Абай мұраларындағы «Толық адам» идеясын оқу-тәрбие процесінде пайдалану
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I АБАЙ ҚҰНАНБАЕВТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Абай Құнанбаевтың өмірі мен педагогикалық көзқарастарының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарасындағы адамгершілік тәрбиесінің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Абай мұраларындағы «Толық адам» идеясының мазмұны ... ... ... 16
II АБАЙ МҰРАЛАРЫНДАҒЫ «ТОЛЫҚ АДАМ» ИДЕЯСЫН ТӘРБИЕ ТӘЖІРИБЕСІНДЕ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
2.1 Абайдың педагогикалық еңбектеріндегі толық адам идеясын пайдаланудың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.2 Абай шығармаларын оқыту процесінде пайдаланудың жолдары...52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
I АБАЙ ҚҰНАНБАЕВТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Абай Құнанбаевтың өмірі мен педагогикалық көзқарастарының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарасындағы адамгершілік тәрбиесінің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Абай мұраларындағы «Толық адам» идеясының мазмұны ... ... ... 16
II АБАЙ МҰРАЛАРЫНДАҒЫ «ТОЛЫҚ АДАМ» ИДЕЯСЫН ТӘРБИЕ ТӘЖІРИБЕСІНДЕ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
2.1 Абайдың педагогикалық еңбектеріндегі толық адам идеясын пайдаланудың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.2 Абай шығармаларын оқыту процесінде пайдаланудың жолдары...52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Зерттеудің өзектілігі. Соңғы жылдары қоғамымыздағы жүріп жатқан әлеуметтік-экономикалық жаңғырулар нәтижесі тәуелсіз Қазақстан Республикасының тәлім-тәрбие саласының жұмыс мазмұнына жаңаша бағыт-бағдар беріп отыр. Жас ұрпақты тәрбиелейтін ұстаздар қауымына жүктелетін міндеттерді ел Президенті өзінің Қазақстан халқына жолдауында, ҚР "Білім туралы" заңында, "Мәдени-этностық білім беру" тұжырымдамаларында айқындап берді.
Қазіргі жас ұрпаққа тәуелсіздікке дейінгі күрделі күрес жолының өткен тарихын таныту міндеті қойылып, тәлім-тәрбие мен ұлттық психологияға қатысты халықтық ой-танымдарды ғылыми теориялық бағытта қайта жаңғыртуға жедел бет бұрыстар жасалынуы Қазақстандық психология ғылымының алдына жаңаша міндеттер қойып отыр. Халқымыздың рухани дүниесін, ұлттық мәдениеті мен психологиясының тарихын терең зерделеп, ғылыми сараптау кезек күттірмейтін келесі іс болып табылады.
Елбасының қабылдаған "Мәдени мұра" бағдарламасынан да халық тарихын қалпына келтіру, өткен тарихымыздың тағылымдық тұжырымдарын қайта жаңғырту жас ұрпақтың бойына шынайы отаншылдық сезімді дамытудың жолы ретіңде тұжырымдалады.
Қазақ халқын ғасырлар бойы жинақтаған тағылымдық ,өнегелік мұраларын күні бүгінге дейін мұраларын анықтап, ұрпақ тәрбиесінде пайдаға жарату. "Еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бергі- ұлттық жантану ғылымының саласында да жаңаша сараптауларды қажет етеді. Қазақ психологиясының даму тарихы мен өзіндік сипатын зерделеген ғалым Қ.Б. Жарықбаев "Ұлттық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер төркіні ұлттық салт-дәстүрден Орхон-Енисей жазбаларынан бастап, Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңді қарастыра отырып, қазақ психологиясының ғылыми-теориялық дәрежеге көтерілмеу себептерін ашады [1]. Ол себептер: біріншіден, Қазақстанда қоғамдык, гуманитарлық ғылымдардың сан-салалы тараулары бір-бірінен дараланып, бөлініп, олардың ғылыми атаулары қалыптаса қоймағандығын, екіншіден, әр ғылымның жекелеген ерекшеліктерін мұқият зерттейтін маман ғалымдардың тапшылығын, үшіншіден, ғылым салаларын өрістетерлік ғылыми-техникалық материалдық базаның жоқтығын себеп болғандығын" атайды.
Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарастарының даму, қалыптасу тарихы аса маңызды кезеңдерін танытады [2].
Егеменді еліміздің бүгінгі жаңаша сипаттағы даму үрдісіне сәйкес, тарих қойнауында қалып қойған тарихи тұлғалардың тәлім-тәрбие туралы ойларын тану мақсатында XX ғасыр басындағы казақтың рухани ой-әлеміндегі көрнекті тұлға Абай Құнанбаевтың психологиялық мұрасын арнайы қарастыру осындай заман талабынан туындап отыр.
XX ғасыр басындағы саяси қысым қазақ ұлтының қалыпты дамуына кедергі жасап, сырттан танылған жат психология қыспағында ұстады. Ол кеңестік идеологиядағы аз ұлттың табиғи дамуын тежеу саясатымен ұласты. Осы саясаттың зардабын бірғасыр бұрын Абай Құнанбаев секілді дара тұлғалар алдын ала көре білді және халықты сақтап қалудың бірден-бір жолы заман талабына тетеп беретін жаңаша сипатты ұлт өкілдерін, жас ұрпақты тәрбиелеу жолдарын ұсынды.
Қазіргі жас ұрпаққа тәуелсіздікке дейінгі күрделі күрес жолының өткен тарихын таныту міндеті қойылып, тәлім-тәрбие мен ұлттық психологияға қатысты халықтық ой-танымдарды ғылыми теориялық бағытта қайта жаңғыртуға жедел бет бұрыстар жасалынуы Қазақстандық психология ғылымының алдына жаңаша міндеттер қойып отыр. Халқымыздың рухани дүниесін, ұлттық мәдениеті мен психологиясының тарихын терең зерделеп, ғылыми сараптау кезек күттірмейтін келесі іс болып табылады.
Елбасының қабылдаған "Мәдени мұра" бағдарламасынан да халық тарихын қалпына келтіру, өткен тарихымыздың тағылымдық тұжырымдарын қайта жаңғырту жас ұрпақтың бойына шынайы отаншылдық сезімді дамытудың жолы ретіңде тұжырымдалады.
Қазақ халқын ғасырлар бойы жинақтаған тағылымдық ,өнегелік мұраларын күні бүгінге дейін мұраларын анықтап, ұрпақ тәрбиесінде пайдаға жарату. "Еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бергі- ұлттық жантану ғылымының саласында да жаңаша сараптауларды қажет етеді. Қазақ психологиясының даму тарихы мен өзіндік сипатын зерделеген ғалым Қ.Б. Жарықбаев "Ұлттық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер төркіні ұлттық салт-дәстүрден Орхон-Енисей жазбаларынан бастап, Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңді қарастыра отырып, қазақ психологиясының ғылыми-теориялық дәрежеге көтерілмеу себептерін ашады [1]. Ол себептер: біріншіден, Қазақстанда қоғамдык, гуманитарлық ғылымдардың сан-салалы тараулары бір-бірінен дараланып, бөлініп, олардың ғылыми атаулары қалыптаса қоймағандығын, екіншіден, әр ғылымның жекелеген ерекшеліктерін мұқият зерттейтін маман ғалымдардың тапшылығын, үшіншіден, ғылым салаларын өрістетерлік ғылыми-техникалық материалдық базаның жоқтығын себеп болғандығын" атайды.
Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарастарының даму, қалыптасу тарихы аса маңызды кезеңдерін танытады [2].
Егеменді еліміздің бүгінгі жаңаша сипаттағы даму үрдісіне сәйкес, тарих қойнауында қалып қойған тарихи тұлғалардың тәлім-тәрбие туралы ойларын тану мақсатында XX ғасыр басындағы казақтың рухани ой-әлеміндегі көрнекті тұлға Абай Құнанбаевтың психологиялық мұрасын арнайы қарастыру осындай заман талабынан туындап отыр.
XX ғасыр басындағы саяси қысым қазақ ұлтының қалыпты дамуына кедергі жасап, сырттан танылған жат психология қыспағында ұстады. Ол кеңестік идеологиядағы аз ұлттың табиғи дамуын тежеу саясатымен ұласты. Осы саясаттың зардабын бірғасыр бұрын Абай Құнанбаев секілді дара тұлғалар алдын ала көре білді және халықты сақтап қалудың бірден-бір жолы заман талабына тетеп беретін жаңаша сипатты ұлт өкілдерін, жас ұрпақты тәрбиелеу жолдарын ұсынды.
1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2030» Ел басының қазақстан халқына жолдаған стратегиялық бағдарламасы. - Алматы: Білім, 1997. – 256 б.
2. Абай. Қара сөз. Поэмалар. – Алматы: Ел, 1993, 272-бет
3. Ананьев Б.Г. О проблемах современного человекознания. 2-е изд.СПб.-Питер, 2001. – 261 с.
4. Рубинштейн С.Л. Теоретические вопросы психологии и проблема личности / Психология личности: Сборник статьей / сост.А.Б. Орлов. 2-е изд. –М.:ООО Вопросы психологии, 2003. –С.19-26.
5. Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С. Қазақтың ой пікір антологиясы. Т- 1. (VI ғасырдан XX ғасырдың басына дейінгі кезең) – Алматы: Рауан, 1994. -320 б.
6. Құнанбаев А. Қара сөз, поэмалар. /құрастырған К.Серiкбаева. - Алматы, "Ел", 1992. - 272 б.
7. Мырзахметов М. Ақыл - ой алыптары: [Абай, Әл - Фараби]. //Қазақ әдебиетi. − 1973, 7 сентябрь.
8. Атемова К.Т. 20. Әл-Фараби трактаттарындағы отбасы тәрбиесі мәселелері // Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ - нің Хабаршысы ғылыми журналы. - Астана, 2005. −№3 (43). –Б.24-30.
9. Әуезов М. Шығармаларының елу томдық толық жинағы.- Алматы: Ғылым, 2002.- 504 б.
10. Әуезов М. Абай: Тарихи роман. - Алматы: Қазмемкөркемәдебиет баспасы. - 1953.- 396 б.
Құнанбаев. Өлеңдер мен поэмалар. І-ІІ том – Алматы: Ғылым, 1977, 312-бет
11. Ақылдың кенi. /құрастырған Қ.Жарықбаев Қ.Б. - Алматы: Қазақстан, 1991. - 256 б.
12. Ж. Аймауытов Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1988
13. Жарықбаев Қ.Б. Қазақ психологиясының тарихы. А..,1996
14. Жарықбаев Қ.Б. Развитие психологической мысли в Казахстане (со второй половины XIX века и до нашей дней). А..1968.167с.
15.Жарықбаев К.Б. Психологаческая наука в Казахстане (история и этапы развитая в XX в.): Монография.- Алматы: Казақ университеті, 2002.-
16. Қалиев С.Қ. Үлгiлi үйдiң ұл - қызы. /құрастырған С.Қалиев. - Алматы: Санат, 2000. - 208 б.
17. М.Жұмабаевтың педагогикасы және тәлім-тәрбиелік ойлары. (С.Қалиевпен бірге) Ұлт тағлымы. №2. 2001. - 14-19 бб.
18. Мырзахметов М., Бейсенбаева А., Атемова Қ. М.Қашқари еңбектеріндегі отбасы тәрбиесі мәселелері //«Қазақстан қоғамының модернизациялану жағдайындағы педагогикалық білім: мәселелері мен болашағы» атты Республикалық ғылыми - практикалық конференция материалдары. - Астана: Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, 2007. –Б.115-121.
19. Көбеев С. Баланы семьяда тәрбиелеу. - Алматы: Мектеп, 1965.-67 б.
20. Аймауытов Ж. Психология. - Алматы, 1995. -235 б.
21.Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеулер мен өлеңдер. - Алматы: Ата мұра, 2003. - 208 б.
22 Әуезов М. Адамдық негiзi - әйел. 20-томдық шығармалар жинағы. - Алматы: Жазушы, 1984. −Т.15. –Б.7-9.
23 Әл-Фараби. Мемлекет қайтаркерлерiнiң нақыл сөздерi. Әлеуметтiк - этикалық трактаттарында. - Алматы: Ғылым, 1975. – С.5- 28.
24 Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы: Ана - тiлi, 1992. - 160 б.
25 Назарбаев Н. «Инновациялар мен оқу - білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына». Тақырыбындағы Ел басының студенттер алдында оқыған лекциясы. //Егемен Қазақстан. −2006, 27 - мамыр. −Б.1−3.
26 Сарбасова Қ.А. Орта ғасыр ғұламаларының педагогикасы: оқу құралы. –Астана, 2009.-200 б.
27 Ауезов М. Мысли разных лет. – Алматы, 1965. −С.18.
28 Әл-Фараби. Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары Әлеуметтiк - этикалық трактаттарында. - Алматы: Ғылым, 1975. -305 б.
29 Әл-Фараби. Философияны оқу үшiн алдымен не бiлу керек. Әлеуметтiк - этикалық трактаттарында. - Алматы: Ғылым, 1975. -305 б.
30 Әл-Фараби. Избранные трактаты. – Алматы, 1994. – С.5- 28.
31 Әуезов М. Абай Құнанбаев = Абай Кунанбаев: Мақалалар мен зерттеулер. - Алматы: Ғылым, 1967.- 390 б.
32 Әуезов М. Абайды білмек парыз ойлы жасқа. (Ибраhим Құнанбайұлының ғұмырнамасы): Оқу құралы.- Алматы: Санат, 1997.- 416 б.
33. Әуезов М. Шығармаларының елу томдық толық жинағы.- Алматы: Ғылым, 2002.- 504 б.
34 Әуезов М.О. Абай: Тарихи роман. - Алматы: Қазмемкөркемәдебиет баспасы. - 1953.- 396 б.
35 Әуезов М.О. Абай жолы: Роман-эпопея: 4 томдық.- Алматы: Жеті жарғы, 1997 - 320 б.
36 Әуезов М.О. Абай Құнанбаев: Монографиялық зерттеулер. 1988. - 560 б.
37 Махмұт Қашқари. Жаз бен қыстың айтысы. /аударған Ф.Оңғарсынова. - Алматы, 1985. - 48 б.
38 Махмұт Қашқари. Жүректер тiлдескенде. /аударған Ф.Оңғарсынова. - Алматы, 1985. - 48 б.
39 Томанов А. Махмуд Қашғари. //Кiтапта: Орта Азия мен Қазақстанның ұлы ғұламалары (IX -XIX ғ.ғ.). - Алматы, 1964. –Б. 153-166.
40 Хажиева М.С. Хожа Ахмед Яссавийнинг маьнавий тарбиявий қарашлари. 13.00.01 - Педагогика назарияси ва тарихи буиича диссертация. –Тошкент, 2004. -141 б.
41 Егеубаев А. К. “Кісілік кітабы”. Монография. - Алматы: Ана - тілі. 1998. – 320 б.
42 Молдабеков Ж. Рухани тұлғалық - тарихтағы бір алып. // Қазақстан мектебі. – Алматы. − №7. - 4 б.
43 Ж. Аймауытов Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1988
44 М. Жұмабаев. Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992
45 Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991
46 Мырзахметов М. Ақыл - ой алыптары: [Абай, Әл - Фараби]. //Қазақ әдебиетi. − 1973, 7 сентябрь.
47. Атемова К.Т. 20. Әл-Фараби трактаттарындағы отбасы тәрбиесі мәселелері // Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ - нің Хабаршысы ғылыми журналы. - Астана, 2005. −№3 (43). –Б.24-30.
48. Құдайбердиев Ш. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. /құрастырған М.Жармұхамедұлы, С.Дәуiтов. - Алматы: Жазушы, 1988. - 560 б.
49. Кубесов А. Әл - Фарабидiң ашылмаған әлемi. Көмекшi оқу құралы. - Алматы: Санат, 2002. - 176 б.
50. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1973
51. Қ. Жарықбаев, С. Қалиев. Қазақ тәлім-тәрбиесі. – Алматы: Санат, Әуезов М.О. Абайтану дәрістерінің дерек көздері. - Алматы: Санат, 1997.- 448 б. Әуезов М. Абай еңбектерінің биік нысанасы // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 19 тамыз. - Б.7
52. Әуезов М. О. Абайдың туысы мен өмірі // Абай. - 1993.- N1.- Б.6-21; N2.- Б.28-36.
2. Абай. Қара сөз. Поэмалар. – Алматы: Ел, 1993, 272-бет
3. Ананьев Б.Г. О проблемах современного человекознания. 2-е изд.СПб.-Питер, 2001. – 261 с.
4. Рубинштейн С.Л. Теоретические вопросы психологии и проблема личности / Психология личности: Сборник статьей / сост.А.Б. Орлов. 2-е изд. –М.:ООО Вопросы психологии, 2003. –С.19-26.
5. Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С. Қазақтың ой пікір антологиясы. Т- 1. (VI ғасырдан XX ғасырдың басына дейінгі кезең) – Алматы: Рауан, 1994. -320 б.
6. Құнанбаев А. Қара сөз, поэмалар. /құрастырған К.Серiкбаева. - Алматы, "Ел", 1992. - 272 б.
7. Мырзахметов М. Ақыл - ой алыптары: [Абай, Әл - Фараби]. //Қазақ әдебиетi. − 1973, 7 сентябрь.
8. Атемова К.Т. 20. Әл-Фараби трактаттарындағы отбасы тәрбиесі мәселелері // Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ - нің Хабаршысы ғылыми журналы. - Астана, 2005. −№3 (43). –Б.24-30.
9. Әуезов М. Шығармаларының елу томдық толық жинағы.- Алматы: Ғылым, 2002.- 504 б.
10. Әуезов М. Абай: Тарихи роман. - Алматы: Қазмемкөркемәдебиет баспасы. - 1953.- 396 б.
Құнанбаев. Өлеңдер мен поэмалар. І-ІІ том – Алматы: Ғылым, 1977, 312-бет
11. Ақылдың кенi. /құрастырған Қ.Жарықбаев Қ.Б. - Алматы: Қазақстан, 1991. - 256 б.
12. Ж. Аймауытов Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1988
13. Жарықбаев Қ.Б. Қазақ психологиясының тарихы. А..,1996
14. Жарықбаев Қ.Б. Развитие психологической мысли в Казахстане (со второй половины XIX века и до нашей дней). А..1968.167с.
15.Жарықбаев К.Б. Психологаческая наука в Казахстане (история и этапы развитая в XX в.): Монография.- Алматы: Казақ университеті, 2002.-
16. Қалиев С.Қ. Үлгiлi үйдiң ұл - қызы. /құрастырған С.Қалиев. - Алматы: Санат, 2000. - 208 б.
17. М.Жұмабаевтың педагогикасы және тәлім-тәрбиелік ойлары. (С.Қалиевпен бірге) Ұлт тағлымы. №2. 2001. - 14-19 бб.
18. Мырзахметов М., Бейсенбаева А., Атемова Қ. М.Қашқари еңбектеріндегі отбасы тәрбиесі мәселелері //«Қазақстан қоғамының модернизациялану жағдайындағы педагогикалық білім: мәселелері мен болашағы» атты Республикалық ғылыми - практикалық конференция материалдары. - Астана: Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, 2007. –Б.115-121.
19. Көбеев С. Баланы семьяда тәрбиелеу. - Алматы: Мектеп, 1965.-67 б.
20. Аймауытов Ж. Психология. - Алматы, 1995. -235 б.
21.Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеулер мен өлеңдер. - Алматы: Ата мұра, 2003. - 208 б.
22 Әуезов М. Адамдық негiзi - әйел. 20-томдық шығармалар жинағы. - Алматы: Жазушы, 1984. −Т.15. –Б.7-9.
23 Әл-Фараби. Мемлекет қайтаркерлерiнiң нақыл сөздерi. Әлеуметтiк - этикалық трактаттарында. - Алматы: Ғылым, 1975. – С.5- 28.
24 Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы: Ана - тiлi, 1992. - 160 б.
25 Назарбаев Н. «Инновациялар мен оқу - білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына». Тақырыбындағы Ел басының студенттер алдында оқыған лекциясы. //Егемен Қазақстан. −2006, 27 - мамыр. −Б.1−3.
26 Сарбасова Қ.А. Орта ғасыр ғұламаларының педагогикасы: оқу құралы. –Астана, 2009.-200 б.
27 Ауезов М. Мысли разных лет. – Алматы, 1965. −С.18.
28 Әл-Фараби. Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары Әлеуметтiк - этикалық трактаттарында. - Алматы: Ғылым, 1975. -305 б.
29 Әл-Фараби. Философияны оқу үшiн алдымен не бiлу керек. Әлеуметтiк - этикалық трактаттарында. - Алматы: Ғылым, 1975. -305 б.
30 Әл-Фараби. Избранные трактаты. – Алматы, 1994. – С.5- 28.
31 Әуезов М. Абай Құнанбаев = Абай Кунанбаев: Мақалалар мен зерттеулер. - Алматы: Ғылым, 1967.- 390 б.
32 Әуезов М. Абайды білмек парыз ойлы жасқа. (Ибраhим Құнанбайұлының ғұмырнамасы): Оқу құралы.- Алматы: Санат, 1997.- 416 б.
33. Әуезов М. Шығармаларының елу томдық толық жинағы.- Алматы: Ғылым, 2002.- 504 б.
34 Әуезов М.О. Абай: Тарихи роман. - Алматы: Қазмемкөркемәдебиет баспасы. - 1953.- 396 б.
35 Әуезов М.О. Абай жолы: Роман-эпопея: 4 томдық.- Алматы: Жеті жарғы, 1997 - 320 б.
36 Әуезов М.О. Абай Құнанбаев: Монографиялық зерттеулер. 1988. - 560 б.
37 Махмұт Қашқари. Жаз бен қыстың айтысы. /аударған Ф.Оңғарсынова. - Алматы, 1985. - 48 б.
38 Махмұт Қашқари. Жүректер тiлдескенде. /аударған Ф.Оңғарсынова. - Алматы, 1985. - 48 б.
39 Томанов А. Махмуд Қашғари. //Кiтапта: Орта Азия мен Қазақстанның ұлы ғұламалары (IX -XIX ғ.ғ.). - Алматы, 1964. –Б. 153-166.
40 Хажиева М.С. Хожа Ахмед Яссавийнинг маьнавий тарбиявий қарашлари. 13.00.01 - Педагогика назарияси ва тарихи буиича диссертация. –Тошкент, 2004. -141 б.
41 Егеубаев А. К. “Кісілік кітабы”. Монография. - Алматы: Ана - тілі. 1998. – 320 б.
42 Молдабеков Ж. Рухани тұлғалық - тарихтағы бір алып. // Қазақстан мектебі. – Алматы. − №7. - 4 б.
43 Ж. Аймауытов Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1988
44 М. Жұмабаев. Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992
45 Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991
46 Мырзахметов М. Ақыл - ой алыптары: [Абай, Әл - Фараби]. //Қазақ әдебиетi. − 1973, 7 сентябрь.
47. Атемова К.Т. 20. Әл-Фараби трактаттарындағы отбасы тәрбиесі мәселелері // Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ - нің Хабаршысы ғылыми журналы. - Астана, 2005. −№3 (43). –Б.24-30.
48. Құдайбердиев Ш. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. /құрастырған М.Жармұхамедұлы, С.Дәуiтов. - Алматы: Жазушы, 1988. - 560 б.
49. Кубесов А. Әл - Фарабидiң ашылмаған әлемi. Көмекшi оқу құралы. - Алматы: Санат, 2002. - 176 б.
50. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1973
51. Қ. Жарықбаев, С. Қалиев. Қазақ тәлім-тәрбиесі. – Алматы: Санат, Әуезов М.О. Абайтану дәрістерінің дерек көздері. - Алматы: Санат, 1997.- 448 б. Әуезов М. Абай еңбектерінің биік нысанасы // Қазақ әдебиеті.- 2005.- 19 тамыз. - Б.7
52. Әуезов М. О. Абайдың туысы мен өмірі // Абай. - 1993.- N1.- Б.6-21; N2.- Б.28-36.
Абай мұраларындағы Толық адам идеясын оқу-тәрбие процесінде пайдалану
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Соңғы жылдары қоғамымыздағы жүріп жатқан
әлеуметтік-экономикалық жаңғырулар нәтижесі тәуелсіз Қазақстан
Республикасының тәлім-тәрбие саласының жұмыс мазмұнына жаңаша бағыт-бағдар
беріп отыр. Жас ұрпақты тәрбиелейтін ұстаздар қауымына жүктелетін
міндеттерді ел Президенті өзінің Қазақстан халқына жолдауында, ҚР "Білім
туралы" заңында, "Мәдени-этностық білім беру" тұжырымдамаларында айқындап
берді.
Қазіргі жас ұрпаққа тәуелсіздікке дейінгі күрделі күрес жолының өткен
тарихын таныту міндеті қойылып, тәлім-тәрбие мен ұлттық психологияға
қатысты халықтық ой-танымдарды ғылыми теориялық бағытта қайта жаңғыртуға
жедел бет бұрыстар жасалынуы Қазақстандық психология ғылымының алдына
жаңаша міндеттер қойып отыр. Халқымыздың рухани дүниесін, ұлттық мәдениеті
мен психологиясының тарихын терең зерделеп, ғылыми сараптау кезек
күттірмейтін келесі іс болып табылады.
Елбасының қабылдаған "Мәдени мұра" бағдарламасынан да халық тарихын
қалпына келтіру, өткен тарихымыздың тағылымдық тұжырымдарын қайта жаңғырту
жас ұрпақтың бойына шынайы отаншылдық сезімді дамытудың жолы ретіңде
тұжырымдалады.
Қазақ халқын ғасырлар бойы жинақтаған тағылымдық ,өнегелік мұраларын
күні бүгінге дейін мұраларын анықтап, ұрпақ тәрбиесінде пайдаға жарату.
"Еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бергі- ұлттық жантану ғылымының
саласында да жаңаша сараптауларды қажет етеді. Қазақ психологиясының даму
тарихы мен өзіндік сипатын зерделеген ғалым Қ.Б. Жарықбаев "Ұлттық тәлім-
тәрбиелік ой-пікірлер төркіні ұлттық салт-дәстүрден Орхон-Енисей
жазбаларынан бастап, Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңді қарастыра отырып,
қазақ психологиясының ғылыми-теориялық дәрежеге көтерілмеу себептерін ашады
[1]. Ол себептер: біріншіден, Қазақстанда қоғамдык, гуманитарлық
ғылымдардың сан-салалы тараулары бір-бірінен дараланып, бөлініп, олардың
ғылыми атаулары қалыптаса қоймағандығын, екіншіден, әр ғылымның жекелеген
ерекшеліктерін мұқият зерттейтін маман ғалымдардың тапшылығын, үшіншіден,
ғылым салаларын өрістетерлік ғылыми-техникалық материалдық базаның жоқтығын
себеп болғандығын" атайды.
Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарастарының даму, қалыптасу тарихы
аса маңызды кезеңдерін танытады [2].
Егеменді еліміздің бүгінгі жаңаша сипаттағы даму үрдісіне сәйкес,
тарих қойнауында қалып қойған тарихи тұлғалардың тәлім-тәрбие туралы
ойларын тану мақсатында XX ғасыр басындағы казақтың рухани ой-әлеміндегі
көрнекті тұлға Абай Құнанбаевтың психологиялық мұрасын арнайы қарастыру
осындай заман талабынан туындап отыр.
XX ғасыр басындағы саяси қысым қазақ ұлтының қалыпты дамуына кедергі
жасап, сырттан танылған жат психология қыспағында ұстады. Ол кеңестік
идеологиядағы аз ұлттың табиғи дамуын тежеу саясатымен ұласты. Осы
саясаттың зардабын бірғасыр бұрын Абай Құнанбаев секілді дара тұлғалар
алдын ала көре білді және халықты сақтап қалудың бірден-бір жолы заман
талабына тетеп беретін жаңаша сипатты ұлт өкілдерін, жас ұрпақты тәрбиелеу
жолдарын ұсынды.
Абай Құнанбаевтың тұлғалық даралығы интеллектілік, эмоциялық, еріктік
сфералардың тұтастай психологиялық ой-пікірлердің барлық саласында
танылды. Ол басқалардың көрмейтінін көре, сезе білетін қабілетінен,
жаңалықтарды қабылдау, өңдеу ерекшелігінен және оны шеше білудің
даралығынан көрінеді.
Әр адамның даму өрісі заманға, екінші туып өскен әлеуметіне, үшінші
нәсіліне байланысты болады десек, Абай тұлғасының даралығында осы үш
фактордың өзіндік орнынан айқындау — бүкіл зерттеудің өзекті мәселелерінің
бірі. Психология тарихының тәжірибесіндегі ой-пікірлерге сүйене отырып,
Абайдың психолог ретінде қалыптасуына әсер еткен жағдайлардың мәні ашылды.
Абай өзінің өткен өмір жолындағы қоғамдық жағдайлардың бәріне сын
көзбен қарап, өзін өзі анықтауға, өзінің идеяларын жүзеге асырып қоғам үшін
құнды тұлғаға айналады. А.Н. Леонтьев тұжырымдамасындағы "тұлғаның жүйелі
қасиеттерге ие болуға, танымдық қабілеттері мен тұлғалық қасиеттерінің
дамып жетілуі, сыртқы ортамен әрекеттестігі жағдайында жүзеге асады",-
деген тұжырымдарын Абай тұлғасын тану арқылы көз жеткізуге болады [3].
Ғалым ұстанған тұжырымның мазмұны бойынша этномәдени сәйкестіліктің дұрыс
қалыптасуы тұлғаның өзін-өзі тануына, жеке даралық қасиеттерінің ашылып,
көрінуіне әсер ететін әлеуметтік -психологиялық механизм болып табылады.
Абай Құнанбаев мұраларын психологиялық деңгейде сараптау — қазақ
психологиясының тұтастығы мен сабақтастығын айқындап, тарихи даму жолын
қалпына келтірудің негізгі көзі болып есептеледі. Сондықтан да Абай
Құнанбаев мұраларын бүгінгі тәлім-тәрбиелік мақсатта пайдалану негізінде
жазылған осы психологиялық зерттеу жұмысы келелі де, өзекті объективті
қажеттіліктен туындап отыр.
Ғалым С.Л. Рубинштейн адамның белсенділігін сыртқы орта әсерімен оның
ішкі жан дүниесінің өзара әрекеттестігі нәтижесінде қарастырса, ал ғалым
С.М. Жақыповтың "адамның өмірде сәтті әрекеттенуі қоғамда болып жатқан
жаңалықтарға, өзгерістерге бейімделгіштік қасиетімен байланысты" - деп
тұжырымдағанындай, Абай тұлғасының даралығы ұлттық төл тума даму жолын
әлемдік дамудың ағымынан ажырата алды және дұниежұзілік өркениетгің оң
ықпалын таңдап, талғап қабылдап, ұлт қажетіне жарата білді [4,5].
Саяси құрсаудың қамытын халқына кигізбеудің амал-әдісін қарастырып, ел
болып халық сипатын сақтап қалудың жолы ретінде ұлтын сұйген білімді,
парасатты тұлғалар тәрбиелеуді басты мақсат ретінде ұсынды. Тәрбиенің
алғашқы бастаулары - отбасы, мектеп, оқулық деп танып, олардың ұлттық
сипатының басымдығына назар аударды. Осы жолмен жалпы адамды сүйетін, заман
өзгерістерінде жұтылып кетпейтін дара тұлғалар тәрбиелеп шығаруға
болатындығын тұжырымдады.
Европа, орыс медениетімен жетік таныс Абай оларды үйренудің өзіне сын
көзбен қарады. Кез келген өзгенің әсерін (мейлі тәрбиеде, әдебиетте болсын)
қабылдамас бұрын қазақтың төлтума тарихы мен мәдениетін меңгеру керек деген
тұғырнама ұсынды. Ғалымның осы ой-пікірлерінің ғылыми мәнін ашып, бүгінгі
жаһандану кезеңіндегі ұлттық тәлім-тәрбие психологиясына енгізу өзекті
мөселе болып табылады. Осыған мән бермей жатқанына күйзеліп "Казақтың
өзінің жаратылысқа , өмірге, тұрмыска көзқарасы, өзінше философиясы терең
сезімі болған ән бар. Осылардың бірі туралы әлі айтарлық қалам тартылған
жоқ, қазақтың өткені мен кешегісі, бүтінгісі айтарлықтай суретке түспеді",-
деп атап көрсетті.
Абай шығармаларын философиялық тұрғыда зерттеген: зерттеушілер Ә.
Нысанбаев пен Ә. Дербісәлиев еңбектерінде де біздің зерттеуімізге қатысты
құнды пікірлер дәйектеледі.
Зерттеудің мақсаты: Абай Құнанбаевтың психологиялық мұраларын қолдану
мәселелерін дәйектеу.
Зерттеу объектісі — Абай Құнанбаевтың тәлім - тәрбиелік
көзқарасындағы Толық адам идеясы.
Зерттеу пәні - Абай Құнанбаевтың психологиялық көзқарастарындағы Толық
адам идеясын оқу-тәрбие жұмысында пайдалану үрдісі.
Зерттеудің міндеттері:
— Абай Құнанбаевтың философиялық-психологиялық көзқарастарының
қалыптасу жолын айқыңдау, тәлімдік көзқарастарындағы тұлға қалыптасуының
үрдісін зерделеу.
— Абай Құнанбаевтың мұраларындағы Толық адам идеясының мазмұнын
айқындау;
— Абай Құнанбаевтың мұраларындағы Толық адам идеясын оқу-тәрбие
процесінде пайдаланудың жолдарын көрсету;
Диплом жұмысының құрылымы:Диплом жұмысы кіріспеден, екі негізгі
бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I АБАЙ ҚҰНАНБАЕВТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1. Абай Құнанбаевтың өмірі мен педагогикалық көзқарастарының
қалыптасуы
Ұлы ақын, композитор, философ, ағартушы, қазақтың реалистік жаңа жазба
әдебиетінің негізін қалаушы Абай Құнанбаев қазіргі Семей облысы Абай
ауданында 22-ші тамыз 1845 жылы дүниеге келген [6-10].
Ақынның арғы тегі Орта жүз Тобықты Арғын ішіндегі Олжай батырдан
басталады. Олжайдан Айдос, Қайдос, Жігітек есімді 3 ұрпақ тарайды. Бұлардың
әрқайсысы кейін бір-бір рулы ел болып кеткен. Айдостың Айпара деген
әйелінен: Ыргызбай, Көтыбақ, Топай, Торғай, деген 4 ұл туады.Бұлардың әкесі
момын, шаруа адамы, ал шешесі өткір тілді, өр мінезді әйел болған. Сол
Айпара балаларына:
Шынжыр балақ, шұбар төс Ырғызбайым,
Тоқпақ жалды торайғыр Көтібағым,
Әрі де кетпес, бері де кетпес Топайым,
Сірә да оңбас торғайым, -
Ана айтқанындай, шынында, бұлардың ішінде Ырғызбай ортасынан оза
шауып, ел басқарған. Ырғызбайдан Үркер, Мырзатай, Жортар, Өскенбай тарайды.
Өскенбай шаруаға жайлы, билікке әділ кісі болғандықтан, “Ісің адал болса
Өскенбайга бар,арам болса Ералыға бар” деген мәтел сөз қалған.Өскенбайдың
әйелі Зердеден Құнанбай туады.
Құнанбай 4 әйел алған адам. Оның бәйбішесі Күңкеден – Кұдайберді,
інісі Құттымұхамбетке айттырылып, қалыңдық кезінде жесір қалған соң өзі
алған екінші әйелі: Ұлжаннан – Тәңірберді (Тәкежан), Ибраһим (Абай), Ысқақ,
Оспан, үшінші әйелі Айғыздан – Халиулла, Ысмағұл туады. Қартайған шағында
үйленген ең кіші әйелі Нұрғанымнан ұрпақ жоқ. Абайдің “ Атадан алтау,
анадан төртеу едім дейтіні осыдан. Болашақ ақын сабырлы мінезімен, кең
пейілімен ел анасы атанған “кәрі әжесі” Зеренің таусылмайтын мол қазынадай
аңыз ертегілерін естіп, абысын-ажынға жайлы, мінезі көнтерлі, әзіл-қалжыңга
шебер, жөн-жобага жетік өз анасы Ұлжанның тәрбиесінде өсті. Абай әуелі
ауылдағы Ғабитхан молдадан сауатын ашады да, 10 жасқа толған соң 3 жыл
Семейдегі Ахмет Риза медресесінде оқиды. Бұл медреседе араб, парсы’
тілдерінде, негізінен, дін сабағы жүргізілетін еді. Құрбыларынан анағұрлым
зейінді бала оқуға бар ықыласымен беріліп, үздік шәкірт атанады. Ол енді
дін оқуын ғана місе тұтпай, білімін өз бетінше жетілдіруге ұмтылады. Сөйтіп
көптеген шығыс ақындарының шығармаларымен, араб, иран, шағатай (ескі өзбек)
тілінде жазылған ертегі, дастан, қиссалармен танысады, Шығыстың Низами,
Науаи, Сәғди’, Хафиз, Физули сияқты ұлы ғұлама, классик ақындарына бауыр
басады. Медресенің үшінші жылында Абай Семей қаласындағы “Приходская
школаға” да қосымша түсіп, орысша сауатын аша бастайды. Бірақ бұл оқуын әрі
жалғастыра алмай, небәрі 3 жылдан соң оның мұсылманша да, орысша да оқуы
аяқталады. Абайдың басқа балалардан алымдылығын аңғарған Құнанбай оны елге
шақырып алып, өз жанына ертіп, әкімшілдік-билік жұмыстарына араластырмақ
болады. Сөйтіп 13 жастағы Абай ел ісіне араласады.
Абай әке қасында болған жылдарда атқамінер би-болыстардың қулық-
сұмдықтарын, қазақ даласына ыдырай бастаған феодалдық рулық қатынастардың
кереғар қайшылықтары кіріптар еткен әлеуметтік теңсіздіктің зардаптарын,
аштық пен жалаңаштықты, патриархалдық, кертартпа салт-сана, әдет-ғұрып
зандарының залалдарынан айқын түсінді. Патша үкіметінің отаршылық саясаты
мен парақор орыс әкімдерінің жергілікті би-болыстардың арамза әрекеттерін
айнытпай танып, көкірегінде жиркеніш сезімі оянып, соларға қарсы күресуге
бел буды, “ елге пайдалы, адамгершілігі бар, әділ басшы болсам ғана жақсы
адам боламын” деген тұжырымға бекіді. Осы мақсатпен болыс сайлауына түсіп,
жеңіп шығады да, 1876-78 ж. Қоңыр-Көкше еліне болыс болады. Бұл жылдары
Абай оз қолындағы билікті пайдаланып, әділдік таразысын тең ұстауға күш
салды. Әлсізге зорлық көрсеткендерді, ұрлық жасағандарды қатты жазаға
тартып, халық қамқорына айналды. Оның ел басқарудағы бұл бағыты халықты
қалауынша езіп-жаншып жүрген шонжарлар тарапынан қатты қарсылыққа ұшырады,
үстінен оязға жалған арыз айтушылар көбейді. Соның бірі Үзікбай Бөрібаевтың
“Таймақкөл деген жерімді тартып алды ” деген жалған арызы бойынша
көтерілген іс 10 жыл сүргінге созылып, ақыры Е. П. Михаэлистің көмегімен
аяқсыз қалды. П. В. Маковецкий бұл істі 1884 ж. 27 тамызда жалған жала деп
тауып, қысқартып тастады. Ақын үстінен жазылған “Абай барымта алды, ауыл
шайып әйел қорлады” деген бір топ шонжар дұшпандарының арызы да нәтижесіз
қалды.
Ақын саяси қызметі үшін 1870 жылдары Петербургтен Семейге айдалып
келген Михаэлиспен, 80-жылдарда орыс демократтары Н. И. Долгополов, А.
А.Леонтьевпен танысады. Бұл озық ойлы азаматтардың Абайдың саяси-әлеум.
Көзқарасына игі ықпалы тигізгені сөзсіз. Бірақ А.Құнанбаев орыс
мәдениетімен, әдебиетіменен, демократтық көзқарастарымен осы кісілер арқылы
деу ағат айтқандық болар еді. Бұл тұста М. О. Әузовтың “Ал, кейін орыс
тілін біліп, орыстың ұлы мадениетін мол, терең тани бастаған Абай озгын
ойды бұлардан үйренбейді. Пушкиннің өзінен, Белинский, Гертсен,
Чернышевский, Салтыков-щедрин, Некрасовтардың өз мұраларын оқып, кең, терең
тарбие алды. Абайдың классик ақын болған маңызын, әлеуметтік көзқарасын тек
Михаэлис әсерінен деп қойсақ, әрі Абайға, әрі орыс халқының ұлы мұрасына
жане ұлы даналарына қиянат сөз айтқан болар едік ” деген тұжырымын
келтірсек те жеткілікті. Абай осылайша Европаның Гете, Байрон сияқты
ақындарын, Спенсер, Спиноза, Льюис, Дарвин, Дрепер сынды ғұламаларының
туындыларын оқыды. Сөйтіп Әуезовтың сөзімен айтқанда “1884 жылдары, жасы
қырыққа таман іліңенде, ол дүниеден көп мағлұматы бар кісі болды.” Абай осы
тұста, 1886 ж. досы Михаэлистің ұсынысымен, Семей облысы Статистика
комитетінің толық мүшесі болып сайланды.
1885 ж. мамыр айында Шар өзенінің бойындағы Қарамола деген жерде
Семейдің генерал-губернаторы Цеклинцкийдің басқаруымен Семей губерниясына
қарайтын 5 уездің 100-ден астам би-болыстары бас қосқан төтенше съезі
өткізілді. Осы съезде төбе би болып сайланған Абайға “Семей қазақтары үшін
қылмысты істерге қарсы заң ережесін” әзірлеу тапсырылды. Абай бастаған
комиссия барлығы 93 баптан тұратын ережені 3 күн, 3 түнде әзір етті. Бұл
қазақ қауымында ежелден қалыптасқан кертартпа әдет-ғұрып заңдарына да,
патша өкіметінің халықты қанаушылыққа ,зорлық-зомбылыққа негізделген заңына
да ұқсамайтын, өзгеше құжат еді. Оның әсіресе ұрлық, қылмыс пен әйел
мәселелеріне арналған баптары ерекше құнды. Бірақ Абайдің атақ-даңқын
осынша көкке көтерген Қарамола съезінен кейін оның дұшпандары тіпті еліріп
кетті. 1890 ж. Байғұлақ, Құнту деген жуандардан бастаған 16 атқамінер
Жиренше қыстауының шетіндегі Ши деген жерде Абайға қарсы дұшпандық әрекетке
сөз байласады. 1891 ж. Оразбай бастаган дау 1897 жылға дейін созылады. Бұл
шиеленістің аяғы 1898 жылғы Мұқыр сайлауындағы жанжалға, Абай өміріне
қастандыққа әкеп соқтырады. Ақын бұл жанжалдың барша жиренішті сырын ,
өзінің ақ екендігін Сенатқа хатында барынша айғақты деректермен дәлелдеп
береді. Абай өлең жазуды 10 жасында (“Кім екен деп келіп ем түйе қуған...”)
бастаса, өз өлеңдеріне шығаруды шамамен 1880-1897 жылдар аралығында көбірек
қолға алған. Өлеңдерін әркімдердің атымен таратып, Көкбай атынан бастырған
ақын жазған өлеңдерін “жинауды ” шәкірттеріне 1896 ж. ескерткен. Ал қара
сөзбен жазылған ғақлия-өсиеттерін 1890-98 ж. аралығында қолға алған.
Абай 3 әйел алған. Бәйбішесі Ділдадан: Ақылбай, Әбдірахман, Кұлбадан,
Әкімбай, Мағауия, Райхан; екінші әйелі Әйгерімнен Турағұл, Мекайыл, Ізкаіл,
Кенже деген 7 ұл, 3 қыз сүйген. Келіндей алған әйелі Еркежаннан ұрпақ
көрген жоқ.
Абай Құнанбаев – қазақ халқының ұлы классик ақыны, ағартушы демократы,
ұлтымыздың рухани мақтанышы. Абай өз ауылында арабша хат танығаннан кейін,
он жасында Семей қаласындағы Ахмет Ризаның медресесінде 3 жыл оқиды. Оқуға
зерек, ұғымтал Абай діни сабақтармен қоса өз бетінше араб, парсы тілдерін
үйреніп, шығыс классиктері: Низами, Сағди, Хафиз, Науаи, Физули
еңбектерімен танысып, тағылым алады.
Абай ақыл-ой санасы толысқан шағында ел билеу ісінен аулақтанып,
ақындық өнер жолына түседі. Өз бетінше шығыс, батыс, орыс елдері
ақындарының, ойшыл оқымыстыларының еңбектерін оқып, білімін толықтырады.
1870 жылдарда Петербургтен айдалып келген революционер Михаэлиспен танысып,
дос болады. Михаэлис Петербург университетінің студенті, Чернышевскийдің
жолын қуушы, демократ-революционер еді. Михаэлис арқылы Абай айдаудағы орыс
демократтары: доктор Долгополовпен, табиғат зерттеушісі, тарихшы
Леонтьевпен танысады. Солар арқылы ол орыстың белгілі ақын-жазушылары:
Пушкин, Лермонтов, Толстой, Салтыков-Шедрин, Некрасов; сыншыл, ойшыл-
демократтары Белинский, Герцен, Чернышевский, Добролюбов; Батыс Еуропа
ақындарымен: Гёте, Байрон, философ ойшылдарынан: Спенсор, Спиноза, Дарвин,
т.б. еңбектерімен танысып, тәлім-тәрбие алады.
Абай өзінің өлең-жырларында ел ішіндегі ұрлық, зорлықты, алтыбақан
алауыздықты, күштілікті, жатып ішер жалқаулықты өлтіре сынап, жастарды адал
еңбекке, отырықшылыққа, егіншілікке, өнер-білімге шақырады.
Жүрегімнің түбіне терең бойла,
Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла.
Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім,
Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма - деп артына өшпестей ізін қалдырған
Абай мұрасын танушылардың алғашқы тыңдаушыларының куәлік алу салтанатына
Астана қаласының жұртшылығы жиналды [11, 12].
Ұлы ақынның мұрасын зерттеп, танып, білу мақсатында жоғарғы оқу
орындарында алғаш рет арнаулы пән ретінде Қазақ ҰУ-дегі қазақ әдебиеті
кафедрасында 1942-43 оқу жылдарында М.Әуезовтың ұйымдастыруымен Абайдың
әдеби мұрасын ұзақ жылдар бойы зерттеу басталған болатын. Абайдың
шығармашылық байланысы, жаңа жазба әдебиетінің көшбасшылық қалыптасу жолы
батыс және шығыс әдебиетінің әлеуметтік ағартушылық патриоттық идеяларын
бүгінгі жас ұрпақтың бойына сіңіру мақсатында Астана қаласында Қазақстан-
Ресей университеті жанынан Абайтану ғылыми-танымдық орталығы ашылған
болатын.
Бір жылдан енді ғана асқан бұл орталықта Абай шығармашылығы мен Абайдың
ақындық айналасы, Абай жинаған мұралар мен қазақ этнографиясын салыстыра
зерттеп, оқу орындарының негізгі бағдарламасын түзу мақсатында біршама
ғылыми жұмыстар жүргізді.
Абайдың ой танымындағы бірегей шәкіртті Шәкәрім. Ол Абайды ең терең
түсінген, сөзін тыңдап, өнегесін алған, данагөй сөзін жаттаған. Абай толық
адам ілімін айтып, ар ғылымы оқылса, деп армандады. Ар ғылымы оқылса,
адамдарды тәрбиелеп, дұрыс жолға түсіре алар еді, деді және дін туралы
қатты ізденді. Шәкәрімнің дүниетанымы мүлде тереңде жатыр. Біздер оны әлі
аша алғанымыз жоқ. Мысалға "Жаралыс басы қозғалыс, Қозғауға керек
қолғабыс, Жан де мейлі бір мәнде, Сол қуатпен бол таныс, Дүниені сол
жаратқан", деп кім жайында айтып отыр, оны қалай түсінеміз, оны ешкім ашып
берген жоқ әлі. Оның бір жаман жері, шығармаларының текстологиясы адамды
адастырады. Егер, Шәкәрім Құдайбердіұлы толық ашылса, Абайдың жаңа бейнесі
ашылады. Екеуінің суфизмге қатысы терең ашылады және олардың дүниетанымы да
терең ашыла түспек. Шәкәрімнің бір жақсы жері ол оқыған кітаптарының бәрін
жазып отырған. Оның ақындық кітапханасы даяр, ал, Абай жазып қалдырмаған.
Шәкәрім өз ұстазы Абайдың толық адам іліміне терең мән бере отырып,
шығармаларында ұждан мәселесіне ерекше тоқталып өтеді. Ол ХІ ғасырда
жазылған Жүсіп Баласағұнның Құтадғу біліг дастанымен жете танысып, ондағы
жауәнмәртілік іліміне назар аударған, Ясауидің кемел адам туралы хал ілімін
де білген. Абайдың толық адам ілімінің арғы түп төркіні осы аталып өткен
шығармалардан желі тартып, өз заманы шындығына орай қазақ әдебиеті
тарихында тың тақырып болып енген толық адам ілімін қалыптастырды. Осы
ілімнен идеялық бағыт-бағдар алған Шәкәрім адамды рухани тазалық жолына
түсіретін: Ар түзейтін бір ғылым табылмаса,
Зұлымдықты ешқашан әділ жеңбес деген қорытынды ойға келді. Өйткені білімді
жұрт, өркениетті ел деген Европаның өзі (ар түзейтін ғылымы жоқ
болғандықтан) хайуандықтан шыға алмай отырғанын атап өтеді, сонымен қатар:
ХХ ғасырдың адамынан Анық, таза бір елді көрмей өттім, –деп, ауыр да өткір
сын айтады. Философиялық лирикалары мен Үш анық трактатында Шәкәрім ұждан
мәселесіне төтенше мән бере қарайтыны бар. Ынсап, әділет, мейірім үшеуі
ұждан ұғымын құрайды. Өйткені Ұждан – жанның тілегі. Неге десеңіз, жан –
тіпті жоғалмайтын, бұзылмайтын нәрсе, барған сайын жоғарылай береді.
Мәселен, таза дене, таза толық мінез, ой, істер керек қылады. Соның қатты
бір керегі – совесть – Ұждан. Оны осы өмір үшін керек қылмайды, соңғы өмір
үшін де керек қылады (Үш анық. 30 б.). Яғни, Ұждан екі өмір үшін де қажет
екен. Өлерін білген екі адамның біреуі жанның жоғалмайтынын, бұдан да таза
болып жоғарылайтынына сенсе, үлкен үмітке қол артып, қуаныш сезіміне
бөленеді. Ал, өлген соң жан жоғалады деген өкініште болып, үмітсіздік
дариясының барсакелмес қайығына мінеді. Осындай нанымдағы пенделерге қарап
Шәкәрім: Жоқ, шырағым, жанымыз жоғалмайды,
Екі өмірдің азығы – осы Ұждан Шын нану – ақылымен қабылдауы,
Қалады зұлымдықтан сөйткенде адам, –– деп Ұжданның адам үшін екі өмірде де
рухани азығы: ынсап, әділет, мейірім сияқты ақыл адами қасиетті әрбір
саналы адам жастайынан бойына ұялату жолында болуын ескертеді. Өйткені Ар
түзер адамның адамдық санасын деп, Ұждан ұғымына зор мән бере
қарағандықтан:
Шын таза жан тазалықпен Тәңірісіне барады ол. Мейірім, ынсап,
әділеттен Ағызам деп нұр бұлақ! –– деп, өзі қойған екінші сұрағына жауап
береді. Шәкәрімнің екінші сұрағының яғни не қылған жөн? деген мәселеге
беретін жауабы – адамның уақытша өмір жолында құлшынып әрекет ететін
мақсаты ар ғылымы жолында табанды түрде еңбектенуін айтады. Сондықтан
үжданды пенденің мұрат-мақсаты қайда жатқанын, арман-мақсатының
темірқазықтай адастырмас бағытын үлкен сеніммен бағыт-бағдар бере жөн
сілтейтінін көреміз.
Ар ғылымы оқылса, – деп армандаған ойлы ақынның келер ұрпаққа
нұсқаған адамшылық жолы – әр адамның жан тілегіне айналған Ұжданды (әділет,
ынсап, мейірім) тұла бойына ұялату болғандықтан: ...ұждан, совесть, жан екі
өмірге бірдей керек таяныш екеніне нана алмаған кісінің жүрегін ешбір
ғылым, өнер, ешбір жол, заң тазарта алмайды. Егер бір адам жанның өлген
соңғы өмірі мен Ұждан соның азығы екеніне әбден нанса, оның жүрегін еш
нәрсе қарайта алмайды. Адам атаулыны бір бауырдай қылып, екі өмірде де
жақсылықпен өмір сүргізетін жалғыз жол – осы мұсылман жолы сияқты (Үш
анық, 34 бет), – деп осы жолды бүкіл өмір бойғы ізденісінен туған аса зор
мән-мағынаға толы ой-қорытындысын ұсынады. Бұл – біздер үшін рухани
шамшырақ!
1.2 Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарасындағы адамгершілік
тәрбиесінің рөлі
Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз - оқушылардың бойында мінез-құлықтың
белгілі бір сипаттарын қалыптастыру және олардың өздерінің де бір-біріне,
басқа адамдарға, Отанға деген қатынасын анықтайтын мінез-құлықтары мен
ережелерін дарыту жөніндегі тәрбиешілердің арнаулы мақсат көздеген қызметі.
Адамгершілік тәрбиесі жан-жақгы тәрбиенің аса маңызды құрамды бөлігі
болып табылады. Абайдың қара сөздерінің мазмұны негізінен адамгершілік
тәрбиесіне арналады.Мысалы, ақын адамдықты сипаттайтын негізгі үш қасиет
деп біледі. Олардың өзара айтысын қарастыра отырып, адам баласы үшін
маңызды қасиетті сипаттап көрсетеді.
Қайрат, ақыл, жүрек – үшеуі өнерлерін айтысып, таласып келіп, ғылымға
жүгініпті. Қайрат айтыпты:
- Ей, ғылым, өзің білесін, дүниеде еш нәрсе менсіз кәмелетке жетпейді,
әуелі өзіңді білуге ерінбей үйрену керек, ол – менің ісім. Дүниеге лайықты
өнер, мал тауып, абырой, мақсатты еңбексіз табуға болмайды. Болымсыз
нәрсеге үйір қылмай, бойды таза сақтайтын, көрсе қызар жеңілтектен
құтқаратын мен емес пе? Осы екеуі маған қалай таласады?
Ақыл айтыпты:
- Не дүниеге, не ақыретке не пайдалы болса, не залалды болса, білетін
– мен, сенің сөзіңді ұғатын – мен, менсіз пайданы іздей алмайды екен,
залалдан қаша алмайды екен, ғылымды игере алмайды екен, Осы екеуі маған
қалай таласады? Менсіз өздері неге жарайды?
Жүрек айтыпты:
- Мен – адам денесінің патшасымын, қан менен тарайды, жан менде мекен
қылады, менсіз тіршілік жоқ. Жұмсақ төсекте, жылы үйде, тамағы тоқ жатқан
кісіге төсексіз, аш кедейдің жайын ойлайтын – мен. Үлкеннен ұят сақтап,
кішіге рақым қылдыратын – мен, бірақ мені таза алмайды. Мен таза болсам,
адам баласын алаламаймын, жақсылыққа елжіреп еритін – мен, жаманшылыққа
жиреніп, тулап кететін – мен, әділет, ынсап, ұят, рақым, мейірбандылық
менен шығады, менсіз осылардың көрген күні не? Осы екеуі маған қалай
таласады?
Сонда ғылым бұл үшеуінің сөзін тыңдап болып, айтыпты:
- Ей, қайрат, сенің айтқандарының бәрі рас-ақ. Ол айтқандарыңнан басқа да
көп өнерлеріңнің бары рас, бірақ қаруыңа қарай қаттылығың да мол, пайдаң да
мол, залалың да мол, кейде жақсылықты берік ұстап, кейде жамандықты берік
ұстап кетесін, соның жаман.
- Ей, ақыл, сенің айтқандарының бәрі рас-ақ. Сенсіз еш нәрсе
табылмайтыны рас. Тәңіріні де сен танытасын, екі дүниенің жайын да сен
білесің. Бірақ сонымен бірге, амал да, айла да – бәрі сенен шығады.
Қайрат, сенің қаруың көп, күшің мол, сенің де еркіңе жібермейді. Орынды
іске күшіңді аятпайды ғой. Орынсыз жерге қолыңды босатпайды. Осы үшеуің
басыңды қос, бәрін жүрекке билет. Осы үшеуің бір кісідей менің айтқанымдай
табылсаңдар, қасиетті адам сол. Үшеуің ала болсаң, мен жүректі жақтадым
[13].
Абай өзінің өлең-жырларында ел ішіндегі ұрлық, зорлықты, алтыбақан
алауыздықты, күштілікті, жатып ішер жалқаулықты өлтіре сынап, жастарды адал
еңбекке, отырықшылыққа, егіншілікке, өнер-білімге шақырады.
Шығыс пен Батыс классиктерінің ағартушылық ой-пікірлерінен мол нәр
алған ұлы ақын бала тәрбиесі мәселелеріне де кеңінен тоқталып, өзінің
өлеңдері мен қара сөздерінде педагогикалық көзқарасын білдіреді. Адам
мінезіндегі орынсыз мақтан, ойсыздық, салғырттық, күншілдік, көрсеқызарлық
сияқты жаман әдеттердің ақыл мен ойды тоздыратынын айта келіп, естігенді
есте сақтау, көргеннен үлгі-өнеге алу, жаман әдет-дағдыдан бойын аулақ
ұстау, нәпсіні ақылға жеңдіру, ұстамды болу сияқты адамгершілік қасиеттерді
насихаттайды. Егер есті кісінің қатарында болғың келсе, күнінде бір
мәртебе, болмаса жұмысында бір, ең болмаса айында бір, өмірді қалай
өткізгенің жайында өзіңнен өзің есеп ал,-дейді. Яғни, адамның өзін-өзі
тәрбиелеу мәселесінің маңызы мен мәніне ерекше тоқталады.
Абай сана-сезімді тәрбиелеудегі қоғамдық ортаның ролін материалистік
тұрғыдан түсіндіре білді. Адамның жақсы-жаман болуы, ақылды-ақылсыз болуы
генетикалық негізге байланысты, ақ сүйек тұқымынан шыққандар ақылды, батыр,
алғыр болады деген буржуазиялық нәсілдік, идеалистік көзқарасқа қарама-
қарсы. Абай адам мінезінің қалыптасуы тәрбиеге, ортаға байланысты екенін
дәлелдеді. Өзінің отыз жетінші қара сөзінде: Мен, егер заң қуаты қолымда
бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер
едім,-деді.
Абайдың поэтикалық шығармалары мен қара сөздері пәлсапалық, этикалық,
эстетикалық, психологиялық және педагогикалық ой-пікірлерге толы. Абай
түсінігінше, табиғат біздің санамыздан тыс және бізге тәуелсіз өмір сүреді.
Біздің түйсігіміз бен қабылдауымыз, түсінігіміз айналадағы ақиқат шындық
өмірдің сәулесі ғана.
Абай түсінігінше, табиғат біздің санамыздан тыс және бізге тәуелсіз
өмір сүреді. Адам баласы көзімен көріп, құлақпен естіп, қолмен ұстап,
тілмен татып, мұрнымен иіскеп тыстағы дүниеден хабар алады,-дейді Абай.
Адам баласы анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Бірі – ішсем, жесем,
ұйықтасам деп туады. Бұлар – тәннің құмарлығы. Екіншісі – білсем екен деу-
жан құмарлығы (жетінші сөз) деп ой түйіндей келе, адам бойына жан
құмарлығы арқылы жиналатын нәрсенің аты ақыл, ғылым... ол таланттылық пен
ерінбей еңбек еткен адамның қолына түседі,- деген қорытынды жасайды.
Абайдың дүниенің дамуы жөніндегі көзқарасында диалектикалық сарын
басым. Ол табиғат құбылыстарын өзара бір-бірімен байланыста, үнемі
өзгерісте, дамуда болады, адамды қоршаған ортаның – табиғаттың ішкі сырын
білім-ғылым арқылы білуге болады деп қарастырады.
Ұлы ағартушы өзінің көптеген шығармаларында қазақ халқының ауыр
тұрмысын және надандығын мінеп-шенеді. Қара басының қамын ғана ойлайтын,
яғни тән қажеттігін өтеуді ғана ескеріп, рухани қажеттілікті ойламайтын,
біреуді алдап, біреуді арбап күн көрушілерге, өзінен күшті әкімдер алдында
жағымпаздықпен көзге түсіп қалуға тырысушыларға Абай мейлінше қарсы болды.
Ондағы мақсат халыққа адал қызмет ету деп ұқты:
Пайда ойлама, ар ойла
Талап қыл артық білуге.
Артық білім кітапта
Ерінбей оқып көруге, - деп жастарды білім-ғылымды меңгеруге
шақырды.
Сол кездегі кейбір оқыған жастардың білімді шен алу, шекпен кию үшін
пайдаланып, парақорлықпен алдап-арбаудың құралы етуге тырысқанына ызаланған
Абай:
Ойында жоқ олардың
Салтыков пен Толстой
Я тілмаш, я адвокат.
Болсам деген бәрінде ой,- деп сөкті. Жастарға халық қамын
ойлаған ақын-жазушылар мен ғалымдарды үлгі-өнеге етіп, білімдіден шыққан
сөз талаптыға кез болса екен, -дейді. Тіршіліктің тұтқасы еңбек пен
білімже деп ұққан Абай:
Түбінде баянды еңбек егін салған,
Жасынан оқу оқып, білім алған.
Би болған, болыс болған мақсат емес,
Өнердің бұдан өзге бәрі жалған.
Ел болу үшін қала салып, отырықшылықта болу керек, мектеп
салып, оқу оқып, білім алу қажет, тіршіліктің тұтқасы еңбек пен білімде
ғана тұр деп жар салды. Өнер-білімсіз қоғамның пайдалы азаматы болудың
мүмкін емес екендігін, терең түсінген ол: Барыңды салсаң да балаңа орыстың
ғылымын үйрет... өнер де, ғылымда орыста тұр. Орыстың ғылымы, өнері –
дүниенің кілті оны білгенге дүние арзанға түседі,-деп озық мәдениетті орыс
халқын өнеге етті.
Ақыл – ардың сақтаушысы деп қарап, адамгершілік мәселелерін жоғары
бағалап, ар тазалығы үшін күресуді дәріптеген ұлы ағартушы –
Ынсап, ұят, ар-намыс, сабыр талап,
Бұларды керек қылмас ешкім қалап...
Терей ой, терең ғылым іздемейді
Өтірік пен өсекті жүндей сабап, - деп кейбір жастардың іс-әрекетін
қатты сынға алады. Абай қазақ қоғамындағы жас ұрпақтарды тәрбиелеуге
байланысты ойларын бірнеше өлеңдерінде (Жігіттер, ойын арзан, күлкі
қымбат, Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін т.б.) айқын білдіреді. Ол
халықтың артта қалушылығын, надандығын мінеп, әдебиет пен ағарту халыққа
қызмет етуі, жалқаулыққа, ымырашылдыққа қарсы күрес жүргізуі қажет
екендігін көрсетеді, прогресшіл орыс мәдениетіне жақындай түсуді
уағыздайды. Мұндай күрделі міндеттерді шешудің жолдарын іздестіре келе,
Абай өзінің Қырқыншы сөзінде жалпыға бірдей білім беру талабын ұсынып,
қыздар да оқып, білім алу керек деп есептейді.
Ұлы ағартушы өз айналасын қоршаған әділетсіздік қазақ халқын аздырып
бара жатқанын, жас ұрпақты тәрбиелеуге теріс ықпалын тигізетіндігін байқап,
халықты, әсіресе, жастарды, адамгершілікке тәрбиелеуге ерекше көңіл
аударды.
Ал жастар бойына дарытуға тиісті жоғары адамгершілік қасиеттер ретінде
туған елге деген сүйіспеншілік пен ерлік, табандылық пен адалдық,
парасаттылық пен сыпайылық, адамдарға қайырымдылықпен қарау, еңбек
сүйгіштік, жарқын өмірге ұмтылушылық т.б. атап айтты. 1886 жылғы бір
өлеңінде ақын:
Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман,
Шошимын кейінгі жас балалардан.
Терін сатпай, телміріп көзін сатып,
Теп-тегіс жұрттың бәрі болды аларман,- деп өз кезіндегі
жастардың осындай жағымсыз мінездері н қатаң сынға алды. Абай уақытын
еңбексіз бос өткізетіндерді, еріншектерді, өсекшілдерді, адамгершілік
қасиетке ұмтылмайтындарды мейлінше жек көрді. Ондайлар туралы:
Осындай сыйдаң жігіт елде мол-ақ,
Бәрі де шаруаға келеді олақ.
Сырын түзер біреу жоқ, сыртын түзеп,
Бар өнері – қу борбай – сымпыс шолақ-деп, күйзеле жазады ұлы
ақын.
Гуманист – ақын Абайдың ХІХ ғ.орта шенінде халқымыздың бойындағы
жағымсыз қасиеттерді қатты сынға ала отырып, айтқан ойларының, көтерген
өзекті мәселелерінің бүгін де маңызды, күн тәртібінен түспей отырғандығын
атап өткіміз келеді. Абайдың айтқан ойлары бүгінгі Мақатаев сияқты
ақындарымыздың ойларымен үндесіп жатыр.
Табиғатты айтсын мейлі, махабатты айтсын, адамның ары мен арманын
айтсын, жан түршіген міні мен арамза мінез-қылығын айтсын, қазақтың ақиық
ақыны Мұқағали ағынан жарылып айтады, әрбір өлең жолынан ақынның жүрек
лүпілін естіп, жан айнасын көреміз, адам бойында әлі де арылып болмаған
сұмдық пен сараңдылықтан жериміз, жамандықтан түршіге түңілеміз. Сондықтан
да ол:
Мамсапқорлардың қасынан
Шықпайтындарға ашынам !
Жалданып өскен жасынан
Жағымпаздарға ашынам !
Өзіңе ғана бас ұрам,
Сенесің бе, Отан осыған !?
Алаяқтарға ашынам !
Ашынам-дағы тасынам
Құнымды несін жасырам, - деп адам бойындағы жағымсыз мінез құлықты
ашына сынға алды. Мұқағали айтқандай, осы жағымсыз қылықтар да бүгін де
арамызда бой көрсетіп қалады.
Сол кезде Абайдың көтерген мәселелері бүгін де маңызды, өзектілігін
ерекше айта кеткен жөн.
Абай тарихқа ең алдымен кемеңгер ойшыл ақын, ағартушы ретінде енді.
Абай өлеңдері мен қара сөздерінің тәрбиелік-тәлімдік мәні зор, идеялық
деңгейі жоғары болып келеді.
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,
Жоқты-барды, ертегіні термек үшін,
- деп ақынның өзі айтқандай оның өлеңдерінің әлеуметтік, этикалық мәні
мейлінше терең. Ең алдымен ол өз халқына өлеңдері, қара сөздері арқылы
ұдайы ой салды, оның көкірегін оятып, оны надандықтан, жаман қылықтардан
сақтандырды, мәдениетті болуға, прогреске шақырды.
Абай өзінің өлеңдерінің бәрінде:
Қалың елім қазағым, қайран жұртым,
Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың,
Жақсы мен жаманды айырмадың
Бірі қан, бірі май боп енді еккі ұртың – деген сөздері дәлел бола
алады. Бұл өлеңде Абай ашынып, халықтың жанына тие айтады. Сондай-ақ, Абай
бос даурығуға, бекер сал шашуға, өтірік, өсек айтуға, жалқаулыққа қарсы
шықты. Бес нәрседен қашық бол, Бес нәрсеге асық бол, адам болам десеңіз,
- дей келіп, Абай Өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ, Бес
дұшпаның білсеңіз, Талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым ойлап қой, Бес
асыл іс, көнсеңіз, - деген өсиет айтты.
Абай өнер-білім алуға шақырды, өмірде өз орныңды тап, пайдалы әрекет
жаса, дейді. Сен де – бір кірпіш дүниеге, тетігін тап та, бар қалан!
деген сөздер соның айғағы. Қазақ елінде ойын-сауыққа көп әуестеніп, бір
үйден бір үйге, бір ауылдан бір ауылға селтеңдеп, қыдырып жүретін келеңсіз
әдет селтеңдеп, қыдырып жүретін келеңсіз әдет барын ашына ескертіп, одан
аулақ болуды арман етті.
Тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық,
Аздырар адам баласын, - деп жағымсыз қасиеттерден жастарды
жирендіреді.
Ол А.С.Пушкин мен М.Ю.Лермонтовты ұстаз тұтты, олардың өлеңдерін,
И.А.Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне аударды. Мәселен, Татьянаның хатын,
Онегиннің хатын аударып қана қойған жоқ, оған ән де шығарды.
1840 жылы М.Ю.Лермонтов Гетенің Жолаушының түнгі әні деген өлеңін
Горные вершины спят во тьме ночной деген атпен аударған болатын. Гетенің
бұл өлеңі көптеген ақындарға, композиторларға әсер етті. Ол Абайдың да
жүрегіне ұялады. Қараңғы түнде тау қалғып, ұйқыға кетер маужырап деп
аударды. Сонымен қатар, Абай шығыс мәдениетінен де нәр алды. Фирдоуси,
Науан, Низами, Хафиз, Сағди шығармаларына еліктеді.
1995 жылы бүкіл еліміз Абайдың 150 жылдық мерекесін ЮНЕСКО шешімі
бойынша әлем болып тойлады. Ұлтымыздың рухани мақтанышы, ұлы гуманист, ақын-
ағартушы Абайдың ғылыми-педагогикалық мұрасының зерттелу жайы туралы және
Қазақстанда төңкеріске дейінгі педагогикалық ой-пікірдің даму тарихында
алатын орны туралы айтқанымызда ұлы ғұлама ойшылдың педагогикалық мұрасын
алғашқы зерттеушілер, педагогика тарихы саласындағы көрнекті қазақстандық
ғалымдар, педагогика ғылымдарының докторлары, профессорлар Т.Т.Тәжібаев,
Қ.Б.Бержанов, Ә.У.Сембаев, Қ.Б.Жарықбаев, С.Қ.Қалиев және т.б. ғалымдардың
еңбектерін ерекше атап өткен жөн [14-19].
Ұлы гуманист-ақынның педагогикалық, тағылымдық мұраларының мәні мен
маңызы бүгінгі таңда да өміршең, өзекті екендігін дәлелдейді.
ХХ ғасырдың басында бір кезде Шоқан, Ыбырай, Абай көтерген
ағартушылық қозғалыстың туын Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек
Аймауытов, Міржақып Дулатовтар жалғастырды [20-25].
1.3 Абай мұраларындағы Толық адам идеясының мазмұны
Елбасымыз өзінің халыққа Жолдауында: ...Біз қазақ халқының сан
ғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете береміз. Сонымен
қатар ұлтаралық және мәдениетаралық келісімді біртұтас Қазақстан халқының
ілгері дамуын қамтамасыз етеміз... -дейді [26]. Осы қасиетті міндеттер мен
мақсатты жүзеге асыруда мектептің ондағы мұғалім – тәрбиешілердің атқаратын
еңбегі ерекше. Қазір білім беру жүйесінде түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр.
Әлемдік білім кеңестігіне кіру үшін оның алғы шарттары жасалуда. Білім
мазмұнын жаңалау, құзырлылыққа бағытталған, ұлттық құндылықтар негізінде
білім, тәрбие бере отырып, тұлға қалыптастыру, дарын көзін ашу сынды келелі
мәселелер сөз жоқ, ұстаз-тәрбиеші жұмысын да жаңа арнаға бұруда. Ұлылардың
өмірі мен тағылымы арқылы ұрпағын тәрбиелеу - әсіресе қазақ халқында
ежелден–ақ келе жатқан үрдіс. Бұл жерде сөз өнерінің атқарған орны ерекше
болған. Ұлтымыздың осы бір жақсы әдет-салты бүгінгі тәрбие үрдісінде тиімді
екені даусыз мәселе. Адамзат ақыл-ойы, ақындығының ірі тұлғасы Абай
тағылымы білімнің де, тәрбиенің де қайнар бұлағы екені түсінікті. Ұлы
дананың қай шығармасын алмайық, оның алтын қазығы – Адам. Ол нағыз Адам,
Толық Адам қандай болу керек деген сұраққа жауап іздейді, әрі оған жауап
береді. Мысалы, Атымды Адам қойған соң қайтып надан болайын, Адамды сүй,
алланың хикметін сез, не қызық бар өмірде одан басқа - дейді. Адамды
сүюден басқа қызық жоқ деген пікірінде қазір көп айтылып жүрген гуманды
педагогика ұстанымдары жатыр. Осы жерде жас ұрпақты тәрбиелеу ісі ең
алдымен, оларды адамды сүюге баулудан басталуы керек деген тұжырым шығады.
Абай мұрасы, тағылымының өміршеңдігін бүгінгі тәрбие үрдісінің алдында
тұрған мақсаттар мен міндеттер арқылы дәлелдеуге болады. Білім мен тәрбиені
тұлғаға қарай бағыттай беру мәселесі алдыда тұрған кезеңде Абайға
бұрыласың. Толық Адам қандай болу керек? деген сұрақ ақынға маза
бермейді. Мысалы, Әуелі бір суық мұз – ақыл зерек өлеңінде:
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боларсың елден бөлек- деп, ой тастайды [27].
Ары қарай ақын: Үш – ақ нәрсе адамның қасиеті: ыстық қайрат, нұрлы
ақыл, жылы жүрек деп, толық адамның қасиеттерін санамалап береді. Ұлы
гуманист адамды сүю туралы айта отырып, Адамзаттың бәрін сүй деп ақыл
айта отырып, Адамзатты сүю – хақтың жолы, ғаділеттің жолы деген анықтама
береді.
Ақын адамды әкенің емес, адамның баласы болуға үгіттейді. Әкенің
баласы – адамның дұшпаны, адамның баласы – бауырың - деп, ғибрат тастайды.
Абай адамдықтың басты қасиеті-адамгершілік екенін баса жырлайды.
Адамшылықтың алды – махаббат, ғаделет, сезім дейді. Адамшылықтың тәрбие
арқылы келетініне көз жеткізеді.
Өмірін Абайды зерттеуге арнаған М. Әуезов былай дейді: Абай сөзінің
негізін адамгершілікке тірейді. Барлық өсиет ой-толғау еңбектерінің
қорытындысы тағы да адамгершілік тәрбие екенін танытады. Адамды қор қылатын
ең залалды жаманшылықтарды санап өтеді. Олар үш нәрсе: надандық,
еріншектік, залымдық [28]. Ақын адамдар арасындағы береке – бірлік, достық
ынымақтастыққа ерекше көңіл бөледі.
Бес асыл іс - адамгершіліктің Абай ұсынған этикалық-әдеп нормалары.
Адамзат қоғамы тарихында - жеке адамның ақылы мен мінезі, адамгершілігі
жағынан өсіп жетіліп, толық адам болып қалыптасуы күрделі мәселелердің
бірі. Гуманист атаулының бәрі де дүниедегі ең асыл, бағалы нәрсе - адам деп
түсінетін болса, сол адам бойындағы ең басты сипаттар неден тұрмақ дегенге
әр дәуірдің ойшылдары өз ұғым-нанымы мен заман талабына орай түрліше жауап
беріп келді.
Конфуций мен Лао-цзы, Ибн Сина мен Әл-Фараби, Кант пен Спиноза т. б.
әлеуметтік моральдық жүйесін жасағанда, ең алдымен адамды адамгершілік
қасиеттерге тәрбиелеу мәселесін алға қойды. Абай да гуманистік танымы
тұрғысынан өзі өмір сүрген 19 ғ-дағы қазақ қоғамы жағдайындағы жастардың
адамгершілік негіздері, бойға ұялатар қасиеттері қандай болмақ деген ойға
ерекше көңіл белді. Ойшыл ақын жас ұрпақты жаңа дәуір талабы деңгейінде,
адамгершілікке тәрбиелеуді мақсат тұтып, күрес жүргізді.
Осы жолда Абай адам болуға ұмтылған әрбір жалынды жастың бойына
адамшылықтың қандай нәрін, нендей ізгілікті қасиеттерді егу, орнықтыру
керектігін Ғылым таппай мақтанба... өлеңіңде: Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол, Адам болам десеңіз... - деп, айқындап берді.
Осындағы Адам болу, оған тезірек жетуге, асығуға ұмтылатын бес нәрсе не?
деген сұраққа Абай: Талап, еңбек, терең ой, Қанағат, рақым ойлап қой - Бес
асыл іс, көнсеңіз... - деп, кесімді, тұжырымды жауап береді.
Шын мәнінде нағыз адам болу үшін адамгершілікке тән, жағымды жақсы
қасиеттер, жақсы сипаттар - адамдық, әділеттілік, достық, махаббат, ар-
намыс, сабырлылық, батырлық т. б. толып жатыр. Осылардың ішінен ақын
жастардың бойындағы адамгершіліктің негізгі қасиеттері,Бес асыл іс:
талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым туралы даналық ой қозғауының өзіндік
мәні бар. Талап. Абай Қырық төртінші сөзін Адам баласының ең жаманы -
талапсыз деп бастайды да, талаптың да түрлері кеп болатынын баяндайды.
Талаптың ішіндегі ең зоры - бір өнерді таңдап, содан нәтиже шығармай
тынбаушылық. Сонымен бірге ақын талапкердің өнерлес кісімен сыйлас болуының
қажеттігін баса айтады. Ақын жастарға өнер үйренетін кітаптарды оқуға,
бірақ мұратты кітап бетінен емес, өмірден іздеуге кеңес береді. Абайдың
түсіндіруінше талапсыздықтың түрлері - ынтасыздық, ықылассыздық,
жігерсіздік. Керек іс бозбалаға - талаптылық, Әр түрлі өнер, мінез, жақсы
қылық. Кейбір жігіт жүреді мақтан көйлеп, Сыртқа пысық келеді, көзге
сынық... - деп Абай талаптың - дарынды, ынтаны дамытатыны, сондықтан да
халықтың талапты ерге нұр жауар деген сөзді бекерге айтпағаны туралы ой
толғайды. Ақын сүйікті баласы Әбдірахманның қазасына арналған туындысында
талаптылықты бойына терең дарытқан ескінің арты, жаңаның алды болған үміт
артар жас ұрпақтың көркем бейнесін жасайды: Талаптың мініп тұлпарын, Тас
қияға ерледің. Бір ғылым еді іңкәрің, Әр қиынға сермедің... - дей келе,
талапсыз адам ғылымға, болашаққа, өз өміріне жол сала алмайтынын ескертеді.
Еңбек. Бүл дүниедегі құдіретті күш діни ұғымда құдай болса, ғылыми ұғымдағы
бірден-бір жасампаз ұлы күш - Еңбек. Абайдың тұжырымынша әуелі құдайға
сиынып, сонан соң өз қайратына сүйеніп еңбек еткен адам нағыз азамат болып
саналады.
Адамшылықтың қарызы үшін еңбек қылсаң, алланың сүйген құлының бірі
боласың, - дейді ақын. Абайдың пікірінше ерінбей еңбек еткен, ізденген, әр
нәрсенің жөнін біліп, әрекет еткен кісінің жетпейтін арманы болмайды.
Жастықта бір күлгенің бір қаралық, Күлкі баққан бір көрер бишаралық. Әуелі
өнер ізделік, қолдан келсе, Ең болмаса, еңбекпен мал табалық... Еңбек
қылсаң ерінбей - Тояды қарның тіленбей... -деген жыр жолдарындағы ақынның
байламы бойынша еңбектің негізгі атқаратын қызметі, басты мақсаты - жан
сақтау, мал табу, үй-ішін асырау. Екіншіден, еңбек арқылы адамның
адамгершілік қасиеті танылады. 19 ғасырдың 2-жартысында қазақ халқының
күнделікті өмір тұрмысы - бірыңғай мал бағу кәсібіне байланысты екенін,
еңбектің сыңар жақтылығын сынға алып ақын: Түбінде баянды еңбек егін
салған, Жасынан оқу оқып, білім алған, Би болған, болыс болған енер емес,
Еңбектің бұдан өзге бәрі жалған... -деп, өз елін отырықшылыққа,
егіншілікке, ғылымға шақырады. Еңбекті Бес асыл істің негізгісі деп
бағалаған Абай: Бақпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Соңғы жылдары қоғамымыздағы жүріп жатқан
әлеуметтік-экономикалық жаңғырулар нәтижесі тәуелсіз Қазақстан
Республикасының тәлім-тәрбие саласының жұмыс мазмұнына жаңаша бағыт-бағдар
беріп отыр. Жас ұрпақты тәрбиелейтін ұстаздар қауымына жүктелетін
міндеттерді ел Президенті өзінің Қазақстан халқына жолдауында, ҚР "Білім
туралы" заңында, "Мәдени-этностық білім беру" тұжырымдамаларында айқындап
берді.
Қазіргі жас ұрпаққа тәуелсіздікке дейінгі күрделі күрес жолының өткен
тарихын таныту міндеті қойылып, тәлім-тәрбие мен ұлттық психологияға
қатысты халықтық ой-танымдарды ғылыми теориялық бағытта қайта жаңғыртуға
жедел бет бұрыстар жасалынуы Қазақстандық психология ғылымының алдына
жаңаша міндеттер қойып отыр. Халқымыздың рухани дүниесін, ұлттық мәдениеті
мен психологиясының тарихын терең зерделеп, ғылыми сараптау кезек
күттірмейтін келесі іс болып табылады.
Елбасының қабылдаған "Мәдени мұра" бағдарламасынан да халық тарихын
қалпына келтіру, өткен тарихымыздың тағылымдық тұжырымдарын қайта жаңғырту
жас ұрпақтың бойына шынайы отаншылдық сезімді дамытудың жолы ретіңде
тұжырымдалады.
Қазақ халқын ғасырлар бойы жинақтаған тағылымдық ,өнегелік мұраларын
күні бүгінге дейін мұраларын анықтап, ұрпақ тәрбиесінде пайдаға жарату.
"Еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бергі- ұлттық жантану ғылымының
саласында да жаңаша сараптауларды қажет етеді. Қазақ психологиясының даму
тарихы мен өзіндік сипатын зерделеген ғалым Қ.Б. Жарықбаев "Ұлттық тәлім-
тәрбиелік ой-пікірлер төркіні ұлттық салт-дәстүрден Орхон-Енисей
жазбаларынан бастап, Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңді қарастыра отырып,
қазақ психологиясының ғылыми-теориялық дәрежеге көтерілмеу себептерін ашады
[1]. Ол себептер: біріншіден, Қазақстанда қоғамдык, гуманитарлық
ғылымдардың сан-салалы тараулары бір-бірінен дараланып, бөлініп, олардың
ғылыми атаулары қалыптаса қоймағандығын, екіншіден, әр ғылымның жекелеген
ерекшеліктерін мұқият зерттейтін маман ғалымдардың тапшылығын, үшіншіден,
ғылым салаларын өрістетерлік ғылыми-техникалық материалдық базаның жоқтығын
себеп болғандығын" атайды.
Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарастарының даму, қалыптасу тарихы
аса маңызды кезеңдерін танытады [2].
Егеменді еліміздің бүгінгі жаңаша сипаттағы даму үрдісіне сәйкес,
тарих қойнауында қалып қойған тарихи тұлғалардың тәлім-тәрбие туралы
ойларын тану мақсатында XX ғасыр басындағы казақтың рухани ой-әлеміндегі
көрнекті тұлға Абай Құнанбаевтың психологиялық мұрасын арнайы қарастыру
осындай заман талабынан туындап отыр.
XX ғасыр басындағы саяси қысым қазақ ұлтының қалыпты дамуына кедергі
жасап, сырттан танылған жат психология қыспағында ұстады. Ол кеңестік
идеологиядағы аз ұлттың табиғи дамуын тежеу саясатымен ұласты. Осы
саясаттың зардабын бірғасыр бұрын Абай Құнанбаев секілді дара тұлғалар
алдын ала көре білді және халықты сақтап қалудың бірден-бір жолы заман
талабына тетеп беретін жаңаша сипатты ұлт өкілдерін, жас ұрпақты тәрбиелеу
жолдарын ұсынды.
Абай Құнанбаевтың тұлғалық даралығы интеллектілік, эмоциялық, еріктік
сфералардың тұтастай психологиялық ой-пікірлердің барлық саласында
танылды. Ол басқалардың көрмейтінін көре, сезе білетін қабілетінен,
жаңалықтарды қабылдау, өңдеу ерекшелігінен және оны шеше білудің
даралығынан көрінеді.
Әр адамның даму өрісі заманға, екінші туып өскен әлеуметіне, үшінші
нәсіліне байланысты болады десек, Абай тұлғасының даралығында осы үш
фактордың өзіндік орнынан айқындау — бүкіл зерттеудің өзекті мәселелерінің
бірі. Психология тарихының тәжірибесіндегі ой-пікірлерге сүйене отырып,
Абайдың психолог ретінде қалыптасуына әсер еткен жағдайлардың мәні ашылды.
Абай өзінің өткен өмір жолындағы қоғамдық жағдайлардың бәріне сын
көзбен қарап, өзін өзі анықтауға, өзінің идеяларын жүзеге асырып қоғам үшін
құнды тұлғаға айналады. А.Н. Леонтьев тұжырымдамасындағы "тұлғаның жүйелі
қасиеттерге ие болуға, танымдық қабілеттері мен тұлғалық қасиеттерінің
дамып жетілуі, сыртқы ортамен әрекеттестігі жағдайында жүзеге асады",-
деген тұжырымдарын Абай тұлғасын тану арқылы көз жеткізуге болады [3].
Ғалым ұстанған тұжырымның мазмұны бойынша этномәдени сәйкестіліктің дұрыс
қалыптасуы тұлғаның өзін-өзі тануына, жеке даралық қасиеттерінің ашылып,
көрінуіне әсер ететін әлеуметтік -психологиялық механизм болып табылады.
Абай Құнанбаев мұраларын психологиялық деңгейде сараптау — қазақ
психологиясының тұтастығы мен сабақтастығын айқындап, тарихи даму жолын
қалпына келтірудің негізгі көзі болып есептеледі. Сондықтан да Абай
Құнанбаев мұраларын бүгінгі тәлім-тәрбиелік мақсатта пайдалану негізінде
жазылған осы психологиялық зерттеу жұмысы келелі де, өзекті объективті
қажеттіліктен туындап отыр.
Ғалым С.Л. Рубинштейн адамның белсенділігін сыртқы орта әсерімен оның
ішкі жан дүниесінің өзара әрекеттестігі нәтижесінде қарастырса, ал ғалым
С.М. Жақыповтың "адамның өмірде сәтті әрекеттенуі қоғамда болып жатқан
жаңалықтарға, өзгерістерге бейімделгіштік қасиетімен байланысты" - деп
тұжырымдағанындай, Абай тұлғасының даралығы ұлттық төл тума даму жолын
әлемдік дамудың ағымынан ажырата алды және дұниежұзілік өркениетгің оң
ықпалын таңдап, талғап қабылдап, ұлт қажетіне жарата білді [4,5].
Саяси құрсаудың қамытын халқына кигізбеудің амал-әдісін қарастырып, ел
болып халық сипатын сақтап қалудың жолы ретінде ұлтын сұйген білімді,
парасатты тұлғалар тәрбиелеуді басты мақсат ретінде ұсынды. Тәрбиенің
алғашқы бастаулары - отбасы, мектеп, оқулық деп танып, олардың ұлттық
сипатының басымдығына назар аударды. Осы жолмен жалпы адамды сүйетін, заман
өзгерістерінде жұтылып кетпейтін дара тұлғалар тәрбиелеп шығаруға
болатындығын тұжырымдады.
Европа, орыс медениетімен жетік таныс Абай оларды үйренудің өзіне сын
көзбен қарады. Кез келген өзгенің әсерін (мейлі тәрбиеде, әдебиетте болсын)
қабылдамас бұрын қазақтың төлтума тарихы мен мәдениетін меңгеру керек деген
тұғырнама ұсынды. Ғалымның осы ой-пікірлерінің ғылыми мәнін ашып, бүгінгі
жаһандану кезеңіндегі ұлттық тәлім-тәрбие психологиясына енгізу өзекті
мөселе болып табылады. Осыған мән бермей жатқанына күйзеліп "Казақтың
өзінің жаратылысқа , өмірге, тұрмыска көзқарасы, өзінше философиясы терең
сезімі болған ән бар. Осылардың бірі туралы әлі айтарлық қалам тартылған
жоқ, қазақтың өткені мен кешегісі, бүтінгісі айтарлықтай суретке түспеді",-
деп атап көрсетті.
Абай шығармаларын философиялық тұрғыда зерттеген: зерттеушілер Ә.
Нысанбаев пен Ә. Дербісәлиев еңбектерінде де біздің зерттеуімізге қатысты
құнды пікірлер дәйектеледі.
Зерттеудің мақсаты: Абай Құнанбаевтың психологиялық мұраларын қолдану
мәселелерін дәйектеу.
Зерттеу объектісі — Абай Құнанбаевтың тәлім - тәрбиелік
көзқарасындағы Толық адам идеясы.
Зерттеу пәні - Абай Құнанбаевтың психологиялық көзқарастарындағы Толық
адам идеясын оқу-тәрбие жұмысында пайдалану үрдісі.
Зерттеудің міндеттері:
— Абай Құнанбаевтың философиялық-психологиялық көзқарастарының
қалыптасу жолын айқыңдау, тәлімдік көзқарастарындағы тұлға қалыптасуының
үрдісін зерделеу.
— Абай Құнанбаевтың мұраларындағы Толық адам идеясының мазмұнын
айқындау;
— Абай Құнанбаевтың мұраларындағы Толық адам идеясын оқу-тәрбие
процесінде пайдаланудың жолдарын көрсету;
Диплом жұмысының құрылымы:Диплом жұмысы кіріспеден, екі негізгі
бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I АБАЙ ҚҰНАНБАЕВТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1. Абай Құнанбаевтың өмірі мен педагогикалық көзқарастарының
қалыптасуы
Ұлы ақын, композитор, философ, ағартушы, қазақтың реалистік жаңа жазба
әдебиетінің негізін қалаушы Абай Құнанбаев қазіргі Семей облысы Абай
ауданында 22-ші тамыз 1845 жылы дүниеге келген [6-10].
Ақынның арғы тегі Орта жүз Тобықты Арғын ішіндегі Олжай батырдан
басталады. Олжайдан Айдос, Қайдос, Жігітек есімді 3 ұрпақ тарайды. Бұлардың
әрқайсысы кейін бір-бір рулы ел болып кеткен. Айдостың Айпара деген
әйелінен: Ыргызбай, Көтыбақ, Топай, Торғай, деген 4 ұл туады.Бұлардың әкесі
момын, шаруа адамы, ал шешесі өткір тілді, өр мінезді әйел болған. Сол
Айпара балаларына:
Шынжыр балақ, шұбар төс Ырғызбайым,
Тоқпақ жалды торайғыр Көтібағым,
Әрі де кетпес, бері де кетпес Топайым,
Сірә да оңбас торғайым, -
Ана айтқанындай, шынында, бұлардың ішінде Ырғызбай ортасынан оза
шауып, ел басқарған. Ырғызбайдан Үркер, Мырзатай, Жортар, Өскенбай тарайды.
Өскенбай шаруаға жайлы, билікке әділ кісі болғандықтан, “Ісің адал болса
Өскенбайга бар,арам болса Ералыға бар” деген мәтел сөз қалған.Өскенбайдың
әйелі Зердеден Құнанбай туады.
Құнанбай 4 әйел алған адам. Оның бәйбішесі Күңкеден – Кұдайберді,
інісі Құттымұхамбетке айттырылып, қалыңдық кезінде жесір қалған соң өзі
алған екінші әйелі: Ұлжаннан – Тәңірберді (Тәкежан), Ибраһим (Абай), Ысқақ,
Оспан, үшінші әйелі Айғыздан – Халиулла, Ысмағұл туады. Қартайған шағында
үйленген ең кіші әйелі Нұрғанымнан ұрпақ жоқ. Абайдің “ Атадан алтау,
анадан төртеу едім дейтіні осыдан. Болашақ ақын сабырлы мінезімен, кең
пейілімен ел анасы атанған “кәрі әжесі” Зеренің таусылмайтын мол қазынадай
аңыз ертегілерін естіп, абысын-ажынға жайлы, мінезі көнтерлі, әзіл-қалжыңга
шебер, жөн-жобага жетік өз анасы Ұлжанның тәрбиесінде өсті. Абай әуелі
ауылдағы Ғабитхан молдадан сауатын ашады да, 10 жасқа толған соң 3 жыл
Семейдегі Ахмет Риза медресесінде оқиды. Бұл медреседе араб, парсы’
тілдерінде, негізінен, дін сабағы жүргізілетін еді. Құрбыларынан анағұрлым
зейінді бала оқуға бар ықыласымен беріліп, үздік шәкірт атанады. Ол енді
дін оқуын ғана місе тұтпай, білімін өз бетінше жетілдіруге ұмтылады. Сөйтіп
көптеген шығыс ақындарының шығармаларымен, араб, иран, шағатай (ескі өзбек)
тілінде жазылған ертегі, дастан, қиссалармен танысады, Шығыстың Низами,
Науаи, Сәғди’, Хафиз, Физули сияқты ұлы ғұлама, классик ақындарына бауыр
басады. Медресенің үшінші жылында Абай Семей қаласындағы “Приходская
школаға” да қосымша түсіп, орысша сауатын аша бастайды. Бірақ бұл оқуын әрі
жалғастыра алмай, небәрі 3 жылдан соң оның мұсылманша да, орысша да оқуы
аяқталады. Абайдың басқа балалардан алымдылығын аңғарған Құнанбай оны елге
шақырып алып, өз жанына ертіп, әкімшілдік-билік жұмыстарына араластырмақ
болады. Сөйтіп 13 жастағы Абай ел ісіне араласады.
Абай әке қасында болған жылдарда атқамінер би-болыстардың қулық-
сұмдықтарын, қазақ даласына ыдырай бастаған феодалдық рулық қатынастардың
кереғар қайшылықтары кіріптар еткен әлеуметтік теңсіздіктің зардаптарын,
аштық пен жалаңаштықты, патриархалдық, кертартпа салт-сана, әдет-ғұрып
зандарының залалдарынан айқын түсінді. Патша үкіметінің отаршылық саясаты
мен парақор орыс әкімдерінің жергілікті би-болыстардың арамза әрекеттерін
айнытпай танып, көкірегінде жиркеніш сезімі оянып, соларға қарсы күресуге
бел буды, “ елге пайдалы, адамгершілігі бар, әділ басшы болсам ғана жақсы
адам боламын” деген тұжырымға бекіді. Осы мақсатпен болыс сайлауына түсіп,
жеңіп шығады да, 1876-78 ж. Қоңыр-Көкше еліне болыс болады. Бұл жылдары
Абай оз қолындағы билікті пайдаланып, әділдік таразысын тең ұстауға күш
салды. Әлсізге зорлық көрсеткендерді, ұрлық жасағандарды қатты жазаға
тартып, халық қамқорына айналды. Оның ел басқарудағы бұл бағыты халықты
қалауынша езіп-жаншып жүрген шонжарлар тарапынан қатты қарсылыққа ұшырады,
үстінен оязға жалған арыз айтушылар көбейді. Соның бірі Үзікбай Бөрібаевтың
“Таймақкөл деген жерімді тартып алды ” деген жалған арызы бойынша
көтерілген іс 10 жыл сүргінге созылып, ақыры Е. П. Михаэлистің көмегімен
аяқсыз қалды. П. В. Маковецкий бұл істі 1884 ж. 27 тамызда жалған жала деп
тауып, қысқартып тастады. Ақын үстінен жазылған “Абай барымта алды, ауыл
шайып әйел қорлады” деген бір топ шонжар дұшпандарының арызы да нәтижесіз
қалды.
Ақын саяси қызметі үшін 1870 жылдары Петербургтен Семейге айдалып
келген Михаэлиспен, 80-жылдарда орыс демократтары Н. И. Долгополов, А.
А.Леонтьевпен танысады. Бұл озық ойлы азаматтардың Абайдың саяси-әлеум.
Көзқарасына игі ықпалы тигізгені сөзсіз. Бірақ А.Құнанбаев орыс
мәдениетімен, әдебиетіменен, демократтық көзқарастарымен осы кісілер арқылы
деу ағат айтқандық болар еді. Бұл тұста М. О. Әузовтың “Ал, кейін орыс
тілін біліп, орыстың ұлы мадениетін мол, терең тани бастаған Абай озгын
ойды бұлардан үйренбейді. Пушкиннің өзінен, Белинский, Гертсен,
Чернышевский, Салтыков-щедрин, Некрасовтардың өз мұраларын оқып, кең, терең
тарбие алды. Абайдың классик ақын болған маңызын, әлеуметтік көзқарасын тек
Михаэлис әсерінен деп қойсақ, әрі Абайға, әрі орыс халқының ұлы мұрасына
жане ұлы даналарына қиянат сөз айтқан болар едік ” деген тұжырымын
келтірсек те жеткілікті. Абай осылайша Европаның Гете, Байрон сияқты
ақындарын, Спенсер, Спиноза, Льюис, Дарвин, Дрепер сынды ғұламаларының
туындыларын оқыды. Сөйтіп Әуезовтың сөзімен айтқанда “1884 жылдары, жасы
қырыққа таман іліңенде, ол дүниеден көп мағлұматы бар кісі болды.” Абай осы
тұста, 1886 ж. досы Михаэлистің ұсынысымен, Семей облысы Статистика
комитетінің толық мүшесі болып сайланды.
1885 ж. мамыр айында Шар өзенінің бойындағы Қарамола деген жерде
Семейдің генерал-губернаторы Цеклинцкийдің басқаруымен Семей губерниясына
қарайтын 5 уездің 100-ден астам би-болыстары бас қосқан төтенше съезі
өткізілді. Осы съезде төбе би болып сайланған Абайға “Семей қазақтары үшін
қылмысты істерге қарсы заң ережесін” әзірлеу тапсырылды. Абай бастаған
комиссия барлығы 93 баптан тұратын ережені 3 күн, 3 түнде әзір етті. Бұл
қазақ қауымында ежелден қалыптасқан кертартпа әдет-ғұрып заңдарына да,
патша өкіметінің халықты қанаушылыққа ,зорлық-зомбылыққа негізделген заңына
да ұқсамайтын, өзгеше құжат еді. Оның әсіресе ұрлық, қылмыс пен әйел
мәселелеріне арналған баптары ерекше құнды. Бірақ Абайдің атақ-даңқын
осынша көкке көтерген Қарамола съезінен кейін оның дұшпандары тіпті еліріп
кетті. 1890 ж. Байғұлақ, Құнту деген жуандардан бастаған 16 атқамінер
Жиренше қыстауының шетіндегі Ши деген жерде Абайға қарсы дұшпандық әрекетке
сөз байласады. 1891 ж. Оразбай бастаган дау 1897 жылға дейін созылады. Бұл
шиеленістің аяғы 1898 жылғы Мұқыр сайлауындағы жанжалға, Абай өміріне
қастандыққа әкеп соқтырады. Ақын бұл жанжалдың барша жиренішті сырын ,
өзінің ақ екендігін Сенатқа хатында барынша айғақты деректермен дәлелдеп
береді. Абай өлең жазуды 10 жасында (“Кім екен деп келіп ем түйе қуған...”)
бастаса, өз өлеңдеріне шығаруды шамамен 1880-1897 жылдар аралығында көбірек
қолға алған. Өлеңдерін әркімдердің атымен таратып, Көкбай атынан бастырған
ақын жазған өлеңдерін “жинауды ” шәкірттеріне 1896 ж. ескерткен. Ал қара
сөзбен жазылған ғақлия-өсиеттерін 1890-98 ж. аралығында қолға алған.
Абай 3 әйел алған. Бәйбішесі Ділдадан: Ақылбай, Әбдірахман, Кұлбадан,
Әкімбай, Мағауия, Райхан; екінші әйелі Әйгерімнен Турағұл, Мекайыл, Ізкаіл,
Кенже деген 7 ұл, 3 қыз сүйген. Келіндей алған әйелі Еркежаннан ұрпақ
көрген жоқ.
Абай Құнанбаев – қазақ халқының ұлы классик ақыны, ағартушы демократы,
ұлтымыздың рухани мақтанышы. Абай өз ауылында арабша хат танығаннан кейін,
он жасында Семей қаласындағы Ахмет Ризаның медресесінде 3 жыл оқиды. Оқуға
зерек, ұғымтал Абай діни сабақтармен қоса өз бетінше араб, парсы тілдерін
үйреніп, шығыс классиктері: Низами, Сағди, Хафиз, Науаи, Физули
еңбектерімен танысып, тағылым алады.
Абай ақыл-ой санасы толысқан шағында ел билеу ісінен аулақтанып,
ақындық өнер жолына түседі. Өз бетінше шығыс, батыс, орыс елдері
ақындарының, ойшыл оқымыстыларының еңбектерін оқып, білімін толықтырады.
1870 жылдарда Петербургтен айдалып келген революционер Михаэлиспен танысып,
дос болады. Михаэлис Петербург университетінің студенті, Чернышевскийдің
жолын қуушы, демократ-революционер еді. Михаэлис арқылы Абай айдаудағы орыс
демократтары: доктор Долгополовпен, табиғат зерттеушісі, тарихшы
Леонтьевпен танысады. Солар арқылы ол орыстың белгілі ақын-жазушылары:
Пушкин, Лермонтов, Толстой, Салтыков-Шедрин, Некрасов; сыншыл, ойшыл-
демократтары Белинский, Герцен, Чернышевский, Добролюбов; Батыс Еуропа
ақындарымен: Гёте, Байрон, философ ойшылдарынан: Спенсор, Спиноза, Дарвин,
т.б. еңбектерімен танысып, тәлім-тәрбие алады.
Абай өзінің өлең-жырларында ел ішіндегі ұрлық, зорлықты, алтыбақан
алауыздықты, күштілікті, жатып ішер жалқаулықты өлтіре сынап, жастарды адал
еңбекке, отырықшылыққа, егіншілікке, өнер-білімге шақырады.
Жүрегімнің түбіне терең бойла,
Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла.
Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім,
Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма - деп артына өшпестей ізін қалдырған
Абай мұрасын танушылардың алғашқы тыңдаушыларының куәлік алу салтанатына
Астана қаласының жұртшылығы жиналды [11, 12].
