Егемен Қазақстан жағдайындағы мемлекет бюджетiнiң ерекшелiктерi
Кiрiспе
I. Мемлекеттiк бюджеттiң мәнi және нарықтық экономикада алатын орны
1.1. Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi және құрылымы
1.2. Бюджет балансы және бюджет тапшылығы
1.3. Бюджет жүйесiн жетiлдiрудiң негiзгi принциптерi
II Егемен Қазақстан жағдайындағы мемлекет бюджетiнiң ерекшелiктерi
2.1Мемлекеттiк бюджет жүйесi және Қазақстан Республикасының бюджет заңдары
2.2 Егемен Қазақстан жағдайындағы мемлекет бюджетiнiң ерекшелiгiн талдау
2.3 Қазақстан Республикасының бюджеттiк рәсiмi
III Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастары
3.1 Бюджетаралық қатынас . бюджет процесiн дамытудың бiрден.бiр қайнар көзi
3.2 Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру мәселелерiнiң Қазақстан Республикасы Президентi Н. Назарбаевтың халыққа жолдауында алатын орны
Қорытынды
Пайдалынылған әдебиеттер тiзiмi
I. Мемлекеттiк бюджеттiң мәнi және нарықтық экономикада алатын орны
1.1. Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi және құрылымы
1.2. Бюджет балансы және бюджет тапшылығы
1.3. Бюджет жүйесiн жетiлдiрудiң негiзгi принциптерi
II Егемен Қазақстан жағдайындағы мемлекет бюджетiнiң ерекшелiктерi
2.1Мемлекеттiк бюджет жүйесi және Қазақстан Республикасының бюджет заңдары
2.2 Егемен Қазақстан жағдайындағы мемлекет бюджетiнiң ерекшелiгiн талдау
2.3 Қазақстан Республикасының бюджеттiк рәсiмi
III Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастары
3.1 Бюджетаралық қатынас . бюджет процесiн дамытудың бiрден.бiр қайнар көзi
3.2 Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру мәселелерiнiң Қазақстан Республикасы Президентi Н. Назарбаевтың халыққа жолдауында алатын орны
Қорытынды
Пайдалынылған әдебиеттер тiзiмi
Қаржы жүйесiнiң негiзгi буыны мемлекеттiк бюджет болып табылады. Мемлекеттiк бюджет – мемлекеттiң негiзгi қаржылыққ жоспары ол мемлекеттiң шығын мен табыстарының балансы. Бюджет ұғымы француздың сөзi немесе табыс пен шығындарды бөлу. Бюджет табысы мен шығын құрылымы және нарықтық экономикада елдiң мемлекеттiк бюджетi жеке баптар бойынша арасындағы салмағын көрсетедi.
Мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланыста болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы «мемлекеттік бюджет» ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды. Бюджет жүйесі - экономикалық қатынастарда және заңды нормаларға негізделген бюджеттің барлық түрлерінің жиынтығын білдіреді.
Бүгiн Қазақстан егемендi ел болған соң республикасына үкімет өзiнiң ұлттық мемлекеттiк бюджетiн құрды. Себебi, бюджет егемен елiмiздiң ең басты нышаны және елiмiздiң сыртқы, iшкi экономикалық әрекеттердi жүргiзудiң басты көзi.
Қазақстан Республикасының кодексiне жыл сайын Қазақстан Республикасы туралы заң күшi бар нормативтi актi қабылданады. Мұнда яғни сол жылға арналған бюджет көлемi кiрiстер, шығыстар сомасы көрсетiледi. Жалпы бюджет Республиканың ең басты қаржы құжаты болып табылады.
Қазiргi нарықтық және бүкiләлемдiк жахандану процесiнде елдiң басты әлеуметтiк – экономикалық мәселелердiң шешiмдерi көбiнесе тiкелей түрде мемлекет бюджетiне байланысты болады.
Мемлекеттік бюджет үкімет қолындағы ақша ресурстарының орталықтанған қоры. Бұл қаражат мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді қаржыландыруға және әлеуметтік-экономикалық қызметтерді атқаруға жұмсалады. Қазіргі жағдайда бюджет экономиканы мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың аса күшті құралы. Қазіргі мемлекеттік бюджет оның сан түрлі қызметін көрсететін күрделі де көп қырлы құжат.Ең алдымен бюджетте мемлекеттің кірісі мен шығысының құрылымы бейнеленеді.
Бюджет процесі-бюджетті жоспарлау, қарау, бекіту, атқару, нақтылау, түзету жөніндегі, бюджеттің атқарылуы бойынша бюджет есебі мен есептілігін жүргізу мемлекеттік қаржы бақылауы, сондай-ақ байланыстырылған гранттарды жоспарлау мен пайдалану жөніндегі Қазақстан Республикасының бюджет заңдарымен реттелген қызмет болып табылады.
Мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланыста болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы «мемлекеттік бюджет» ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды. Бюджет жүйесі - экономикалық қатынастарда және заңды нормаларға негізделген бюджеттің барлық түрлерінің жиынтығын білдіреді.
Бүгiн Қазақстан егемендi ел болған соң республикасына үкімет өзiнiң ұлттық мемлекеттiк бюджетiн құрды. Себебi, бюджет егемен елiмiздiң ең басты нышаны және елiмiздiң сыртқы, iшкi экономикалық әрекеттердi жүргiзудiң басты көзi.
Қазақстан Республикасының кодексiне жыл сайын Қазақстан Республикасы туралы заң күшi бар нормативтi актi қабылданады. Мұнда яғни сол жылға арналған бюджет көлемi кiрiстер, шығыстар сомасы көрсетiледi. Жалпы бюджет Республиканың ең басты қаржы құжаты болып табылады.
Қазiргi нарықтық және бүкiләлемдiк жахандану процесiнде елдiң басты әлеуметтiк – экономикалық мәселелердiң шешiмдерi көбiнесе тiкелей түрде мемлекет бюджетiне байланысты болады.
Мемлекеттік бюджет үкімет қолындағы ақша ресурстарының орталықтанған қоры. Бұл қаражат мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді қаржыландыруға және әлеуметтік-экономикалық қызметтерді атқаруға жұмсалады. Қазіргі жағдайда бюджет экономиканы мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың аса күшті құралы. Қазіргі мемлекеттік бюджет оның сан түрлі қызметін көрсететін күрделі де көп қырлы құжат.Ең алдымен бюджетте мемлекеттің кірісі мен шығысының құрылымы бейнеленеді.
Бюджет процесі-бюджетті жоспарлау, қарау, бекіту, атқару, нақтылау, түзету жөніндегі, бюджеттің атқарылуы бойынша бюджет есебі мен есептілігін жүргізу мемлекеттік қаржы бақылауы, сондай-ақ байланыстырылған гранттарды жоспарлау мен пайдалану жөніндегі Қазақстан Республикасының бюджет заңдарымен реттелген қызмет болып табылады.
Жоспар
Кiрiспе
I. Мемлекеттiк бюджеттiң мәнi және нарықтық экономикада
алатын орны
1 Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi және құрылымы
1. Бюджет балансы және бюджет тапшылығы
2. Бюджет жүйесiн жетiлдiрудiң негiзгi принциптерi
II Егемен Қазақстан жағдайындағы мемлекет бюджетiнiң ерекшелiктерi
2.1Мемлекеттiк бюджет жүйесi және Қазақстан Республикасының бюджет заңдары
2.2 Егемен Қазақстан жағдайындағы мемлекет бюджетiнiң ерекшелiгiн талдау
2.3 Қазақстан Республикасының бюджеттiк рәсiмi
III Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастары
3.1 Бюджетаралық қатынас – бюджет процесiн дамытудың бiрден-бiр қайнар көзi
2. Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру
мәселелерiнiң Қазақстан Республикасы Президентi Н. Назарбаевтың
халыққа жолдауында алатын орны
Қорытынды
Пайдалынылған әдебиеттер тiзiмi
Кiрiспе.
Қаржы жүйесiнiң негiзгi буыны мемлекеттiк бюджет болып табылады.
Мемлекеттiк бюджет – мемлекеттiң негiзгi қаржылыққ жоспары ол мемлекеттiң
шығын мен табыстарының балансы. Бюджет ұғымы француздың сөзi немесе табыс
пен шығындарды бөлу. Бюджет табысы мен шығын құрылымы және нарықтық
экономикада елдiң мемлекеттiк бюджетi жеке баптар бойынша арасындағы
салмағын көрсетедi.
Мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және халықпен
қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше
саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған
орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланыста
болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы мемлекеттік бюджет ұғымының
экономикалық мазмұнын құрайды. Бюджет жүйесі - экономикалық
қатынастарда және заңды нормаларға негізделген бюджеттің барлық түрлерінің
жиынтығын білдіреді.
Бүгiн Қазақстан егемендi ел болған соң республикасына үкімет өзiнiң
ұлттық мемлекеттiк бюджетiн құрды. Себебi, бюджет егемен елiмiздiң ең басты
нышаны және елiмiздiң сыртқы, iшкi экономикалық әрекеттердi жүргiзудiң
басты көзi.
Қазақстан Республикасының кодексiне жыл сайын Қазақстан Республикасы
туралы заң күшi бар нормативтi актi қабылданады. Мұнда яғни сол жылға
арналған бюджет көлемi кiрiстер, шығыстар сомасы көрсетiледi. Жалпы бюджет
Республиканың ең басты қаржы құжаты болып табылады.
Қазiргi нарықтық және бүкiләлемдiк жахандану процесiнде елдiң басты
әлеуметтiк – экономикалық мәселелердiң шешiмдерi көбiнесе тiкелей түрде
мемлекет бюджетiне байланысты болады.
Мемлекеттік бюджет үкімет қолындағы ақша ресурстарының орталықтанған
қоры. Бұл қаражат мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді қаржыландыруға
және әлеуметтік-экономикалық қызметтерді атқаруға жұмсалады. Қазіргі
жағдайда бюджет экономиканы мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға
ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың аса күшті құралы.
Қазіргі мемлекеттік бюджет оның сан түрлі қызметін көрсететін күрделі де
көп қырлы құжат.Ең алдымен бюджетте мемлекеттің кірісі мен шығысының
құрылымы бейнеленеді.
Бюджет процесі-бюджетті жоспарлау, қарау, бекіту, атқару, нақтылау,
түзету жөніндегі, бюджеттің атқарылуы бойынша бюджет есебі мен есептілігін
жүргізу мемлекеттік қаржы бақылауы, сондай-ақ байланыстырылған гранттарды
жоспарлау мен пайдалану жөніндегі Қазақстан Республикасының бюджет
заңдарымен реттелген қызмет болып табылады.
1. Мемлекеттiк бюджеттiқ мәнi және нарықтық экономикада алатын орны
1. Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi және құрылымы
Бюджет дегеніміз-мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске
асыруды қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджеттің
объективті сипаты бар. Бөлудің дербес сферасы ретіндегі оның өмір сүруінің
объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен,
мемлекеттің табиғатымен және функциясымен байланысты. Бұл тиісті
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді.
Қаржыны орталықтандырудың арқасында ақша қаражаттары, мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін жағдайларды
дайындай отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші учаскелеріне
шоғырландырылады. Сөйтіп, объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық
нысаны бола отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік
бюджет айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды – жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория
ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді.
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекетітк бюджет
мына өзгеше белгілермен сипатталады:
2. мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және
оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны б.т
3. құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес
сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық
шаруашылықтың салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық
қызметтің сфералары арасындағы құнды қайта бөлуге арналған;
4. қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан
белгілі үзілісте жүзеге асырылады, ал ал қаржы қатынастары материалдық
өндірісте де, өндірістік сферада да тауар ақша қатынастарымен тығыз
тоқайласып жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттық түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемлекеттің
жұмылдыратын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағымында өзінің
көрінісін табады.
Бюджеттік қор – бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құндық
бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа
әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының
объективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы
мен пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарында пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын
білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категориясына бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың
іс-қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған
айырмашылығымен айқындалады.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары-салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар ж.т.т.
өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы
жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір жылға
жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы
ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды.
Нарықтық механизмге көшу жағдайындамемлекеттік бюджеттің қаражаттары ең
алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың ең аз қамтылған жігін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.
Мемлекеттік орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен
байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше экономикалық
нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып отырады.
Категориялардың екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың
өзгеше қоғамдық арналымы болады: кірістер мемлекетті керекті ақша
қаражаттарымен қамтамасыз етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды
жалпы мемлекеттік қажеттіліктерге сәйкес бөледі.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясаттын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде
мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және шығыстарды
жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Дағдыдағыдай кірістердің көзі салықтар немесе оларға бара-бар
төлемдер болып табылады. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік бюджеті
кірістерінің құрамы мен құрылымы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен
және салыстырмалы тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың
түсімдерімен айқындалады. Бюджет жүйесі туралы заңға сәйкес бюджеттің
құрылымы мыналардан тұрады:
1) кірістер:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансферттер түсімдері;
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік ркедит беру:
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді өтеу;
5) қаржы активтері мен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
қаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6) бюджет тапшылығын (профициті);
7) бюжет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджет кірістері.
1. Салық және басқа да міндетті төлемдер, ресми трансферттер,
мемлекеттке өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын сипатта
болмайтын және мемлекеттің қаржы активтерін сатуға байланысты емес,
осы Кодекске және Қазақстан Республикасының басқа да заң актілеріне
сәйкес бюджетке есептелуге тиісті ақша бюджет кірістері болып
табылады.
2. Салықтық түсімдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
белгіленген салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер.
3. Салықтық емес түсімдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
белгіленген, негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін
түсімдерге жатпайтындардан басқа, осы Кодексте және Қазақстан
Республикасының басқа да заң актілерінде белгіленген бюджетке
төленетін міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ ресми
трансферттермен басқа, бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақша.
4. Мынадай ақшалар негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер болып
табылады:
1) мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті
сатудан түсетін ақша;
2) мелекеттік материалдық резервтен тауарларды сатудан түсетін
ақша;
3) мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін жеке меншікке сатудан
немесе оларды тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға беруден не
Қазақстан Республикасының заңдарында немесе халықаралық
шарттарда көзделген жағдайларда жер учаскелерін өзге құқықтық
нысандарда өткізуден түсетін ақша;
4) мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан түсетін
ақша;
5. Ресми трансферттер түсімдері – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне,
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке түсетін
трансферттер түсімдері.
6. Кірістердің жаңа түрлерін енгізу, қолданылып жүргендерінің күшін
жою немесе оларды өзгерту осы Кодекске міндетті түрде өзгерістер
немесе толықтырулар енгізіле отырып жүзеге асырылады.
7. Нысаналы ресми трансфертетрді қоспағанда кірістердің нысаналы
мақсаты болмайды.
Жаңа бюжеттік сыныптамаға сәйкес кірістер енді төрт бөлікке жіктелетін
болды, олар: санат, сынып, ішкі сынып, ерекшелік.
Функционалдық сыныптамаға байланысты шығыстар 5 бөлімге бөлінеді:
функционалдық топ, ішкі функция, мемлекеттік мекеме-бағдарламалардың
әкімшісі, бағдарлама, ішкі бағдарлама. Аталған деңгейлердің ұштастырылуы
шығыстардың функционалдық сыныптамасының кодын құрайды.
Бюджет шығындары
Қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет қаражаты бюджет шығындары
болып табылады. Бюджет шығындары мынадай түрлерге бөлінеді:
1) мемлекеттік мекемелердің қызметін қастамасыз ететін шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ іс-шараларды ұйымдастыру мен өткізуге
байланысты шығындар;
3) мемлекеттік тапсырысқа арналған шығындар – мемлекеттік саясатты
іске асыру мақсатында (мемлекеттік органдардың өздерінің
тұтынуына арналмаған) өндірілетін тауарларға (жұмыстарға,
көрсетілген қызметтерге) мемлекеттік органдардың ақы төлеуі;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер – қызметкерлерге еңбегі үшін
ақшалай төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заң
актілеріне сәйкес жеке тұлғаларға ақшалай нысандағы төлемдермен
байланысты шығындар;
5) заңды тұлғаларға субсидиялар – мемлекеттік мекемелер және
қоғамдық бірлестіктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды өтеусіз
және қайтарылмайтын негізде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сондай-
ақ Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына трансферттер төлеу.
Кірістер мен шығыстардың егжей-тегжейлі тізбесі мен топтамасы
бюджеттік сыыптамамен айқындалады. Қаржы Министрлігі бекіткен бірыңғай
бюджеттік сыныптама – функциналдық, ведостволық және экономикалық
сипаттамалар бойынша бюджетке түсетін түсімдер мен бюджеттен жұмсалатын
шығыстардың топтастырылуын белгілейтін нормативтік құқықтық акт.
Бюджеттің шығыстары – бұл бекітілген бюджет шегінде қайтарылмайтын
негізде бөлінетін қаражаттар
Республикалық бюджеттен шығыстар мен кредиттердің жекелеген бағыттары
бойынша немесе жекелеген республикалық бюджеттік бағдарламалар бойынша
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңдағыдан басқа,
өзге нормативтік құқықтық актілерде шығыстар мен несилендірудің ең аз,
шекті немесе тіркелген мөлшерлерін белгілеуге жол берілмейді.
Нарықтық жағдайларға көшу республикалық бюджет шығыстарының құрылымы
айтарлықтай өзгерістерге ұшрауда – ұлттық шаруашылықтың, ең алдымен
орталықтандырылған күрделі жұмсалымдарға бюджет қаражаттары шұғыл
қысқаруда. Алайда нарықтық механизмдердің іс-әрекеті жағдайында да жеке
салалар мен аумақтарды, мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларды,
экономиканың мемлекеттік секторын бюджеттен қаржыландыру өзінің шешуші
маңызын сақтап қалуда.
Экономика мен әлеуметтік-мәдени шараларды қаржыландыру шығыстарының
едәуір бөлігі төмен бюджеттерге субвенциялар нысанында беріледі.
Бюджеттің атқарылуы жөніндегі уәкілетті орган Үкімет атынан
республикалық бюджетте көзделген сомалар шегінде кредиттер бере алады.
Кредиттер берудің тәртібі мен шарттарын Үкімет белгілейді.
1.2. Бюджет балансы және бюджет тапшылығы
Әрбір бюджетте кіріс және шығыс бөліктерінің теңестірілуі, яғни тепе-
теңдікке келтірілуі тиіс. Бюджетті жасаған кезде ақшалай түсімдер мен
мемлекет шығындарының тепе-теңдігіне жету негізгі мәселе болып табылады. Ол
мемлекеттік борышты қайтаруға жұмсалуы немесе бюджет қаражаттарының бос
қалдығын құруға жұмсалуы мүмкін. Бұл қаржы бюджет кезеңі аяқталған соң
Министрлер Кабинетінің және жергілікті өкілетті, атқарушы органдардың
банктердегі арнайы шот есебіне аударылады да, кассадағы қолма-қол ақша
айналымын өсіруге пайдаланады, содан соң мемлекеттік борыштарды өтеуге
жұмсалады. Мұндай қажеттілік тумаса, шешімді тиісті билік жүргізуші
органдар қабылдайды. Шығыстардың кірістерден асып кетуі мемлекеттік
бюджеттің тапшылығын туғызады. Зор көлемде ұдайы тапшылық орын алса,
қаржының дағдарысқа ұшырағаны. Елдегі жалпы ұлттық өнімнің 2-3%-ы көлемінде
бюджет тапшылығы қалыпты деңгей деп саналады. Мұндайда тапшылық
мемлекеттік заемдар немесе қағаз ақша шығарылу арқылы шығарылады. Бұл
шаралар тапшылық тым өсіп кеткен жағдайда тиімсіз. Мұның өзі инфляцияның
тым қарқын алып, ақша айналымы заңдарының бұзылуына, ақшаның құнсыздануына,
халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуіне апарып соғады.
Кірістердің шығыстардан, яғни бюджетке түсетін түсімдердің жалпы
сомасының шығыстардың және қайтарымды негізде бөлінетін кірістердің
ауқымынан асып түсуі бюджет артығын-профицитті құрайды. Ол мемлекеттік
борышты өтеуге бағытталады немесе бюджеттік қаражаттардың бас қалдығын
құрауы мүмкін. Аяқталған бюджет жылы бойынша бюджет кезеңінің аяғында
қалыптасқан бюджеттік қаражаттардың бос қалдықтары үкімет пен жергілікті
атқарушы органдардың арнайы шоттарына есептеледі және кассаның айналымдағы
нақты ақшасының өсіміне және биліктің тиісті органының мемлекеттік борышын
жабуға пайдаланады. Мұндай қажеттік болмаған жағдайда, бұл қаражаттарды
пайдалану туралы шешімдерді тиісті әкімшіліктер қабылдайды.
Бюджет тапшылығы экономиканың жай күйін қамтып көрсетеді, ал оның
болуы мына себептерге байланысты:
1. Елдің экономикасында өндірістің жалпы құлдырауы;
2. Қоғамдық өндіріс шығындарының өсуі;
3. Айналысқа тауар жиынымен жабылмайтын ақшаны шектен тыс шығару,
4. Бюджеттің шығыстарында экономиканың даму деңгейіне сәйкес келмейтін
едәуір әлеуметтік шығыстардың басымдығы;
5. Әскери-өнеркәсіптік кешенін ұстауға жұмсалатын әскери шығыстарды,
басқару шығыстарын қаржыландырудың қомақты ауқымы;
6. Көлеңкелі экономиканың ірі ауқымды айналымы
7. Ұлттық шаруашылықтағы өнімсіз шығындар мен ысыраптар.
Бюджет тапшылығын жабудың әдістері:
1) Мемлекеттік қарыздар
2) Салық салуды көбейту
3) Ақша эмиссиясы
Өз кезегінде ақша эмиссиясы айналысқа ақша белгілерін тікелей шығаруда
да, жанама түрде мемлекеттік қарыздар, қағаздар шығару және оларды
коммерциялық банктерге өткізу туралы да тұлғалануы мүмкін, коммерциялық
банктер өздерінің резервтерін көбейтеді және банктік мультипликатордың
арқасында айналыстағы ақшаның санын көбейтеді.
Бюджет тапшылығына қатысты фискалдық саясат іш тұжырымдамаға
негiзделедi.
1. Жыл сайынғы теңдестiрiлетiн бюджет. Мұндай бюджет мұндаға дейiн
фискалдық саясаттық мақсаты деп есептелдi. Алайда бюджеттiң мұндай жай-күйi
фискалдық саясаттың тұрлауландырушы, циклге қарсы бағыттылығын азайтады.
Бюджеттi теңдестiру тiптi экономикалық циклдың ауытқуын ұлғайтуы мүмкiн.
Жұмыссыздықтың болуы және халықтың табысының құлдырауы кезiнде салық
түсiмдерi автоматты түрде қысқарады. Бұл жағдайда бюджеттi теңдестiру үшiн
мемлекетке не салықтардың мөлшерлемелерiн арттыруы, не мемлекеттiң
шығыстарын қысқартуы, не бұл екi әрекеттiде жүзеге асыруы қажет.
Қорытындысы жиынтық сұранымның қысқаруы және өндiрiстiң одан сайын
құлдырауы болып табылады.
Бюджеттi теңдестiру саясаты сонымен бiрге инфляцияны үдетуi мүмкiн.
Инфляцияның болуы кезiнде ақшалай табыстардың артуы автоматты түрде салық
түсiмдерiн көбейтедi. Бюджеттiң артығын жою үшiн мемлекет мына шараларды
қолдануы тиiс: не салықтардың мөлшерлемелерiн төмендетуi, не мемлекеттiң
шығыстарын көбейтуi, не бұл екi шараның ұштастырылуын пайдалануы тиiс.
2. Циклдiк негiзде теңдестiрiлетiн бюджет. Бұл тұжырымдамаға сәйкес бюджет
жыл сайын емес, экономикалық циклдың барысында теңдестiрiледi. өндiрiстiң
құлдырауын болдырмау үшiн мемлекет тапшылықты әдейлеп жасай отырып
салықтарды азайтады және шығыстарды көбейтедi. Экономикалық келесi өрлеуi
кезiнде мемлекет салықтарды көбейтедi және шығыстарды қысқартады, ал пайда
болған бюджеттiң артығы құлдырау жылдарындағы тапшылықтарды өтеуге
бағытталады. Сөйтiп, циклге қарсы фискалдық саясат және экономикалық цикл
iшiнде бюджеттi теңгеру жүргiзiледi. Құлдыраулар мен өрлеулер тереңдiгi мен
ұзақтығы бойынша бiрдей болмайтындығы, мұнңы өзi бюджеттiң циклдық
теңгерiмдiлiгiн бұзатындығы бұл тұжырымдаманың әлсiз буыны болып табылады.
3. Қаржының функционалдық тұжырымдамасының мақсаты макроэкономикалық
тұрақтылыққа, инфляциялық емес толық қамтылуды қамтамасыз етуге жету үшiн
жалпы экономиканы теңдестiру болып табылады. Бұл тұжырымдама кезiнде
бюджеттi теңгеру болмашы мәселе болып табылады, бюджет тапшылықтары мен
мемлекеттiк борыштыңт да, бюджет артығының да болуына рұхсат етiледi. Бұл
жағдайда экономикалық өсуге қарай салық жүйесi бюджетке түсетiн түсiмдердi
автоматты түрде қамтамасыз етедi, ал микроэкономикалық тұрақтылық бұл өсудi
ынталандыратын болады, мұның нәтижесiнде тапшылық өзiн-өзi қаржыландырады
деп шамалауға болады. Бұдан басқа, мемлекет салықтармен iс жүзiнде шексiз
айла-шарғы жасай алады және бюджеттiң тапшылығын жаба алады. Бұл
тұжырымдамада сонымен бiрге тапшылықтар мен iрi мемлекеттiк борыштың болуы
қалыпты экономика үшiн қауыптi емес деп шамаланады.
Циклдiк негiзде және функционалдық қаржы тұжырымдамасында
теңдестiрiлетiн бюджеттiң тұжырымдамасына бағдарланған фискалдық саясат
ақша айналысының жай күйiн есепке алатын, бюджет тапшылығының қалыптасуына
бақылауды, мемлекет шығыстарының бағыттары бойынша тиiмдi шараларды
қаржыландыруды камтамасыз ететiн қаржылық шаралардың негiзделген
бағдарламасын әзiрлеудi қажет етедi.
1.3. Бюджет жүйесiн жетiлдiрудiң негiзгi принциптерi
Бюджет жүйесі мынадай принциптерге негізделеді:
1) Біртұтастық принципке бюджет жүйесінің ұйымдық-экономикалық
орталықтандыру дәрежесін білдіреді. Қазақстан Республикасының
аумағында Қазақстан Республикасының бірыңғай бюджеттік заңдарының
қолданылуын, соның ішінде бірыңғай бюджеттік сыныптауды, бюджет
процесін жүзеге асырудың бірыңғай рәсімдерін пайдалануды қамтамасыз
ету;
Біртұтастық мемлекетте бірыңғай бюджет жүйесінің елдің аумағында әрекет
ететін мемлекеттік табыстардың жалпы жүйесінің өмір сүруінде, мемлекеттік
шығындардың біркелкілігінде, қаржы құжаттарының бюджет жүктемесінің
бірлігінде көрінеді. Бұл принцип бюджетті жоспарлаудың әдістері мен
ұйымдастырылуының бірыңғайлығын, оның әлеуметтік-экономикалық болжаммен
өзара байланысын қамтамасыз етеді. Бюджеттің біртұтастығы принципінің
міндеті парламент тарапынан бюджет қаржысы қозғалысына бақылау орнату.
2) Толықтық принципі үкіметтің барлық қаржы операцияларының, барлық
жиналатын кірістер мен жұмсалынатын шығындардың бюджетте
шоғырландырылып, бағдарламалары көрсеткіштеріне негізделіп, бюджет
резервтерімен нығайтылған барлық кірістер көздері мен шығыстар
бағыттары есептеулерінің негіздемелеріне қарай анықталады.
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген барлық түсімдер мен
шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорында
көрсету, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды есепке алу,
сол сияқты бюджет қаражаты бойынша талаптар құқықтарынан шегінуге жол
бермеу;
3) Жариялылық принципі бюджеттің кірістері мен шығыстары туралы
мәліметтерді жұртшылықты бюджеттің құрамы мен құрылымымен, топшылық
көлемімен және оны жабудың әдістерімен (шығындарды қысқарту,
кірістерді көбейту, заемдар мен басқалар) таныстыру үшін баспасөзде
жариялау талабын білдіреді.
4) Нақтылық принципі жалған түрде бюджетте қол қоюды жоюды көрсетеді.
Ол мемлекеттің қаржы операцияларын бюджетте шын жүзінде бейнелеуін
қарастырады. Нақтылық барлық табыс көздерінің есептеулері мен
шығындардың бағытына негізделуімен анықталады.
5) Транспаренттілік принципі-мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге
де құпия болып табылатын мәліметтерді қоспағанда, Қазақстан
Республикасыныңбюджет заңдары саласындағы нормативтік құқықтық
актілерді, бекітілген бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы
есептерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты басқа да
ақпаратты міндетті түрде жариялау; бюджет процесінің ашықтығы,
мемлекеттік қаржы бақылауын жүргізу;
6) Дәйектілік принципі-бюджеттік қатынастар аясында бұрын қабылданған
шешімдерді мемлекеттік басқару органдарының сақтауы;
7) Тиімділік және нәтижелілік принципі-бюджеттерді бюджеттік
бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгілі бір қаражатының осы
нәтижелерге қол жеткізу үшін қажетті оңтайлы көлемін пайдалана
отырып әзірлеу және атқару немесе бюджеттік қаражаттың бекітілген
көлемін пайдалана отырып ең үздік нәтижені қамтамасыз ету;
8) Басымдық принципі-бюджеттік процесті республиканың немесе аймақтың
әлеуметтік-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге
асыру;
9) Жауапкершілік принципі-бюджет процесіне қатысушыларды Қазақстан
Республикасының бюджеттік заңдарын бұзғаны үшін жауапқа тарту;
10) Бюджеттердің дербестік принципі-түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында
түсімдердің тұрақты түрде бөлініп тұруын орнықтыру және осы Кодекске
сәйкес олардың жұмсалу бағыттарын анықтау, мемлекеттік басқарудың
барлық деңгейлерінің осы Кодекске сәйкес бюджет процесін дербес
жүзеге асыру құқығы, жергілікті бюджеттердің атқарылуы барысында
қосымша алынған кірістерді, осы Кодекстің 40-бабының 6-тармағында
белгіленген жағдайларды қоспағанда, жергілікті бюджеттер қаражатының
бос қалдықтарын жоғары тұрған бюджетке алып қоюға жол
берілмейтіндігі, тиісті өтемсіз төмен тұрған бюджеттерге қосымша
шығыстар жүктеуге жол берілмейтіндігі.
1. Егемен Қазақстан жағдайындағы мемлекет бюджетiнiң ерекшелiктерi
2.1. Мемлекеттiк бюджет жүйесi және Қазақстан Республикасының бюджет
заңдары
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы
мақсатпен әр елде аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір
әкімшілік-аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару
аппаратын ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша
ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі
құрылады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері мен шығыстарын
қалыптастыру, оларды теңдестіру процесінде заң мен реттеліп отыратын
белгілі бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болады. Осы элементтердің
барлығы – бюджет жүйесін ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның
буындарының өзара қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары бюджет
құқықтарының жиынтығы – бюджет құрылысын құрайды.
Бюджет құрылысында басты орында бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлердегі
бюджеттердің жиынтығын білдіреді. Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-
мемлекеттік құрылымымен анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық
құрылымы болуы мүмкін.
Федеративті мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады:
• мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық
мемлекеттің бюджеті;
• федерация мүшелерінің бюджетi;
• жергілікті бюджетер;
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады:
орталық бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер. Екі жағдайда да
бюджетердің оқшаулану мен дербестігінің түрлі дәрежесі болуы мүмкін, бірақ,
әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық процестерді басқаруды орталықтандыру
деңгейіне байланысты төмендегі бюджеттерге қатынасы бойынша белгілі бір
реттеуші рөл орталық бюджетте сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық
типімен анықталады, өйткені Қазақстан – федералдық емес, басқарудың
Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға
және тиісті құқықтық нормаларға негізделген әр түрлі деңгейлердегі
бюджеттерді қамтиды. Қазақстанда жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттер дербес жұмыс істейді (1
сызбаны қараңыз).
1 сызба. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің сызбасы
Қазақстан Республикасының
мемлекеттік бюджеті
Республикалық Ж е р г і л і к т і б ю д ж е т т е р
Бюджет
Облыстардың Астана және Алматы
бюджеті Қалаларының бюджеттері
Облыстық
бюджеттер
Аудандық
бюджеттер
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
республикалық бюджетте шоғырланған.
Республикалық бюджет – бұл түсімдер мен бюджет тапшылығын қаржыландыру
(профицитін пайдалану) есебінен қалыптастырылатын және өзіне Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңнамалық актілер жүктеген міндеттерді
жүзеге асыру үшін Үкімет анықтайтын республикалық бюджет бағдарламаларын
қаржыландыруға арналған Қазақстан Республикасының заңымен бекітілген
орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті бюджетер (әкімшілік-аймақтық бірліктердің бюджеттері) –
облыстық бюджеттер, қалалардың, аудандардың бюджеттері.
Қазақстанда жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын республикалық
бюджет пен жергілікті бюджеттер дербес жұмыс істейді.
1991ж. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге
ұшырауы. Бұған дейін мемлекеттің бюджеті, басқа одақтас республикалардың
мемлекеттік бюджеттері сияқты, КСРО-ның мемлекеттік бюджетіне кірді, онда
ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде ауылдық және поселкелік
бюджеттер де қамтылып көрсетіледі. Ол одақтық бюджеттен, 15 одақтас
республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру бюджетінен тұрады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне
кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, нақтылығы және
жариялығы қағидаттарына негізделеді.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының
Конституциясына негізделеді, осы Кодекстен және қабылдануы осы Кодексте
көзделген өзге де нормативтік құқықтық актілерден тұрады. Егер Қазақстан
Республикасы бекіткен халықаралық шартта осы Кодекстегіден өзгеше ережелер
белгіленсе, онда халықаралық шарттың ережелері қолданылады. Қазақстан
Республикасы бюджет заңдарының қолданылуы. Қазақстан Республикасының бюджет
заңдары Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданыста болады және
барлық жеке заңды тұлғаларға қолданылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың
тиісінше республикалық және жергілікті бюджеттерден тиісті қаржы жылына
арнап ақша бөлу туралы актілер, осы актілердің қайтарымды негізде ақша бөлу
туралы ережелерін қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан кейін күшін
жояды.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңдар, тиісті қаржы жылына
арналған жергілікті бюджет туралы мәслихаттардың шешімдеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы мәслихаттардың шешімдері, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың оларды іске
асыру туралы актілер тиісті қаржы жылының 1 қаңтарынан бастап қолданысқа
енгізіледі.
Егер заң актілерінде өзге де нормативтік құқықтық актілерде Қазақстан
Республикасының бюджет заңдарына қайшы келетін ережелер көзделсе, онда
Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының ережелері қолданылады.
Республикалық немесе жергілікті бюджеттердің шығыстарын ұлғайтуды
немесе түсімдерін қысқартуды көздейтін Қазақстан Республикасы заңдары
жобаларының ережелері Қазақстан Республикасы Үкіметінің оң қорытындысы
болған жағдайда ғана енгізілуі мүмкін. Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қорытындысы Республикалық бюджет комиссиясының ұсыныстары ескеріле отырып
жасалады.
Қазақстан Республикасының бюджет кодексiнде жыл сайын Қазақстан
Республикасының бюджет туралы заң күшi бар нормативтi акты қабылданады.
Онда яғни сол жылға арналған бюджет көлемi кiрiстер, шығыстар сомасы
көрсетiледi, яғни бюджет республиканың ең басты қаржы құжаты.
2.2. Егемен Қазақстан жағдайындағы мемлекет бюджетiнiң ерекшелiгiн
талдау
Экономикада нарықтық қатынастардың белсенді дамуы жағдайында бюджеттің
мәні мен маңызы арта түсуде.
Бюджет қазіргі кезде мемлекеттің өз саясатын іске асыратын негізгі
құралы болып отыр. Бюджетке сапалы мемлекеттік қызмет, қоғамдық тәртіп пен
ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, білім беру, денсаулық сақтау
сфераларын дамыту, әлеуметтік қорғау және әлеуметтік қамсыздандыру, сонымен
қатар экономиканың нақты секторын дамытуға қолдау көрсететін ақша
қаражаттары шоғырланған. Осы бағытта елімізде бюджетсаясатын жүргізуде
біршама тәжірибе жинақталды.
1991 жылға дейін КСРО – ның бюджет жүйесі кеңес бюджеті, әлеуметтік
сақтандыру бюджеті, 15 кеңестік республикалардың мемлекеттік бюджеті, 20
автономиялы республикалар және 53 мыңнан астам жергілікті бюджеттерден
(облыстар, округтер, қалалар, аудандар, ауыл кеңестері бюджеті) құралды.
Кеңестік республикалар бюджеттерінде елдің бюджет ресурстарының 49%-і
шоғырланды, соның ішінде қаржылардың 23 бөлігі – республикалық
бюджеттерде, 13 бөлігі – жергілікті бюджеттерде шоғырланды.
Саяси тәуелсіздікке қол жеткізген Қазақстан өзіндік бюджет саясатын
жасады. Осы бағытта алғаш рет 1991 жылы 17-ші желтоқсанда ҚР Бюджет
жүйесі туралы ҚР. Заңы қабылданды. ҚР-дағы бюджетаралық қатынастарды
реттеу заңдылығы аталған заңды актінің қабылдануынан басталады. Бірақ
аталған Заң нарықтық принциптерге сәйкес келмегендіктен 1996 жылы қайта
қабылданып, содан соң 1998 жылы едәуір өзгерістерге ұшырады.
Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастарды реттеу сферасында
қазіргі заманғы өзгерістер ескерілген 1999 жылғы 1 – сәуірдегі ҚР Бюджет
жүйесі туралы ҚР Заңы қабылданған болатын. Бұл Заң түрлі деңгейдегі
бюджеттерді қалыптастыру процестерінен туындаған қаржылық қатынастарды
реттейді.
Бюджет жүйесін жетілдіру мақсатында соңғы жылдары елімізде бірқатар
шаралар кешені жүргізілді.
Тұрақты негізде жұмыс істейтін бюджет комиссиялары құрылды. Олардың
мақсаты бюджеттер жобаларының уақтылы және сапалы әзірленуін қамтамасыз
ету, бюджеттерді нақтылау және атқару жөнінде ұсыныстар тұжырымдау,
әкімшілердің бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуы туралы есептерін
қарау болып табылады.
Елдің әлеуметтік – экономикалық дамуының басымдықтарын көрсететін нақты
бюджетті қалыптастыру мақсатында 2002 жылдан бастап бюджет ағымдағы және
даму бюджеті болып бөлінді.
Бюджет қаражатын жұмсаудың ашықтығын қамтамасыз ету және олар
бойынша бюджеттік бақылау жүргізу үшін 2002 жылдан бастап әкімшінің
өзіне жүктелген функцияларды орындау жөніндегі қызметін бағалаудың негізгі
құжаты ретінде бюджеттік бағдарламаның паспорты енгізілді.
Бюджет жүйесін жетілдіру жөніндегі жекелеген іс – шаралар барысында
шешімі жүйелік ұстанымды талап ететін көптеген мәселелер анықталды. Осыған
байланысты қолданыстағы заң нормаларын реттеуге және жүйелеуге, олардың
неғұрлым икемді құрылымын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін Бюджет кодексі
әзірленіп, 2004 жылы 24 – сәуірде ҚР Президенті қол қойды.
Осы кодекске сәйкес 2005 жылдың 1 – қаңтарынан бастап мына заңдардың
күші жойылды деп танылды:
- Бюджет жүйесі туралы 1999 жылғы 1 – сәуірдегі ҚР Заңы;
- Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қаыз алу мен борыш
туралы 1999 жылғы 2 – тамыздағы ҚР Заңы;
Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылау туралы
2002 жылғы 29 – қаңтардағы ҚР Заңы.[2]
Барлық бюджет деңгейлеріне қаржылық ронықтылық беру мақсатында Бюджет
кодексінде бюджет деңгейлерінің шығыстық өкілеттіктері нақты бөлінді.
Бюджеттердің дербестігін күшейту үшін, сондай-ақ бюджетаралық қатынастардың
тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін бюджеттік субвенциялар мен бюджеттік
алулардың мөлшері 3 жылға арналып белгіленетін болды.
Мемлекеттік бюджет бұл мемлекеттік өкімет органдарының қызметін
қамтамасыз ету үшін ақшалай қаражатты қалыптастыру және жұмсалудың негізгі
қаржы жоспары. Мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікгі бюджеттерді
біріктіреді.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған жылдар ішінде Қазақстанның
бюджет жүйесі түпкілікті өзгертілді. Инфляциялық процестердің ұстамдылығын
реттеу, өндіріс өсімін реттеу және мемлекеттік бюджет дифицитін төмендету
мақсатында жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1992 жылы бағалардың ырықтандырылуы, 1993 жылы үлттық валютаның
айналысқа шығуы, жекеменшік құқығын қолдау, инфляциялық процесс осының
барлығы соңғы жылдардағы мемлекеттік бюджеттегі өзгешеліктер мінездемесін
алдьш- ала айқындайды.
2001 жылы Қазақстанның мемлекеттік бюджеті 2001 жылы түсімдер
бағдарламасында анықталғандай 7,4 пайыз жоғары дәрежеде орындалған. 2001
жылы мемлекеттік бюджеттің тапшылығы 3,3 млрд теңге сомасында анықталды.
Өткен жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш айқьш төмендеді және жалпы ұлттық
өнім көлемінің 0,1 пайыз құрады. Сонымен бірге, түсім көлемі (598 млрд
теңге) және шығын көлемі (602 млрд теңге) жалпы ұлттық өнімде бірдей үлес-
23 пайыз шамасында құрады. 2002 жылы басында мемлекеттік бюджеттің кіріс
бөлігі шығыс бөлігінен артқаны байкалды. Қазақстан Республикасының қаржы
министрлігінің берілгендеріне сәйкес 1.07.2003 жылы жағдайға байланысты
бюджет профициті 47,5 млрд. теңге сомасында құрылды және ол берілген кезең
ішінде жалпы үлттық өнім көлемінің 3,3 пайыз құрайды. 2001 жылы кезендегі
берілгендермен салыстырғанда түсім көлемі 41,1 пайызға көбейіп, 375,1 млрд
теңгені құрады және несиелеу есебінен шығыстар 327,6 млрд теңгені құрады.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін кұрайтын құрылымыңдағы сапалы
өзгерістер ішінде 1995 жылы салық базасының реттелуімен байланысты болған
салық түсімдерінің жоғарылағанын ескеру кажет.
Төмендегі 1 кестеде мемлекеттік бюджеттің 2001-2005 жылдар аралығындағы
орындалу көрсеткіштері көрсетіген.
2001 жылы мемлекеттік бюджеттің орындалуыңдағы түсімі 598746 млн.
тенгені құраса, 2002 жылы 746612 млн. теңгені кұраған, ал 2003 жылы 844324
млн. теңгені қураған. Бұл көрсеткіштерден бюджет түсімінің жыдан жылға
артқанын көруімізге болады.
Бюджеттің табыс бөлігініндегі салықтық түсімдердің орындалуына келетін
болсақ, салықтық түсімдер 2001 жылы —524026 млн. теңгені, яғни бюджет
түсімінің 87,5 пайызын; 2002 жылы — 635792 млн. теңгені, яғни бюджет
түсімінің 85,2 пайызын; ал 2003 жылы 773780 млн.теңгені, яғни бюджет
түсімінің 91,6 пайызын құраған, ал 2005 жылы 984195003 мыЎ теЎгенi қґрады.
Соңғы жылдардың көрсеткіштерін салыстыру арқылы көрсеткіштердің ауытку
денгейін анықтауға болады. Келесі кестеде салық түсімдерінің ауытқуының
және өсу қарқынын көруімізге болады.
Мемлекеттік бюджеттің 2002 жылмен 2003 жылдың көрсеткштгерін салыстыру
арқылы мемлекеттік бюджетке түскен түсімнің 13,1 пайызга артқанын
көруімізге болады. Оның ішінде бюджеттің табыс бөлігіне келетін болсақ,
салықтық түсімдер 96611 млн теңгеге, яғни 13,2: пайызға, оның ішінде: заңды
тұлғалардан алынатын табыс салығы - 43390 млн. тенгеге, яғни 25,6 пайызға;
жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы-38440 млн% тенгеге, яғни 56,0
пайызға; әлеуметтік салық-28486 млн. тенгеге, яғни 22,9 пайызға; қосылған
кұн салығы-40451 млн. тенгеге, яғни 25,4 пайызға; акциздер-8532 млн.
тенгеге, яғни 39,0 пайызға; мүлік салығы-6284 млн. тенгеге, яғни 30,0
пайызға артқан; ал жер салығы-3578 млн. тенгеге, яғни 65,8 пайызға кеміген.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі негізінде салықтардан тұрады, оның
үлес салмағы жылдан жылға өсе түсуде. Салық түсімдерінің 1998 жылдың
мемлекеттік бюджетіндегі үлес салмағы 76,3% қүраған болса, 2002 жылы 91,4%
құрады
Қазақстан Республикасының 2003 салық тісімдерінің бюджет деегейлері
арасында білінуі кестеде корсетілген (Кесте 2).
Мемлекеттік кірістер бойынша болжамдалған кірістер жалпы алғанда
1084072 мың теңге асыра орындалды.
Бюджетке салықтар және басқа төлемдер құрылымында 2003 жылдың нәтижесі
бойынша республикалық деңгейдегі салық төлеушілері ішінде ең көп түсімдер
корпорациялық табыс салығына, роялти, баж төлемдеріне, әлеуметтік
салықтарға түседі. Ал аймақты деңгей салық төлешілері бойынша салықтар
тусімдердің көп мөлшері косылған құн салығынан, корпорациялық табыс
салығынан түседі.
Кесте 2
Салықтар мен төлемдердің бюджет деңгейлері арасында бөлінісі
(млн. теңге)
Болжам Нақты Ауытқуы Орындалу Өткен жылмен
орындал-ғ % салыстырғандағы
аны өсу қарқыны
Мемлекеттік 27923,8 29007,9 1084 103,9% 114,5%
бюджет
Республикалық 17148,2 18044,3 896,1 105,2% 103,1%
бюджет
Жергілікті бюджет10775,6 10963,6 188 101,7% 140%
ҚР Ұлттық 123442,112342,1 0 100%
қоры
Барлығы 40265,8 41350 1084,2 103,9% 1145,5%
Барлық деңгейдегі салық қызметі органдары заңды тулғалар болып
табылады, олар республикалық бюджет есебінен қаржылаңдырылады.. Мемлекеттік
өкімет органдары Қазақстан Республикасының салық заңдары мен республикалық
және жергілікгі бюджеттерге басқа да төлемдер туралы заңдардың орындалуына
бақылау жасау жөніндегі міндеттерді атқаруында, салық бузушылық пен
қылмысқа қарсы күресте салық қызметі органдарына жәрдемдесіп отыруға
міндетті.
2003 жылы қалыптасқан жақсы экономикалық жағдай 2004 жылы шынайы,
әлеуметтік бағыттағы, теңдестірілген облыс бюджетін қамтамасыз етуге тиісті
база жасады. Тұтас облыс бойынша шоғырландырылған бюджет көлемі 48999,6
млн. теңге сомасында қарастырылып отыр, бұл 2003 жылғы қол жеткен деңгейден
7928,5 мың теңгеге немесе 19% артық.
Облыс бюджетінің кіріс жоспары 102,3 пайызға орыңдалып, жоспардағы
17292,7 млн. теңгенің орнына 17692,6 млн. теңге қаржы түсті. Негізінде
Сарыағаш ауданынан басқа барлық аудаңдар мен қалалар өздерінің кіріс туралы
болжамдарын артығымен орындады.
Келесі кестеден 2002 жыл мен 2003 жылды салыстыру арқылы жүмсалымдар
мен кірістердің аріуы мен кемуін, ауыткуын жеке бөліктер бойынша
байкэуымызға болады:
Кесте 3
Облыс бюджетінің өсу қарқынын талдау
Көрсеткіштер Жылдар (мың тенге)Өсу карқыны
2002 2003 +, - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе
I. Мемлекеттiк бюджеттiң мәнi және нарықтық экономикада
алатын орны
1 Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi және құрылымы
1. Бюджет балансы және бюджет тапшылығы
2. Бюджет жүйесiн жетiлдiрудiң негiзгi принциптерi
II Егемен Қазақстан жағдайындағы мемлекет бюджетiнiң ерекшелiктерi
2.1Мемлекеттiк бюджет жүйесi және Қазақстан Республикасының бюджет заңдары
2.2 Егемен Қазақстан жағдайындағы мемлекет бюджетiнiң ерекшелiгiн талдау
2.3 Қазақстан Республикасының бюджеттiк рәсiмi
III Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастары
3.1 Бюджетаралық қатынас – бюджет процесiн дамытудың бiрден-бiр қайнар көзi
2. Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру
мәселелерiнiң Қазақстан Республикасы Президентi Н. Назарбаевтың
халыққа жолдауында алатын орны
Қорытынды
Пайдалынылған әдебиеттер тiзiмi
Кiрiспе.
Қаржы жүйесiнiң негiзгi буыны мемлекеттiк бюджет болып табылады.
Мемлекеттiк бюджет – мемлекеттiң негiзгi қаржылыққ жоспары ол мемлекеттiң
шығын мен табыстарының балансы. Бюджет ұғымы француздың сөзi немесе табыс
пен шығындарды бөлу. Бюджет табысы мен шығын құрылымы және нарықтық
экономикада елдiң мемлекеттiк бюджетi жеке баптар бойынша арасындағы
салмағын көрсетедi.
Мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және халықпен
қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше
саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған
орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланыста
болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы мемлекеттік бюджет ұғымының
экономикалық мазмұнын құрайды. Бюджет жүйесі - экономикалық
қатынастарда және заңды нормаларға негізделген бюджеттің барлық түрлерінің
жиынтығын білдіреді.
Бүгiн Қазақстан егемендi ел болған соң республикасына үкімет өзiнiң
ұлттық мемлекеттiк бюджетiн құрды. Себебi, бюджет егемен елiмiздiң ең басты
нышаны және елiмiздiң сыртқы, iшкi экономикалық әрекеттердi жүргiзудiң
басты көзi.
Қазақстан Республикасының кодексiне жыл сайын Қазақстан Республикасы
туралы заң күшi бар нормативтi актi қабылданады. Мұнда яғни сол жылға
арналған бюджет көлемi кiрiстер, шығыстар сомасы көрсетiледi. Жалпы бюджет
Республиканың ең басты қаржы құжаты болып табылады.
Қазiргi нарықтық және бүкiләлемдiк жахандану процесiнде елдiң басты
әлеуметтiк – экономикалық мәселелердiң шешiмдерi көбiнесе тiкелей түрде
мемлекет бюджетiне байланысты болады.
Мемлекеттік бюджет үкімет қолындағы ақша ресурстарының орталықтанған
қоры. Бұл қаражат мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді қаржыландыруға
және әлеуметтік-экономикалық қызметтерді атқаруға жұмсалады. Қазіргі
жағдайда бюджет экономиканы мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға
ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың аса күшті құралы.
Қазіргі мемлекеттік бюджет оның сан түрлі қызметін көрсететін күрделі де
көп қырлы құжат.Ең алдымен бюджетте мемлекеттің кірісі мен шығысының
құрылымы бейнеленеді.
Бюджет процесі-бюджетті жоспарлау, қарау, бекіту, атқару, нақтылау,
түзету жөніндегі, бюджеттің атқарылуы бойынша бюджет есебі мен есептілігін
жүргізу мемлекеттік қаржы бақылауы, сондай-ақ байланыстырылған гранттарды
жоспарлау мен пайдалану жөніндегі Қазақстан Республикасының бюджет
заңдарымен реттелген қызмет болып табылады.
1. Мемлекеттiк бюджеттiқ мәнi және нарықтық экономикада алатын орны
1. Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi және құрылымы
Бюджет дегеніміз-мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске
асыруды қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджеттің
объективті сипаты бар. Бөлудің дербес сферасы ретіндегі оның өмір сүруінің
объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен,
мемлекеттің табиғатымен және функциясымен байланысты. Бұл тиісті
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді.
Қаржыны орталықтандырудың арқасында ақша қаражаттары, мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін жағдайларды
дайындай отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші учаскелеріне
шоғырландырылады. Сөйтіп, объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық
нысаны бола отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік
бюджет айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды – жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория
ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді.
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекетітк бюджет
мына өзгеше белгілермен сипатталады:
2. мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және
оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны б.т
3. құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес
сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық
шаруашылықтың салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық
қызметтің сфералары арасындағы құнды қайта бөлуге арналған;
4. қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан
белгілі үзілісте жүзеге асырылады, ал ал қаржы қатынастары материалдық
өндірісте де, өндірістік сферада да тауар ақша қатынастарымен тығыз
тоқайласып жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттық түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемлекеттің
жұмылдыратын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағымында өзінің
көрінісін табады.
Бюджеттік қор – бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құндық
бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа
әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының
объективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы
мен пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарында пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын
білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категориясына бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың
іс-қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған
айырмашылығымен айқындалады.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары-салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар ж.т.т.
өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы
жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір жылға
жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы
ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды.
Нарықтық механизмге көшу жағдайындамемлекеттік бюджеттің қаражаттары ең
алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың ең аз қамтылған жігін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.
Мемлекеттік орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен
байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше экономикалық
нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып отырады.
Категориялардың екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың
өзгеше қоғамдық арналымы болады: кірістер мемлекетті керекті ақша
қаражаттарымен қамтамасыз етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды
жалпы мемлекеттік қажеттіліктерге сәйкес бөледі.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясаттын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде
мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және шығыстарды
жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Дағдыдағыдай кірістердің көзі салықтар немесе оларға бара-бар
төлемдер болып табылады. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік бюджеті
кірістерінің құрамы мен құрылымы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен
және салыстырмалы тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың
түсімдерімен айқындалады. Бюджет жүйесі туралы заңға сәйкес бюджеттің
құрылымы мыналардан тұрады:
1) кірістер:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансферттер түсімдері;
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік ркедит беру:
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді өтеу;
5) қаржы активтері мен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
қаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6) бюджет тапшылығын (профициті);
7) бюжет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджет кірістері.
1. Салық және басқа да міндетті төлемдер, ресми трансферттер,
мемлекеттке өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын сипатта
болмайтын және мемлекеттің қаржы активтерін сатуға байланысты емес,
осы Кодекске және Қазақстан Республикасының басқа да заң актілеріне
сәйкес бюджетке есептелуге тиісті ақша бюджет кірістері болып
табылады.
2. Салықтық түсімдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
белгіленген салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер.
3. Салықтық емес түсімдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
белгіленген, негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін
түсімдерге жатпайтындардан басқа, осы Кодексте және Қазақстан
Республикасының басқа да заң актілерінде белгіленген бюджетке
төленетін міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ ресми
трансферттермен басқа, бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақша.
4. Мынадай ақшалар негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер болып
табылады:
1) мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті
сатудан түсетін ақша;
2) мелекеттік материалдық резервтен тауарларды сатудан түсетін
ақша;
3) мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін жеке меншікке сатудан
немесе оларды тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға беруден не
Қазақстан Республикасының заңдарында немесе халықаралық
шарттарда көзделген жағдайларда жер учаскелерін өзге құқықтық
нысандарда өткізуден түсетін ақша;
4) мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан түсетін
ақша;
5. Ресми трансферттер түсімдері – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне,
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке түсетін
трансферттер түсімдері.
6. Кірістердің жаңа түрлерін енгізу, қолданылып жүргендерінің күшін
жою немесе оларды өзгерту осы Кодекске міндетті түрде өзгерістер
немесе толықтырулар енгізіле отырып жүзеге асырылады.
7. Нысаналы ресми трансфертетрді қоспағанда кірістердің нысаналы
мақсаты болмайды.
Жаңа бюжеттік сыныптамаға сәйкес кірістер енді төрт бөлікке жіктелетін
болды, олар: санат, сынып, ішкі сынып, ерекшелік.
Функционалдық сыныптамаға байланысты шығыстар 5 бөлімге бөлінеді:
функционалдық топ, ішкі функция, мемлекеттік мекеме-бағдарламалардың
әкімшісі, бағдарлама, ішкі бағдарлама. Аталған деңгейлердің ұштастырылуы
шығыстардың функционалдық сыныптамасының кодын құрайды.
Бюджет шығындары
Қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет қаражаты бюджет шығындары
болып табылады. Бюджет шығындары мынадай түрлерге бөлінеді:
1) мемлекеттік мекемелердің қызметін қастамасыз ететін шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ іс-шараларды ұйымдастыру мен өткізуге
байланысты шығындар;
3) мемлекеттік тапсырысқа арналған шығындар – мемлекеттік саясатты
іске асыру мақсатында (мемлекеттік органдардың өздерінің
тұтынуына арналмаған) өндірілетін тауарларға (жұмыстарға,
көрсетілген қызметтерге) мемлекеттік органдардың ақы төлеуі;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер – қызметкерлерге еңбегі үшін
ақшалай төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заң
актілеріне сәйкес жеке тұлғаларға ақшалай нысандағы төлемдермен
байланысты шығындар;
5) заңды тұлғаларға субсидиялар – мемлекеттік мекемелер және
қоғамдық бірлестіктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды өтеусіз
және қайтарылмайтын негізде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сондай-
ақ Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына трансферттер төлеу.
Кірістер мен шығыстардың егжей-тегжейлі тізбесі мен топтамасы
бюджеттік сыыптамамен айқындалады. Қаржы Министрлігі бекіткен бірыңғай
бюджеттік сыныптама – функциналдық, ведостволық және экономикалық
сипаттамалар бойынша бюджетке түсетін түсімдер мен бюджеттен жұмсалатын
шығыстардың топтастырылуын белгілейтін нормативтік құқықтық акт.
Бюджеттің шығыстары – бұл бекітілген бюджет шегінде қайтарылмайтын
негізде бөлінетін қаражаттар
Республикалық бюджеттен шығыстар мен кредиттердің жекелеген бағыттары
бойынша немесе жекелеген республикалық бюджеттік бағдарламалар бойынша
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңдағыдан басқа,
өзге нормативтік құқықтық актілерде шығыстар мен несилендірудің ең аз,
шекті немесе тіркелген мөлшерлерін белгілеуге жол берілмейді.
Нарықтық жағдайларға көшу республикалық бюджет шығыстарының құрылымы
айтарлықтай өзгерістерге ұшрауда – ұлттық шаруашылықтың, ең алдымен
орталықтандырылған күрделі жұмсалымдарға бюджет қаражаттары шұғыл
қысқаруда. Алайда нарықтық механизмдердің іс-әрекеті жағдайында да жеке
салалар мен аумақтарды, мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларды,
экономиканың мемлекеттік секторын бюджеттен қаржыландыру өзінің шешуші
маңызын сақтап қалуда.
Экономика мен әлеуметтік-мәдени шараларды қаржыландыру шығыстарының
едәуір бөлігі төмен бюджеттерге субвенциялар нысанында беріледі.
Бюджеттің атқарылуы жөніндегі уәкілетті орган Үкімет атынан
республикалық бюджетте көзделген сомалар шегінде кредиттер бере алады.
Кредиттер берудің тәртібі мен шарттарын Үкімет белгілейді.
1.2. Бюджет балансы және бюджет тапшылығы
Әрбір бюджетте кіріс және шығыс бөліктерінің теңестірілуі, яғни тепе-
теңдікке келтірілуі тиіс. Бюджетті жасаған кезде ақшалай түсімдер мен
мемлекет шығындарының тепе-теңдігіне жету негізгі мәселе болып табылады. Ол
мемлекеттік борышты қайтаруға жұмсалуы немесе бюджет қаражаттарының бос
қалдығын құруға жұмсалуы мүмкін. Бұл қаржы бюджет кезеңі аяқталған соң
Министрлер Кабинетінің және жергілікті өкілетті, атқарушы органдардың
банктердегі арнайы шот есебіне аударылады да, кассадағы қолма-қол ақша
айналымын өсіруге пайдаланады, содан соң мемлекеттік борыштарды өтеуге
жұмсалады. Мұндай қажеттілік тумаса, шешімді тиісті билік жүргізуші
органдар қабылдайды. Шығыстардың кірістерден асып кетуі мемлекеттік
бюджеттің тапшылығын туғызады. Зор көлемде ұдайы тапшылық орын алса,
қаржының дағдарысқа ұшырағаны. Елдегі жалпы ұлттық өнімнің 2-3%-ы көлемінде
бюджет тапшылығы қалыпты деңгей деп саналады. Мұндайда тапшылық
мемлекеттік заемдар немесе қағаз ақша шығарылу арқылы шығарылады. Бұл
шаралар тапшылық тым өсіп кеткен жағдайда тиімсіз. Мұның өзі инфляцияның
тым қарқын алып, ақша айналымы заңдарының бұзылуына, ақшаның құнсыздануына,
халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуіне апарып соғады.
Кірістердің шығыстардан, яғни бюджетке түсетін түсімдердің жалпы
сомасының шығыстардың және қайтарымды негізде бөлінетін кірістердің
ауқымынан асып түсуі бюджет артығын-профицитті құрайды. Ол мемлекеттік
борышты өтеуге бағытталады немесе бюджеттік қаражаттардың бас қалдығын
құрауы мүмкін. Аяқталған бюджет жылы бойынша бюджет кезеңінің аяғында
қалыптасқан бюджеттік қаражаттардың бос қалдықтары үкімет пен жергілікті
атқарушы органдардың арнайы шоттарына есептеледі және кассаның айналымдағы
нақты ақшасының өсіміне және биліктің тиісті органының мемлекеттік борышын
жабуға пайдаланады. Мұндай қажеттік болмаған жағдайда, бұл қаражаттарды
пайдалану туралы шешімдерді тиісті әкімшіліктер қабылдайды.
Бюджет тапшылығы экономиканың жай күйін қамтып көрсетеді, ал оның
болуы мына себептерге байланысты:
1. Елдің экономикасында өндірістің жалпы құлдырауы;
2. Қоғамдық өндіріс шығындарының өсуі;
3. Айналысқа тауар жиынымен жабылмайтын ақшаны шектен тыс шығару,
4. Бюджеттің шығыстарында экономиканың даму деңгейіне сәйкес келмейтін
едәуір әлеуметтік шығыстардың басымдығы;
5. Әскери-өнеркәсіптік кешенін ұстауға жұмсалатын әскери шығыстарды,
басқару шығыстарын қаржыландырудың қомақты ауқымы;
6. Көлеңкелі экономиканың ірі ауқымды айналымы
7. Ұлттық шаруашылықтағы өнімсіз шығындар мен ысыраптар.
Бюджет тапшылығын жабудың әдістері:
1) Мемлекеттік қарыздар
2) Салық салуды көбейту
3) Ақша эмиссиясы
Өз кезегінде ақша эмиссиясы айналысқа ақша белгілерін тікелей шығаруда
да, жанама түрде мемлекеттік қарыздар, қағаздар шығару және оларды
коммерциялық банктерге өткізу туралы да тұлғалануы мүмкін, коммерциялық
банктер өздерінің резервтерін көбейтеді және банктік мультипликатордың
арқасында айналыстағы ақшаның санын көбейтеді.
Бюджет тапшылығына қатысты фискалдық саясат іш тұжырымдамаға
негiзделедi.
1. Жыл сайынғы теңдестiрiлетiн бюджет. Мұндай бюджет мұндаға дейiн
фискалдық саясаттық мақсаты деп есептелдi. Алайда бюджеттiң мұндай жай-күйi
фискалдық саясаттың тұрлауландырушы, циклге қарсы бағыттылығын азайтады.
Бюджеттi теңдестiру тiптi экономикалық циклдың ауытқуын ұлғайтуы мүмкiн.
Жұмыссыздықтың болуы және халықтың табысының құлдырауы кезiнде салық
түсiмдерi автоматты түрде қысқарады. Бұл жағдайда бюджеттi теңдестiру үшiн
мемлекетке не салықтардың мөлшерлемелерiн арттыруы, не мемлекеттiң
шығыстарын қысқартуы, не бұл екi әрекеттiде жүзеге асыруы қажет.
Қорытындысы жиынтық сұранымның қысқаруы және өндiрiстiң одан сайын
құлдырауы болып табылады.
Бюджеттi теңдестiру саясаты сонымен бiрге инфляцияны үдетуi мүмкiн.
Инфляцияның болуы кезiнде ақшалай табыстардың артуы автоматты түрде салық
түсiмдерiн көбейтедi. Бюджеттiң артығын жою үшiн мемлекет мына шараларды
қолдануы тиiс: не салықтардың мөлшерлемелерiн төмендетуi, не мемлекеттiң
шығыстарын көбейтуi, не бұл екi шараның ұштастырылуын пайдалануы тиiс.
2. Циклдiк негiзде теңдестiрiлетiн бюджет. Бұл тұжырымдамаға сәйкес бюджет
жыл сайын емес, экономикалық циклдың барысында теңдестiрiледi. өндiрiстiң
құлдырауын болдырмау үшiн мемлекет тапшылықты әдейлеп жасай отырып
салықтарды азайтады және шығыстарды көбейтедi. Экономикалық келесi өрлеуi
кезiнде мемлекет салықтарды көбейтедi және шығыстарды қысқартады, ал пайда
болған бюджеттiң артығы құлдырау жылдарындағы тапшылықтарды өтеуге
бағытталады. Сөйтiп, циклге қарсы фискалдық саясат және экономикалық цикл
iшiнде бюджеттi теңгеру жүргiзiледi. Құлдыраулар мен өрлеулер тереңдiгi мен
ұзақтығы бойынша бiрдей болмайтындығы, мұнңы өзi бюджеттiң циклдық
теңгерiмдiлiгiн бұзатындығы бұл тұжырымдаманың әлсiз буыны болып табылады.
3. Қаржының функционалдық тұжырымдамасының мақсаты макроэкономикалық
тұрақтылыққа, инфляциялық емес толық қамтылуды қамтамасыз етуге жету үшiн
жалпы экономиканы теңдестiру болып табылады. Бұл тұжырымдама кезiнде
бюджеттi теңгеру болмашы мәселе болып табылады, бюджет тапшылықтары мен
мемлекеттiк борыштыңт да, бюджет артығының да болуына рұхсат етiледi. Бұл
жағдайда экономикалық өсуге қарай салық жүйесi бюджетке түсетiн түсiмдердi
автоматты түрде қамтамасыз етедi, ал микроэкономикалық тұрақтылық бұл өсудi
ынталандыратын болады, мұның нәтижесiнде тапшылық өзiн-өзi қаржыландырады
деп шамалауға болады. Бұдан басқа, мемлекет салықтармен iс жүзiнде шексiз
айла-шарғы жасай алады және бюджеттiң тапшылығын жаба алады. Бұл
тұжырымдамада сонымен бiрге тапшылықтар мен iрi мемлекеттiк борыштың болуы
қалыпты экономика үшiн қауыптi емес деп шамаланады.
Циклдiк негiзде және функционалдық қаржы тұжырымдамасында
теңдестiрiлетiн бюджеттiң тұжырымдамасына бағдарланған фискалдық саясат
ақша айналысының жай күйiн есепке алатын, бюджет тапшылығының қалыптасуына
бақылауды, мемлекет шығыстарының бағыттары бойынша тиiмдi шараларды
қаржыландыруды камтамасыз ететiн қаржылық шаралардың негiзделген
бағдарламасын әзiрлеудi қажет етедi.
1.3. Бюджет жүйесiн жетiлдiрудiң негiзгi принциптерi
Бюджет жүйесі мынадай принциптерге негізделеді:
1) Біртұтастық принципке бюджет жүйесінің ұйымдық-экономикалық
орталықтандыру дәрежесін білдіреді. Қазақстан Республикасының
аумағында Қазақстан Республикасының бірыңғай бюджеттік заңдарының
қолданылуын, соның ішінде бірыңғай бюджеттік сыныптауды, бюджет
процесін жүзеге асырудың бірыңғай рәсімдерін пайдалануды қамтамасыз
ету;
Біртұтастық мемлекетте бірыңғай бюджет жүйесінің елдің аумағында әрекет
ететін мемлекеттік табыстардың жалпы жүйесінің өмір сүруінде, мемлекеттік
шығындардың біркелкілігінде, қаржы құжаттарының бюджет жүктемесінің
бірлігінде көрінеді. Бұл принцип бюджетті жоспарлаудың әдістері мен
ұйымдастырылуының бірыңғайлығын, оның әлеуметтік-экономикалық болжаммен
өзара байланысын қамтамасыз етеді. Бюджеттің біртұтастығы принципінің
міндеті парламент тарапынан бюджет қаржысы қозғалысына бақылау орнату.
2) Толықтық принципі үкіметтің барлық қаржы операцияларының, барлық
жиналатын кірістер мен жұмсалынатын шығындардың бюджетте
шоғырландырылып, бағдарламалары көрсеткіштеріне негізделіп, бюджет
резервтерімен нығайтылған барлық кірістер көздері мен шығыстар
бағыттары есептеулерінің негіздемелеріне қарай анықталады.
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген барлық түсімдер мен
шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорында
көрсету, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды есепке алу,
сол сияқты бюджет қаражаты бойынша талаптар құқықтарынан шегінуге жол
бермеу;
3) Жариялылық принципі бюджеттің кірістері мен шығыстары туралы
мәліметтерді жұртшылықты бюджеттің құрамы мен құрылымымен, топшылық
көлемімен және оны жабудың әдістерімен (шығындарды қысқарту,
кірістерді көбейту, заемдар мен басқалар) таныстыру үшін баспасөзде
жариялау талабын білдіреді.
4) Нақтылық принципі жалған түрде бюджетте қол қоюды жоюды көрсетеді.
Ол мемлекеттің қаржы операцияларын бюджетте шын жүзінде бейнелеуін
қарастырады. Нақтылық барлық табыс көздерінің есептеулері мен
шығындардың бағытына негізделуімен анықталады.
5) Транспаренттілік принципі-мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге
де құпия болып табылатын мәліметтерді қоспағанда, Қазақстан
Республикасыныңбюджет заңдары саласындағы нормативтік құқықтық
актілерді, бекітілген бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы
есептерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты басқа да
ақпаратты міндетті түрде жариялау; бюджет процесінің ашықтығы,
мемлекеттік қаржы бақылауын жүргізу;
6) Дәйектілік принципі-бюджеттік қатынастар аясында бұрын қабылданған
шешімдерді мемлекеттік басқару органдарының сақтауы;
7) Тиімділік және нәтижелілік принципі-бюджеттерді бюджеттік
бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгілі бір қаражатының осы
нәтижелерге қол жеткізу үшін қажетті оңтайлы көлемін пайдалана
отырып әзірлеу және атқару немесе бюджеттік қаражаттың бекітілген
көлемін пайдалана отырып ең үздік нәтижені қамтамасыз ету;
8) Басымдық принципі-бюджеттік процесті республиканың немесе аймақтың
әлеуметтік-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге
асыру;
9) Жауапкершілік принципі-бюджет процесіне қатысушыларды Қазақстан
Республикасының бюджеттік заңдарын бұзғаны үшін жауапқа тарту;
10) Бюджеттердің дербестік принципі-түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында
түсімдердің тұрақты түрде бөлініп тұруын орнықтыру және осы Кодекске
сәйкес олардың жұмсалу бағыттарын анықтау, мемлекеттік басқарудың
барлық деңгейлерінің осы Кодекске сәйкес бюджет процесін дербес
жүзеге асыру құқығы, жергілікті бюджеттердің атқарылуы барысында
қосымша алынған кірістерді, осы Кодекстің 40-бабының 6-тармағында
белгіленген жағдайларды қоспағанда, жергілікті бюджеттер қаражатының
бос қалдықтарын жоғары тұрған бюджетке алып қоюға жол
берілмейтіндігі, тиісті өтемсіз төмен тұрған бюджеттерге қосымша
шығыстар жүктеуге жол берілмейтіндігі.
1. Егемен Қазақстан жағдайындағы мемлекет бюджетiнiң ерекшелiктерi
2.1. Мемлекеттiк бюджет жүйесi және Қазақстан Республикасының бюджет
заңдары
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы
мақсатпен әр елде аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір
әкімшілік-аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару
аппаратын ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша
ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі
құрылады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері мен шығыстарын
қалыптастыру, оларды теңдестіру процесінде заң мен реттеліп отыратын
белгілі бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болады. Осы элементтердің
барлығы – бюджет жүйесін ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның
буындарының өзара қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары бюджет
құқықтарының жиынтығы – бюджет құрылысын құрайды.
Бюджет құрылысында басты орында бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлердегі
бюджеттердің жиынтығын білдіреді. Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-
мемлекеттік құрылымымен анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық
құрылымы болуы мүмкін.
Федеративті мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады:
• мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық
мемлекеттің бюджеті;
• федерация мүшелерінің бюджетi;
• жергілікті бюджетер;
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады:
орталық бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер. Екі жағдайда да
бюджетердің оқшаулану мен дербестігінің түрлі дәрежесі болуы мүмкін, бірақ,
әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық процестерді басқаруды орталықтандыру
деңгейіне байланысты төмендегі бюджеттерге қатынасы бойынша белгілі бір
реттеуші рөл орталық бюджетте сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық
типімен анықталады, өйткені Қазақстан – федералдық емес, басқарудың
Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға
және тиісті құқықтық нормаларға негізделген әр түрлі деңгейлердегі
бюджеттерді қамтиды. Қазақстанда жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттер дербес жұмыс істейді (1
сызбаны қараңыз).
1 сызба. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің сызбасы
Қазақстан Республикасының
мемлекеттік бюджеті
Республикалық Ж е р г і л і к т і б ю д ж е т т е р
Бюджет
Облыстардың Астана және Алматы
бюджеті Қалаларының бюджеттері
Облыстық
бюджеттер
Аудандық
бюджеттер
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
республикалық бюджетте шоғырланған.
Республикалық бюджет – бұл түсімдер мен бюджет тапшылығын қаржыландыру
(профицитін пайдалану) есебінен қалыптастырылатын және өзіне Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңнамалық актілер жүктеген міндеттерді
жүзеге асыру үшін Үкімет анықтайтын республикалық бюджет бағдарламаларын
қаржыландыруға арналған Қазақстан Республикасының заңымен бекітілген
орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті бюджетер (әкімшілік-аймақтық бірліктердің бюджеттері) –
облыстық бюджеттер, қалалардың, аудандардың бюджеттері.
Қазақстанда жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын республикалық
бюджет пен жергілікті бюджеттер дербес жұмыс істейді.
1991ж. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге
ұшырауы. Бұған дейін мемлекеттің бюджеті, басқа одақтас республикалардың
мемлекеттік бюджеттері сияқты, КСРО-ның мемлекеттік бюджетіне кірді, онда
ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде ауылдық және поселкелік
бюджеттер де қамтылып көрсетіледі. Ол одақтық бюджеттен, 15 одақтас
республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру бюджетінен тұрады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне
кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, нақтылығы және
жариялығы қағидаттарына негізделеді.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының
Конституциясына негізделеді, осы Кодекстен және қабылдануы осы Кодексте
көзделген өзге де нормативтік құқықтық актілерден тұрады. Егер Қазақстан
Республикасы бекіткен халықаралық шартта осы Кодекстегіден өзгеше ережелер
белгіленсе, онда халықаралық шарттың ережелері қолданылады. Қазақстан
Республикасы бюджет заңдарының қолданылуы. Қазақстан Республикасының бюджет
заңдары Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданыста болады және
барлық жеке заңды тұлғаларға қолданылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың
тиісінше республикалық және жергілікті бюджеттерден тиісті қаржы жылына
арнап ақша бөлу туралы актілер, осы актілердің қайтарымды негізде ақша бөлу
туралы ережелерін қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан кейін күшін
жояды.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңдар, тиісті қаржы жылына
арналған жергілікті бюджет туралы мәслихаттардың шешімдеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы мәслихаттардың шешімдері, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың оларды іске
асыру туралы актілер тиісті қаржы жылының 1 қаңтарынан бастап қолданысқа
енгізіледі.
Егер заң актілерінде өзге де нормативтік құқықтық актілерде Қазақстан
Республикасының бюджет заңдарына қайшы келетін ережелер көзделсе, онда
Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының ережелері қолданылады.
Республикалық немесе жергілікті бюджеттердің шығыстарын ұлғайтуды
немесе түсімдерін қысқартуды көздейтін Қазақстан Республикасы заңдары
жобаларының ережелері Қазақстан Республикасы Үкіметінің оң қорытындысы
болған жағдайда ғана енгізілуі мүмкін. Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қорытындысы Республикалық бюджет комиссиясының ұсыныстары ескеріле отырып
жасалады.
Қазақстан Республикасының бюджет кодексiнде жыл сайын Қазақстан
Республикасының бюджет туралы заң күшi бар нормативтi акты қабылданады.
Онда яғни сол жылға арналған бюджет көлемi кiрiстер, шығыстар сомасы
көрсетiледi, яғни бюджет республиканың ең басты қаржы құжаты.
2.2. Егемен Қазақстан жағдайындағы мемлекет бюджетiнiң ерекшелiгiн
талдау
Экономикада нарықтық қатынастардың белсенді дамуы жағдайында бюджеттің
мәні мен маңызы арта түсуде.
Бюджет қазіргі кезде мемлекеттің өз саясатын іске асыратын негізгі
құралы болып отыр. Бюджетке сапалы мемлекеттік қызмет, қоғамдық тәртіп пен
ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, білім беру, денсаулық сақтау
сфераларын дамыту, әлеуметтік қорғау және әлеуметтік қамсыздандыру, сонымен
қатар экономиканың нақты секторын дамытуға қолдау көрсететін ақша
қаражаттары шоғырланған. Осы бағытта елімізде бюджетсаясатын жүргізуде
біршама тәжірибе жинақталды.
1991 жылға дейін КСРО – ның бюджет жүйесі кеңес бюджеті, әлеуметтік
сақтандыру бюджеті, 15 кеңестік республикалардың мемлекеттік бюджеті, 20
автономиялы республикалар және 53 мыңнан астам жергілікті бюджеттерден
(облыстар, округтер, қалалар, аудандар, ауыл кеңестері бюджеті) құралды.
Кеңестік республикалар бюджеттерінде елдің бюджет ресурстарының 49%-і
шоғырланды, соның ішінде қаржылардың 23 бөлігі – республикалық
бюджеттерде, 13 бөлігі – жергілікті бюджеттерде шоғырланды.
Саяси тәуелсіздікке қол жеткізген Қазақстан өзіндік бюджет саясатын
жасады. Осы бағытта алғаш рет 1991 жылы 17-ші желтоқсанда ҚР Бюджет
жүйесі туралы ҚР. Заңы қабылданды. ҚР-дағы бюджетаралық қатынастарды
реттеу заңдылығы аталған заңды актінің қабылдануынан басталады. Бірақ
аталған Заң нарықтық принциптерге сәйкес келмегендіктен 1996 жылы қайта
қабылданып, содан соң 1998 жылы едәуір өзгерістерге ұшырады.
Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастарды реттеу сферасында
қазіргі заманғы өзгерістер ескерілген 1999 жылғы 1 – сәуірдегі ҚР Бюджет
жүйесі туралы ҚР Заңы қабылданған болатын. Бұл Заң түрлі деңгейдегі
бюджеттерді қалыптастыру процестерінен туындаған қаржылық қатынастарды
реттейді.
Бюджет жүйесін жетілдіру мақсатында соңғы жылдары елімізде бірқатар
шаралар кешені жүргізілді.
Тұрақты негізде жұмыс істейтін бюджет комиссиялары құрылды. Олардың
мақсаты бюджеттер жобаларының уақтылы және сапалы әзірленуін қамтамасыз
ету, бюджеттерді нақтылау және атқару жөнінде ұсыныстар тұжырымдау,
әкімшілердің бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуы туралы есептерін
қарау болып табылады.
Елдің әлеуметтік – экономикалық дамуының басымдықтарын көрсететін нақты
бюджетті қалыптастыру мақсатында 2002 жылдан бастап бюджет ағымдағы және
даму бюджеті болып бөлінді.
Бюджет қаражатын жұмсаудың ашықтығын қамтамасыз ету және олар
бойынша бюджеттік бақылау жүргізу үшін 2002 жылдан бастап әкімшінің
өзіне жүктелген функцияларды орындау жөніндегі қызметін бағалаудың негізгі
құжаты ретінде бюджеттік бағдарламаның паспорты енгізілді.
Бюджет жүйесін жетілдіру жөніндегі жекелеген іс – шаралар барысында
шешімі жүйелік ұстанымды талап ететін көптеген мәселелер анықталды. Осыған
байланысты қолданыстағы заң нормаларын реттеуге және жүйелеуге, олардың
неғұрлым икемді құрылымын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін Бюджет кодексі
әзірленіп, 2004 жылы 24 – сәуірде ҚР Президенті қол қойды.
Осы кодекске сәйкес 2005 жылдың 1 – қаңтарынан бастап мына заңдардың
күші жойылды деп танылды:
- Бюджет жүйесі туралы 1999 жылғы 1 – сәуірдегі ҚР Заңы;
- Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қаыз алу мен борыш
туралы 1999 жылғы 2 – тамыздағы ҚР Заңы;
Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылау туралы
2002 жылғы 29 – қаңтардағы ҚР Заңы.[2]
Барлық бюджет деңгейлеріне қаржылық ронықтылық беру мақсатында Бюджет
кодексінде бюджет деңгейлерінің шығыстық өкілеттіктері нақты бөлінді.
Бюджеттердің дербестігін күшейту үшін, сондай-ақ бюджетаралық қатынастардың
тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін бюджеттік субвенциялар мен бюджеттік
алулардың мөлшері 3 жылға арналып белгіленетін болды.
Мемлекеттік бюджет бұл мемлекеттік өкімет органдарының қызметін
қамтамасыз ету үшін ақшалай қаражатты қалыптастыру және жұмсалудың негізгі
қаржы жоспары. Мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікгі бюджеттерді
біріктіреді.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған жылдар ішінде Қазақстанның
бюджет жүйесі түпкілікті өзгертілді. Инфляциялық процестердің ұстамдылығын
реттеу, өндіріс өсімін реттеу және мемлекеттік бюджет дифицитін төмендету
мақсатында жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1992 жылы бағалардың ырықтандырылуы, 1993 жылы үлттық валютаның
айналысқа шығуы, жекеменшік құқығын қолдау, инфляциялық процесс осының
барлығы соңғы жылдардағы мемлекеттік бюджеттегі өзгешеліктер мінездемесін
алдьш- ала айқындайды.
2001 жылы Қазақстанның мемлекеттік бюджеті 2001 жылы түсімдер
бағдарламасында анықталғандай 7,4 пайыз жоғары дәрежеде орындалған. 2001
жылы мемлекеттік бюджеттің тапшылығы 3,3 млрд теңге сомасында анықталды.
Өткен жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш айқьш төмендеді және жалпы ұлттық
өнім көлемінің 0,1 пайыз құрады. Сонымен бірге, түсім көлемі (598 млрд
теңге) және шығын көлемі (602 млрд теңге) жалпы ұлттық өнімде бірдей үлес-
23 пайыз шамасында құрады. 2002 жылы басында мемлекеттік бюджеттің кіріс
бөлігі шығыс бөлігінен артқаны байкалды. Қазақстан Республикасының қаржы
министрлігінің берілгендеріне сәйкес 1.07.2003 жылы жағдайға байланысты
бюджет профициті 47,5 млрд. теңге сомасында құрылды және ол берілген кезең
ішінде жалпы үлттық өнім көлемінің 3,3 пайыз құрайды. 2001 жылы кезендегі
берілгендермен салыстырғанда түсім көлемі 41,1 пайызға көбейіп, 375,1 млрд
теңгені құрады және несиелеу есебінен шығыстар 327,6 млрд теңгені құрады.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін кұрайтын құрылымыңдағы сапалы
өзгерістер ішінде 1995 жылы салық базасының реттелуімен байланысты болған
салық түсімдерінің жоғарылағанын ескеру кажет.
Төмендегі 1 кестеде мемлекеттік бюджеттің 2001-2005 жылдар аралығындағы
орындалу көрсеткіштері көрсетіген.
2001 жылы мемлекеттік бюджеттің орындалуыңдағы түсімі 598746 млн.
тенгені құраса, 2002 жылы 746612 млн. теңгені кұраған, ал 2003 жылы 844324
млн. теңгені қураған. Бұл көрсеткіштерден бюджет түсімінің жыдан жылға
артқанын көруімізге болады.
Бюджеттің табыс бөлігініндегі салықтық түсімдердің орындалуына келетін
болсақ, салықтық түсімдер 2001 жылы —524026 млн. теңгені, яғни бюджет
түсімінің 87,5 пайызын; 2002 жылы — 635792 млн. теңгені, яғни бюджет
түсімінің 85,2 пайызын; ал 2003 жылы 773780 млн.теңгені, яғни бюджет
түсімінің 91,6 пайызын құраған, ал 2005 жылы 984195003 мыЎ теЎгенi қґрады.
Соңғы жылдардың көрсеткіштерін салыстыру арқылы көрсеткіштердің ауытку
денгейін анықтауға болады. Келесі кестеде салық түсімдерінің ауытқуының
және өсу қарқынын көруімізге болады.
Мемлекеттік бюджеттің 2002 жылмен 2003 жылдың көрсеткштгерін салыстыру
арқылы мемлекеттік бюджетке түскен түсімнің 13,1 пайызга артқанын
көруімізге болады. Оның ішінде бюджеттің табыс бөлігіне келетін болсақ,
салықтық түсімдер 96611 млн теңгеге, яғни 13,2: пайызға, оның ішінде: заңды
тұлғалардан алынатын табыс салығы - 43390 млн. тенгеге, яғни 25,6 пайызға;
жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы-38440 млн% тенгеге, яғни 56,0
пайызға; әлеуметтік салық-28486 млн. тенгеге, яғни 22,9 пайызға; қосылған
кұн салығы-40451 млн. тенгеге, яғни 25,4 пайызға; акциздер-8532 млн.
тенгеге, яғни 39,0 пайызға; мүлік салығы-6284 млн. тенгеге, яғни 30,0
пайызға артқан; ал жер салығы-3578 млн. тенгеге, яғни 65,8 пайызға кеміген.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі негізінде салықтардан тұрады, оның
үлес салмағы жылдан жылға өсе түсуде. Салық түсімдерінің 1998 жылдың
мемлекеттік бюджетіндегі үлес салмағы 76,3% қүраған болса, 2002 жылы 91,4%
құрады
Қазақстан Республикасының 2003 салық тісімдерінің бюджет деегейлері
арасында білінуі кестеде корсетілген (Кесте 2).
Мемлекеттік кірістер бойынша болжамдалған кірістер жалпы алғанда
1084072 мың теңге асыра орындалды.
Бюджетке салықтар және басқа төлемдер құрылымында 2003 жылдың нәтижесі
бойынша республикалық деңгейдегі салық төлеушілері ішінде ең көп түсімдер
корпорациялық табыс салығына, роялти, баж төлемдеріне, әлеуметтік
салықтарға түседі. Ал аймақты деңгей салық төлешілері бойынша салықтар
тусімдердің көп мөлшері косылған құн салығынан, корпорациялық табыс
салығынан түседі.
Кесте 2
Салықтар мен төлемдердің бюджет деңгейлері арасында бөлінісі
(млн. теңге)
Болжам Нақты Ауытқуы Орындалу Өткен жылмен
орындал-ғ % салыстырғандағы
аны өсу қарқыны
Мемлекеттік 27923,8 29007,9 1084 103,9% 114,5%
бюджет
Республикалық 17148,2 18044,3 896,1 105,2% 103,1%
бюджет
Жергілікті бюджет10775,6 10963,6 188 101,7% 140%
ҚР Ұлттық 123442,112342,1 0 100%
қоры
Барлығы 40265,8 41350 1084,2 103,9% 1145,5%
Барлық деңгейдегі салық қызметі органдары заңды тулғалар болып
табылады, олар республикалық бюджет есебінен қаржылаңдырылады.. Мемлекеттік
өкімет органдары Қазақстан Республикасының салық заңдары мен республикалық
және жергілікгі бюджеттерге басқа да төлемдер туралы заңдардың орындалуына
бақылау жасау жөніндегі міндеттерді атқаруында, салық бузушылық пен
қылмысқа қарсы күресте салық қызметі органдарына жәрдемдесіп отыруға
міндетті.
2003 жылы қалыптасқан жақсы экономикалық жағдай 2004 жылы шынайы,
әлеуметтік бағыттағы, теңдестірілген облыс бюджетін қамтамасыз етуге тиісті
база жасады. Тұтас облыс бойынша шоғырландырылған бюджет көлемі 48999,6
млн. теңге сомасында қарастырылып отыр, бұл 2003 жылғы қол жеткен деңгейден
7928,5 мың теңгеге немесе 19% артық.
Облыс бюджетінің кіріс жоспары 102,3 пайызға орыңдалып, жоспардағы
17292,7 млн. теңгенің орнына 17692,6 млн. теңге қаржы түсті. Негізінде
Сарыағаш ауданынан басқа барлық аудаңдар мен қалалар өздерінің кіріс туралы
болжамдарын артығымен орындады.
Келесі кестеден 2002 жыл мен 2003 жылды салыстыру арқылы жүмсалымдар
мен кірістердің аріуы мен кемуін, ауыткуын жеке бөліктер бойынша
байкэуымызға болады:
Кесте 3
Облыс бюджетінің өсу қарқынын талдау
Көрсеткіштер Жылдар (мың тенге)Өсу карқыны
2002 2003 +, - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz