 б.
147 Тілеке Ж. Шежіре: Ертіс – Баянаула өңірі. – Павлодар: «Дауа»; «Қазақстан», 1995. – Кт. 1. – Б. 58.
148 Тілемісов Х. Қазақтың ұлттық тағамдары. – Алматы: Қайнар, 1995. – 168 б.
149 Токарев С. А. Алтайлықтардағы тектік артықшыдық сарқыншақтары. – М., 1972. – Т. 1. – 154 б.
150 Тоқтабаев А. Бақсылық сарындар. «Жас қазақ». – Алматы, 1974. – 146 б.
151 Толыбаев Қ. Бабадан қалған бар байлық. – Алматы: ЖШС «Қазақстан» баспа үйі, 2000. – 256 б.
152 Тасболатов Н. Қазақша күнқайыру // Егемен Қазақстан 1996, 31 желтоқсан. – Б. 6-7.
153 Төлбасиева С. М. Тынышбаев- инженер, тарихшы // Қазақ тарихы. 2002. – № 1. – Б. 47-53.
154 Тынышпаев М. История казахского народа. (Сост. и авторы предисловия А.С. Такенов, Б. Байгалиев). – Алма-Ата, 1993. – 145 с.
155 Уәлиханов Ш. Тәңірі [Құдай] // Таңдамалы. – Алматы, 1985. – 160 б.
156 Халид К. Тауарих хамса (бес тарих). – Алма-Ата, 1992. –182 б.
157 Чеканинский И. А. Баксылык (следы древних верований казахов). – Семипалатинск. –Т.1. – С. 75.
158 Чеканинский И. А. Бақсылық. Следы древних верований казахов // Записки Семипалатин. Отдела общества изучения Казахстана. – Семипалатинск, 1929. – Т. 1. – С. 78-79.
159 Штернберг Л. П. Діндегі таңдамалық. – Ленинград, 1986. – 268 б.
160 Щетинкин Д. О способах лечения у киргизов // Тургайская газета. 1895. – № 45. – С. 12.
161 Шаңырақ. Үй-тұрмыс энциклопедиясы. – Алматы: 1989. – 460 б.
162 Шоқпарұлы Д. «Қазақтың қолөнері». – Алматы: «Өнер». 2005. – 154 б.
163 Ястребов М. Киргизские шаманы // Москвитянин, 1851. – № 87. – Кн. 2. – С. 309.

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 240 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Ж. О. Артықбаев, Ә. Ә. Сабданбекова,
Ә. Қ. Елемесов, Е. Н. Дауенов

ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ ЭТНОГРАФИЯСЫ
Оқу- әдістемелік құралы
тарих, мәдениеттану, археология және этнология мамандықтарының студенттері
үшін

1 Бөлім

Павлодар
УДК 39(574)(075.8)
ББК 63.5(5Каз)я73
Д 21

С. Торайғыров атындағы ПМУ –дің этнология, мәдениеттану және
археология кафедрасының отырысының шешімімен баспаға ұсынылды

Рецензенттер:
т. ғ. к., А. М.Сыздықова, т. ғ. к., доцент А. Ж. Ерманов

Жауапты редакторы:
т. ғ.д., проф. Ж. О. Артықбаев

Д 21 Артықбаев Ж. О., Сабданбекова Ә. Ә., Елемесов Ә. Қ.,
Дауенов Е. Н.
Дәстүрлі қазақ этнографиясы: оқу-әдістемелік құралы. –Павлодар:
Кереку, 2008. – Б.1. – 345 б.

Дәстүрлі қазақ этнографиясы деп аталатын бұл оқу-әдістемелік
құралына қазақ халқының атадан балаға ғасырдан ғасырға мұра болып жеткен
өшпес асыл қазынасы: рухани және материалдық мәдениеті, шаруашылығы,
әлеуметтік өмір тіршілігінің сан түрлі салалары және әдет-ғұрып, салт-
дәстүрлері енгізілген.
Кітап сіздерді қазақ халқының этносаяси тарихы, дәстүрлі қазақ
қоғамының рухани және материалдық мәдениеті, шаруашылығы, әлеуметтік өмір
тіршілігінің сан түрлі салалары, діни наным-сенімдері, ауыз әдебиеті мен
дәстүрлі ән-күй өнері туралы, жалпы қазақ этнографиясына қатысты көптеген
ғылыми-танымдық деректермен таныстырады.
Бұл кітап этнограф, тарихшы мамандарға, студент қауымына және осы
тақырыпқа қызығушылық білдіруші барлық көпшілік оқырман қауымға арналған.

УДК 39 (574) (075.8)
ББК .
63.5 (5 Каз) я 73

© Артықбаев Ж. О., Сабданбекова Ә. Ә.,
Ә. Қ. Елемесов, Е. Н. Дауенов, 2008
© С.Торайғыров атындағы
Павлодар мемлекеттік университеті,
2008
Кіріспе

Адам баласы пайда болғаннан бері әр ұрпақ өздері ойлап тапқан және
уақыт өте қалыптасқан материалдық мәдениет пен рухани мәдениеттегі
жетістіктерін мұра ретінде қалдырып отырды. Бұлай болмаған жағдайда, біз
бүгінгі қоғамды көз алдымызда мүлдем басқаша елестетер едік. Адамзаттың қай
заманда болмасын алдына қойған ең басты мұрат - мақсаттырының бірі дәстүрді
сақтау, ұлттық құндылықтарды қадірлеу болғандығына ешкімнің де таласы жоқ.
Бұл үрдіс тек бір ғана халыққа, ұлтқа тән ғана емес, сонымен қатар жер
бетіндегі адам баласының бәріне тән. Біздің қазақ халқы да атадан балаға
сан ғасырлардан қалыптасып жеткен асыл қазынасын келешек ұрпақ мақтан тұтып
айтып, сақтап жеткізетіндей өшпес мұралар қалдырды. Дәстүр қазақ елінің
өмір тіршілігі, мәдениетінің түрлі салаларында көрініс тапқан. Осы баспаға
ұсынып отырған біздің Дәстүрлі қазақ этнографиясы деп аталатын бұл ғылыми-
танымдық оқу-әдістемелік құралы қазіргі қазақ этнографиясына қатысты
қордаланып қалған түйткіл мәселелерді шешуде өз үлесін қосады деп
үміттенеміз. Дәстүрлі қазақ этнографиясы деп аталатын бұл оқу-әдістемелік
құралы сегіз тараудан тұрады.
Бірінші тарау Этногенез және этникалық тарих деп аталады, мұнда
қазақ халқының қадым замандардан бастау алатын қазақ халқын жеке ұлт болып
қалыптасу үрдістерінен бастап, қазіргі тәуелсіз Қазақстан кезеңіндегі
халқымыздың этникалық тарихын қамтыған.
Ал, Шаруашылық және мәдениет деп аталатын екінші тарауда қазақ
халқының атадан-балаға мұра болып жеткен шаруашылық пен кәсіп түрлері,
оларға қатысты еңбек құралдары туралы деректер жинақталған.
Кітаптың Материалдық мәдениет деп аталатын келесі тарауында қазақ
халқының төл баспанасы киіз үйдің тарихынан бастап, оның түрлері, киіз үйге
сән берер үй жиһаздарының түрлері, қазақтың жас, жыныс ерекшеліктеріне
қарай киім түрлері жан-жақты сипатталған. Сонымен қатар қазақтың дарқан
дастарқанынан қашанда табылған ет, сүт т. б өнімдерінен жасалған дастарқан
мәзірлеріне ерекше тоқтылынады.
Рухани мәдениет деп аталатын төртінші тараудың ерекшелігі мұнда
рухани мәдениет үлгілерінен ішіндегі басты құндылық шежіре және оның
ұрпақтан-ұрпаққа жету үрдісі, сонымен қатар қазақтың шаруашылыққа, балаға,
отбасына т. б. қатысты тұрмыс-салт жырларымен қатар әншілік, күйшілік өнер
мазмұнға енген.
Әлеуметтік құрылым тарауында қазақ социумының ерекше құрылымдық
қасиеті, ішкі қарым-қатынасы, қазақтардың құрамында бірге өмір сүріп жатқан
төре, қожа сияқты субэтникалық топтарға басты назар аударылған. Олардың
шығу тегі, қазақ қоғамында алатын орны барынша сипатталған.
Әдет-ғұрып, салт-сана деп аталатын алтыншы тарауында қазақтың тәлім-
тәрбие, үлгі-өнегеге қатысты отбасы, исламға, имандылыққа байланысты және
қаза болғанда жасалатын әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері, сонымен бірге
шаруашылық кәсіпке қатысты әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер жинақталған.
Астрологиялық немесе космологиялық халықтық болжау дәстүрлеріне қатысты
дәстүрлі шаруашылық мәдениетіндегі кеңістік және уақыт санаты, ай мен
маусым аттарының қалыптасу ерекшеліктері, қазақтардың аспан әлемі туралы
түсініктері, табиғат құбылыстары және аспан денелеріне байланысты ауа райын
болжау түрлері т.б. маусымдық, күнтізбелік әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерге
жеке-жеке тоқталып, бұл тараудың маңызын арттыра түсті десек те болады.
Келесі тарау Отбасы және неке, туықандық қатынастар деп аталып,
мұнда қазақ қоғамындағы, арасындағы неке мен отбасының түрлері, туыстық
атауын терминмен белгілеу (өз жұрты, қайын жұрты), туысқандық қатынастардың
жас шамасына қарай және жынысына қарай дифференцияциясы сияқты т.б.
мәселелердің түп-төркіні баяндалады. Тарауының соңыңда адамның өз жұрты,
әйелдің қайын жұрты, ер адамның қайын жұрты деп аталатын сызба кесте
берілген. Дәстүрлі қазақ этнографиясының соңғы тарауы Қазіргі этникалық
даму және этнографиялық зерттеу әдістері деп аталып, оған қомақты орын
берілген. Тарау авторы қазіргі Қазақстандағы этникалық процестердің
ерекшелігі және этносаяси процестердің ішкі саяси жағдайға ықпалына
тоқталып және соған қатысты терминдерге анықтамалар берген. Сонымен қатар
ұлттық сана да басты назардан қалмаған. Қорытынды ретінде берілген
этнографиялық зерттеу әдіс- тәсілдеріне барынша кең сипаттама беріліп,
зерттеушінің басты мақсатын барынша айқындап берген.
Дәстүрлі қазақ этнографиясы қазақ тілінде қазақ этнографиясы мен
мәдениетінің барлық саласын қамтып отырған тұңғыш құрастырылған оқу-
әдістемелік құралы болғандықтан, онда кем-кетіктердің де ұшырасуы ғажап
емес.
Сондықтан осы оқу-әдістемелік құралы бойынша өздеріңіздің ой-пікір,
сын-ескертпелеріңізге алдын-ала рахмет айтамыз.

1 Этногенез және этникалық тарих

1.1 Көне заман тарихы
Тас дәуірі. Антропогенез, этникалық мәселелер және мәдениет. Ұлан
байтақ қазақ даласындағы адамзат тіршілігі біздің жыл санауымыздан 1 млн.
жылдай бұрын, яғни кейінгі палеолит дәуірінен бастау алады. Осы кезеңде
қазақ жеріне адамдар қоныстана бастады. Кейінгі палеолите тұрғын-жай
ретінде адамдар әлі де үңгірлерді пайдалана берді, сонымен қатар жасанды
тұрғын-жайлар - жер үстіндегі кепелер мен жертөлелерді де сала бастады.
Жоғарғы палеолит мәдениетіне, сондай-ақ, адамдардың алғашқы қабірлері
де жатады, бұл сол заманда тән және жан туралы түсініктердің пайда болуы
туралы мәлімет береді. Табиғат пен адам - адамдардың ертеректегі діни
түсініктерінде бірге жүрді және бұл сенімнің барлық түрлерінде - тотемизм,
фетишизм, анимизм, магияда да көрініс тапты. Тілдің дамуы адамның
шаруашылық қызметінің дамуымен қатар жүрді.
Мезолит (грекшеден мезос - орта) климаттағы өзгерістермен белгілі,
бұл бәрінен бұрын мұздықтардың кейін шегінуімен байланысты. Бұл кезде
қазіргіге жақын флора мен фаунаның құрамы қалыптаса бастады. Сондай - ақ,
бұл уақытта мамонттық фауналық кешеннің жойылып кетуіне байланысты өмір
сүру қажетін қамтамасыз етудің жаңа тәсілдерін іздестіру жүріп жатты.
Кейбір аймақтарда егіншілік пен мал шаруашылығының элементтері, басқаларда
балықшылық пен терімші-аңшылық шаруашылықтары пайда болды. Мезолите садақ
пен жебелер кеңінен қолданылды, еңбек құралдарын даярлау техникасында
өзгерістер болды.
Ұжымдық еңбек пен өндіріс құрал-жабдықтарына ортақ меншік үстем болған
алғашқы қауымдық қоғам неолит дәуірінде жаңа құрылымға ие болды.
Тайпалардың өз атауы, территориясы, диалектісі және басқа да ерекшеліктері
пайда болды. Неолитте адамзат алғашқы жасанды материал- қыш-ыдыстарды
(керамиканы) даярлауды үйренді. Неолит барлық жағынан революциялық дәуір
болып табылады. Бұл кезде шаруашылықтың өнімді формалары: егіншілік пен
малшылық пайда болды. Неолит дәуірінде бүкіл Қазақстанның территориясын
аңшылық өмір салтынан жылқышылыққа, ежелгі металлургия мен егіншілікке өте
бастаған кішігірім жауынгер тайпалар тығыз қоныстанды.
Энеолит дәуірінде Қазақстан территориясында жылқыны қолға үйрету және
топтап бағу жүзеге асқан, бұл Солтүстік Қазақстан территориясындағы
археологиялық қазбалардан белгілі (Ботай мәдениеті). Ботайлықтар-Еуразия
өніріндегі алғашқы жылқы өсірушілер. Жайық - Ертіс арасындағы энеолиттік
қоныстардан орасан көп жылқы сүйектері табылды.
Этникалық мәселелер туралы айтсақ сол замандарда Қазақстан үнді-
еуропалық және орал-алтай қауымдастықтарының шығу аймағы болуы мүмкін.
Еуразияның көптеген халықтары сол этникалық негізден шыққан.
Алғашқы жылқы өсірушілер жылқыға табыну дәстүрін және көшпелі
тұрмыстың негізін қалайтын бірқатар элементтерді қалыптастырды. Олар
қазақтар үшін қасиетті алаш (алаша) кешенді ұғымынан көрініс тапты. Ал,
үндіеуропа халықтарында алғашқы ала жылқыдан (алаша ат) мифологиялық
қанатты аттың образы-алаша (пегас) бастау алады, ежелгі үндіеуропалық
халықтардың көне сөздіктерінде пеку (пеки) сөзі-жылқы, жеке адамның
қозғалмалы мүлкі, байлығы, малы және т.б. білдіреді. Ежелгі алаша
аттан - славянша –лошадь шығады. Көптеген себептерге байланысты сонау
замандарда-ақ Ұлы даланың тайпалары Батыс Еуропа мен Оңтүстіктің Азия
өлкелеріне қоныс аударып, онда мемлекеттер мен қазіргі өркениеттердің
негізін қалай бастады.
Халық арасындағы этногониялық аңыздарда қазақ мемлекеті, этностың және
үш жүздің пайда болуы Алаша ханның атымен байланысты.
Аңыз бойынша қазақтың алғашқы ханы Қызыл Арслан ханның баласы – Алаша
хан болған. Ханның баласы ала болып туған, сондықтан әкесі оны және шешесін
далаға апарып тастауға бұйырады. Алаша бала далада аты әйгілі Майқы биді
кездестіреді. Майқы би туғаннан ақсақ болған, өзінің екі аяқты арбасымен
жүреді екен, арбасына адамдарды жеккен. Ол осы екі аяқты арбасымен алапес
баланы еліне апарып, үлкен той жасайды.
Біраз уақыттан кейін ол алапес балаға 100 жігітті ертіп өзінің Үйсін
деген баласын басшылыққа қойып, оларды Сарыарқаға бағыттайды. Олар Ұлытау,
Қышытау, Қаракенгір, Сарыкенгір, Айдахарлы сияқты аймақтар. Майқы би
Алашаның хан болатындығын білген. “Хан әділ, ал оның халқы шыдамды және
мықты болуы керек, сонда ғана олар қара жерде кеме жүргізеді” деп дана би
айтқан.
Осылай қазақ халқының қалыптасуына алғышарттар жасалды. Бұл оқиғалар
туралы Қызыл Арсланға белгілі болды. Ол өзінің ұлын қайтару мақсатында
Майқы, Қотан, Қондыгер, Қобан ақсақалдарға елші жіберіп, ұлын қайтаруды
талап етеді. Үйсін бастаған жігіттерді шақыруға 100 адаммен Қотанның ұлы
Болат аттанды. Алашты қайтару орнына олар даланың еркіндігіне қызығып,
Сарыарқада қалуға келіседі. Қызыл Арслан хан шақырып қоймаған соң,
ақсақалдар Сарыарқаға үшінші жүздікті жібереді, оның басында Қоғамның ұлы
Алшын болады және олармен бірге 13 қадірлі ақсақалдарды аттандырды.
Қазақтарды мынадай мақал бар: егер халық саны 313- ке жетсе онда оларға
ешкім қарсы тұра алмайды.
Үш жүз жігіт алапес баланы алашаға отырғызып Ұлытау шыңына көтеріп,
оны хан деп жариялады. Содан бері Үйсін басқарған жүздік Ұлы жүз деп
аталды. Ұлы жүздің сенімді қорғаныс болатындығына және әскермен қамтамасыз
ететіндігіне қалғандары өзара келісті. Екінші жүздік – Орта жүз деп аталды.
Жаугершілік соғыс кезінде олар хан жанында болып, оны қорғауға міндетті
болды. Ал Алшынмен бірге келгендер – Кіші жүз деп аталды. Соғыс кезінде
олар өз қамдарын ойламай, жанын аямай жауға, бірінші болып шабуыл жасауы
қажет.
Бұл аңыз көптеген жылдар бойы өмір сүрді. Өйткені “алаш” ежелден келе
жатқан ұғым және сол сияқты үш жүз бұрыннан қалыптасқан тәртіп. Геродот
скифтердің генеалогиялық аңыздарына арналған жазбаларында олардың үшке
бөлінген тегін көрсетті. Үштік ұйым ғұн, түрік, қыпшақ ұлыстарында
кездеседі, ал оның ең классикалық нұсқасы қазақ қоғамында сақталды.
Этносаяси ұйымның үштік түрі және туысқандық сипаты қазақ қоғамының
татулығының, ынтымағының кепілі болды.
Тас дәуірінде дүниені эстетикалық тұрғыдан түсіну-өнер дами бастады.
Қазақстанды мекендеген кейінгі палеолит тайпаларының көркемдік танымының
дәлелі ретінде негізінен тау шатқалдарындағы қашап салынған суреттер
(петроглифтер- гравюралар) қызмет атқарады, олардың негізгі сюжеттері
жүндес мүйізтұмсық, бұқа- тур, бизонның суреттері. Гравюрамен қатар
Қазақстан жерінде тастағы бейнелердің бояулы үлгілері де табылады. Бұл
Бектау ата тауларында, Баянауылда Қоңыр әулие үңгірінде, Жасыбай көлінің
жағасында, Ертістің бір саласы Бұқтырма шатқалында күн бейнелі адамдар мен
өрнектер түрінде т.б. кездеседі.
Қола дәуірі. Этносаяси тарихы. Қола дәуіріндегі Қазақстанның
тұрғындары қандай да бір монғолоидтық элементтердің қоспасынсыз
протоеуропалық (көне еуропалық) нәсілдегі ортақ антропологиялық типте болып
келеді. Біздің материалдарымызға жүгінсек, көнееуропалық нәсілдің
андрондық компоненті Қазақстанның жергілікті тұрғындарының арасында елеулі
болды. Сондықтан да ол Қазақстанның этникалық тарихында ұзақ уақыт бойы
жергілікті тайпалардың нәсілдік-гендік үрдісіндегі аса маңызды негізгі
қызметін атқарды деп жазды белгілі антрополог О. Смағұлов. Қола дәуірі
халқының этникалық тарихы жайында қызықты мәліметтер Авеста деген атауға
ие болған зороастризмнің яғни зәрдүш дінінің қасиетті жазбасында
айтылған. Көптеген ғасырлар бойы абыздар арий, тур тайпаларының
тұрақтарында зәрдүш ілімінің қасиетті мәтіндерін жаттап, ұрпақтан-ұрпаққа
ауызша жеткізіп отырған. Солтүстік Қара теңіз жағалауларынан Алтай мен
Шығыс Түркістанға дейінгі, Орал тауларынан Парсы (Иран) таулы қыратына
дейінгі орасан зор кең далада мал (сиыр, түйе, қой, жылқылар) баққан бұл
тайпалар Еуразия өркениетінің негізін салды. Арийлердің арғы отаны деп
кітапта Арианам Вайджа-арийлер кеңістігі, яғни, Еділден (Ранха) шығысқа
қарай созылып жатқан азиялық ұлы дала аталады. Датья мен Ардви (Сырдария
мен Әмудария) терең өзендерімен суарылып жатқан Арианам - Вайджа жері тек
арийлердікі ғана болмаған. Мұнда арийлердің дұшпандары турлар да
мекендеген. Арийлердің басқа да қас дұшпандары – хьона (қиян) тайпаларының
да Ариана Вайджаға қатысы бар. Қазақтың кең даласында бірдей ежелгі
құдайларға - құдайлар пантеонына табынатын, бір жерде туған, сол жерді отан
деп аңсаған арий, тур, хьоналардың тайпааралық соғыстарының қым-қиғаш
тарихы өрледі. Бірақ бұл үзік-үзік мәліметтер күрделі этнотарихи
үрдістердің бейнесін толық ашып бере алмайды. Ұлан-ғайыр дала кеңістігінде,
этностардың нығаюымен және гомогенденуімен жалғас, малшы тайпалардың
аңшылар қауымдарын ассимиляциялауы жүріп жатты. Осы тарихи кезеңде әскери
және шаруашылық қажеттілігі бойынша күрделі тайпалалық одақтар қалыптасты.
Б.з.б. ІІ м.ж. тұрғындардың өсуі мен өндірістің дамуы арқасында
шамадан тыс тығыздылыққа әкеліп соқтырған бірқатар қарама-қайшылықтар пайда
болды. Бұл қола дәуірінің тайпаларын оңтүстік пен батысқа, Иран, Үндістан
және Еуропаға қоныс аударуға мәжбүр етті. Сол революциялық өзгерістер
кезеңінде, дала пайғамбары Заратуштра (Зәрдүш) ілімі пайда болса керек.
Орталық Азияның малшы тайпалары алғашқы әлемдік дінге бастама жасады. Бірақ
Зәрдүш ілімін турлар (туран) қабылданған жоқ. Оның көсемдері Африсияб пен
Арджаспа арийлерден Зәрдүштен бас тартуды ұсынды. Осы қарама – қайшылық
арийлердің жер аударуының басты шартының бірі болды. Арийлердің қоныс
аударуы көп сатыдан өтті, сондықтан Оңтүстік Азияда және Еуропада арийлік
және түрлі жергілікті этномәдени дәстүрлердің синтезі қалыптасты.
Алайда арийліктер жаңа жерлерге келген соң, ұзақ уақыт бойы дәстүрлі
әлеуметтік құрылымның, отбасылық және құқықтық қатынастардың, рухани
мәдениеттің, діннің ерекшеліктерін сақтап, осы аймақтардың әрі қарайғы
тарихына шешуші әсер етті және Орта Азияның, Иранның, Үндістанның және т.б.
ұлы өркениеттерінің пайда болуында үлкен рөл атқарды. Далада қалып қалған
тайпалар кейінірек өзіндік шартты түрде скиф-сақ мәдениеті аталатын үлгі
жасады.
Қола дәуірінде қоныстар кішігірім өзендердің, көлдердің жағалауларына
орналасты. Бұл шаруашылық мүдделеріне байланысты болды, мал үшін қаулап
өскен шөпті жер, егіншілік үшін ыңғайлы қара топырақ қажет болды. Қоныстар
әдетте 10 - 20 тұрғын-жайлардан-көлемі 300 шаршы метрге жететіндей жартылай
жертөлелерден тұрды. Олар ортақ қорғаныс орларымен және бөрене қоршаумен
қоршалған болды. Тұрғын жайдың төбесін бірнеше тіреулермен тірелген екі
жақты шатыр жауып тұрады. Құрылыс кезінде адамдар ағашты пайдаланған, ал ол
болмаған жерлерде үйді тастан салған. Қоныстарға таяу ру қорымдары
орналасты. Қабір іргелері ретінде тас плиталардан құрастырылған жәшіктер
қолданылады. Олардың айналасына қырынан және жерге қазылып қойылған тас
плиталардан қоршаулар жасалады. Мұндай қабір зираттар қазақ арасында
мықтың үйі деп аталған. Семей, әсіресе, Зайсанда, Жетісу облысында,
Верный уезінде, қорғандар көбінесе мық немесе муг әлде мықтың үйі деп
аталады" деп атап көрсетті белгілі өлкетанушы-тарихшы И.А. Кастанье ХХ
ғасырдың басында. Қазақ қариялары мық деген Қазақстан территориясын
мекендеген және қола дәуіріндегі қорғандарды тұрғызған ежелгі халықтың
атауы деп есептейді.
Б.з.б. ІІ мыңжылдықта халықтың өсімі мен өндірістің дамуы кейбір
қайшылықтардың қалыптасуына, яғни халықтың тығыздығына әкеп соқты. Жердің
мүмкіндігі мен кәсіп арасында алшақтық пайда болды, оның негізінде халық
тығыздығы көбейді, көшу мен қозғалыс үрдісі басталды. Тайпалар оңтүстік
және шығысқа көшті. Турлар мен хьондарға күресте арий тайпаларының бір
бөлігі Иран, Үндістан, Еуропаға көшіп кетті. Мүмкін б.з.б. ІҮ - ІІІ
мыңжылдықтарда да мұндай көші-қон үрдістер орын алған болар. Себебі кейбір
тарихи деректер сол заманда үндіеуропалық тайпалардың батысқа жылжығанын
көрсетеді. Олардың алдында Ұлы даладан оңтүстікке қарай шумер, хет, гиксос
тайпалары жылжуы әбден мүмкін. Азиялық мал шаруашылығымен айналысатын
халықтар алғашқы дүниежүзі дініне бастау беріп, жер жүзіне сонымен үлкен
әсер етті. Осылайша, адамзаттың өркениеті басталды. Тарих өзінің бастауын
ойлау мен салыстырудан, алғашқы малшылардың дүниетанымынан алады. Енді
осыған дәлел ретінде Таурат аңызынан мысал келтірейік:
Қабыл мен Әбіл:
1) Әзіреті Адам мен Хауа кездескен. Арғы әжеміз Хауа жыл сайын бір ұл,
бір қыздан туа берген;
2) Хауаның бірінші ұлын Қабыл деп атаған. Қабыл егінші болып, жер
баптады. Екінші туған ұлын Әбіл деп атайды. Әбіл бақташы болып қой баққан;
3) Күндердің-күні Қабыл жерден өнген өнімді Тәңірі құдайға сый деп
алып келеді;
4) Әбіл болса өзінің баққан қойынан, оның өнімінен сый ұсынады;
5) Құдай тағала болса, Әбілдің сыйын қабылдап, Қабылдың сыйын қайтарып
жіберіпті. Қабыл қатты ренжиді;
6) Сонда Құдай тағала Қабылға: Неге өнің түтігіп кетті, неге ренжіп
тұрсың?;
7) Егер де жақсы іс жасап тұрсаң неге басыңды көтермейсің? Ал егер
жақсы іс жасамасаң, босағаңда күнә жатыр; ол сені өзіне шақырады, бірақ сен
одан биік болуың керек;
8) Қабыл мен Әбіл далада жалғыз қалғанда Қабыл Әбілді өлтіреді;
9) Құдай тағала Қабылдан сұрайды: Ағаң Әбіл қайда? Ол: Білмеймін,
мен оның күзетшісімін бе? . – деп жауап берді;
10) Сонда Құдай тағала: Сен не істедің? Ағаңның қанының үні маған
жерден естіледі;
11) Сен өміріңнің соңына дейін жерден лағынет аласың;
12) Келесіде сен жерді өңдегенде ол саған күш-қуат бермейді: Сен өмір
бойы жерде жалғыз қаңғып жүресің.
Б.з.б. ІІ мыңжылдықтың ортасы – І мыңжылдықтың басында оңтүстік және
оңтүстік-шығыс бағыттағы екі ірі миграциялық толқын байқалады. Уақыт
бойынша бұл қозғалыс Иран үстіртінде, Орталық Азия және Үндістанда болған
ежелгі протоқалалық және қалалық орталықтардың дағдарысымен сай келеді.
Археологиялық және жазба деректер бойынша болып жатқан үрдістерге Ұлы дала
да өзінің әсерін тигізеді. Мұсылман ренессансының ұлы ғалымдарының бірі Абу
Райхан Бируни өзінің Хорезм тарихында екі дәуірді бөліп көрсетеді:
мемлекетті алғаш қоныстану Александр Македонскийдің жорығына дейін 980
жылға ерте болды (б.з.д. ІҮ ғ) және Кейхусрау және оның ұрпақтарының
билігінің бастауы 92 жылға бірінші көрсетілген мерзімінен кейін болды.
Осылайша оңтүстікке арийлердің көшуі бірнеше кезеңнен тұрды. Арий тайпалары
басқа автохтонды халықтарды ассимиляцияға ұшыратады және көп уақыт бойы
өздерінің әлеуметтік құрылысының, отбасы және құқықтық қатынастарының, діни
мәдениетінің, дінінің негіздерін сақтап қалды. Сол қызықты да күрделі
дәуірден Иран, Тұран сияқты ұлы атаулардың қалғанын атап кетуге болады.
Сақтар. Этносаяси тарихы. Б.з.б. І мыңжылдықтағы көшпенділер жайлы ең
сенімді мәліметтерді біз Алдыңғы Азия деректерінен аламыз. Сақтар туралы
деректер Иранның Персеполь сарайының іргетасына, Бехистун тас жазуына
іліккен, тіпті сақ суреті де бар. Парсылар сақтардың үшке бөлінетіні жайлы
баяндайды – тиграхауда- жебе бас киімділер, хаомоварга- хаом қайнатушылар,
тиай- парадарайя- теңізден әрілер. Бұлардың көпшілігі Қазақстан жерін
мекендеп, тамаша ескерткіштер қалдырған жауынгер қауымдар екені сөзсіз.
Сонымен қатар сақтар жөнінде Қытай деректері де кездеседі. Мәселен, Шығыс
Түркістан, Жетісу өлкесін ғұндар мен үйсіндерге дейін сэ елі мекен еткен.
Оларды батысқа қарай тықсырған юечжілер еді делінеді. Осы қозғалыс сэ (сақ)
тайпаларын Орта Азия жеріне, одан әрі Солтүстік Үндістан өлкесіне
жетелегені белгілі. Бұл оқиғалар б.з.б. ІІІ- ІІ жүзжылдықтарда болған.
Б.з.б. VІІІ ғасырда грек жазулары скиф деп атаған тайпалар Қара теңіз
маңының солтүстік аудандарын мекендеген. Олар герман тайпаларын ығыстырып,
грек қала- полистерімен белсенді қарым- қатынаста болған. Қара теңіз
маңында олардың құрған саяси ұйымы жаңа эраның басына дейін өмір сүрді.
Б.з.б. VІІІ ғасырда сақ- скифтердің жауынгер қосындары Батыс Азияда пайда
болды. Антик тарихшыларының айтуы бойынша, олар осы жерлерге Каспийдің
батыс жағалауы мен Кавказ арқылы жеткен. Көшпенділердің мықты топтары Иран,
Кіші Азия арқылы Египет территориясына дейін жетті де, перғауын олардан
сақтану үшін салық төлеуге мәжбүр болды. Сол кездегі ең ірі әлемдік
державалардың бірі Ассирия скифтермен одақ құрғысы келді. Патша Ассархаддон
скиф көсемі Ишбақайдың ұлы Партатуаға қызын әйелдікке бермекші болды.
Мидиялықтар мен басқа да батыс Иран тайпалары скифтерге тәуелді болған...
Осы кезеңде скифтердің территориясы ахеменидтік Иран жағынан экспансия
объектісіне айналды. Дала халықтарының Шығыста құрған мемлекеттері мықты
және дамыған болғанымен, олар өздерінің тарихи отанымен байланысын іздеді
де, рулық территорияларды империя құрамына қоспақшы болды. Геродот,
скифтердің өздерінің айтқанынан, олардың Солтүстік Кара теңіз маңы мен
Алдыңғы Азияда пайда болуы жайлы мына әңгімені келтіреді: Басында көшпелі
скифтер Азияда тұрған, кейін массагеттермен соғыста жеңіліп, Аракс өзенінен
өтіп, киммерийліктер жеріне өтті.... Аристей болса скифтердің Еуропаға
жылжуының басқа маршрутын берген: Аримаспылар ылғи да көршілерімен соғысып
отырған, исседондарды өз жерлерінен аримаспылар ығыстырған, ал оңтүстік
теңіз маңында тұрған киммерийліктерді скифтер ығыстырған. Еуропадағы скиф
қоғамының көп тайпалық құрамының болуы қоныстануға Ұлы даланың әр түрлі
көшпелілер топтары қатысқандықтан деп есептейміз. Олардың құрамында
Қазақстанның батыс аймағын мекендеген массагеттер көп болған және олар
қоныстануға үлкен әсер тигізген. Сонымен бірге қоныстануға, Аристейдің
айтуынша, солтүстік- орталық Қазақстанды мекендеген тайпалар да қатысқан.
Б.з.б. VІ ғ. Ахеменид әулетінің патшалары 3 рет (б.з.б. 540, 530, 519 жж)
өз әскерлерін сақтарға қарсы аттандырды. Бірінші рет Кир-Яксарттың
(Сырдария) маңында Күрестас қала бекінісін тұрғызды. Екінші жорығында
Каспийден шығысқа қарай мекендеген массагеттерге қарсы бағыт алды, осы
жорықта Кир патша қаза болды. Бұл оқиға жайында бірнеше аңыздар бар:
Ширақ,Спаргапис, Томирис және адам қанымен толтырылған мес ыдыс туралы...
Антика деректерінде б.з.б. 519 ж. парсылардың скифтерге қарсы соғысы жайлы
айтылады.
Дарий 150 жыл бұрын Мидияға басып кірген сақтардан кек алуды көздеді,
деленеді аңызда. Парсы патшасының әскері 700 мың адамнан және 600 кемеден
тұрды. Скиф даласына кіру батыстан басталды. Геродоттың айтуынша, сақтардың
атты жасағы қарсыластарды ылғи қуғынға ұшыратып отырған. Бірақ парсылардың
жаяу әскеріне сақтардың күші жеткен жоқ. Сақтардың шегінуіне тура келді,
осы кезде парсылар сақ жасақтарын қуып не қалалары, не бекіністері жоқ
далаға кездесті. Ауыр жағдайға тап болған Дарийға сақ патшалары жұмбақ
сыйлықпен елшілерін жібереді. Сыйлық құрамында құс, тышқан, көлбақа және
бес жебе болған екен-мыс, парсылар бұлардың мәнін табуы керек еді. Осыған
байланысты Дарий ғұламаларды жинап ақылдасты. Ақыры жұмбақтың шешімін Гобри
деген қарт қолбасшы тапты. Бұның мәні: Егер сендер, парсылар, құс тәрізді
аспанға ұшып кетпесеңдер, немесе тышқан секілді жер астына кіріп
кетпесеңдер, біздің жебенің астында қаласындар. Парсы әскері сақ жерінен
кетуге мәжбүр болды.
Б.з.б. 519 жылы Дарий тиграхауда сақтарына жорық ұйымдастырды. Осы сақ
тайпалары Сырдария өзенінен солтүстік – шығысқа қарай, яғни қазіргі
Қазақстан территориясын мекендеген. Сонымен бірге Геродот хаомоварга-
сақтары мен дайлар (дахтар) туралы айтқан. Ксеркстің Персеполь жазуында
дайлар Ахеменидтерге тәуелді ірі халықтардың бірі деп көрсетілген.
Александр Македонский кезеңінде Танаистан (Дон) келген дайлар басында
гректермен соғысқан, кейін олар Александрдың әскері құрамында Үндістанға
жорыққа қатысқан. Антик деректерінде массагет жауынгерлері жылқылардың
кеудесіне мыстан жасалған сауыт кигізген деп жазады тарих атасы Геродот.
Массагеттер этнонимін Қазақстанның далалы аймақтарының көшпелі тайпаларына
қолданылады. Отырықшы өмір салтының жақсы тұрмысына үйренген гректер былай
деген: олар өте кедей тұрады, олардың не қалалары не тұрақты үйі болмаған,
олардың еш байлығы болмағандықтан оларды қандай да бір соғысқа қатыстыру
оңай іс еді (Арриан).
Б.з.б. ІІІ ғасырда дайлар Скифияда үстем тайпаға айналды. Олардың бір
бұтағы б.з.б. 238 жылы Иранда Александр мұрагерлерін ауыстырған жаңа
әулетік империяны құрған (Аршакидтер). Сонымен бірге дайлар Кара теңіз
маңына сармат тайпаларын ығыстырды.
Орталық Қазақстан аудандарында исседондар өмір сүрген. Мүмкін мұртты
қорғандарды тұрғызған сол тайпа өкілдері болар. Орталық Қазақстанның кең
сахарасында ерте темір дәуіріне жататын формасы жағынан біртекті, орнықты
зират құрылысының үлгілері осылай аталады.
Сарыарқаның батысы мен шығысын, солтүстігі мен оңтүстігіндегі ашық
дала мен таулы өңірлерді қоныстанып, өзен жағалауларын жайлаған, сақ
тайпалары екі түрлі қорған ескерткіштерді тұрғызған. Оның бірі – тастан
немесе топырақ араластырып үйілсе, екіншісі- тас, топырақ, сонымен қатар
күн шығысқа бағытталған екі тас жалдан, яғни монументальді құрылыстардан
тұрады. Ғылыми әдебиеттерде бұл қорғандарды мұртты қорғандар деп атайды.
Орталық Қазақстан өңірінде орын тепкен өзге ескерткіштерге қарағанда,
мұртты қорғандар үлкен зират болып саналмайды. Бір қорымда, көп болса, 10-
15 қорған орналасқан. Қорғандардың екі түрінің ара салмағы бұл қорымдарда
бірді беске немесе онға шаққандай, яғни, он кәдімгі қорғаны бар қорымда тас
қатары (мұрты) бар бір қорған кездеседі. Әрине, бұл ара қатынас Орталық
Қазақстанның барлық жеріне тән емес. Екінші типті қорғандары бар ірі
қорымдар Орталық Қазақстанның таулы өлкесінің Ұлытау, Шет, Ақтоғай және
Қарқаралы аудандарының жерінде жиі кездеседі. Осы аталған аудандарға
іргелес жатқан перифериялық өлкелерде олардың саны біртіндеп азая береді.
Жалпы айтқанда, мұртты қорғандардың орналасқан аясы анық: батысқа қарай
оның шекарасы Ұлытау мен Есілдің басын, солтүстігінде Көкшетаудың Шортанды
және Бурабай көлдерін, шығыста Баянауладан әрі Шыңғыстауға дейінгі таулы-
қыратты өлкені қамтиды. Мұртты қорғандардың оңтүстік шекарасы Балқаш
көлінің солтүстік атырабы мен Бетпақдалаға барып тіреледі.
Сонымен қатар біз нұсқап отырған меже ескерткіштердің ең бір
шоғырланған тұсы, бұл жерлерден тыс өлкелерде де осы типті қорғандар болуы
ғажап емес. Бұл ескерткіштердің өзгеше құрылымы Тасмола мәдениетін сақ-скиф
заманының басқа да мәдени үлгілерінен ерекше бөліп алуға мүмкіндік береді.
Осы күні мұртты қорғандардың күрделі жерлеу комплексінің айғағы
екендігі және оның бірнеше нұсқадан тұратыны зерттелді. Ол өте көлемді
ортаңғы тас қорғаннан және шығысқа қарай немесе қашықтау орналасқан
жауынгер аты жерленетін кіші қорғаннан тұрады. Осы кіші қорғаннан шығысқа
қарай жал болып жалпақтығы – 1,5 – 2 м және ұзындығы- 20 - 200м, кейде одан
да көп, екі қатар тас құрылыс жасалған. Тас жал жартылай доға болып
созылып, басы мен аяғында дөңгелек қорған тектес құрбандық шалатың тас
үйінділермен аяқталады. Соныменен, мұртты қорған дегеніміз үш құрамдас
бөліктен тұрады: адам жерленген үлкен қорған, аттың қаңқасы, қару-жарақ
және қыш ыдыстар сақталған кіші қорған және тас жалдар.
Сақтардың этномәдени ареалына исседондардан жоғары тұрған
аримаспылар да жатады. Батыс Қазақстан территориясын савроматтар
(сарматтар) мекендеген. Кейін олар батысқа қарай жылжып, Еділ сырты
Оңтүстік Жайық өңірі мен Донның оң жағалауын басып алып, батыс скиф
тайпаларын ығыстырады. Савромат тайпасымен амазонакалар деп аталатын
жауынгер әйелдер жөніндегі аңыздар байланысты. Аңыз бойынша, эллиндер яғни
гректер амазонкалармен соғысып, Термодонт түбіндегі шайқаста оларды жеңіп,
тұтқынға алған олар. Амазонкаларды үш кемеге отырғызып, теңізге шықты. Ашық
теңізде жүзіп келе жатқанда амазонкалар еркектерге тап беріп, оларды
шетінен қырып тастап, тұтқыннан босады. Бірақ өздерінің кемені жүргізуді
білмегендігі себепті, не желкенмен, не ескекпен кемені басқара алмай толқын
айдап, жел қуып, Меотия көліндегі (Азов теңізі) Шақпақ жартас деген жерге
келіп тоқтады. Бұл Шақпақ жартас еркін скифтердің жерінде орналасқан еді.
Осы жерде кемедегі амазонкалар адамдар мекеніне бағыт алып, жолда кездескен
жылқы табынынан ат ұстап, атқа мініп, скиф иеліктерін тонай бастады...
... Ақыр соңында амазонкалармен соғысудан абырой таппасын білген
скифтер оларға бір топ жас жігіттерді жіберіп, үйлендірді, сонымен,
амазонкалар скиф тілінде сөйлейтін болды. Жас скифтермен қосылған соң олар
Танаис (Дон) өзенінен әрі өтіп, қоныс сайлады. Осы ел кейін савромат
(сармат) атанды. Осындай жағдайға байланысты савромат әйелдері ерте
заманнан ерекше өмір салтын ұстанады, олар: атқа мініп еркектермен бірге
немесе өздері-ақ аңға шығады, еркектермен бірдей киініп, соғысқа аттанады.
Савроматтар скиф тілінде сөйлейді, бірақ ерте уақыттан бері тілі бөлектеу,
себебі амазонкалар толық ол тілді меңгермеген.
Сонымен әр түрлі жазба деректер мен археологиялық қазба жұмыстардың
нәтижесі б.з.б. VIII-VII ғ. сақ тайпаларының ежелгі - Ассирия мен Мидия
өркениеттерімен, ал б.з.б. VI ғ. ортасында Ахеменид мемлекетімен (Иран)
қарым-қатынаста болғанын көрсетеді. Сақтар көптеген әлемдік тарихи
оқиғаларға қатысты. Әсіресе Иранмен біресе – одақтастар, біресе қарсыластар
ретінде (б.з.б. 540 жылы Кир жорықтары, б.з.б. 530, 519 жылдары Дарии)
тығыз қарым-қатынаста болды. Б.з.б. IV ғ. 30-жылдары грек- македондықтар
Ескендір Зұлқарнайынның басшылығымен скиф-сақ жеріне басып кірді. Жетісу
сақтары туралы Қытай жылнамаларында айтылады. Б.з.б. II ғ Шығыс
Түркістаннан ығыстырылған юечжілер мен үйсіндер Жетісудағы сақтарға төнді.
Сақтар бірнеше бағытта Сырдарияға кетіп, Александр мұрагерлерінің
үстемдігін жойды.
Б.з.б. І мыңжылдықтың ортасында сақ-скиф тайпалары конфедерациясы әлі
де мықты болған. Көне грек авторы Фукидид олармен еуропалық
патшалықтардың біреуін де салыстыруға болмайды. Олар бірігетін болса, оған
қарсы тұра алатын Азияның бірде-бір халқы жоқ деп жазды. Скифтердің әлсіз
орталықтануы мемлекеттік биліктің әлсіздігі әр текті этникалық және
тайпалық құрамына байланысты.
Б.з.б. ІІ ғасырда оңтүстік-шығыс Қазақстанның сақ тайпалары Яксарттан
өтеді, олардың құрамында: тохарлдар, ассиандар, сакарауктар болған. Сақ
қауымы олардың ішінде сакарауктарды – ақшыл сақтар деп атаған.
Жетісудан кеткен сақтар Сырдарияның орта ағысында орнықты (Қаңлы
қонысы), кейін Бактрияны басып алып, Ұлы қоныс аудару кезінде өзге елдермен
кеткен. Б.з.б. ІІІ ғасырдың соңы – ІІ ғасырдың басында сақтардың біраз
бөлігі Солтүстік Үндістан территориясына дейін жетті.
Қазақтың шежіре деректерінде ерте көшпелілер дәуірі аңызға айналған
Оғыз хан (Уыз хан) есімімімен байланыстырылады. Біз Уыз ханның
ұрпақтарымыз. Киіз үй Уыз ханның бұйрығы бойынша жасалды. Қазақтардың киіз
үйі Уыз ханнан,- деп, белгілі шежіреші, ауызша деректердің мол қорын
жинақтаған М.Ж Көпеев жазды. Шығыстың деректерінде де Уыз хан туралы
айтылады. Әбілғазы бахадүр айтуы бойынша Оғыз хан көптеген елдерді басып
алып, басы Сайрам, аяқ жағы Мысыр болған бүкіл аймақтарда билеушілерді
тағайындап, өз жұртына оралды. Ғалымдардың жазуына қарағанда Оғыздың
түпкілікті жұрты – Ұлытау мен Кішітау, Ортау мен Қазалық таулары,
Қарақорым, Борсық құмы. Сөйтіп, ерте көшпелілер дәуірінде сақ-скиф
тайпалары дүниежүзілік тарихқа өз ықпалын елеулі түрде тигізді.
Ғұн дәуірі. Этносаяси тарихы. Олардың кем дегенде мыңжылдық тарихы
бар деген екен Шицзы жылнамасын құрастырған қытай тарихшылары.
Тарихшылардың жазуынша хундардың арғы атасы Хяхэу – шы үйінің ұрпағы
Шуньвэй деп саналған. Шань - жун, хянь - юнь және хуньюй тайпалары Тхан
және Юй патшалары кезінде өмір сүрген. Бірінші әулет- Яо патша- империяның
билік басына б.з.б. 2357 жылы, екіншісі – б.з.б. 2255 жылы келді.
Ұлы дала белдеуінің орта ғасырлық этникалық тарихының басы түрік және
монғол болып бөлінбейді, бұл халықтар бір - бірлеріне өте жақын және
туыстас болып келеді.
Н.Я.Бичурин ғұн хунну тарихына қатысты түсіндірмесінде келесі
толықтыруларды келтіреді: Қытай тарихшылары Хя әулетінің соңғы патшасының
ұлы Шунь Вэй б.з.б. 1764 жылы Монғолияға көшіп барып, хуннулардың бірінші
монғол әулетінің негізін қалаушы деп саналады. Азиая тарихшыларының
әңгімелер бойынша Могул - ханның әулеті монғолдардың батыс бөлігінде билік
етті, оның ордасы Хангай түбінде ( Орхон маңы) орналасты. Иеліктері
солтүстіктен Калганнан Байкалға дейін, батысында Тарбағатай тауларынан
бастап созылды. Азиаттық тарихшылардың айтуы бойынша Дунху, яғни Татар -
ханның әулеті Шығыс Монғолияда билік құрған....
Хунну (ғұн) атауы қытай деректерінде б.з.б. ҮІІ - ҮІ ғасырларда пайда
болды (протоғұндар). Көшпелі мал шаруашылығының дамуы Орталық Азияның
тайпалық одақтарының консолидациясына, яғни бірігуіне әкелді. Көшпелілер
Қытайдың бытыраңқы үлестеріне жиі шабуылдар жасап отырды. Осындай жорықтар
б.з.б. ІҮ ғасырда азаяды, себебі Цинь князьдігінің гегемониясы орнады да,
Чжоу әулеті кезіндегі әлсіз үлестерді біріктірді. Сол жылдары қытайлықтар
да көшпелілерге жорықтар жасап, бірқатар территорияларды жаулап алады. Осы
көшпелілермен шекарада Ұлы Қытай қорғанының құрылысы басталды.
Сонымен деректерге ден қойсақ, ғұн патшаларының генеалогиясы Шунь -
Вэйдан басталады, ол Тумын шаньюйдан бір мың жыл бұрын өмір сүрген (б.з.б.
ІІІ ғасыр), өкінішке орай бұл аңыз тарихы әлі зерттелген жоқ. Сенімді
деректер Мөде шаньюй (б.з.б. ІІІ - ІІ ғасырлар) билігі кезінен басталады.
Мөденің билік тағына келуі (б.з.б. 209 жыл) көрші тайпаларды
үрейлендірді. Дунху конфедерациясы ғұндарға бірқатар талаптар қойып елшілер
жібереді. Қытай деректерінде бұл оқиға келесі сюжетпен суреттелген: Дунху
Үйі гүлденіп тұрған. Мөденің әкесін өлтіріп, патша болғанын естіген Дунху
оған елші жіберіп, Тұманнан (бұрынғы әмір, Мөденің әкесі) қалған мың лилік
сәйгүлікті (күніне мың ли, яғни 579 км. жерге шабатын ат) қаламақ ниетінің
барын білдіреді. Мөде ақсүйек бектерін шақыртып алып, кеңес құрады.
Ақсүйектер оған қарсы мыңлилік тұлпар ғұндардың қазынасы ғой, беруге
болмайды, - дейді. Оларға Мөде: көрші тұрған жұрттан бір жылқыны аяған
болмас,- дейді де, мыңлилік сәйгүлікті беріп жібереді. Арада біраз уақыт
өткен соң Дунху Мөдені өзінен қаймығады деп ойлап, тағы да елші жібереді.
Бұл жолы одан ханымдардың біреуіне көңілі құлағанын білдіріп, Яньжиді атап
сұрайды. Мөде өз төңірегіндегі жақын жүргендердің ақыл - кеңесіне тағы да
жүгінеді. Төңірегіндегілер : Дун - ху ұятсыз адам екен, Яньжиді сұрауын
қарашы, деп таңғалысып, оған соғыс жариялау керек, - деп кеңес береді. Мөде
бұл уәжге, көрші тұрған кісілерден бір әйелді аяп қажеті не? – деп сүйікті
Яньжиін Дун - хуға беріп жібереді. әкім Дун - худың айтқаны екі болмай,
әбден кердең кетеді. Ғұндардың иелігінде Дун - худан батысқа қарай кең
жатқан мың лидей бос жер бар еді. Онда тек шекара бойлай екі жақта тұратын
қарауылкүзеті ғана болатын. Дун - ху екі жақты шекара күзетінің арасында
бос жатқан ғұндарға тиесілі, бірақ оларға қолайсыз жерлерді алғысы
келетінін Мөдеге айту үшін елші аттандырады. Мөде бектерінен ақыл сұраса,
олар: бұл қолайсыздау жер ғой, беруге де, бермеуге де болады, - деп
былқылдатады. Сонда Мөде терісіне сыймай: Жерді беру керек деп ақыл
айтқандардың бәрінің басын алады. Жер мемлекеттің негізі деп ұран
шақырып Мөде шаньюй жауларына аттанды. Әскерімен келген Мөде Дун - ху Үйін
талқандап, жеңіске жетеді. Қайтар жолда ол батыста тұрған юэчжилерге жорық
жасап, оларды жерлерінен қуады, оңтүстігінде Ордос билеушілерін бағындырып,
Мын Тхян қолбасшы басып алған хундардың жерлерін қайтарып алады.
Билігінінің алғашқы жылдарында Мөде шаньюй Қытай шекараларына қатты соққы
беріп, Хань әулетінен Ордосстағы ғұн иеліктерін қайтарады. Б.з.б. 200 жылы
қытайлықтар империя шекарасының қауіпсіздігін қамтамасыз ету қамымен үлкен
әскер құрып ғұндарға қарсы жорық ұйымдастырады. Бірінші қақтығыста ғұндар
артқа шегінеді, Қытай әскерінің авангарды Гао Ди императормен бірге негізгі
әскерден алға ұзап кетеді.
Көшпелілер артқа шегінуді тоқтатып, император бастаған қытай әскерін
төрт жақтан қоршайды: Батыстағы Хуннулардың барлығы ақ жылқының үстінде,
шығысында сұр жылқы (белое пятно на морде) мінген, солтүстіктегілер қара
түсті жылқы үстінде, оңтүстіктегі хуннулар жирен аттардың үстінде отыр.
Осы жеңістен кейін шығысында ғұндар Шығыс ху, яғни Монғолияны мекендеген
ухуань, сяньби тайпаларын бағындырған. Б.з.б. 177 жылы ғұндар батыс өлкеде
юэчжилерді жеңеді.
Ғұндар юэчжилерді толықтай он жылдан кейін талқандайды. Юэчжи көсемі
соғыста қайтыс болып, Мөденің ұлы Лаошань - шаньюй оның бас қаңқасынан
алтынмен қаптап тостаған жасап алады. Орта Азияға, яғни Сыр мен Әму арасына
ығыстырылған юэчжилер Грек- Бактриялық мемлекетті жаулап алып, Кушан
державасын құрайды. Осылайша ғұндардың этникалық құрылымына әр түрлі
тайпалардың өкілдері көп болу себебіне көз жеткізуге болады.
Б.з.б. ІІІ - ІІ ғасырларда Шығыс ғұндардың күшеюі дала халықтарының
жаңа империясының құрылуына әкелді. Осы факт орталықтағы белсенділіктің
Еуразияның далалық белдеуінің шығысына қарай ауысқанының белгісі. Бұрын
миграциялар мен пассионарлық жарылыстар эпицентрі Орталық және Батыс
Қазақстанның далалық аймақтары болатын. Скиф-сақ дәуірінен кейін Еуразияның
далалық тайпалары, шаруашылық және этносаяси тұрақтылыққа ие болды. Олар
маусымдық жүйе мен жайылымды үйлестіру мен су қорларын жақсы меңгерген соң
дамыған қоғам ретінде, тұрақты этноәлеуметтік ұжым ретінде қалыптасты. Сол
кезде Ұлы Даланың шығысында, әсіресе таулы - орманды ландшафтқа бай
Оңтүстік Сібірде, Алтайда, Монғолияда, номадизация зонасында аңшы тайпалар
өмір сүрген. Олардың көшпелілікке өтуі күрделі территориялық үрдістермен
бірге жүріп жатты; далалық аймақта халық тығыздығының өсуі жағдайды
күрделендірді. Сонымен бірге көшпеліліктің белең алуы және қозғалыстардың
басталуына отырықшылықтың күшті орталығы Қытайдың көршілес орналасуы да
әсер еткен, себебі бұл ұлы өркениеттің дамуы дәл б.э.б. ІІ - І
мыңжылдықтарға жатады. Халықтардың ұлы қоныс аударуы Еуразияның Шығыс таулы
аймақтарынан басталды.
Мұндай ірі қозғалыс Орталық Қазақстан мен Батыс Сібірдің далалалық
аймақтарына соқпай өте алмады. Сақталған археологиялық материалдар
қозғалыстың Шығыстан басталғаны жайлы аз мәлімет береді. Ұлы далада қалған
архитектуралық ескерткіштердің шығу тегі көбінесе автохтонды болып келеді.
Сонымен бірге Сарыарқа аймағында шығыстан батысқа қарай б.з. І мыңжылдығына
жататын қызықты культті ескерткіштер орналасқан: Домбауыл, Қозы - Көрпеш-
Баян- сұлу, Теке және т.б. Олардың стилінде тұрғызылған (бұл дәстүр ХІХ
ғасыр аяғы - ХХ ғасырдың басына дейін аяқталды. Ә.Х.Марғұланның үйтас
ескерткіштерін ғұндар мен байланыстырады).
Батыс Қазақстанда сақ - массагет және т.б. конфедерациялары
ыдырағаннан кейін өз орнында қалған тайпалар мекендеген. Үстіртте қазылған
қорғандар мен жерлеу құрылыстары типі бойынша Жетісу сақтары мен
Түркменстан көшпелілерінің (массагеттер) жерлеуіне ұқсас, - дейді
С.Әжіғали.
Бұл дәуірде, Жетісу мен Шығыс Түркістан территориясын үйсіндердің,
юэчжилердің (тохарлар) және т.б. жартылай көшпелі конфедерациялары
мекендеген. Батыс Жетісуды қоныстанған этникалық топтары отырықшы өмір
салтын жүргізгеніне Шу, Талас сияқты құнарлы аймақтардың болуы және Орта
Азияның отырықшы орталықтарының жақын орналасуы әсер етті. Батыс
Қазақстанды мекендеген сармат-алан тайпалары мен өзге өлкелер арасында
тығыз қармы-қатынас орнады.
Шығыста ғұндардың күшейгенінен соң солтүстігінде дунхулармен
оңтүстігінде юэчжилерге қысым көрсетіп, нәтижесінде олар ғұндарға
вассалитетін мойындайды. Бағынғысы келмеген тайпалар жерлерін тастап
миграцияға кетеді. Ғұндардың қысымына шыдамаған Монғолия мен Алтайдың
кейбір тайпалары Қытайға өтеді (дунху, сянби), ал юэчжилер – Орта Азияға
(қаңлы тайпалары мекендеген Ташкент аудандарына ) өтті. Б.з.б. ІІ ғасырда
Грек - Бактриялық мемлекеті дала көшпелілерінің жиі шабуылдарына шыдамай
тәуелсіз иеліктерге бөлініп кетеді. Сол кезден бастап әртүрлі
мәдениеттердің араласуы мен интеграциясы күшейеді, Орта Азия
территорияларына жергілікті отырықшы – қалалық субстрат, грек -
македондықтар әкелген ортаазиялық - эллинистік және дала мәдениеті бұл
өңірлерде көшпелі тайпалардың жаңа толқынымен күшейді.
Осы этникалық фундаментте басында юечжилер тұрған Кушан империясы
құрылады. Олар Орта Азияның бірқатар бөлігін бағындырған. Оңтүстікке
жасаған қуатты қозғалыс нәтижесінде Кушан көшпелді әулеттеріне Солтүстік
Үндістан, Шығыс Иран, Ауғанстан халқы бағынады. Осылайша Кушан мәдениетіне
буддалық мәдениет қосылады. Орта ғасырлар басында Үндістан территориясына
дейін жеткен көшпелілердің келесі тобы - эфталиттер (ақ ғұндар). Ғұндардың
оңтүстікке жылжыған топтарын ақ ғұн эфталит деп атайды. Олар ондаған
жылдық соғыстан кейін Сасан империясын тізе бүктірді. Деректер бойынша 484
жылғы қантөгіс соғыстан кейін парсылар жүз жыл бойы ғұнға бағынышты болған.
Осы жолы Пероз патша ғұн қолынан өлген екен. Ақ ғұндар империясы Орта
Азияны бірнеше ғасыр бойы біріктіріп, мемлекет пен мәдениетінде зор із
қалдырды.
Одан әрі эфталиттер Ауғанстан және Солтүстік Үндістан территориясының
біршама бөлігін қоныстанды (Синд, Раджастан, Мальва) да, көне үнді –
арийлік тұрғындармен араласу үрдісіне түсті. Зерттеушілердің айтуынша жаңа
этносаяси қауым - раджпуттар кастасының пайда болуы осы араласу мен
метисация нәтижесі. Солтүстік Үндістан территорияларын белсенді түрде
көшпелі тайпалардың қоныстануы нәтижесінде Гуджарат атты этномәдени аудан
пайда болды. Қазақ даласынан көшіп барған жауынгер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.