Ұлы ақынның мұрасын зерттеп, танып, білу мақсатында жоғарғы оқу
орындарында алғаш рет арнаулы пән ретінде Қазақ ҰУ-дегі қазақ әдебиеті
кафедрасында 1942-43 оқу жылдарында М.Әуезовтың ұйымдастыруымен Абайдың
әдеби мұрасын ұзақ жылдар бойы зерттеу басталған болатын. Абайдың
шығармашылық байланысы, жаңа жазба әдебиетінің көшбасшылық қалыптасу жолы
батыс және шығыс әдебиетінің әлеуметтік ағартушылық патриоттық идеяларын
бүгінгі жас ұрпақтың бойына сіңіру мақсатында Астана қаласында Қазақстан-
Ресей университеті жанынан Абайтану ғылыми-танымдық орталығы ашылған
болатын.
Бір жылдан енді ғана асқан бұл орталықта Абай шығармашылығы мен Абайдың
ақындық айналасы, Абай жинаған мұралар мен қазақ этнографиясын салыстыра
зерттеп, оқу орындарының негізгі бағдарламасын түзу мақсатында біршама
ғылыми жұмыстар жүргізді.
Абайдың ой танымындағы бірегей шәкіртті Шәкәрім. Ол Абайды ең терең
түсінген, сөзін тыңдап, өнегесін алған, данагөй сөзін жаттаған. Абай толық
адам ілімін айтып, ар ғылымы оқылса, деп армандады. Ар ғылымы оқылса,
адамдарды тәрбиелеп, дұрыс жолға түсіре алар еді, деді және дін туралы
қатты ізденді. Шәкәрімнің дүниетанымы мүлде тереңде жатыр. Біздер оны әлі
аша алғанымыз жоқ. Мысалға "Жаралыс басы қозғалыс, Қозғауға керек
қолғабыс, Жан де мейлі бір мәнде, Сол қуатпен бол таныс, Дүниені сол
жаратқан", деп кім жайында айтып отыр, оны қалай түсінеміз, оны ешкім ашып
берген жоқ әлі. Оның бір жаман жері, шығармаларының текстологиясы адамды
адастырады. Егер, Шәкәрім Құдайбердіұлы толық ашылса, Абайдың жаңа бейнесі
ашылады. Екеуінің суфизмге қатысы терең ашылады және олардың дүниетанымы да
терең ашыла түспек. Шәкәрімнің бір жақсы жері ол оқыған кітаптарының бәрін
жазып отырған. Оның ақындық кітапханасы даяр, ал, Абай жазып қалдырмаған.
Шәкәрім өз ұстазы Абайдың толық адам іліміне терең мән бере отырып,
шығармаларында ұждан мәселесіне ерекше тоқталып өтеді. Ол ХІ ғасырда
жазылған Жүсіп Баласағұнның Құтадғу біліг дастанымен жете танысып, ондағы
жауәнмәртілік іліміне назар аударған, Ясауидің кемел адам туралы хал ілімін
де білген. Абайдың толық адам ілімінің арғы түп төркіні осы аталып өткен
шығармалардан желі тартып, өз заманы шындығына орай қазақ әдебиеті
тарихында тың тақырып болып енген толық адам ілімін қалыптастырды. Осы
ілімнен идеялық бағыт-бағдар алған Шәкәрім адамды рухани тазалық жолына
түсіретін: Ар түзейтін бір ғылым табылмаса,
Зұлымдықты ешқашан әділ жеңбес деген қорытынды ойға келді. Өйткені білімді
жұрт, өркениетті ел деген Европаның өзі (ар түзейтін ғылымы жоқ
болғандықтан) хайуандықтан шыға алмай отырғанын атап өтеді, сонымен қатар:
ХХ ғасырдың адамынан Анық, таза бір елді көрмей өттім, –деп, ауыр да өткір
сын айтады. Философиялық лирикалары мен Үш анық трактатында Шәкәрім ұждан
мәселесіне төтенше мән бере қарайтыны бар. Ынсап, әділет, мейірім үшеуі
ұждан ұғымын құрайды. Өйткені Ұждан – жанның тілегі. Неге десеңіз, жан –
тіпті жоғалмайтын, бұзылмайтын нәрсе, барған сайын жоғарылай береді.
Мәселен, таза дене, таза толық мінез, ой, істер керек қылады. Соның қатты
бір керегі – совесть – Ұждан. Оны осы өмір үшін керек қылмайды, соңғы өмір
үшін де керек қылады (Үш анық. 30 б.). Яғни, Ұждан екі өмір үшін де қажет
екен. Өлерін білген екі адамның біреуі жанның жоғалмайтынын, бұдан да таза
болып жоғарылайтынына сенсе, үлкен үмітке қол артып, қуаныш сезіміне
бөленеді. Ал, өлген соң жан жоғалады деген өкініште болып, үмітсіздік
дариясының барсакелмес қайығына мінеді. Осындай нанымдағы пенделерге қарап
Шәкәрім: Жоқ, шырағым, жанымыз жоғалмайды,
Екі өмірдің азығы – осы Ұждан Шын нану – ақылымен қабылдауы,
Қалады зұлымдықтан сөйткенде адам, –– деп Ұжданның адам үшін екі өмірде де
рухани азығы: ынсап, әділет, мейірім сияқты ақыл адами қасиетті әрбір
саналы адам жастайынан бойына ұялату жолында болуын ескертеді. Өйткені Ар
түзер адамның адамдық санасын деп, Ұждан ұғымына зор мән бере
қарағандықтан:
Шын таза жан тазалықпен Тәңірісіне барады ол. Мейірім, ынсап,
әділеттен Ағызам деп нұр бұлақ! –– деп, өзі қойған екінші сұрағына жауап
береді. Шәкәрімнің екінші сұрағының яғни не қылған жөн? деген мәселеге
беретін жауабы – адамның уақытша өмір жолында құлшынып әрекет ететін
мақсаты ар ғылымы жолында табанды түрде еңбектенуін айтады. Сондықтан
үжданды пенденің мұрат-мақсаты қайда жатқанын, арман-мақсатының
темірқазықтай адастырмас бағытын үлкен сеніммен бағыт-бағдар бере жөн
сілтейтінін көреміз.
Ар ғылымы оқылса, – деп армандаған ойлы ақынның келер ұрпаққа
нұсқаған адамшылық жолы – әр адамның жан тілегіне айналған Ұжданды (әділет,
ынсап, мейірім) тұла бойына ұялату болғандықтан: ...ұждан, совесть, жан екі
өмірге бірдей керек таяныш екеніне нана алмаған кісінің жүрегін ешбір
ғылым, өнер, ешбір жол, заң тазарта алмайды. Егер бір адам жанның өлген
соңғы өмірі мен Ұждан соның азығы екеніне әбден нанса, оның жүрегін еш
нәрсе қарайта алмайды. Адам атаулыны бір бауырдай қылып, екі өмірде де
жақсылықпен өмір сүргізетін жалғыз жол – осы мұсылман жолы сияқты (Үш
анық, 34 бет), – деп осы жолды бүкіл өмір бойғы ізденісінен туған аса зор
мән-мағынаға толы ой-қорытындысын ұсынады. Бұл – біздер үшін рухани
шамшырақ!
1.2 Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарасындағы адамгершілік
тәрбиесінің рөлі
Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз - оқушылардың бойында мінез-құлықтың
белгілі бір сипаттарын қалыптастыру және олардың өздерінің де бір-біріне,
басқа адамдарға, Отанға деген қатынасын анықтайтын мінез-құлықтары мен
ережелерін дарыту жөніндегі тәрбиешілердің арнаулы мақсат көздеген қызметі.
Адамгершілік тәрбиесі жан-жақгы тәрбиенің аса маңызды құрамды бөлігі
болып табылады. Абайдың қара сөздерінің мазмұны негізінен адамгершілік
тәрбиесіне арналады.Мысалы, ақын адамдықты сипаттайтын негізгі үш қасиет
деп біледі. Олардың өзара айтысын қарастыра отырып, адам баласы үшін
маңызды қасиетті сипаттап көрсетеді.
Қайрат, ақыл, жүрек – үшеуі өнерлерін айтысып, таласып келіп, ғылымға
жүгініпті. Қайрат айтыпты:
- Ей, ғылым, өзің білесін, дүниеде еш нәрсе менсіз кәмелетке жетпейді,
әуелі өзіңді білуге ерінбей үйрену керек, ол – менің ісім. Дүниеге лайықты
өнер, мал тауып, абырой, мақсатты еңбексіз табуға болмайды. Болымсыз
нәрсеге үйір қылмай, бойды таза сақтайтын, көрсе қызар жеңілтектен
құтқаратын мен емес пе? Осы екеуі маған қалай таласады?
Ақыл айтыпты:
- Не дүниеге, не ақыретке не пайдалы болса, не залалды болса, білетін
– мен, сенің сөзіңді ұғатын – мен, менсіз пайданы іздей алмайды екен,
залалдан қаша алмайды екен, ғылымды игере алмайды екен, Осы екеуі маған
қалай таласады? Менсіз өздері неге жарайды?
Жүрек айтыпты:
- Мен – адам денесінің патшасымын, қан менен тарайды, жан менде мекен
қылады, менсіз тіршілік жоқ. Жұмсақ төсекте, жылы үйде, тамағы тоқ жатқан
кісіге төсексіз, аш кедейдің жайын ойлайтын – мен. Үлкеннен ұят сақтап,
кішіге рақым қылдыратын – мен, бірақ мені таза алмайды. Мен таза болсам,
адам баласын алаламаймын, жақсылыққа елжіреп еритін – мен, жаманшылыққа
жиреніп, тулап кететін – мен, әділет, ынсап, ұят, рақым, мейірбандылық
менен шығады, менсіз осылардың көрген күні не? Осы екеуі маған қалай
таласады?
Сонда ғылым бұл үшеуінің сөзін тыңдап болып, айтыпты:
- Ей, қайрат, сенің айтқандарының бәрі рас-ақ. Ол айтқандарыңнан басқа да
көп өнерлеріңнің бары рас, бірақ қаруыңа қарай қаттылығың да мол, пайдаң да
мол, залалың да мол, кейде жақсылықты берік ұстап, кейде жамандықты берік
ұстап кетесін, соның жаман.
- Ей, ақыл, сенің айтқандарының бәрі рас-ақ. Сенсіз еш нәрсе
табылмайтыны рас. Тәңіріні де сен танытасын, екі дүниенің жайын да сен
білесің. Бірақ сонымен бірге, амал да, айла да – бәрі сенен шығады.
Қайрат, сенің қаруың көп, күшің мол, сенің де еркіңе жібермейді. Орынды
іске күшіңді аятпайды ғой. Орынсыз жерге қолыңды босатпайды. Осы үшеуің
басыңды қос, бәрін жүрекке билет. Осы үшеуің бір кісідей менің айтқанымдай
табылсаңдар, қасиетті адам сол. Үшеуің ала болсаң, мен жүректі жақтадым
[13].
Абай өзінің өлең-жырларында ел ішіндегі ұрлық, зорлықты, алтыбақан
алауыздықты, күштілікті, жатып ішер жалқаулықты өлтіре сынап, жастарды адал
еңбекке, отырықшылыққа, егіншілікке, өнер-білімге шақырады.
Шығыс пен Батыс классиктерінің ағартушылық ой-пікірлерінен мол нәр
алған ұлы ақын бала тәрбиесі мәселелеріне де кеңінен тоқталып, өзінің
өлеңдері мен қара сөздерінде педагогикалық көзқарасын білдіреді. Адам
мінезіндегі орынсыз мақтан, ойсыздық, салғырттық, күншілдік, көрсеқызарлық
сияқты жаман әдеттердің ақыл мен ойды тоздыратынын айта келіп, естігенді
есте сақтау, көргеннен үлгі-өнеге алу, жаман әдет-дағдыдан бойын аулақ
ұстау, нәпсіні ақылға жеңдіру, ұстамды болу сияқты адамгершілік қасиеттерді
насихаттайды. Егер есті кісінің қатарында болғың келсе, күнінде бір
мәртебе, болмаса жұмысында бір, ең болмаса айында бір, өмірді қалай
өткізгенің жайында өзіңнен өзің есеп ал,-дейді. Яғни, адамның өзін-өзі
тәрбиелеу мәселесінің маңызы мен мәніне ерекше тоқталады.
Абай сана-сезімді тәрбиелеудегі қоғамдық ортаның ролін материалистік
тұрғыдан түсіндіре білді. Адамның жақсы-жаман болуы, ақылды-ақылсыз болуы
генетикалық негізге байланысты, ақ сүйек тұқымынан шыққандар ақылды, батыр,
алғыр болады деген буржуазиялық нәсілдік, идеалистік көзқарасқа қарама-
қарсы. Абай адам мінезінің қалыптасуы тәрбиеге, ортаға байланысты екенін
дәлелдеді. Өзінің отыз жетінші қара сөзінде: Мен, егер заң қуаты қолымда
бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер
едім,-деді.
Абайдың поэтикалық шығармалары мен қара сөздері пәлсапалық, этикалық,
эстетикалық, психологиялық және педагогикалық ой-пікірлерге толы. Абай
түсінігінше, табиғат біздің санамыздан тыс және бізге тәуелсіз өмір сүреді.
Біздің түйсігіміз бен қабылдауымыз, түсінігіміз айналадағы ақиқат шындық
өмірдің сәулесі ғана.
Абай түсінігінше, табиғат біздің санамыздан тыс және бізге тәуелсіз
өмір сүреді. Адам баласы көзімен көріп, құлақпен естіп, қолмен ұстап,
тілмен татып, мұрнымен иіскеп тыстағы дүниеден хабар алады,-дейді Абай.
Адам баласы анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Бірі – ішсем, жесем,
ұйықтасам деп туады. Бұлар – тәннің құмарлығы. Екіншісі – білсем екен деу-
жан құмарлығы (жетінші сөз) деп ой түйіндей келе, адам бойына жан
құмарлығы арқылы жиналатын нәрсенің аты ақыл, ғылым... ол таланттылық пен
ерінбей еңбек еткен адамның қолына түседі,- деген қорытынды жасайды.
Абайдың дүниенің дамуы жөніндегі көзқарасында диалектикалық сарын
басым. Ол табиғат құбылыстарын өзара бір-бірімен байланыста, үнемі
өзгерісте, дамуда болады, адамды қоршаған ортаның – табиғаттың ішкі сырын
білім-ғылым арқылы білуге болады деп қарастырады.
Ұлы ағартушы өзінің көптеген шығармаларында қазақ халқының ауыр
тұрмысын және надандығын мінеп-шенеді. Қара басының қамын ғана ойлайтын,
яғни тән қажеттігін өтеуді ғана ескеріп, рухани қажеттілікті ойламайтын,
біреуді алдап, біреуді арбап күн көрушілерге, өзінен күшті әкімдер алдында
жағымпаздықпен көзге түсіп қалуға тырысушыларға Абай мейлінше қарсы болды.
Ондағы мақсат халыққа адал қызмет ету деп ұқты:
Пайда ойлама, ар ойла
Талап қыл артық білуге.
Артық білім кітапта
Ерінбей оқып көруге, - деп жастарды білім-ғылымды меңгеруге
шақырды.
Сол кездегі кейбір оқыған жастардың білімді шен алу, шекпен кию үшін
пайдаланып, парақорлықпен алдап-арбаудың құралы етуге тырысқанына ызаланған
Абай:
Ойында жоқ олардың
Салтыков пен Толстой
Я тілмаш, я адвокат.
Болсам деген бәрінде ой,- деп сөкті. Жастарға халық қамын
ойлаған ақын-жазушылар мен ғалымдарды үлгі-өнеге етіп, білімдіден шыққан
сөз талаптыға кез болса екен, -дейді. Тіршіліктің тұтқасы еңбек пен
білімже деп ұққан Абай:
Түбінде баянды еңбек егін салған,
Жасынан оқу оқып, білім алған.
Би болған, болыс болған мақсат емес,
Өнердің бұдан өзге бәрі жалған.
Ел болу үшін қала салып, отырықшылықта болу керек, мектеп
салып, оқу оқып, білім алу қажет, тіршіліктің тұтқасы еңбек пен білімде
ғана тұр деп жар салды. Өнер-білімсіз қоғамның пайдалы азаматы болудың
мүмкін емес екендігін, терең түсінген ол: Барыңды салсаң да балаңа орыстың
ғылымын үйрет... өнер де, ғылымда орыста тұр. Орыстың ғылымы, өнері –
дүниенің кілті оны білгенге дүние арзанға түседі,-деп озық мәдениетті орыс
халқын өнеге етті.
Ақыл – ардың сақтаушысы деп қарап, адамгершілік мәселелерін жоғары
бағалап, ар тазалығы үшін күресуді дәріптеген ұлы ағартушы –
Ынсап, ұят, ар-намыс, сабыр талап,
Бұларды керек қылмас ешкім қалап...
Терей ой, терең ғылым іздемейді
Өтірік пен өсекті жүндей сабап, - деп кейбір жастардың іс-әрекетін
қатты сынға алады. Абай қазақ қоғамындағы жас ұрпақтарды тәрбиелеуге
байланысты ойларын бірнеше өлеңдерінде (Жігіттер, ойын арзан, күлкі
қымбат, Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін т.б.) айқын білдіреді. Ол
халықтың артта қалушылығын, надандығын мінеп, әдебиет пен ағарту халыққа
қызмет етуі, жалқаулыққа, ымырашылдыққа қарсы күрес жүргізуі қажет
екендігін көрсетеді, прогресшіл орыс мәдениетіне жақындай түсуді
уағыздайды. Мұндай күрделі міндеттерді шешудің жолдарын іздестіре келе,
Абай өзінің Қырқыншы сөзінде жалпыға бірдей білім беру талабын ұсынып,
қыздар да оқып, білім алу керек деп есептейді.
Ұлы ағартушы өз айналасын қоршаған әділетсіздік қазақ халқын аздырып
бара жатқанын, жас ұрпақты тәрбиелеуге теріс ықпалын тигізетіндігін байқап,
халықты, әсіресе, жастарды, адамгершілікке тәрбиелеуге ерекше көңіл
аударды.
Ал жастар бойына дарытуға тиісті жоғары адамгершілік қасиеттер ретінде
туған елге деген сүйіспеншілік пен ерлік, табандылық пен адалдық,
парасаттылық пен сыпайылық, адамдарға қайырымдылықпен қарау, еңбек
сүйгіштік, жарқын өмірге ұмтылушылық т.б. атап айтты. 1886 жылғы бір
өлеңінде ақын:
Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман,
Шошимын кейінгі жас балалардан.
Терін сатпай, телміріп көзін сатып,
Теп-тегіс жұрттың бәрі болды аларман,- деп өз кезіндегі
жастардың осындай жағымсыз мінездері н қатаң сынға алды. Абай уақытын
еңбексіз бос өткізетіндерді, еріншектерді, өсекшілдерді, адамгершілік
қасиетке ұмтылмайтындарды мейлінше жек көрді. Ондайлар туралы:
Осындай сыйдаң жігіт елде мол-ақ,
Бәрі де шаруаға келеді олақ.
Сырын түзер біреу жоқ, сыртын түзеп,
Бар өнері – қу борбай – сымпыс шолақ-деп, күйзеле жазады ұлы
ақын.
Гуманист – ақын Абайдың ХІХ ғ.орта шенінде халқымыздың бойындағы
жағымсыз қасиеттерді қатты сынға ала отырып, айтқан ойларының, көтерген
өзекті мәселелерінің бүгін де маңызды, күн тәртібінен түспей отырғандығын
атап өткіміз келеді. Абайдың айтқан ойлары бүгінгі Мақатаев сияқты
ақындарымыздың ойларымен үндесіп жатыр.
Табиғатты айтсын мейлі, махабатты айтсын, адамның ары мен арманын
айтсын, жан түршіген міні мен арамза мінез-қылығын айтсын, қазақтың ақиық
ақыны Мұқағали ағынан жарылып айтады, әрбір өлең жолынан ақынның жүрек
лүпілін естіп, жан айнасын көреміз, адам бойында әлі де арылып болмаған
сұмдық пен сараңдылықтан жериміз, жамандықтан түршіге түңілеміз. Сондықтан
да ол:
Мамсапқорлардың қасынан
Шықпайтындарға ашынам !
Жалданып өскен жасынан
Жағымпаздарға ашынам !
Өзіңе ғана бас ұрам,
Сенесің бе, Отан осыған !?
Алаяқтарға ашынам !
Ашынам-дағы тасынам
Құнымды несін жасырам, - деп адам бойындағы жағымсыз мінез құлықты
ашына сынға алды. Мұқағали айтқандай, осы жағымсыз қылықтар да бүгін де
арамызда бой көрсетіп қалады.
Сол кезде Абайдың көтерген мәселелері бүгін де маңызды, өзектілігін
ерекше айта кеткен жөн.
Абай тарихқа ең алдымен кемеңгер ойшыл ақын, ағартушы ретінде енді.
Абай өлеңдері мен қара сөздерінің тәрбиелік-тәлімдік мәні зор, идеялық
деңгейі жоғары болып келеді.
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,
Жоқты-барды, ертегіні термек үшін,
- деп ақынның өзі айтқандай оның өлеңдерінің әлеуметтік, этикалық мәні
мейлінше терең. Ең алдымен ол өз халқына өлеңдері, қара сөздері арқылы
ұдайы ой салды, оның көкірегін оятып, оны надандықтан, жаман қылықтардан
сақтандырды, мәдениетті болуға, прогреске шақырды.
Абай өзінің өлеңдерінің бәрінде:
Қалың елім қазағым, қайран жұртым,
Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың,
Жақсы мен жаманды айырмадың
Бірі қан, бірі май боп енді еккі ұртың – деген сөздері дәлел бола
алады. Бұл өлеңде Абай ашынып, халықтың жанына тие айтады. Сондай-ақ, Абай
бос даурығуға, бекер сал шашуға, өтірік, өсек айтуға, жалқаулыққа қарсы
шықты. Бес нәрседен қашық бол, Бес нәрсеге асық бол, адам болам десеңіз,
- дей келіп, Абай Өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ, Бес
дұшпаның білсеңіз, Талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым ойлап қой, Бес
асыл іс, көнсеңіз, - деген өсиет айтты.
Абай өнер-білім алуға шақырды, өмірде өз орныңды тап, пайдалы әрекет
жаса, дейді. Сен де – бір кірпіш дүниеге, тетігін тап та, бар қалан!
деген сөздер соның айғағы. Қазақ елінде ойын-сауыққа көп әуестеніп, бір
үйден бір үйге, бір ауылдан бір ауылға селтеңдеп, қыдырып жүретін келеңсіз
әдет селтеңдеп, қыдырып жүретін келеңсіз әдет барын ашына ескертіп, одан
аулақ болуды арман етті.
Тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық,
Аздырар адам баласын, - деп жағымсыз қасиеттерден жастарды
жирендіреді.
Ол А.С.Пушкин мен М.Ю.Лермонтовты ұстаз тұтты, олардың өлеңдерін,
И.А.Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне аударды. Мәселен, Татьянаның хатын,
Онегиннің хатын аударып қана қойған жоқ, оған ән де шығарды.
1840 жылы М.Ю.Лермонтов Гетенің Жолаушының түнгі әні деген өлеңін
Горные вершины спят во тьме ночной деген атпен аударған болатын. Гетенің
бұл өлеңі көптеген ақындарға, композиторларға әсер етті. Ол Абайдың да
жүрегіне ұялады. Қараңғы түнде тау қалғып, ұйқыға кетер маужырап деп
аударды. Сонымен қатар, Абай шығыс мәдениетінен де нәр алды. Фирдоуси,
Науан, Низами, Хафиз, Сағди шығармаларына еліктеді.
1995 жылы бүкіл еліміз Абайдың 150 жылдық мерекесін ЮНЕСКО шешімі
бойынша әлем болып тойлады. Ұлтымыздың рухани мақтанышы, ұлы гуманист, ақын-
ағартушы Абайдың ғылыми-педагогикалық мұрасының зерттелу жайы туралы және
Қазақстанда төңкеріске дейінгі педагогикалық ой-пікірдің даму тарихында
алатын орны туралы айтқанымызда ұлы ғұлама ойшылдың педагогикалық мұрасын
алғашқы зерттеушілер, педагогика тарихы саласындағы көрнекті қазақстандық
ғалымдар, педагогика ғылымдарының докторлары, профессорлар Т.Т.Тәжібаев,
Қ.Б.Бержанов, Ә.У.Сембаев, Қ.Б.Жарықбаев, С.Қ.Қалиев және т.б. ғалымдардың
еңбектерін ерекше атап өткен жөн [14-19].
Ұлы гуманист-ақынның педагогикалық, тағылымдық мұраларының мәні мен
маңызы бүгінгі таңда да өміршең, өзекті екендігін дәлелдейді.
ХХ ғасырдың басында бір кезде Шоқан, Ыбырай, Абай көтерген
ағартушылық қозғалыстың туын Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек
Аймауытов, Міржақып Дулатовтар жалғастырды [20-25].
1.3 Абай мұраларындағы Толық адам идеясының мазмұны
Елбасымыз өзінің халыққа Жолдауында: ...Біз қазақ халқының сан
ғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете береміз. Сонымен
қатар ұлтаралық және мәдениетаралық келісімді біртұтас Қазақстан халқының
ілгері дамуын қамтамасыз етеміз... -дейді [26]. Осы қасиетті міндеттер мен
мақсатты жүзеге асыруда мектептің ондағы мұғалім – тәрбиешілердің атқаратын
еңбегі ерекше. Қазір білім беру жүйесінде түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр.
Әлемдік білім кеңестігіне кіру үшін оның алғы шарттары жасалуда. Білім
мазмұнын жаңалау, құзырлылыққа бағытталған, ұлттық құндылықтар негізінде
білім, тәрбие бере отырып, тұлға қалыптастыру, дарын көзін ашу сынды келелі
мәселелер сөз жоқ, ұстаз-тәрбиеші жұмысын да жаңа арнаға бұруда. Ұлылардың
өмірі мен тағылымы арқылы ұрпағын тәрбиелеу - әсіресе қазақ халқында
ежелден–ақ келе жатқан үрдіс. Бұл жерде сөз өнерінің атқарған орны ерекше
болған. Ұлтымыздың осы бір жақсы әдет-салты бүгінгі тәрбие үрдісінде тиімді
екені даусыз мәселе. Адамзат ақыл-ойы, ақындығының ірі тұлғасы Абай
тағылымы білімнің де, тәрбиенің де қайнар бұлағы екені түсінікті. Ұлы
дананың қай шығармасын алмайық, оның алтын қазығы – Адам. Ол нағыз Адам,
Толық Адам қандай болу керек деген сұраққа жауап іздейді, әрі оған жауап
береді. Мысалы, Атымды Адам қойған соң қайтып надан болайын, Адамды сүй,
алланың хикметін сез, не қызық бар өмірде одан басқа - дейді. Адамды
сүюден басқа қызық жоқ деген пікірінде қазір көп айтылып жүрген гуманды
педагогика ұстанымдары жатыр. Осы жерде жас ұрпақты тәрбиелеу ісі ең
алдымен, оларды адамды сүюге баулудан басталуы керек деген тұжырым шығады.
Абай мұрасы, тағылымының өміршеңдігін бүгінгі тәрбие үрдісінің алдында
тұрған мақсаттар мен міндеттер арқылы дәлелдеуге болады. Білім мен тәрбиені
тұлғаға қарай бағыттай беру мәселесі алдыда тұрған кезеңде Абайға
бұрыласың. Толық Адам қандай болу керек? деген сұрақ ақынға маза
бермейді. Мысалы, Әуелі бір суық мұз – ақыл зерек өлеңінде:
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боларсың елден бөлек- деп, ой тастайды [27].
Ары қарай ақын: Үш – ақ нәрсе адамның қасиеті: ыстық қайрат, нұрлы
ақыл, жылы жүрек деп, толық адамның қасиеттерін санамалап береді. Ұлы
гуманист адамды сүю туралы айта отырып, Адамзаттың бәрін сүй деп ақыл
айта отырып, Адамзатты сүю – хақтың жолы, ғаділеттің жолы деген анықтама
береді.
Ақын адамды әкенің емес, адамның баласы болуға үгіттейді. Әкенің
баласы – адамның дұшпаны, адамның баласы – бауырың - деп, ғибрат тастайды.
Абай адамдықтың басты қасиеті-адамгершілік екенін баса жырлайды.
Адамшылықтың алды – махаббат, ғаделет, сезім дейді. Адамшылықтың тәрбие
арқылы келетініне көз жеткізеді.
Өмірін Абайды зерттеуге арнаған М. Әуезов былай дейді: Абай сөзінің
негізін адамгершілікке тірейді. Барлық өсиет ой-толғау еңбектерінің
қорытындысы тағы да адамгершілік тәрбие екенін танытады. Адамды қор қылатын
ең залалды жаманшылықтарды санап өтеді. Олар үш нәрсе: надандық,
еріншектік, залымдық [28]. Ақын адамдар арасындағы береке – бірлік, достық
ынымақтастыққа ерекше көңіл бөледі.
Бес асыл іс - адамгершіліктің Абай ұсынған этикалық-әдеп нормалары.
Адамзат қоғамы тарихында - жеке адамның ақылы мен мінезі, адамгершілігі
жағынан өсіп жетіліп, толық адам болып қалыптасуы күрделі мәселелердің
бірі. Гуманист атаулының бәрі де дүниедегі ең асыл, бағалы нәрсе - адам деп
түсінетін болса, сол адам бойындағы ең басты сипаттар неден тұрмақ дегенге
әр дәуірдің ойшылдары өз ұғым-нанымы мен заман талабына орай түрліше жауап
беріп келді.
Конфуций мен Лао-цзы, Ибн Сина мен Әл-Фараби, Кант пен Спиноза т. б.
әлеуметтік моральдық жүйесін жасағанда, ең алдымен адамды адамгершілік
қасиеттерге тәрбиелеу мәселесін алға қойды. Абай да гуманистік танымы
тұрғысынан өзі өмір сүрген 19 ғ-дағы қазақ қоғамы жағдайындағы жастардың
адамгершілік негіздері, бойға ұялатар қасиеттері қандай болмақ деген ойға
ерекше көңіл белді. Ойшыл ақын жас ұрпақты жаңа дәуір талабы деңгейінде,
адамгершілікке тәрбиелеуді мақсат тұтып, күрес жүргізді.
Осы жолда Абай адам болуға ұмтылған әрбір жалынды жастың бойына
адамшылықтың қандай нәрін, нендей ізгілікті қасиеттерді егу, орнықтыру
керектігін Ғылым таппай мақтанба... өлеңіңде: Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол, Адам болам десеңіз... - деп, айқындап берді.
Осындағы Адам болу, оған тезірек жетуге, асығуға ұмтылатын бес нәрсе не?
деген сұраққа Абай: Талап, еңбек, терең ой, Қанағат, рақым ойлап қой - Бес
асыл іс, көнсеңіз... - деп, кесімді, тұжырымды жауап береді.
Шын мәнінде нағыз адам болу үшін адамгершілікке тән, жағымды жақсы
қасиеттер, жақсы сипаттар - адамдық, әділеттілік, достық, махаббат, ар-
намыс, сабырлылық, батырлық т. б. толып жатыр. Осылардың ішінен ақын
жастардың бойындағы адамгершіліктің негізгі қасиеттері,Бес асыл іс:
талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым туралы даналық ой қозғауының өзіндік
мәні бар. Талап. Абай Қырық төртінші сөзін Адам баласының ең жаманы -
талапсыз деп бастайды да, талаптың да түрлері кеп болатынын баяндайды.
Талаптың ішіндегі ең зоры - бір өнерді таңдап, содан нәтиже шығармай
тынбаушылық. Сонымен бірге ақын талапкердің өнерлес кісімен сыйлас болуының
қажеттігін баса айтады. Ақын жастарға өнер үйренетін кітаптарды оқуға,
бірақ мұратты кітап бетінен емес, өмірден іздеуге кеңес береді. Абайдың
түсіндіруінше талапсыздықтың түрлері - ынтасыздық, ықылассыздық,
жігерсіздік. Керек іс бозбалаға - талаптылық, Әр түрлі өнер, мінез, жақсы
қылық. Кейбір жігіт жүреді мақтан көйлеп, Сыртқа пысық келеді, көзге
сынық... - деп Абай талаптың - дарынды, ынтаны дамытатыны, сондықтан да
халықтың талапты ерге нұр жауар деген сөзді бекерге айтпағаны туралы ой
толғайды. Ақын сүйікті баласы Әбдірахманның қазасына арналған туындысында
талаптылықты бойына терең дарытқан ескінің арты, жаңаның алды болған үміт
артар жас ұрпақтың көркем бейнесін жасайды: Талаптың мініп тұлпарын, Тас
қияға ерледің. Бір ғылым еді іңкәрің, Әр қиынға сермедің... - дей келе,
талапсыз адам ғылымға, болашаққа, өз өміріне жол сала алмайтынын ескертеді.
Еңбек. Бүл дүниедегі құдіретті күш діни ұғымда құдай болса, ғылыми ұғымдағы
бірден-бір жасампаз ұлы күш - Еңбек. Абайдың тұжырымынша әуелі құдайға
сиынып, сонан соң өз қайратына сүйеніп еңбек еткен адам нағыз азамат болып
саналады.
Адамшылықтың қарызы үшін еңбек қылсаң, алланың сүйген құлының бірі
боласың, - дейді ақын. Абайдың пікірінше ерінбей еңбек еткен, ізденген, әр
нәрсенің жөнін біліп, әрекет еткен кісінің жетпейтін арманы болмайды.
Жастықта бір күлгенің бір қаралық, Күлкі баққан бір көрер бишаралық. Әуелі
өнер ізделік, қолдан келсе, Ең болмаса, еңбекпен мал табалық... Еңбек
қылсаң ерінбей - Тояды қарның тіленбей... -деген жыр жолдарындағы ақынның
байламы бойынша еңбектің негізгі атқаратын қызметі, басты мақсаты - жан
сақтау, мал табу, үй-ішін асырау. Екіншіден, еңбек арқылы адамның
адамгершілік қасиеті танылады. 19 ғасырдың 2-жартысында қазақ халқының
күнделікті өмір тұрмысы - бірыңғай мал бағу кәсібіне байланысты екенін,
еңбектің сыңар жақтылығын сынға алып ақын: Түбінде баянды еңбек егін
салған, Жасынан оқу оқып, білім алған, Би болған, болыс болған енер емес,
Еңбектің бұдан өзге бәрі жалған... -деп, өз елін отырықшылыққа,
егіншілікке, ғылымға шақырады. Еңбекті Бес асыл істің негізгісі деп
бағалаған Абай: Бақпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz