Жақайымның даңқты перзенттері

Жоспар
Кіріспе

1 Жақайымның даңқты перзенттері
2 Әлқисса
3 Жылқайдар батыр
4 Жылқаман батыр
5 Қызылбас палуан

Бисмиллаһи рахман рахиим!
Әр халық өзінің қалай жаратылғанын, кім жаратқанын және өз тегін түп-тамырының қайдан шыққанын, ол адамдардың ішінде қандай елге танымал атақты адамдар болғанын білгісі келуі – имандылық, ақыл-парасат тұрғысынан алғанда өзін-өзі түсінікті ықылас, табиғи танымдық талпыныс.
Бұл талпынысқа кешегі кездерде заман кедергі болды. Қатаң саясат өткеннің бәрін құлыптап ұстап, ауыз аштырмай тізгіндеп ұстап, ауыз ашып тегіңді зерттейін десең «рушылдық» деген атақ тағып қылмыстық іске тартты.
Енді міне егеменді ел болып ата-тегімізді зерттеп олардың ішінде кімдер атақты адамдар болды. Міне осыны кейінгі ұрпақтарымыз білсін деген ниетпен әр жерден жинастырған шежірелерден және әр кездегі баспа бетінде жарық көрген жазбаларды жинастырдым. Кей кездері ауыз екі аңыздарға сүйенсем, кей кездері көнекөз қариялардың сөзіне құлақ түрдім.
Менің жазғанымнанда қате кетуі мүмкін, оны ата-бабалар рухы кешірім етсін демекпін.
Ия Жақайым атамыздан өсіп-өнген ұрпақтар Қазақстанның барлық жерінде кездеседі. Бұл атамыздан тараған атақты адамдар да болған. Бұдан үш ғасыр бұрын өмір сүрген үш жүзге белгілі әулие, батыр Сартай, Жылқыайдар, Жылқаман, Толыбай, Қызылбас палуандар мен шектінің Сырылбай ханы болған. Сол заманның соңына таман өмір сүрген Жетес би, Нұртуған ақын, Жаңаберген, Кәрібоз, Жәмед, Дәріқұл жыраулармен бірге Дәрменқұл, Сейіттер болыс болған.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

ЖАНДІЛДА БАЙМҰРАТҰЛЫ

ЖАҚАЙЫМНЫҢ ДАҢҚТЫ ПЕРЗЕНТТЕРІ

2012- ЖЫЛ
Дәріптеп, ел қаймыққан айбарыңнан
Қара жер ойылады салмағыңнан
Жерімнен жанға қатер өттім талай
Жақайым айналайын әруағыңнан
Дәріқұл жырау
Сөз басы
Бисмиллаһи рахман рахиим!
Әр халық өзінің қалай жаратылғанын, кім жаратқанын және өз тегін түп-
тамырының қайдан шыққанын, ол адамдардың ішінде қандай елге танымал атақты
адамдар болғанын білгісі келуі – имандылық, ақыл-парасат тұрғысынан алғанда
өзін-өзі түсінікті ықылас, табиғи танымдық талпыныс.
Бұл талпынысқа кешегі кездерде заман кедергі болды. Қатаң саясат
өткеннің бәрін құлыптап ұстап, ауыз аштырмай тізгіндеп ұстап, ауыз ашып
тегіңді зерттейін десең рушылдық деген атақ тағып қылмыстық іске тартты.
Енді міне егеменді ел болып ата-тегімізді зерттеп олардың ішінде кімдер
атақты адамдар болды. Міне осыны кейінгі ұрпақтарымыз білсін деген ниетпен
әр жерден жинастырған шежірелерден және әр кездегі баспа бетінде жарық
көрген жазбаларды жинастырдым. Кей кездері ауыз екі аңыздарға сүйенсем, кей
кездері көнекөз қариялардың сөзіне құлақ түрдім.
Менің жазғанымнанда қате кетуі мүмкін, оны ата-бабалар рухы кешірім
етсін демекпін.
Ия Жақайым атамыздан өсіп-өнген ұрпақтар Қазақстанның барлық жерінде
кездеседі. Бұл атамыздан тараған атақты адамдар да болған. Бұдан үш ғасыр
бұрын өмір сүрген үш жүзге белгілі әулие, батыр Сартай, Жылқыайдар,
Жылқаман, Толыбай, Қызылбас палуандар мен шектінің Сырылбай ханы болған.
Сол заманның соңына таман өмір сүрген Жетес би, Нұртуған ақын, Жаңаберген,
Кәрібоз, Жәмед, Дәріқұл жыраулармен бірге Дәрменқұл, Сейіттер болыс болған.
Әйелден Аққатша ауылнай болды. Беркінбай Қазалы уезінің жиырма бес жыл
судьясы болды. Ақшоқы қауіпсіздік комитетінің полковнигі болса, Тілеулес
МТС директоры, Көшербай Еңбек Ері болған. Тілеулес ишан, Тәжімбет ишан,
Оңғар ақын, Дәрібай ақын, Мәтжан ақын және Төлеген батырлар өмір сүрген.
Ұрпақтар сабақтастығы осы болар, өткен ғасырдың орта шенінде М.Әуезовтың
Абай жолы романынан кейін қазақты дүние жүзіне таныстырған Қан мен Тер
романымен Ә.Нұрпейсов, ақындар Ш.Сариев, Ж.Әбдірашев, Б.Тәжімбетов,
М.Құттықовтар болса тағыда басқа ел басқарған ағалар болды. Олар:
Ә.Тыныбаев, Е.Көшербаев, Ы.Қалиев, Қ.Саржанов, Ш.Жалғасбаев, Б.Омаров,
Б.Жөкегов, Д.Аймағанбетов, генерал-майор Ә.Ерниязов, республика бойынща
білім министрі болған Қ.Көшербаев, ғылым кандидаты, профессор М.Ансатова,
обл.аудан көлемін басқарған А.Көшербаев, обл., аудан көлемінде Заң жүйесін
басқарған Е.Жалғасбаевтардай елім деп еңіреген Жақайым атамыздың ұрпақтары
көптеп саналады.
Әрине, олардың бәрінің өмір жолын жазып шығу мүмкін емес. Бірақ шамам
келгенше солардың өмір жолын зерттей жүріп, келешек осы қол жазбамның
жалғасын солардың өмір жолымен жалғастырсам деймін. Оны бір Аллам білер.
Жас ұрпақ алдыңғы қатар, аға буын ұрпақтан өнеге алса, менің
мақсатымның орындалғаны деп есептеймін.
Құрметті Жақайым атамның ұрпақтары!
Иншалла Сіздерді ата-баба әруақтары қолдай жүрсін! Үрім бұтақтарың мол
тарап, үбірлі-шүбірлі өмір кешіп, бақыт пен татулықты ізгілікті иесі
болыңдар. Әумин!
Руым Жақайымның Бердің құлы
Март деген Келіс атты ердің ұлы
Баласы Баймұраттың Жәнділдамын
Ұрпаққа өнеге етіп берген мұны.

Әлқисса
Әлімнің үлкен баласы Жаманақ, лақап аты Шекті. Ескі әңгіме бойынша
мынадай: Әлім балаларының алдына аттарды әкеліп: Ал өз таңбаларыңды
басыңдар,-дейді.
Сонда үлкен баласы Жаманақ аттың сауырына айқасқан қос ішек х салыпты.
Содан шекті атаныпты дейді. Бұл таңбаны баласының аттың сауырына салғанын
көріп Әлім ақсақал: Балам, сауырлы ел боларсың,-депті.сөйтіп Жаманақтың
қосалқы аты Шекті болған екен.
Ескі әңгіме бойынша Әлімге мың үй тігіп, ас беретін баласы осы Жаманақ
көрінеді. Бұл рудың аты тарихта да, ел іші әңгімелерінде де мол ұшырасады.
Кіші жүз ішінде бұтағын кең жайған үбірлі-шүбірлі ұрпақ. Оның бәрі
Жаманақтың төрт баласынан тарайды.
Олар: Шыңғыс, Өріс, Баубек және Бөлек.
Үлкені Жаманақтың аты – Шыңғыс
Туғанда бар ед дейді аузында тістаңғалыр үлкен-кіші әңгіме еткен
Туысы бұл баланың ғажайып іс.
деп жырланатын Жаманақтың үлкен баласы Шыңғыстан Жақайым туады. Шыңғыс
ерте дүние салады да шаңырақта қалған Жақайымды аға баласы атайды. Оның бер
жағында Жаманақ тұңғышы Шыңғыстан туған Жақайымды өзі бала етіп бауырына
басқан. Мүмкін сондықтан болар елдің баласы деп құрмет тұтуы.
Міне осы Жақайымнан төрт бала тарайды. Ақбура, Тоқбура (қосалқы аты
Шалбура), Ағыс, Көгіс. Бұл аталардың айтулы адамдары жалпақ елге мәлім.
Тоқбураның Бердіқұл баласынан тараған Құттыбайдың бірінші әйелі Алтыннан 6
ұл дүниеге келген. Оның бәрі атақты Толыбай батырда (мазары Қазалы ауданы
мен Арал ауданының шекаралас жерде Базарқожа қорымынан бір шақырым жерде
орналасқан) өсіп-өнген адам болды. Оның өзінен 11 ұл туған. Соның Аймекен
атты әйелінен Көтібар, Қангелді деген балалры да батыр болады. Әсіресе
Көтібар батыр түсінбеушілікпен исі қазақтың әулие, батыры Жанқожа атамызға
найза салып жарақаттаған. Сол кісінің қолына күл шыққырдың қолының
қаттысын-ай деген қарғыс сөзінен бе кім білсін, 18 жасында қолына күл
(түйнеме) шығып қайтыс болады.
Жаманақтың төртінші баласы Бөлектің тарихына зер салайық.
Жаманақтың үлкен ұлы Шыңғыс жылқы қайырып жүріп өлім халінде талқысып
жатқан балаң жігіттің үстінен шығады. Аузыына су тамызып, есін жиғызып,
ауылына алып келеді. Шыңғыс бала тауып алғанын хабарлайды. Сөйтіп сүтке
шомылдырып, асықты жілік ұстатып өзіне бала қылып жеке үй тігіпті. Балаң
жігіт өзінің аты-жөнін, шыққан тегін айтпапты да араларында Мәку атала
бастапты. Оған Зеріп атты ақылды қыз алып береді. Ұзамай жігіт дертке
ұшырап, қатты науқастанады. Жігіт ауру меңдеп өлерін білгесін Шыңғысқа бар
шындықты айтады. Өзінің аты Қалу екенін жасырмайды. Әкесінің аты Сирақ
екен. Сирақтың әкесі атақты ноғайлының Мұсаханы екен. Оның бәйбішесінен
Сирақтан басқа Орақ, Мамай, Алшоғыр туған. Тоқалдан Мұсаханның 7 баласы
болады. Үлкені Ысмайыл екен. Мұсахан өліп Орақ хан болып тұрғанда Ысмайыл
бастаған жақтастар Орақты айламен өлтіреді. Ысмайыл хан болу үшін енді
Орақтың ұлдары Қарасай, Қази, Айдынділмаштан құтылудың жолын ойлайды. Алыс
жұртта ілім іздеп оқудан қайтып келе жатқан Орақтың үшінші ұлы Айдынділмаш
елге жақындағанда жас Қалуды ертіп Ысмайыл алдынан шығады. Жол үстінде
Айдынділмаштың садағын алдап түсіріп, оны Қалуға беріп өлтіртеді. Енді
Қалуды өлтіру үшін Қырымнан жаугершіліктен қайтқан Қарасай, Қазиға хабар
жібереді.
Қалу өзінің алдауға түскенін біліп және кінәсін түсініп басының ауған
жағына кете барады.
Ол кезде Ноғайлы елімен Кіші жүздің елі қатар жатқан қоңсылас жұрттар
ғой. Міне, осы қалуды Шыңғыс тауып алған.
Өз басынан кешкенін айтып берген Қалу өлім алдында жатып әйелінің жүкті
екенін, одан ұл туса атын Бөлек деп қоюды аманат етіпті. Сөйтіп Қалу
Зеріпке үйленгеннен кейін алты айдан соң қайтыс болады. Зеріп босанғаннан
кейін баланың атын Бөлек қояды, өзіне тең көріп Жаманақтың бар ұрпағы деп
қабылдайды.
Осындай хикаясы бар Бөлектен –Айт, Бұжыр туады. Айттан – Тілеу, қабақ,
Сарша, Тілеуден тараған атақты адамдар бар.
Мөңке, Мырзақұл билер осы Тілеуден туады.
Бұжырдан – Назыр, Шүрен, Жекей қыз. Шүреннен атақты Нұрпейіс Байғанин
туады. Тілеу – Қабақтан алдағы жүз жылды болжаған Мөңке әулие, ұранға
шыққан Бақтыбай, Қалдыбай хан, Сәлімбай бай шыққан.

Жақайым атаның ұрпақтары негізінен қазір Арал маңында тұрады. Бұл
атадан атақты Жетес би, Ұлтуған ақын, Сартай батыр, Қызылбас палуан,
Жылқыайдар, Толыбай, Көтібар батырлар, атақты жазушымыз Әбдіжәміл
Нұрпейсов, Жарасқан Әбдірашев, Шөмішбай Сариев секілді ақындар шыққан.
Ел аузында мынандай сөз бар: Жаманақтың балалары жер бөліп алу үшін
үлкен жиын жасайды. Әр қайсысы өз алдарына үй тігіп қонақасы береді.
Жаманақтың Өріс аталығынан тараған кішкене балалары ертең жер бөліске
түседі, бөлісте аға баласы деп алғашқы таңдауды Жаманақ Шыңғыс өлгесін
бауырына басқан Жақайымға таңдау береді - деп айтып отырса керек. Ол кезде
бір-біріне астыртын адам жіберіп не деп кеңесіп отырғанын білу үшін бір-
біріне тілші жіберетін болса керек. Жақайымның келіп отырған жасырын
тілшісін Кішкене балалары байқап қалса керек, олар қулыққа көшіп
айналасында егіс егуге суы жоқ, айдай тақыр Ақшатау аталатын биікті
әңгіме етіп, Әттең Ақшатау биігін қалап алсақ сонау Ақшатаудың басына
үй тігіп алып етектегі жайылып жатқан малдарға қарап отыру қандай ғажап
болар еді. Бірақ аға баласы бірінші Қалауды таңдап Ақшатауды алып қояды ғой
деп өкінген болады. Мұны естіп отырған Жақайымдардың жансызы дереу өз
адамдарына жеткізеді. Мұны есіткен Жақайым атамыз Ақшатауды қалап алмақ
болады.
Келесі күні жерді билер бөліп алғашқы таңдауды аға баласы деп Жақайымға
беріп Жақайым кешегі айтылған сөз бар Ақшатауды қалап алады. Кішкене
балалары құнарсыз Ақшатауды Жақайымның қалап алғанына мысқылдап миығынан
күліп қала береді.
Бірақ ақ көңіл Жақайымның көкірегіне берді ме кім білсін, кешегі өткен
ғасырдағы орта шеніндегі қынадай қырылған аштықта айналасына су толған
Ақшатау көптеген адамдарды өзінің балдай тәтті балығымен өлімнен аман алып
қалуы – Жақайым ұрпақтары өзен жағалағанның өзегі талмайды дегендей
аштықтан аман қалды. Жақайым ұрпақтары Қазақстанның түкпір-түкпіріне тарап
бұтақ жайып көбеюі аштықтан аман қалғандығы болар.
Жақайым атамыз асқан бай болған екен. Бір жылы қалмақтар барымталап
Жақайымның жылқыларын қуып айдап алып кетеді. Олардың ізінен Жақайымның
үлкен баласы Асан батыр бастаған топ қуып әкетіп қалмақтарды көп шығынға
ұшыратып жылқыларын қайтарып алады; бірақ асанның өзі жиырма үш жасында сол
соғыста шейіт болыпты.
Алла аузына салып, алдын болжағандай ол соғысқа аттанар алдында: -
Жұбайым Мақпал екіқабат еді, егер осы соғыстан келмей қалсам, түс көрдім,
атым өшпесін, Мақпал ұл туса атын Асан деп қойыңдар, деп өсиет қалдырып
кетіпті дейді. Айтқанындай Мақпал шешеміз ұл туып атын Асан деп қойыпты.
Кейін бір баласымен (Асан) жесір қалған. Мақпалды немере қайнысы Көгістің
баласы Келімбетке некелеп қосыпты. Мақпал әжеміз Келімбеттен Айтыбет,
Дандай, Баселек, Бозтай деген төрт ұл болыпты. Асан мен Келімбет ұрпақтары
шешелес – Мақпал әжемізден туып тараған еді дейді.
Әкеден жетім Асан да ер жетіп, батыр жігіт болып өсіпті, үш әйел алып,
онан тоғыс арыс Асан тайпасының ұрпақтары тараған. Ұрпақтарының ұраны
Сартай. Ұрпақтар ұран ететіндей Сартай кім еді?!
Сартай батыр
1684 жылы жазда Ғалданның інісі Батұр қонтажының немересі Сыбан Раптан
Сайрамды басып алады. Қаланы қиратып, халқын қырып-жойып, Қазақ Ордасының
ұйтқы жұртын ойрандап мың сан тұтқын, қисапсыз олжаға кенеледі. Төрт жыл
бойы тынымсыз жүргізілген Сайрам соғысы Қазақ Әскерінің күш-қуатын кемітіп
қатты қажытты. Қазақ Ордасының ханы Тәуке торығып қазақ елінің жақсы жай
сандарын Күлтөбеге жинап, мәжіліс құрып ақылдасыпты. Мәжіліс күштің тең
емес екенінің себебі, қалмақтар соғыс өнерінде ілгері кетіп, от қару
мылтықпен қаруланғанын айтып, қыстың келіп қалғанын ескеріп, қалайда
келісімге келуді мақсат етеді. Тәуке хан, Төле, Қаз дауысты Қазбек, Әйтеке
бастаған билер, батырлар тығырыққа тіреліп, шарасыз күйге түскен кездері де
болды. Бұл тығырықтан шығу үшін Ұлы жүздің, Орта жүздің, Кіші жүздің би-
батырларына, Орта жүздің биі Қаз дауысты Қазыбек хат жазып, қолын қойып,
мөрін басып Қарақыпшақ Мәмбет сыншы мен ақын арғын Біржанды өзінің екі
тұлпары Тауқара мен Ақжеленге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.