Патшалық ресейдің оңтүстік Қазақстандағы орыстандыру саясаты, орыстандыру саясатына қарсы наразылықтың өрістеуі
КІРІСПЕ
1 ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙДІҢ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРЫСТАНДЫРУ САЯСАТЫ
1.1 Оңтүстік Қазақстанда патша өкіметі үстемдігінің орнауы
1.2 Оңтүстік Қазақстандағы қоныс аудару саясатының орыстандыру ісімен байланыстырылуы
1.3 Оңтүстік Қазақстандағы рухани отарлаудың барысы
2 ОРЫСТАНДЫРУ САЯСАТЫНА ҚАРСЫ НАРАЗЫЛЫҚТЫҢ ӨРІСТЕУІ
2.1 Панисламизм, пантюркизм және жадидизм . Оңтүстік Қазақстандағы орыстандыру саясатына қарсы қазақтардың күресі
2.2 Түркістан өлкесінде ұлттық саяси элитаның отаршылдыққа қарсы күресі
2.3 Патшалы Ресейдің Оңтүстік Қазақстандағы отарлау саясаты: салдары және тарихи маңызы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙДІҢ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРЫСТАНДЫРУ САЯСАТЫ
1.1 Оңтүстік Қазақстанда патша өкіметі үстемдігінің орнауы
1.2 Оңтүстік Қазақстандағы қоныс аудару саясатының орыстандыру ісімен байланыстырылуы
1.3 Оңтүстік Қазақстандағы рухани отарлаудың барысы
2 ОРЫСТАНДЫРУ САЯСАТЫНА ҚАРСЫ НАРАЗЫЛЫҚТЫҢ ӨРІСТЕУІ
2.1 Панисламизм, пантюркизм және жадидизм . Оңтүстік Қазақстандағы орыстандыру саясатына қарсы қазақтардың күресі
2.2 Түркістан өлкесінде ұлттық саяси элитаның отаршылдыққа қарсы күресі
2.3 Патшалы Ресейдің Оңтүстік Қазақстандағы отарлау саясаты: салдары және тарихи маңызы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстанның тарих ғылымының саласында Кеңес заманында бұрмалауға ұшыраған тарихымызды қайта зерделеуден өткізіп, оны қалпына келтіруге үлкен назар қойды. Әсіресе, Патшалы Ресей империясының қазақ жерін отарлау саясаты, соның ішінде әлеуметтік- мәдени және рухани отарлау саясатының зерттелу өзектілігін арттыра түсуде.
Патшалық Ресей империясы әр өлкеде өзіндік рухани, әлеуметтік-мәдени отарлау саясатын жүргізгізе отарып, сонымен бірге Ресей меншігіне қазақ жерін айналдырып, халқын орыстандыруға бағытталған бір қатар іс-шаралар жүргізді. Кеңестік тарихнама сауаттылық өлшемі тек орыс тілінде ғана болды, ал өркениетке қол жеткізу орыс тілін білу арқылы ғана іске асырылады деген түсінікті халық санасына сатылы түрде енгізіп келді.
Магистрлік жұмыста жалпы және арнайы әдебиеттер, деректер үлкен көлемдегі концептуалды негізде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы патшалы Ресейдің Оңтүстік Қазақстан жерінде орыстандыру саясатын жүргізуі туралы қаралған.
Қазіргі заманғы зертеушілердің назарын ғасыр тоғысындағы оқиғалар қызықтырды,себебі қоғамда белең алып жатқан жағдайлар сол кезде айқын байқалды . Отаршылдық кезеңдегі Қазақстан тарихы туралы көптеген отандық тарихнамаларға қарамастан пікірталас, зерделеуді немесе зерттелмеген мәселелер, терең талдауды және жан-жақты бағалауды қажет ететін тұстары әліде аз емес. Осындай мәселлердің бірі патшалы Ресейдің Қазақстанда жүргізген орыстандыру саясаты.
Адамзат тарихы – бұл адамдардың өмір сүру жолындағы көрген қиындығы,кедейшілік пен аштыққа қарсы көтерілісі, өркендеуден және сұрапыл соғыстан тұратын драмалық тағдыр. Мұның бәрінің артында миллиондаған адам тағдыры жатыр. Мемлекеттердің өркендеуі және өрлеуі шарасыз олардың құлдырау кезеңіне әкеп соғады. Көптеген мемлекеттер құлдыраудан кейін отарланып, тарих сахнасына қайта шығады және билікке жеткен. Тариз сахнасына шығу үшін мемлекеттің халқы өзінің өткенін, өзінің тарихын білу жеткілікті. Үлкен тарихы бар, өзінің тарихи ескерткішін жаңғыртқан, ұлттық рух және отаншылдыққа ие халық қана жоғары биікке шыға бастайды, бірақ бұл тек ұзақ үшғасырлық саяси тәуелділіктен кейін болады.
Сол кезде бұл тек ғылыми емес саяси өзекті мәселеге айналады, яғни «халықымыздың өткенін білу қазіргісін жақсы түсінуге және болашағына жол ашады» [1].
Жетпіс жыл бойы отандық тарих ғылымы кеңестік маркстік-лениндік методология құрсауында дамып келді. Көптеген тарихи мәселелердің шынайы беті ашылмай біржақты қаралды. Қазақстан тарихы басқа түркі халықтарының тарихынан бөлек зерттеліп, "қызыл империяның" тұншықтырушы идеологиясы аясында ұзақ жылдар бойы бұрмаланып дамыды. Империяны басқарып отырған коммунистік партия басшылары қазақ халқының тарихына екінші дәрежелі сипат беріп, “прогрессивті даму тек орыс халқының арасында ғана болды” деген ұғымды енгізді де халықтың солай түсінуіне мәжбүр етті. Партиялық принциптер негізінде жасалған бұл тар ұғым, халық санасына жоспарлы түрде бірте-бірте сіңісіп келді [2].
Патшалық Ресей империясы әр өлкеде өзіндік рухани, әлеуметтік-мәдени отарлау саясатын жүргізгізе отарып, сонымен бірге Ресей меншігіне қазақ жерін айналдырып, халқын орыстандыруға бағытталған бір қатар іс-шаралар жүргізді. Кеңестік тарихнама сауаттылық өлшемі тек орыс тілінде ғана болды, ал өркениетке қол жеткізу орыс тілін білу арқылы ғана іске асырылады деген түсінікті халық санасына сатылы түрде енгізіп келді.
Магистрлік жұмыста жалпы және арнайы әдебиеттер, деректер үлкен көлемдегі концептуалды негізде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы патшалы Ресейдің Оңтүстік Қазақстан жерінде орыстандыру саясатын жүргізуі туралы қаралған.
Қазіргі заманғы зертеушілердің назарын ғасыр тоғысындағы оқиғалар қызықтырды,себебі қоғамда белең алып жатқан жағдайлар сол кезде айқын байқалды . Отаршылдық кезеңдегі Қазақстан тарихы туралы көптеген отандық тарихнамаларға қарамастан пікірталас, зерделеуді немесе зерттелмеген мәселелер, терең талдауды және жан-жақты бағалауды қажет ететін тұстары әліде аз емес. Осындай мәселлердің бірі патшалы Ресейдің Қазақстанда жүргізген орыстандыру саясаты.
Адамзат тарихы – бұл адамдардың өмір сүру жолындағы көрген қиындығы,кедейшілік пен аштыққа қарсы көтерілісі, өркендеуден және сұрапыл соғыстан тұратын драмалық тағдыр. Мұның бәрінің артында миллиондаған адам тағдыры жатыр. Мемлекеттердің өркендеуі және өрлеуі шарасыз олардың құлдырау кезеңіне әкеп соғады. Көптеген мемлекеттер құлдыраудан кейін отарланып, тарих сахнасына қайта шығады және билікке жеткен. Тариз сахнасына шығу үшін мемлекеттің халқы өзінің өткенін, өзінің тарихын білу жеткілікті. Үлкен тарихы бар, өзінің тарихи ескерткішін жаңғыртқан, ұлттық рух және отаншылдыққа ие халық қана жоғары биікке шыға бастайды, бірақ бұл тек ұзақ үшғасырлық саяси тәуелділіктен кейін болады.
Сол кезде бұл тек ғылыми емес саяси өзекті мәселеге айналады, яғни «халықымыздың өткенін білу қазіргісін жақсы түсінуге және болашағына жол ашады» [1].
Жетпіс жыл бойы отандық тарих ғылымы кеңестік маркстік-лениндік методология құрсауында дамып келді. Көптеген тарихи мәселелердің шынайы беті ашылмай біржақты қаралды. Қазақстан тарихы басқа түркі халықтарының тарихынан бөлек зерттеліп, "қызыл империяның" тұншықтырушы идеологиясы аясында ұзақ жылдар бойы бұрмаланып дамыды. Империяны басқарып отырған коммунистік партия басшылары қазақ халқының тарихына екінші дәрежелі сипат беріп, “прогрессивті даму тек орыс халқының арасында ғана болды” деген ұғымды енгізді де халықтың солай түсінуіне мәжбүр етті. Партиялық принциптер негізінде жасалған бұл тар ұғым, халық санасына жоспарлы түрде бірте-бірте сіңісіп келді [2].
1 Нурпеисов Е.К., Котов А.К. Государство Казахстан: от ханской власти к президентской республике: Учеб. пособие. А.: Жеті жарғы, 1995.- 2 б.
2 Егембердиев М.Ш. Ресей империясының Онтүстік Қазақстандағы орыстандыру саясаты (XIX ғ. екінші жартысы-XX ғ. басы): тар. ғыл. канд. Автореф. 07.00.02.-Алматы, 2007, - 1 б.
3 Остроумов Н.П. Колебания во взглядах на образование туземцев в Туркестанском крае / Кауфманский сборник. - Москва, 1910; Граменицкий С.М. О школьном образовании у магометан Средней Азии // Туркестанские ведомости. - 1876, № 47.; Алекторов А.Е. Новые течения в жизни магометанских школ // Журнал министерства народного просвещения. - Спб., 1909; Ильминский И.Н. К истории инородческих переводов. Казань. - 1884.
4 Кауфман К.П. Начальное народное образование в Туркестанском крае. - Спб., 1910. - С. 56.
5 “Мадрасы в Туркестанском крае” // Журнал Министерства народного просвещения, 1906. - № 2, 1907. - № 1.
6 Исторический очерк народного образования в городах и укреплениях Сырдарьинской линии и Туркестанской области с 1860 по 1867 г.г. 4 августа 1881. - С. 30.
7 // Журнал Министерства народного просвещения. 1904. - № 7.
8 Граменицкий С.М. Очерк развития народного образования в Туркестанском крае. - Ташкент, 1896. Отчет о поездке на всероссийскую выставку в Нижний Новгород инспектора народных училищ Туркестанского края 1-района, Статского советника С. Граменицкого. - Ташкент, 1897. - 172.
9 Туркестанские ведомости. - 1890, 6 января. - № 6.
10 Туркестанские ведомости. - 1884, 16 ноября. - № 41.
11 Добросмыслов А.И. Города Сырдарьинской области: Казалинск, Перовск, Туркестан, Аулие-ата и Чимкент. - Ташкент, 1912; Бобровников Н.А. Русско-туземные училища, мектебы и медресы Средней Азии: Путевые заметки. - Спб., 1913. - 267.
12 Туркестанские ведомости. - 1884, 25 апреля. - № 61.
13 Дала уалаятының газеті. 1882-1902 / Құрастырушы Ү. Субханбердина. - Алматы: Ғылым, 1994.
14 Қазақ халқына ең керегі оқу // Айқап, 1911. - № 5; Байтұрсынов А. Қазақша оқу жайында // Қазақ, 1913. - № 42; Дулатов М. Мектеп-медреселер мәселесі // Қазақ, 1913. - № 12.
15 Валидов Дж. Очерки истории образованности и литературы татар (до революции 1917г.). М., - 1923. – 123 с.
16 Климович Л. На службе просвещения. О первой тюркоязычной газете «Терджиман» и ее издателе И.Гаспринском.// Звезда Востока.1987. №8 С.173-179.
17 Букейханов А.Н. Казахи: историко-этнографические труды. 2-е изд. доп. Том 14. - Астана: Алтын кітап, 2007. – 303 с.
18 Чернавский Н.М. Оренбургская епархия в прошлом её и настоящем. - Оренбург. 1900 – 1902 (Труды ОУАК. Выпуск 7, 10) - с. 211-212.
19 Добросмыслов А.И. Тургайская область. Исторический очерк. Вып.1. - Оренбург, 1900-1901. – 524 с.
20 Вахабов М.Г. О социальной природе среднеазиатского джадидизма // История СССР, 1963. - № 2.
21 Брагинский И.С. О природе среднеазиатского джадидизма // История СССР, 1965. - № 6.
22 Асфендияров С. История Казахстана (с древнейших времен ). – 3-е издание. Под ред.профессора А. Такенова. – Алматы, «Санат», 1998 – 304 с.
23 Тынышпаев М. История казахского народа. – Алматы: Санат, 1998.-224 с.
24 Тажибаев Т.Т. Педагогическая мысль в Казахстане во 2-ой половине ХIХв. Алма-Ата. 1965. – 163 с.; Он же: Просвещение и школы Казахстана во 2-ой половине ХIХв. Алма-Ата. 1962. – 507 с.; Бержанов К. Русско-казахское содружество в области просвещения (историко-педагогическое исследование). Алма-Ата. 1966. – 343 с.; Ханбиков Я.И. Русские педагоги Татарии и их роль в развитии просвещения и педагогической мысли татарского народа (из истории русско-татарских педагогических связей). Казань. 1968. – 136 с.; Харисов А.И. Литературное наследие башкирского народа. Уфа: 1973. – 310 с.; Фархшатов М-Н. Народное образование в Башкирии в пореформенный период (60-90-е годы ХIХв.) - М.,1994.- 144 с.
25 Батырханов Г.К. Ресейдің Қазақстандағы жүргізген мисионерлік саясаты (XIX г. екінші жартысы-XX ғ. басы): тар. ғыл. канд. диссер.: 07.00.02.- Алматы, 1997; Садвокасова З.Т. Духовная экспансия царизма в Казахстане в области образования и религии (II половина XIX-начало XX вв.). – Алматы: «Дарын», 2005. - 277 с.
26 Заки Валиди. Воспоминания. Борьба мусульман Туркестана и других восточных тюрок за национальное существование и культуру. - М., 1997. – 649 с.; Исхаков С.М. Российские мусульмане и революция 1917–1918 гг. - М., 2004. – 567 с.; Койгельдиев М.К. Алаш козгалысы. - Алма-Ата, 1995. – 368 с.; Нурпеисов К.Н. Алаш hэм Алашорда. – Алматы, 1995. – 256 с.; Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. История движения Алаш (1905-1920). - М.,1994.-235с.; История Казахстана с древнейших времён до наших дней в 5-ти т. - Алма-Ата, 2000. - Т.3. - 544 с. Султангалиева А.К. Ислам в Казахстане: История, этничность и общество. Алматы 1998. - 188с.; Айтбаева Р.Т. Государственная политика Российской империи по отношению к исламу в Казахстане в XIX в.: диссер. канд. ист. наук :07.00.02.– Алматы, 2006. -25c.; Нургалиева А.М. Очерки по истории ислама в Казахстане. – Алматы: «Дайк-Пресс», 2005. - 218с.; Мухтарова Г.Д. Мусульмане Казахстана до и после 1917 года: сравнительный анализ // Вестник ЗКГУ им. М.Утемисова. - 2007. - № 1. - С.114-126; Демко Дж. Орыстардың Қазақстанды отарлауы. - Алматы: Ғылым, 1997. - 230 б.
27 Дулатова Д.И., Нуртазина Н.Д. К истории просвещения в Казахстане и Средней Азии в ХІХ - начале ХХ вв. // Казахстан в начале ХХ века: методология, историография, источниковедение. - Алматы, 1994.
28 Амерханова Ж.Б. Политика царизма в области народного образования в Казахстане (вторая половина ХІХ - начало ХХ вв): Автореферат. к.и.н. - Алматы, 1995; Жолсейітова М.Ә. Қазақстандағы халық-ағарту ісінің қалыптасуы мен дамуы (Тарихи аспект. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы. Жетісу мәліметтері бойыншы): т.ғ.к. авторефераты. - Алматы, 1999; Егембердиев М.Ш. Ресей империясының Онтүстік Қазақстандағы орыстандыру саясаты (XIX ғ. екінші жартысы-XX ғ. басы): тар. ғыл. канд. Автореф. 07.00.02.-Алматы, 2007.
29 Фомченко А.П. Русские поселения в Туркестанском крае в конце ХІХ- начале ХХ вв. - Ташкент, 1983. - С. 34.
30 Бекназаров Р. Оңтүстік Қазақстан тарихының очеркі (ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ.). - Алматы, 1976. - 303 б.
31 Терентьев М.А. История завоевания Средней Азии. - Спб. 1906,- С. 273-274.
32 Кастельская З.Д. Из истории Туркестанского края. - Москва, 1986. С. - 29.
33 Добросмыслов А.И. Ташкент в прошлом и настоящем. - Ташкент, 1912. - С. 63.
34 Туркестанские ведомости. - 1881, 15 мая. - № 38.
35 Гестек С. По вопросу о колонизации Туркестана // Туркестанские ведомости. - 1881, 24 ноября. - № 46.
36 Материалы по истории политического строя Казахстана. Т. ІІ. / составитель М.Г. Моисевич. - А-Ата, 1960. - С. 68.
37 Бекмаханова Н.Е. Формирование многонационального населения Казахстана и Северной Киргизии в последней четверти ХҮІІІ в. - 60-х гг. ХІХ в. - Москва, 1980. - С. 121.
38 Демко Дж. Орыстардың Қазақстанды отарлауы. - Алматы: Ғылым, 1997. - 29 б.
39 Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Сборник второй / Под ред. С. Асфендиярова. - Алма-Ата, 1996. – 19-20 бб.
40 Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1917 г.г./ Под редакцией С.М. Дубровского. - А-Ата: Наука. - 1965. - С. 345.
41 Пален К.К. Переселенческое дело в Туркестане. - Спб., 1910. - С. 177-178.
42 Скрыплев П.А. Материалы по обследованию переселенческих хозяйств в Туркстанском каре. Русские поселения в Чимкентском уезде Сырдарьинской области. - Ташкент, 1909. - С. 63-64.
43 // Туркестанские ведомости. - 1907, 25 мая. - № 76.
44 Тынышбаев М. История казахского народа. - А-Ата, Қазақ университеті, 1993. - С. 223-224.
45 Гейер А.С. Крестьянская колонизация Сырдарьинской области / Сборник материалов для статистики Сырдарьинской области, Т. ІІ, Ташкент, 1892. - С. 219.
46 Поспелов Е.М. Топонимка в школьной географии. - М., 1981. - С. 40.
47 Мырзахметов М. Отаршылдық топонимдар // Парасат, 1991. - № 1, 16 б.
48 Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағаты (ҚРОММ). 454-қ., 1-т., 13-і., 18-п.
49 Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. - Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1993. -126-128 бб.
50 Сапаргалиев Г. Карательная политика царизма в Казахстане. Алматы, 1966. - С. 73-75.
51 Асылбеков М., Абжанов Х. Әрекеттер Қазақстандағы демографиялық процес тарихы мен ақтандақтар // Қазақстан коммунисі. 1990. - № 6, 10.
52 Материалы по обследованию переселенческого хозяйства в Туркестанском крае / Русские селения в Чимкентском уезде Сырдарьинской области. - Ташкент, 1909. - С. 11-24.
53 Кабиров М.Н. Переселение Илийских уйгур в Семиречье. - А-Ата: Изд-во АН Каз ССР, 1955. - С. 154.
54 Материалы к характеристике народного хозяйства Туркестана. Ч. ІІ. -Спб. 1914. - С. 262.
55 Туркестанские ведомости. - 1908, 10 марта. - № 31.
56 Асфендиярров С. Қазақстан тарихының очерктері. - Алматы, 1994. - 38 б.
57 Хазанов. А.М. Кочевники и внешний мир. Издание 3, - Алматы: Дайк-Пресс, 2002, 604 с.
58 Олкотт М.Б. Казахстан: непройденый путь. – М: Вашингтон, 2003.
59 Казахи: историко – этнографические исследование / Под ред. М.К.Козыбаева, Х.А.Аргынбаева, М.С.Муканова. – А.: Казахстан, 1995. – 352.; Иванов В., Трофимов Я. Религии Казахстана: спаровочник. 2-е изд. – А.: Аркаим, 2003.-238 с.; Религии в казахстане: хрестоматия в 2-х частях. Часть 2-я. Составители Артемьев А.И., Колчигин С.Ю., Цепкова И.Б. – А.: ТОО Антей, 2003.-460с.
60 Артемьев а.И. Русская православная церковь в Казахстане. – А., 1995. – 42 с.; Кабульдинов З.Е. казахи внутренних губерний России во второй половине ХҮІІІ – начале ХХ вв. (историка – демографический аспект). Павлодар: ПГУ им. С.Торайгырова, 2002. – 232 с.
61 Жолсейітова М.Ә. Қазақстандағы халық-ағарту ісінің қалыптасуы мен дамуы (Тарихи аспект. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы. Жетісу мәліметтері бойыншы): т.ғ.к. авторефераты. - Алматы, 1999. – 5-6 бб.
62 Батырханов Г.К. Ресейдің Қазақстандағы жүргізген мисионерлік саясаты (XIX г. екінші жартысы-XX ғ. басы): тар. ғыл. канд. диссер.: 07.00.02.- Алматы, 1997. – 6-9 бб.
63 // Туркестанские ведомости. - 1901, 8 марта. - № 19.
64 Туркестанские ведомости. - 1881, 15 мая. - № 38.
65 // Туркестанские ведомости. - 1897, 19 июня. - № 44.
66 Керенский Ф.М. Медресе Туркестанского края // Журнал министерства народного образования. – 1892, октябрь - № 16.
67 Садвокасова З.Т. Духовная экспансия царизма в Казахстане в области образования и религии (II половина XIX-начало XX вв.). – Алматы: «Дарын», 2005. – С.77-80.
68 Валеев Д.Ж., Мадьяри А., Ураксин З.Г., Юлдашбаев А.М. Судьба и наследие башкирских ученых-эмигрантов. - Уфа, 1995. - С. 9-11.
69 Остроумов Н. Первые училища для детей русских в Казалинске, Перовске и Ташкенте в 1860-1867 годах // Туркестанские ведомости. - 1881, 11 августа. - № 30.
70 // Туркестанские ведомости. - 1881, 25 августа. - № 37.
71 Амерханова Ж.Б. Политика царизма в области народного образования в Казахстане (вторая половина ХІХ - начало ХХ вв): Автореферат. к.и.н. - Алматы, 1995.- 15-19 бб.
72 Отчет по ревизии Туркестанского края, произведенный по Высочайшему повелению Сенатором Гофмейстером Графом К.К. Паленом. Учебное дело. - Спб., 1910. - С. 7-9.
73 Туркестанские ведомости. - 1905, 4 января. - № 177.
74 Туркестанские ведомости. - 1899, 5 (17 сентября). - № 69.
75 Кочаров В.Т. Из истории народного образования в Туркестанском крае. - Ташкент, 1959. - С. 15.
76 Гаспринский И. Из наследия. - Симферополь: Таврида, 1991. - С. 164 -165.
77 Ыбыраимжанов Қ.Т. Қазақстандағы бастауыш мектептердің қалыптасуы мен дамуы (1861-1930 ж.ж.) материалдар негізінде, Педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авторефераты, -Түркістан, 2007. – 13 б.
78 Алекторов А. Е. Новые течения в жизни магометанских школ // Журнал министерства народного просвещения. - Спб., 1909. ч. ХХ. Апрель.
79 Остроумов Н.П. К истории мусульманского образовательного движения в России в ХІХ и ХХ столетиях // Мир ислама. - Спб., 1913. - С. 27.
80 Қойгелдиев М.Қ., Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқай ұлы. - Алматы, 1997. - 53 б.
81 Амерханова Ж.Б. Политика царизма в области народного образования в Казахстане (вторая половина ХІХ - начало ХХ вв): Автореферат. к.и.н. - Алматы, 1995. – С.11-13.
82 Гестек С. По вопросу о колонизации Туркестана // Туркестанские ведомости. - 1881, 24 ноября. - № 46.
83 Байтұрсынов А. Ақ жол. - Алматы: Жалын, 1991. - 461 б.
84 Қазақ, 1915. - № 154.
85 Жолсейітова М.Ә. Қазақстанда халық-ағарту ісінің қалыптасуы мен дамуы (Тарихи аспект. ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ. басы. Жетісу мәліметтері бойынша). т.ғ.к. ғылым дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. - Алматы, 1999. - 125 б.
86 Кауфман А.А. Переселение и преселенческий вопрос. – СПб; он же. Переселения и колонизация. – СПб., 1905; Ямзин и.Л., Вощинин в.П. Учение о колонизации и переселениях. М. Л., 1927; Пален К.К. Переселенческое дело в Туркестане. – СПб., 1910.
87 Әлихан Бөкейхан. Шығармалар жинағы. – Астана, 2009. 3Т. с. 166.
88 Сулейменов Б.С. Аграрный вопрос России в последней трети ХІХ- ХХ ғасырдың басында. Алма-Ата, 1963. с.100 – 102.
89 Ваганов О. Земелная политика царского правительства в Казхстане. Исторические записки. 1940.Кн. 8, №31, с.17.
90 Нарбекова Г. Национально – освободительные движения 1916 г. Причины. Характер. Движущие силы // История Казахстана с древнейших времен до наших дней. Алматы: Үш Қиян,2003, с.350.
91 Тәтимов М. Диаспора мен репатриант және ирредент мен маргиналдар// Культурные контексты Казахстана: история и современность. Алматы, 1998,-с.39.
92 Мейер Л. Казахсткая степь Оренбургского ведомства, 2-е изд., доп. Том 17. – Астана: Алтын кітап,2007.-с.25-26.
2 Егембердиев М.Ш. Ресей империясының Онтүстік Қазақстандағы орыстандыру саясаты (XIX ғ. екінші жартысы-XX ғ. басы): тар. ғыл. канд. Автореф. 07.00.02.-Алматы, 2007, - 1 б.
3 Остроумов Н.П. Колебания во взглядах на образование туземцев в Туркестанском крае / Кауфманский сборник. - Москва, 1910; Граменицкий С.М. О школьном образовании у магометан Средней Азии // Туркестанские ведомости. - 1876, № 47.; Алекторов А.Е. Новые течения в жизни магометанских школ // Журнал министерства народного просвещения. - Спб., 1909; Ильминский И.Н. К истории инородческих переводов. Казань. - 1884.
4 Кауфман К.П. Начальное народное образование в Туркестанском крае. - Спб., 1910. - С. 56.
5 “Мадрасы в Туркестанском крае” // Журнал Министерства народного просвещения, 1906. - № 2, 1907. - № 1.
6 Исторический очерк народного образования в городах и укреплениях Сырдарьинской линии и Туркестанской области с 1860 по 1867 г.г. 4 августа 1881. - С. 30.
7 // Журнал Министерства народного просвещения. 1904. - № 7.
8 Граменицкий С.М. Очерк развития народного образования в Туркестанском крае. - Ташкент, 1896. Отчет о поездке на всероссийскую выставку в Нижний Новгород инспектора народных училищ Туркестанского края 1-района, Статского советника С. Граменицкого. - Ташкент, 1897. - 172.
9 Туркестанские ведомости. - 1890, 6 января. - № 6.
10 Туркестанские ведомости. - 1884, 16 ноября. - № 41.
11 Добросмыслов А.И. Города Сырдарьинской области: Казалинск, Перовск, Туркестан, Аулие-ата и Чимкент. - Ташкент, 1912; Бобровников Н.А. Русско-туземные училища, мектебы и медресы Средней Азии: Путевые заметки. - Спб., 1913. - 267.
12 Туркестанские ведомости. - 1884, 25 апреля. - № 61.
13 Дала уалаятының газеті. 1882-1902 / Құрастырушы Ү. Субханбердина. - Алматы: Ғылым, 1994.
14 Қазақ халқына ең керегі оқу // Айқап, 1911. - № 5; Байтұрсынов А. Қазақша оқу жайында // Қазақ, 1913. - № 42; Дулатов М. Мектеп-медреселер мәселесі // Қазақ, 1913. - № 12.
15 Валидов Дж. Очерки истории образованности и литературы татар (до революции 1917г.). М., - 1923. – 123 с.
16 Климович Л. На службе просвещения. О первой тюркоязычной газете «Терджиман» и ее издателе И.Гаспринском.// Звезда Востока.1987. №8 С.173-179.
17 Букейханов А.Н. Казахи: историко-этнографические труды. 2-е изд. доп. Том 14. - Астана: Алтын кітап, 2007. – 303 с.
18 Чернавский Н.М. Оренбургская епархия в прошлом её и настоящем. - Оренбург. 1900 – 1902 (Труды ОУАК. Выпуск 7, 10) - с. 211-212.
19 Добросмыслов А.И. Тургайская область. Исторический очерк. Вып.1. - Оренбург, 1900-1901. – 524 с.
20 Вахабов М.Г. О социальной природе среднеазиатского джадидизма // История СССР, 1963. - № 2.
21 Брагинский И.С. О природе среднеазиатского джадидизма // История СССР, 1965. - № 6.
22 Асфендияров С. История Казахстана (с древнейших времен ). – 3-е издание. Под ред.профессора А. Такенова. – Алматы, «Санат», 1998 – 304 с.
23 Тынышпаев М. История казахского народа. – Алматы: Санат, 1998.-224 с.
24 Тажибаев Т.Т. Педагогическая мысль в Казахстане во 2-ой половине ХIХв. Алма-Ата. 1965. – 163 с.; Он же: Просвещение и школы Казахстана во 2-ой половине ХIХв. Алма-Ата. 1962. – 507 с.; Бержанов К. Русско-казахское содружество в области просвещения (историко-педагогическое исследование). Алма-Ата. 1966. – 343 с.; Ханбиков Я.И. Русские педагоги Татарии и их роль в развитии просвещения и педагогической мысли татарского народа (из истории русско-татарских педагогических связей). Казань. 1968. – 136 с.; Харисов А.И. Литературное наследие башкирского народа. Уфа: 1973. – 310 с.; Фархшатов М-Н. Народное образование в Башкирии в пореформенный период (60-90-е годы ХIХв.) - М.,1994.- 144 с.
25 Батырханов Г.К. Ресейдің Қазақстандағы жүргізген мисионерлік саясаты (XIX г. екінші жартысы-XX ғ. басы): тар. ғыл. канд. диссер.: 07.00.02.- Алматы, 1997; Садвокасова З.Т. Духовная экспансия царизма в Казахстане в области образования и религии (II половина XIX-начало XX вв.). – Алматы: «Дарын», 2005. - 277 с.
26 Заки Валиди. Воспоминания. Борьба мусульман Туркестана и других восточных тюрок за национальное существование и культуру. - М., 1997. – 649 с.; Исхаков С.М. Российские мусульмане и революция 1917–1918 гг. - М., 2004. – 567 с.; Койгельдиев М.К. Алаш козгалысы. - Алма-Ата, 1995. – 368 с.; Нурпеисов К.Н. Алаш hэм Алашорда. – Алматы, 1995. – 256 с.; Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. История движения Алаш (1905-1920). - М.,1994.-235с.; История Казахстана с древнейших времён до наших дней в 5-ти т. - Алма-Ата, 2000. - Т.3. - 544 с. Султангалиева А.К. Ислам в Казахстане: История, этничность и общество. Алматы 1998. - 188с.; Айтбаева Р.Т. Государственная политика Российской империи по отношению к исламу в Казахстане в XIX в.: диссер. канд. ист. наук :07.00.02.– Алматы, 2006. -25c.; Нургалиева А.М. Очерки по истории ислама в Казахстане. – Алматы: «Дайк-Пресс», 2005. - 218с.; Мухтарова Г.Д. Мусульмане Казахстана до и после 1917 года: сравнительный анализ // Вестник ЗКГУ им. М.Утемисова. - 2007. - № 1. - С.114-126; Демко Дж. Орыстардың Қазақстанды отарлауы. - Алматы: Ғылым, 1997. - 230 б.
27 Дулатова Д.И., Нуртазина Н.Д. К истории просвещения в Казахстане и Средней Азии в ХІХ - начале ХХ вв. // Казахстан в начале ХХ века: методология, историография, источниковедение. - Алматы, 1994.
28 Амерханова Ж.Б. Политика царизма в области народного образования в Казахстане (вторая половина ХІХ - начало ХХ вв): Автореферат. к.и.н. - Алматы, 1995; Жолсейітова М.Ә. Қазақстандағы халық-ағарту ісінің қалыптасуы мен дамуы (Тарихи аспект. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы. Жетісу мәліметтері бойыншы): т.ғ.к. авторефераты. - Алматы, 1999; Егембердиев М.Ш. Ресей империясының Онтүстік Қазақстандағы орыстандыру саясаты (XIX ғ. екінші жартысы-XX ғ. басы): тар. ғыл. канд. Автореф. 07.00.02.-Алматы, 2007.
29 Фомченко А.П. Русские поселения в Туркестанском крае в конце ХІХ- начале ХХ вв. - Ташкент, 1983. - С. 34.
30 Бекназаров Р. Оңтүстік Қазақстан тарихының очеркі (ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ.). - Алматы, 1976. - 303 б.
31 Терентьев М.А. История завоевания Средней Азии. - Спб. 1906,- С. 273-274.
32 Кастельская З.Д. Из истории Туркестанского края. - Москва, 1986. С. - 29.
33 Добросмыслов А.И. Ташкент в прошлом и настоящем. - Ташкент, 1912. - С. 63.
34 Туркестанские ведомости. - 1881, 15 мая. - № 38.
35 Гестек С. По вопросу о колонизации Туркестана // Туркестанские ведомости. - 1881, 24 ноября. - № 46.
36 Материалы по истории политического строя Казахстана. Т. ІІ. / составитель М.Г. Моисевич. - А-Ата, 1960. - С. 68.
37 Бекмаханова Н.Е. Формирование многонационального населения Казахстана и Северной Киргизии в последней четверти ХҮІІІ в. - 60-х гг. ХІХ в. - Москва, 1980. - С. 121.
38 Демко Дж. Орыстардың Қазақстанды отарлауы. - Алматы: Ғылым, 1997. - 29 б.
39 Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Сборник второй / Под ред. С. Асфендиярова. - Алма-Ата, 1996. – 19-20 бб.
40 Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1917 г.г./ Под редакцией С.М. Дубровского. - А-Ата: Наука. - 1965. - С. 345.
41 Пален К.К. Переселенческое дело в Туркестане. - Спб., 1910. - С. 177-178.
42 Скрыплев П.А. Материалы по обследованию переселенческих хозяйств в Туркстанском каре. Русские поселения в Чимкентском уезде Сырдарьинской области. - Ташкент, 1909. - С. 63-64.
43 // Туркестанские ведомости. - 1907, 25 мая. - № 76.
44 Тынышбаев М. История казахского народа. - А-Ата, Қазақ университеті, 1993. - С. 223-224.
45 Гейер А.С. Крестьянская колонизация Сырдарьинской области / Сборник материалов для статистики Сырдарьинской области, Т. ІІ, Ташкент, 1892. - С. 219.
46 Поспелов Е.М. Топонимка в школьной географии. - М., 1981. - С. 40.
47 Мырзахметов М. Отаршылдық топонимдар // Парасат, 1991. - № 1, 16 б.
48 Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағаты (ҚРОММ). 454-қ., 1-т., 13-і., 18-п.
49 Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. - Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1993. -126-128 бб.
50 Сапаргалиев Г. Карательная политика царизма в Казахстане. Алматы, 1966. - С. 73-75.
51 Асылбеков М., Абжанов Х. Әрекеттер Қазақстандағы демографиялық процес тарихы мен ақтандақтар // Қазақстан коммунисі. 1990. - № 6, 10.
52 Материалы по обследованию переселенческого хозяйства в Туркестанском крае / Русские селения в Чимкентском уезде Сырдарьинской области. - Ташкент, 1909. - С. 11-24.
53 Кабиров М.Н. Переселение Илийских уйгур в Семиречье. - А-Ата: Изд-во АН Каз ССР, 1955. - С. 154.
54 Материалы к характеристике народного хозяйства Туркестана. Ч. ІІ. -Спб. 1914. - С. 262.
55 Туркестанские ведомости. - 1908, 10 марта. - № 31.
56 Асфендиярров С. Қазақстан тарихының очерктері. - Алматы, 1994. - 38 б.
57 Хазанов. А.М. Кочевники и внешний мир. Издание 3, - Алматы: Дайк-Пресс, 2002, 604 с.
58 Олкотт М.Б. Казахстан: непройденый путь. – М: Вашингтон, 2003.
59 Казахи: историко – этнографические исследование / Под ред. М.К.Козыбаева, Х.А.Аргынбаева, М.С.Муканова. – А.: Казахстан, 1995. – 352.; Иванов В., Трофимов Я. Религии Казахстана: спаровочник. 2-е изд. – А.: Аркаим, 2003.-238 с.; Религии в казахстане: хрестоматия в 2-х частях. Часть 2-я. Составители Артемьев А.И., Колчигин С.Ю., Цепкова И.Б. – А.: ТОО Антей, 2003.-460с.
60 Артемьев а.И. Русская православная церковь в Казахстане. – А., 1995. – 42 с.; Кабульдинов З.Е. казахи внутренних губерний России во второй половине ХҮІІІ – начале ХХ вв. (историка – демографический аспект). Павлодар: ПГУ им. С.Торайгырова, 2002. – 232 с.
61 Жолсейітова М.Ә. Қазақстандағы халық-ағарту ісінің қалыптасуы мен дамуы (Тарихи аспект. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы. Жетісу мәліметтері бойыншы): т.ғ.к. авторефераты. - Алматы, 1999. – 5-6 бб.
62 Батырханов Г.К. Ресейдің Қазақстандағы жүргізген мисионерлік саясаты (XIX г. екінші жартысы-XX ғ. басы): тар. ғыл. канд. диссер.: 07.00.02.- Алматы, 1997. – 6-9 бб.
63 // Туркестанские ведомости. - 1901, 8 марта. - № 19.
64 Туркестанские ведомости. - 1881, 15 мая. - № 38.
65 // Туркестанские ведомости. - 1897, 19 июня. - № 44.
66 Керенский Ф.М. Медресе Туркестанского края // Журнал министерства народного образования. – 1892, октябрь - № 16.
67 Садвокасова З.Т. Духовная экспансия царизма в Казахстане в области образования и религии (II половина XIX-начало XX вв.). – Алматы: «Дарын», 2005. – С.77-80.
68 Валеев Д.Ж., Мадьяри А., Ураксин З.Г., Юлдашбаев А.М. Судьба и наследие башкирских ученых-эмигрантов. - Уфа, 1995. - С. 9-11.
69 Остроумов Н. Первые училища для детей русских в Казалинске, Перовске и Ташкенте в 1860-1867 годах // Туркестанские ведомости. - 1881, 11 августа. - № 30.
70 // Туркестанские ведомости. - 1881, 25 августа. - № 37.
71 Амерханова Ж.Б. Политика царизма в области народного образования в Казахстане (вторая половина ХІХ - начало ХХ вв): Автореферат. к.и.н. - Алматы, 1995.- 15-19 бб.
72 Отчет по ревизии Туркестанского края, произведенный по Высочайшему повелению Сенатором Гофмейстером Графом К.К. Паленом. Учебное дело. - Спб., 1910. - С. 7-9.
73 Туркестанские ведомости. - 1905, 4 января. - № 177.
74 Туркестанские ведомости. - 1899, 5 (17 сентября). - № 69.
75 Кочаров В.Т. Из истории народного образования в Туркестанском крае. - Ташкент, 1959. - С. 15.
76 Гаспринский И. Из наследия. - Симферополь: Таврида, 1991. - С. 164 -165.
77 Ыбыраимжанов Қ.Т. Қазақстандағы бастауыш мектептердің қалыптасуы мен дамуы (1861-1930 ж.ж.) материалдар негізінде, Педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авторефераты, -Түркістан, 2007. – 13 б.
78 Алекторов А. Е. Новые течения в жизни магометанских школ // Журнал министерства народного просвещения. - Спб., 1909. ч. ХХ. Апрель.
79 Остроумов Н.П. К истории мусульманского образовательного движения в России в ХІХ и ХХ столетиях // Мир ислама. - Спб., 1913. - С. 27.
80 Қойгелдиев М.Қ., Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқай ұлы. - Алматы, 1997. - 53 б.
81 Амерханова Ж.Б. Политика царизма в области народного образования в Казахстане (вторая половина ХІХ - начало ХХ вв): Автореферат. к.и.н. - Алматы, 1995. – С.11-13.
82 Гестек С. По вопросу о колонизации Туркестана // Туркестанские ведомости. - 1881, 24 ноября. - № 46.
83 Байтұрсынов А. Ақ жол. - Алматы: Жалын, 1991. - 461 б.
84 Қазақ, 1915. - № 154.
85 Жолсейітова М.Ә. Қазақстанда халық-ағарту ісінің қалыптасуы мен дамуы (Тарихи аспект. ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ. басы. Жетісу мәліметтері бойынша). т.ғ.к. ғылым дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. - Алматы, 1999. - 125 б.
86 Кауфман А.А. Переселение и преселенческий вопрос. – СПб; он же. Переселения и колонизация. – СПб., 1905; Ямзин и.Л., Вощинин в.П. Учение о колонизации и переселениях. М. Л., 1927; Пален К.К. Переселенческое дело в Туркестане. – СПб., 1910.
87 Әлихан Бөкейхан. Шығармалар жинағы. – Астана, 2009. 3Т. с. 166.
88 Сулейменов Б.С. Аграрный вопрос России в последней трети ХІХ- ХХ ғасырдың басында. Алма-Ата, 1963. с.100 – 102.
89 Ваганов О. Земелная политика царского правительства в Казхстане. Исторические записки. 1940.Кн. 8, №31, с.17.
90 Нарбекова Г. Национально – освободительные движения 1916 г. Причины. Характер. Движущие силы // История Казахстана с древнейших времен до наших дней. Алматы: Үш Қиян,2003, с.350.
91 Тәтимов М. Диаспора мен репатриант және ирредент мен маргиналдар// Культурные контексты Казахстана: история и современность. Алматы, 1998,-с.39.
92 Мейер Л. Казахсткая степь Оренбургского ведомства, 2-е изд., доп. Том 17. – Астана: Алтын кітап,2007.-с.25-26.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙДІҢ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРЫСТАНДЫРУ САЯСАТЫ 15
1.1 Оңтүстік Қазақстанда патша өкіметі үстемдігінің орнауы
1.2 Оңтүстік Қазақстандағы қоныс аудару саясатының орыстандыру 15
ісімен байланыстырылуы 28
1.3 Оңтүстік Қазақстандағы рухани отарлаудың барысы
42
2 ОРЫСТАНДЫРУ САЯСАТЫНА ҚАРСЫ НАРАЗЫЛЫҚТЫҢ ӨРІСТЕУІ 57
2.1 Панисламизм, пантюркизм және жадидизм – Оңтүстік
Қазақстандағы орыстандыру саясатына қарсы қазақтардың күресі 57
2.2 Түркістан өлкесінде ұлттық саяси элитаның отаршылдыққа қарсы
күресі 66
2.3 Патшалы Ресейдің Оңтүстік Қазақстандағы отарлау саясаты:
салдары және тарихи маңызы 78
ҚОРЫТЫНДЫ 85
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 89
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстанның тарих ғылымының
саласында Кеңес заманында бұрмалауға ұшыраған тарихымызды қайта зерделеуден
өткізіп, оны қалпына келтіруге үлкен назар қойды. Әсіресе, Патшалы Ресей
империясының қазақ жерін отарлау саясаты, соның ішінде әлеуметтік- мәдени
және рухани отарлау саясатының зерттелу өзектілігін арттыра түсуде.
Патшалық Ресей империясы әр өлкеде өзіндік рухани, әлеуметтік-мәдени
отарлау саясатын жүргізгізе отарып, сонымен бірге Ресей меншігіне қазақ
жерін айналдырып, халқын орыстандыруға бағытталған бір қатар іс-шаралар
жүргізді. Кеңестік тарихнама сауаттылық өлшемі тек орыс тілінде ғана болды,
ал өркениетке қол жеткізу орыс тілін білу арқылы ғана іске асырылады деген
түсінікті халық санасына сатылы түрде енгізіп келді.
Магистрлік жұмыста жалпы және арнайы әдебиеттер, деректер үлкен
көлемдегі концептуалды негізде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы
патшалы Ресейдің Оңтүстік Қазақстан жерінде орыстандыру саясатын жүргізуі
туралы қаралған.
Қазіргі заманғы зертеушілердің назарын ғасыр тоғысындағы оқиғалар
қызықтырды,себебі қоғамда белең алып жатқан жағдайлар сол кезде айқын
байқалды . Отаршылдық кезеңдегі Қазақстан тарихы туралы көптеген отандық
тарихнамаларға қарамастан пікірталас, зерделеуді немесе зерттелмеген
мәселелер, терең талдауды және жан-жақты бағалауды қажет ететін тұстары
әліде аз емес. Осындай мәселлердің бірі патшалы Ресейдің Қазақстанда
жүргізген орыстандыру саясаты.
Адамзат тарихы – бұл адамдардың өмір сүру жолындағы көрген
қиындығы,кедейшілік пен аштыққа қарсы көтерілісі, өркендеуден және сұрапыл
соғыстан тұратын драмалық тағдыр. Мұның бәрінің артында миллиондаған адам
тағдыры жатыр. Мемлекеттердің өркендеуі және өрлеуі шарасыз олардың
құлдырау кезеңіне әкеп соғады. Көптеген мемлекеттер құлдыраудан кейін
отарланып, тарих сахнасына қайта шығады және билікке жеткен. Тариз
сахнасына шығу үшін мемлекеттің халқы өзінің өткенін, өзінің тарихын білу
жеткілікті. Үлкен тарихы бар, өзінің тарихи ескерткішін жаңғыртқан, ұлттық
рух және отаншылдыққа ие халық қана жоғары биікке шыға бастайды, бірақ бұл
тек ұзақ үшғасырлық саяси тәуелділіктен кейін болады.
Сол кезде бұл тек ғылыми емес саяси өзекті мәселеге айналады, яғни
халықымыздың өткенін білу қазіргісін жақсы түсінуге және болашағына жол
ашады [1].
Жетпіс жыл бойы отандық тарих ғылымы кеңестік маркстік-лениндік
методология құрсауында дамып келді. Көптеген тарихи мәселелердің шынайы
беті ашылмай біржақты қаралды. Қазақстан тарихы басқа түркі халықтарының
тарихынан бөлек зерттеліп, "қызыл империяның" тұншықтырушы идеологиясы
аясында ұзақ жылдар бойы бұрмаланып дамыды. Империяны басқарып отырған
коммунистік партия басшылары қазақ халқының тарихына екінші дәрежелі сипат
беріп, “прогрессивті даму тек орыс халқының арасында ғана болды” деген
ұғымды енгізді де халықтың солай түсінуіне мәжбүр етті. Партиялық
принциптер негізінде жасалған бұл тар ұғым, халық санасына жоспарлы түрде
бірте-бірте сіңісіп келді [2].
Патша өкіметінің отарлық идеологиясы негізінде империяның ұлттық
идеологиясы қалыптасып, қазақ халқының ой-өрісін, ділін өзгертуге, сана-
сезімін біртіндеп рухани кіріптар етіп, орыстандыруға бағыттады. Сондықтан
да тарихтың “ақтандақ” беттерінің шынайы көзін аша түсетін ХІХ ғасырдың
екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында қазақ өлкесінде жүргізілген
орыстандыру саясатын жан-жақты зерттеу мәселесі екеніне күман жоқ.
Қазіргі таңда егеменді еліміздің халықаралық қауымдастықта өз орнын
табуы, бізге отандық тарихымызды қайта зерттеуге мүмкіндік береді. Сол үшін
шындығы ашылмаған немесе осы күнге дейін айтылмаған тарихи оқиғаларды
зерттеп, оған тарихи принцип негізінде объективті түрде баға беру үлкен
жауапкершілікті арттыра түседі.
Дүниежүзілік саяси-экономикалық және мәдени өзгерістер Қазақстан
Республикасының даму стратегиясына өз әсерін тигізуде. Егеменді ел болып,
еңсемізді көтеріп әлемдік қауымдастықтарда өзімізді жан-жақты таныта
білудеміз. Яғни, осы негізде егеменді еліміздің әлеуметтік-экономикалық,
мәдени және рухани бағыттарындағы жаңалықтары отандық тарих ғылымы алдында
шынайы тарихын жетік қарауды талап етуде. Осы орайда ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Ресей империясының Оңтүстік Қазақстан
жерінде әлеуметтік-экономикалық, саяси-мәдени және рухани-ағартушылық
салаларда жүргізген орыстандыру мен шоқындыру саясаты өз орнын иеленіп
отыр.
Оңтүстік Қазақстан жерінің бүгінгі күнде екі миллионнан астам тұрғыны
бар. Мұнда он қала, сондай-ақ Кеңес өкіметі жылдарында 174 кеңестік және
республикалық деңгейдегі өнеркәсіп орталықтары жұмыс істеген. Сондықтан
Оңтүстік Қазақстан өңірі өзінің территориялық ауқымдылығы мен экономикалық
даму ерекшелігі жағынан еліміздің маңызды аймақтарының бірі болып саналады.
Бұл өңір патшалы Ресей империясының құрамына ең соңғы қосылды. Бұ аймақта
қазақ халқы көптеген жылдар бойы басым болды. Осыған қарамастан патшалы
Ресей Қазақстанның оңтүстік аймағын өзінің құрамына ендіру үшін көптеген
жұмыстар жүргізді. Әсіресе халық ағарту саласы да, сонымен бірге орыс
мұжықтарын, келімсектері мен шаруаларын қоныстандыру арқылы орыстандыруды
бірінші кезекке қойды. Осы күнге дейін мұрағат қорларында патшалық Ресейдің
орыстандыру және шоқындыру салаларында жүргізген тарихи бетбұрыстарына
байланысты құнды материалдар сақталып келуде. Бұл мұрағат қорлар Кеңес
өкіметі жылдарында ашылмай келді. Сондықтан мұрағат қорларындағы
жарияланбаған материалдарды ғылыми айналымға тартып, нақты дерек көздерін
аша отырып, оны шетел зерттеушілерінің еңбектерімен салыстыра отырып,
патшалық Ресейдің орыстандыру саясатының беймәлім тұстарын ашу, отандық
тарих ғылымындағы өзекті мәселелер қатарында қарасырамыз.
Зерттеудің негізгі нысаны. Зерттеу жұмысының негізгі нысаны ХІХ ғасырдың
аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы патшалы Ресейдің Оңтүстік Қазақстан
территориясын отарлау саясаты болып табылады.
Ресей империясының Қазақстанның батыс, орталық және шығыс аймақтары
бойынша жүргізген орыстандыру саясатының тәсілдері мен барысы Н.И.
Ильминскийдің әзірлеген жоспары негізінде жүргізілгені баршаға аян.
Оңтүстік Қазақстанға келгенде аталмыш жоспар негізінде орыстандыру саясатын
жүргізу отар әкімшілігі үшін қиынға соқты. Оның өзіндік себептері болды.
Атап айтқанда, Оңтүстік Қазақстандағы мұсылмандық пен исламның кең өріс
алуы мен жерге деген меншіктің болуы. Осы тұста отар әкімшілігінің қазақ
халқын орыстандырудағы әзірлеген екі жоспары ойластырылды. Біріншіден,
қазақтарды мүмкіндігінше мұсылмандық әсерінен аулақ ұстау, екіншіден, жер-
су реформасын жүргізіп, барынша орыс шаруаларын қоныстандыру. Егер
Қазақстанның басқа аймақтарында орыстар жаппай қоныстанса, Оңтүстік
Қазақстанда бұл мәселенің іс-жүзіне асуы отар әкімшілігін қиынға соққан-ды.
1867-1868 ж.ж. реформалардың жүргізілуі Оңтүстік Қазақстанда жерге деген
меншікті жойып, орыстардың еншісіне өткізу болған еді.
Жаңа деректер негізінде патшалы Ресейдің Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі
отарлау саясаты мен жергілікті халық арасындағы қатынастарын, орыстандыру
мен шоқындыру саясатындағы даму үрдісін ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап
ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі аралықтағы қарастыру.
Зерттеу жұмысының пәні – тақырыпта атап көрсетілгеніндей, диссертация
мазмұны Оңтүстік Қазақстандағы патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі
мен жергілікті халық арасындағы қатынастарының тарихын қарастырып,
талдаулар жасайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Республикасы
тәуелсіздігіне қол жеткізгеннен кейін көптеген тарихи мәселелерді қайта
қарастыруға мүмкіндігі туды. Ресей империясының отаршылдық саясатының саяси-
экономикалық тұстры жөнінде көптеген ғылыми жұмыстар жарық көрді. Алайда
патшалық Ресейдің Қазақстанда жүргізген рухани отарлау саясатының қыр-
сырына әлі күнге дейін нақты баға берілген жоқ.
Бүгінгі таңда патшалы Ресейдің Оңтүстік Қазақстан территориясын
отарлау саясатының тарихы толық зерттелмеген. Кеңестік кезеңде тарихшы
ғалымдар бұл проблемаға ғылыми-объективті тұрғыда нақты тоқталмады. Тек
Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін ғана бұл мәселеге жаңаша көзқараспен
қарауға мүмкіндіктер туды. Сол себепті диссертациялық зерттеу жұмысының
мақсаты патшалы Ресейдің Оңтүстік Қазақстан территориясын отарлау
саясатының негізгі бағыттары зерртеу болып табылады.
Осы мақсатқа сәйкес, келесі зерттеу міндеттері қойылды:
- патшалы Ресейдің мұсылманша оқытуға қатнасы;
- зерттеу барысында революцияға дейінгі Оңтүстік Қазақстандағы өлкені
аграрлық отарлау мен қоныс аудары процестерін жаңаша концептуалды
көзқараспен теориялық және методологиялық негізде көрсету
- орыстандыру тәсілдерін ойластырған және оны іс жүзінде қазақ даласына
енгізген ғалым-миссионерлердің қызметіне талдау жасау, өлкеде жүргізілген
миссионерлік саясатқа объективті баға беру;
- аралас орыс-түзем мектептерінің орыстандыру саясатындағы рөлін ашу;
- жәдидшілдік қозғалыстың ұлттық мүддеге прогрессивті әрекет болғанын
дәлелдеу;
- революцияға дейінгі оңтүстік Қазақстандағы отарлау саясатының нәтижесі
мен салдарын жаңаша тұрғыда бағалау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі мен деректік негізі. Мәселені тарихнамалық
жағынан қарасақ, хронологиялық зерттеулер арқылы үш топқа бөлуге болады –
революцияға дейін, кеңестік және қазіргі.
1917 жылғы ақпан революциясына дейін орыстандыру саясаты толық
зерттелмеген еді. Отаршылдық әкімшілік жүргізген зерттеулерден олардың
өзіндік мәдени ерекшелігіне қарамастан, көшпенді-қазақ мәдениетін түбірімен
құрту керектігіне көздері жеткен еді. Мұндай мақсатқа жету үшін
орыстандыру саясатын тек білім жүйесіне енгізу арқылы мүмкін болды. Маңызы
зор көріністің бірі - орыстандыру саясатының ұйғарымы бойынша тұрғылықты
халықтың этникалық-ұлттық құрамын өзгерту үшін жеделту саясаты арқылы
Ресейдің Орталық аудандарынан шаруаларды жаппай көшіру болды. Бұл дерек
сонымен қатар магистрлік жұмысыма арқау болады.
Кеңестік тарихнама осы сұрақтың ақиқатын анықтауға мүмкіндік бермеді.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында орыс тарихнамасында
қазақ мәдениетін орыс мәдениетінің қол астына өткізу міндеті негізінде
көптеген еңбектер жазылып, өз кезегінде Қазақстан аймағында отаршылдықты
күштеп енгізу орыстандыру саясатының міндеті болды.
Осы мәселеге байланысты орыстандыру саясатын жүргізу және халықты
шоқындыру үшін бірінші орында Н.П. Остроумов, С. Граменицкий, А.Е.
Алекторов, И.Н. Ильминский секілді миссионер – ғалымдар тұрды [3].
Мемлекеттің мектеп қайраткерлері ауданның орыс емес халқына оқу
ағартушылық мақсатта таралып К.Белавина, А.Васильева, А.Алекторованың
еңбектері ұсынылды. ХІХ ғасырдың 60 жылдары ауданда Ресейдің ұстанымын
күшейтіп, орыс билігі аралас орыс - түзем мектептеріне қарқынды түрде
кірісті,себебі халықтың азаматтық рухын идеологиялық тұрғыдан өңдеуге
ыңғайлы болу үшін. Саркина Н, Коблова Я, Алекторова А және басқалардың
еңбектерінің пайда бола бастағаны тегін емес еді, татар молдалары мен соған
туыстас халықтың мұғалімдері теріс оқу ағарту ісімен айналысты, негізгі
орында миссионерлер болды, орыс билігінің жүргізіп отырған орыстандыру және
христиандандыру саясаты осы жағдайға дәйектеме еді.
Түркістан генерал-губернаторы К.П. Кауфманның жұмысы үлкен қызығушылық
танытады. Осы ағымды пайдаланып, К.П. Кауфман өлкеде аралас орыс-түзем
мектептердің санын көбейтіп, орыстандыру жолдарын қарастырды. Оның
пікірінше, “өзге халықты шоқындырмай, аралас орыс-түзем мектептер ашылса
империя мүддесін өз дәрежесінде орындап”, бұратана халықты орыстандыруды
оңайлата түсер деп білсе [4].
Н.П. Остроумов мұсылмандық мектептер мен медреселер тарихына байланысты
бір қатар зерттеу жұмыстарын жүргізген. Олар “К истории мусульманского
образовательного движения в России в ХІХ и ХХ столетиях”, “Мусульманские
мактабы и русско-туземные школы в Туркестанском крае” [5] болып есептеледі.
Н.П. Остроумов, мұсылман оқу орындарының дамуына тосқауыл болу жолдарын
егжей-тегжей зерделеп, осы еңбектерін жазған. Себебі сол жылдары
мұсылмандық оқу орындар өлкенің орыстандырылуымен оның халқын
православиелік дінге кіріптар етуге кедергі болған. Ол “Туркестанские
ведомости” газетінде орыстандыру саясатының бірден-бір жолы - “қазақтар мен
орыстарды біртұтас саяси-мемлекеттік құрылымға біріктіру арқылы іске
асыратынын және бұл бағыттағы негізгі буынды оқу-ағарту саласы” алатынын
жазған [6].
Сондай-ақ, орыстандыру тәсілдерін қазақ даласында оқу ағарату саласы
арқылы жүргізуге болатынын И.Н. Ильминский де өз жұмыстарында ашық
көрсеткен. Оның “Из переписки по вопросу о применении русского алфавита к
инородческим языкам” (Казань, 1883) атты еңбегінде орыстандыру мәселесі
бірінші қатарға қойылған. И.Н.Ильминский бұратана халық үшін арнайы әліппе
жобасын әзірлеп, аталмыш әліппені міндетті түрде мұсылман оқу орындарында
пайдалануды ұсынған. Ол обер прокурор Қасиетті Синод К.П. Победоносовқа
(Казань 1895) жазған хатында қазақ даласын шоқындыру тәсілдері жөнінде
жазған. Оның барлық еңбектері орыс православиелік миссиясы тұрғысынан
жазылған. И.Н. Ильминский православиелік миссияны жүргізетін бірқатар
шәкірттерде тәрбиелеген. Олардың арасынан миссионер Н.П. Остроумовты атауға
болады [2, 5 б.].
А.Е. Алекторовтың “Очерки из истории инородческого образования в России”
атты мақаласында “жергілікті халықтың орыстандырылуы тек білім арқылы ғана
іс жүзіне асады”- деген пікрі орыс әкімшілігінің өлкедегі негізгі мақсатын
анық көрсеткен [7]. Осылайша орыс-миссионер ғалымдары өлкенің
орыстандырылуының ең оңай жолы халық ағарту саласын таңдады.
С.М. Граменицкий, өлкедегі мұсылмандық оқу орындары мен ашылған орыс
оқу орындардың статистикалық есебін жүргізіп, бұл көрсеткішті теңестіру
арқылы ғана орыс әкімшілігі орыстандыру мақсатына қол жеткізе алатыны
жөнінде пікірлерін тілге тиек еткен [8].
Қазақ өлкесін орыстандыру бағыттарын іздестірген ғалым-миссионерлердің
еңбектері, патшалы Ресейдің миссиясы тұрғысынан жазылғаны нақты байқалады.
Өз еңбектерінде ағартушы-миссионерлер, орыстандыру барысында мұсылмандық
ағартушылыққа тосқауыл қоюдың жолы - шет аймақтағы халықтарды орыс оқу
орындарына тартумен іске асады деп тұжырымдады.
Өлкені орыстандыру мәселесі - патшалық өкіметтің тапсырмасымен
революцияға дейін шыққан ресми басылымдарда көрінісін тапты. Бұл
басылымдар арасында “Туркестанские ведомости” газеті өз белсенділігімен
көзге түсті. Н. Васильев “К вопросу о школьном образовании у современных
мусульман” атты мақаласында “өлкені оқу-білім арқылы орыстандыру қажет”-
деген ойын мына сөздермен білдірген: “Выражаясь языком математики, можно
сказать что школа есть функция от множества переменных величин, с
изменением которых изменяется и она сама” [9]. Сонымен қатар бұл газеттің
1870 жылы 16 санында Ресей империясының Түркістан өлкесіне уақытша келіп,
әскери жаулап алушылықты көздемегенін, керісінше бұл аймақтың Ресейдің
мемлекеттік жеріне қосуды және орыс “элементіне” жақындатуды мақсат еткенін
ашық жазған.
ХХ ғасырдың басына дейін орыс әкімшілігі мұсылмандық оқу орындарымен
күресі - басты күрестерінің біріне айналды. Баспа беттерінде орыс тіліне
байланысты және оны бұратаналар арасында нақты орнықтыру мәселесі мен қазақ
даласын орыстандыру қажеттілігі жөнінде көптеген мақалалар жарияланды. 1884
жылы жарияланған “К вопросу о распространении образования среди туземцев
Туркестана” [10] атты мақаладағы “Полная ассимиляция элементов, чуждых
русской народности подлежит задачами будущего”- деп жазылған сөздер,
орыстардың өлкедегі жоспарлаған стратегиялық мақсатын айқын көрсетіп отыр.
Қазақ даласын орыстандыру және шоқындыру қажеттілігі туралы ұсыныстар
ХХ ғасырдың басында жарық көрген еңбектерде кездеседі. Бұл мәселені А.
Добросмыслов, А. Марков, А.Л. Кун, И.А. Бобровников, А. Хорошкин, С.
Рыбаков, М. Бродовской, А.В. Кривошеин, К.К. Пален және С.Н. Веселецкий
сынды зерттеушілер қолға алған [11].
“Русский язык среди туземцев” [12] атты мақаласы өлкені орыстандыру
саясаты патша өкіметінің мемлекеттік мүддесі тұрғысынан жүргізілгенін ашып
отыр. Бұл мақалада автор, түзем тіліндегі кітаппды орыс жазуына көшіріп,
кейбір тармақтарын орыс тіліне аудару керектігін ұсынып, басылған кітаппды
төмен бағамен немесе тегін таратуды ұйғарған. Бұл ұстаным өлкені
орыстандырудың жаңа әдісі болып, бұратана халықтың ой-өрісін орысша ойлау
қабілетіне әкеліп тіреген.
ХІХ ғасырдың соңғы жылдарында патшалық Ресейдің оқу-ағарту саласындағы
жүргізген саясаты “Дала уалаяты” газетінде жарияланған. Бұл газетте “Орысша
қазақ балаларын оқытатын школ”, “Қазақтардың медресе ашқандары”, “Дала
уалаятында қандай мектептер пайдалы” атты мақалаларда патша өкіметінің оқу-
ағарту саласында жүргізген орыстандыру саясаты ашық дәріптелген [13]. Оқу-
ағарту саласындағы орыс әкімшілігінің бүркемеленген орыстандыру саясаты
ұлттық басылымдарда осылай көрініс тапты. “Айқап” журналы мен “Қазақ”
газетінде орыстандыру мәселесіне байланысты көптеген мақалалар жарық
көрген. Бұл басылымдарда жарық көрген мақалалар ұлттық тұрғыдан жазылған
[14].
ХІХ соңы мен ХХ ғасырдың басы түркі тілдес халықтарда джадидизм
феноменінің пайда болуымен сипатталады. Ол мұсылман қауымының рухани
дамуына ықпал етті. Бұл құбылысты зерттеу ХХ ғасырдың 20 – шы жылдарынан
басталды. Г.Ибрагимова, Дж.Валидова [15] еңбектерінде джадидизм ақылдың
оянуы ретінде қарастырылды. Ол еуропалық мәдениетпен жақындастыру, заман
талабына сай қоғамды қайта құруға бағытталған. Джадидизм түсінігі ХХ
ғасырдың 70-ші жылдарында өзгере бастады. Қазандық ғалым Я.Г.Абдуллин
джадидизмді ағартушылық кезең ретінде түсіндіріп ағартушылық пен
джадидизмнің айырмашылығын көрсетті [15, 88 б.].
1) джадидизм – бұл тәжірибелік бағыттағы қозғалыс; 2) джадидистік
қозғалысқа қатысушылар шеңбері ауқымды (мұғалімдер, шәкірттер, алдыңғы
қатардағы кәсіпкерлер) болды.
Я.Абдуллина концепциясы өзінде ағартушылық діни-реформатырлық және
қоғамдық саяси бағыттарды біріктірегн джадидизмге тереңірек талдау жасауға
түрткі болды. И.Гаспринскидің Джадидизмнің әкесі және Терджиман газеті
туралы шындықты алғаш рет қайта қалпына келтіргендердің бірі Л.И.Климович
болды [16].
Алғаш рет отандық тарихнамада өмір аспектілерін жаңғырту және
джадидизмнің белсенді жақтаушыларымен Шуро журналының, мүфти Ризаетдин
Фахретдиннің, Қазақ журналының редакторы А.Байтурсунов, М.Дулатов
секілді қайраткерлердің қоғамдық көзқарастары жарыққа шыға бастады.
1905-1907 жылдары тарихи әдебиеттерде джадидизмнің объективті
қозғалысы жарыққа шыға бастады және түрік тілдес халықтардың санасына сіңе
бастады, сонымен қатар либералдық-демократиялық қозғалысты дамытуға және
жаңа саяси ойлар іске аса бастады. Екі бірдей мәдениет қайраткерлері Ш.Ш.
Уалиханов және А.Н. Букейхановтарда қазақтың діні туралы мәселені қайта –
қайта көтере бастады. Ш.Уалиханов қазақ жеріндегі исламның әрі қарай дамуы
болашақта бөлінуге әкеп соғады деп ойлады. А.Бөкейханов болса ислам діні
ол ұлттық сананы сақтап қалудың бірден бір жолы деді [17].
Зерттеуші Н.Чернавский Ресей елінің Қазақстандағы ислам діні туралы
саясатын мемлекетке пайда келтірмейтін іс деп баға берді. Оның ойынша
қазақтарға ислам дінін таңу (оның ойынша қазақ жерінде ислам діні
дамымайды) арқылы үкімет оларды өзінен одан әрмен алыстататынын айтады
[18]. Торғай облысының әкімі А.И.Добромыслов басқа жағынан дәйектеме
келтіреді. Ол қазақ жеріндегі исламның дамуына және оның халықтың ұлттық
сана сезіміне әсерін тигізетінін айтады [19].
Кеңестік тарихнама өкілдері партиялық принциптерді ұстана отырып, ХІХ
ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақтарды қараңғы халық
ретінде сипаттауды іске асырды. Партиялық принциптер зерттеушілерді қазақ
халқының артта қалғанын және олардың Кеңес өкіметі құрылғаннан кейін ғана
даму мүмкіндігіне қол жеткізгенін дәлелдеуге мәжбүр еткен. Мұндай жағдайда
тарихи шындықты жазу мүмкін емес екендігі жұртшылыққа аян. Дегенмен, орыс
әкімшілігінің мұсылмандық ағартушылыққа деген ұстанымы М. Вахабов [20] және
И. Брагинский жұмыстарында кездеседі [21].
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында С.Асфендияров [22] пен М. Тынышпаевтың [23]
еңбектері жарыққ шыға бастады. Олардың еңбектерінде патшалы Ресейдің
мемлекеттің, қоғамның қайраткерлерін Қазақстан жеріне қоныс аудару саясаты
туралы айтылады.
50-ші жылғы кеңестік тарихи әдебиеттерде ХІХ ғасырдың басы мен ХХ
ғасырдағы Оңтүстік Қазақстан жеріндегі халықтық білім беруді дамыту туралы
толыққанды мәліметтер келтірілген. Бұл Т.Т. Тажибаев, Бержанов К.,
Ханбиков Я., Харисов А., Фархшатованың еңбектерінде кездеседі [24].
Кеңес үкіметінің принциптері негізінде еңбектерін жазған авторлар патша
өкіметінің оқу-ағарту саласындағы жүргізген саясатын прогрессивтік тұрғыдан
қарастырып, сынға ала алмаған.
Кеңестік тарихнамада мектептер мен медреселерді дамыту тәжірибе жүзінде
зерттелмеді. Мұның себебі сол кездегі идеологиялық сана сезім мен жаңа
тәсілді медереселер мен мектептер болды.
Бұл жағдай тек ХХ ғасырдың 90-шы жылдарында өзгере бастады, яғни отандық
тарихнамада Ресей үкіметінің қазақ жеріндегі саясатын әшкерелейтін
еңбектер, З. Садвокасова, Г. Батырхановтың жеке зерттеулер нәтижесінде
мүмкін болды [25]. Мысалы, З.Т. Садвокасованың монографиялық еңбегінде,
патшалы Ресейдің Қазақстан жеріндегі білім және діндегі жүргізген саясаты
мен қазақ халқын отарлау саясаты туралы мәліметтер келтірді.
Бұл магистрлік жұмыста РПЦ миссионер қайраткерлерінің патшалы үкіметтің
біздің еліміздегі отаршылдық саясаты туралы айтылады.
Тәуелсіздік жылдарында Ресей империясының отарлау саясатын, оған қарсы
қазақ халқының саяси элитасының күресін зерттеуге арналған ғылыми жұмыстар
саны арта түсті. Олардың арасында М.К. Қойгелдиевтің, К.Н. Нұрпейісовтың,
В.З. Галиевтің, Ж. Қасымбаевтың, М. Мырзахметовтың, сондай-ақ Оңтүстік
Қазақстан өңірін отарлауда Жетісу казачествосының үлесін ашқан М.
Абдировтың, Джордж Демко жұмыстарын атауға болады [26].
Аталған жәйт төңірегінде сонымен қатар, Қазақстандағы дәстүрлі оқу
жүйесін зерттеген Н. Нуртазина мен Д. Дулатованың мақалалары мен ғылыми
жұмыстарын ерекше атап өтуге болады [27]. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен
ХХ ғасырдың басында патша өкіметінің халық-ағарту саласында ұстанған
реакциялық саясатымен тығыз байланысты Ж. Әмірханованың, М.Жолсейітованың
және Э.Мырзалиеваның, М.Ш.Егембердиевтің диссертациялық жұмыстарын атауға
болады [28].
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуына байланысты елде демократия
орнап, бұрынғы біржақты, әміршіл идеологиядан арылып, халқымыздың төл
тарихын жаңаша көзқараспен жазу қолға алына бастаған шақта оның ақтаңдақ
беттерін жан-жақты ашып көрсету біздің ойымызша, тарихилық, ғылыми
объективтілік және жүйелілік тәрізді принциптерге, сын-шыл талдауға
сүйенеді. Тарихи салыстырма әдістерін пайдалана отырып, тақырыбымызға
байланысты көтерілген мәселелерді талқылау барысында еліміздің тарихындағы
айқындалған ойларды бағытқа алуға ұмтылдық. Және де автор зерттеу жұмысын
бір ғана көзқарас тұрғысынан жазып қоймай, оның мән-мағынасына нұқсан
келтірмей, тарихи жан-жақтылық тұрғысында ашып көрсетуге әрекеттенді.
Зерттеуді жазу барысында бүгінгі күнгі Қазақстан тарихшылары, философтары
және әдебиетшілерінің объективті жазылған еңбектерін, Қазақстан
Республикасында тарихи сананы қалыптастырудың тұжырымдамасын басшылыққа ала
отырып, жүргізілді.
Қазақстан тарихындағы аңтаңдақтардың бірі болып келген бұл мәселеге
еңбекте бұрынғыдай таптық немесе ұлттық көзқарас тұрғысынан емес, жаңаша
жалпы адамзаттық тұрғыдан баға беріледі;
Бұл жұмыста тұнғыш рет бұрын жарияланбаған архив деректері
іріктелініп, олардың құндылығы айқындалды. Сондай-ақ, зерттеу тың
проблемаларды да көтерді. Тарихи сананың іргетасын тарих ғылымы
қалайтындықтан, осы уақытқа дейін идеологиялық қысаңдықтың құрсауында болып
келген бұрынғы тарих бүгінгі күн талабына жауап бере алмайды. Сол себепті
де, біз мәселені зерттегенде Қазақстан тарихының басқа мәселелері сияқты
бұл мәселеде де бірқалыпты өрлеу сызығының бойымен баяндап, тарихи
құбылыстарды біржақты қара мен ақ түске ғана бөліп шендестіріле
жазылуға орын беріліп келгендігін ескердік. Таптық көзқарас тұрғысынан, тек
кеңестік кезеңнің ыңғайына жығылып, сыңаржақ марапаттау, немесе шындықты
айналып өтуге, одан жалтарып кетуге бейім жазылған еңбектерден біздің алар
сабағымыз да шамалы. Сондықтан да, бұл еңбегімізде ұлттық өркөкіректікті
қодырмауды ойлай отырып, өткенді гуманистік тұрғыдан бағалауға ұтылдық.
Бейбіт жасампаз өмірдің қымбаттығын, бізе өркениетті інжу-маржандарын мирас
еткен бабаларымыздың кемеңгер қызметінің болашақ ұрпақ үшін де қымбат
екенін естен шығармау керектігін ойладық. Таптық, партиялық принциптерден
бас тарта отырып, тарихи шындыңты толық ашуға, оны бұрмаламауға талпындық.
Диссертациялық жұмыстың теориялық-методологиялық негізін тарих,
философия және тағы басқа да қоғамдық ғылымдардың қалыптастырған жаңа
бағыттағы ғылыми тұжырымдары құрады. Сонымен қатар тарихтың методологиялық
мәселелерін зерттеуші ресейдік, шетелдік және отандық жетекші ғалымдардың
еңбектеріндегі қарастырылып отырған тақырыпты жаңа көзқарас тұрғысынан
жазуға мүмкіндік беретін ой-пікірлері басшылыққа алынды. Диссертацияда
тарихилық және объективтік принцип қатаң қадағаланды.
Зерттеу жұмысының мерзімдік және аумақтық шегі.
Зерттеу жұысымның мерзімдік шегі ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ
ғасырдың басын қамтиды. Бұл кезең миграциялық процесстер мен өлкені толық
қамту жұмыстарының белсенді жүргізілуімен сипатталады. Осы процесс
нәтижесінде мәдени, әлеуметтік-демографиялық салалардағы және ұлтаралық
қатанастардағы түбегейлі өзгерістердің болуын көрсетеді. Қарастырылған
жылдарда Ресей үшін империяның шығыс аймақтарындағы жерді отарлау басты
міндет болды, яғни біздің зерттеуіміізде Оңтүстік Қазақстан территориясын
отарлау.
Зерттеу жұмысының территориялық ауқымы. Диссертацияда Түркістан генерал-
губернаторлығы құрылғаннан, яғни 1867 жылдан бастап, 1917 жылғы Ақпан
революциясына дейінгі кезең қамтылады. Себебі сол жылдары Оңтүстік
Қазақстан өңірі Түркістан генерал-губернаторлығына қаратылып, Ресей
империясының шет аймағы ретінде дамыды. Мұнда қазақ халқының құрамы басым
болды.
Оңтүстік Қазақстан жерлері Ресей империясының құрамына Қазақстанның
басқа аймақтарына қарағанда кеш кірді. Аталмыш өңірде қазақтармен қатар
басқа түркі-мұсылман халықтар көптеп шоғырланған. Бұл халықтар патшалық
Ресейдің орыстандыру мен шоқындыру саясатына қарсы бірігіп күрес жүргізді.
Олардың бірігуіне отар әкімшілігінің мұсылмандыққа және Исламға қарсы
күресі себеп болды. Сол үшін диссертацияда Оңтүстік Қазақстан жерлері
қамтылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми-практикалық маңыздылығы.
Зерттеу жұмысының нәтижедерін ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ
ғасырдың бас кезеңіндегі Қазақстан тарихы туралы жалпылама еңбектер жазу
барысында, сондай-ақ, Ресей империясының рухани отарлау саясатын
зерттегенде пайдалануға болады. Бұл жұмысты Қазақстан тарихы пәнінен
жоғарғы оқу орындарындағы дәрістерде, арнаулы курс және өлкетану
сабақтарында пайдалануға болады.
Осыған орай диссертацияда төмендегідей жаңалықтар бар:
Магистрлік жұмыста Оңтүстік Қазақстан территориясындағы патшалы Ресейдің
отарлау саясаты жайында, яғни рухани сала мен Ресейдің аграрлық саясатына
жан-жақты, толық зерттеулер жүргізілген.
- Оңтүстік Қазақстан территориясындағы патша билігі тұсындағы отарлау
саясаты жайында тарихнама бөлімінде революцияға дейінгі, Кеңес үкіметі
тұсындағы және кеңес үкіметінен кейінгі кезеңдегі Қазақстан және Ресей,
шетел ғалымдарының еңбектеріне объективті баға берілген.
- Оңтүстік Қазақстанда жерінде орыстандыру мен шоқындыру саясаты басқа
өңірлерге қарағанда өте баяу жүргізілгенімен, орыс миссионерлерінің
шоқындыру саясатындағы ерекшеліктері көрсетіліп, қалаларда шіркеу
құрылыстарының жүргізілу процесі жайында зерттелген;
- Ресей империясының оқу-ағарту саласында жүргізген отарлық саясатының
көрінісі ретінде қазақ балаларын төменгі дәрежелі қызметке тағайындау,
сонымен қатар, бұл бағытта миссионерлік-ағартушылық мүдде басшылыққа
алынғандығы ашылып көрсетілді;
- патшалық Ресейдің орыстандыру саясатын жүргізу кезінде ислам діні мен
мұсылмандық ағартушылыққа қарсы ұстанған күресі дәлелді түрде айтылады;
- Оңтүстік өңірде шоқындыру саясатына рухани отарлаудың бір бағыты
ретінде жүргізілгенін нақты деректерге сүйене отырып, сипаттама берілді;
- өлкеде жәдидшілдік қозғалыстың тарихи мағнасы мен ағартушылық
саласында жүргізген күресі тың деректер негізінде көрсетілген;
- патшалық Ресейдің отарлық саясатына қарсы қазақ саяси элитасының
күресі тың мәліметтер негізінде айқындалды.
Жұмыстың сыннан өтуі.
Диссертациялық жұмыстың негізгі нәтижелері мен қорытындылары
Қазақстанда өткен халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық
конференцияларда баяндалды. Зерттеу жұмысының мазмұнына сәйкес 2 мақала
ғылыми басылымдарда жарияланды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі Оңтүстік
Қазақстандағы патшалық Ресейдің отарлау саясатын зерттеу нәтижесінде
қорғауға мынандай тұжырымдар ұсынылады:
1. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі Оңтүстік
Қазақстандағы патшалық Ресейдің отарлау саясаты жергілікті халықтың құқы
мен ұлттық мүддесі ескермей патшалық билік тарапынан күштеуге, зорлық-
зомбылыққа негізделді.
2. Патшалы Ресей Оүтістік Қазақстан өңірін меншігіне айналдыру
барысында Орталық Азия және Қытай мемлекеттерімен тайталасқа түсуге мәжбүр
болды. Өйткені тәуелсіздігінен айрылған халықтар осы мемлекеттерден пана
іздеп, тәуелсіздік жолындағы күресте арқа сүйеуге мәжбүр болды.
3. Орыс отаршыларымен жүргізілген күресте қазақтар барынша қарсыласты.
Бұл қарсылық тарих сахнасына өлкедегі жергілікті халық өкілдерінің арасынан
азаттық күресті бастаған Есет, Жаңғазы, Тойшыбек, Байсейіт, Жаңқожа, Сыздық
және тағы басқа да көптеген тұлғаларды шығарды. Сонедай-ақ қазақтың басқа
рубасылары мен сұлтандары азаттық қозғалысқа тікелей араласпаса да халықтың
мұң-мұқтажы үшін патша әкімшілігімен байланыста болды.
4. Өлкені бағындырған патшалы Ресей қазақ сұлтандардың билігін
империялық басқару жүйесімен ауыстырып, ғасырлар бойы келе жатқан
жергілікті халықтың дәстүрлі шаруашылығын күйзеліске ұшыратты және
өздерінің заңдары мен тәртіптерін енгізе отырып, көшпелілердің әдет-
ғұрыптарға негізделген билер сотын өзгерістерге ұшыратты.
5. Оңтүстік Қазақстанды түпкілікті Ресейдің билігіне өткізу үшін патша
өкіметі өзінің әскерлерін өлкеге аттандырғанда жергілікті халықтың билеуші
топтары елін жазалаудан аман алып қалу мақсатында отаршыл әкімшіліктің
қызметіне жаппай араласты.
6. ХІХ ғасырдың 60 жылдарындағы жүргізген саяси-әкімшілік реформалары
оңтүстік өлкенің отарлық жүйеге тұтастай тартты, сондай-ақ түпкілікті
өзгерістерге ұшыратты.
7. Қазақстанның оңтүстік өңірінде күшіне енген патша билігі жергілікті
халыққа ауыр қасіреттерін алып келді. Нәтижесінде жергілікті халықтың зиялы
қауым өкілдері азаттық қозғалысты басқарып, патша үкіметіне петиция жазып,
бүкілресейлік мұсылман съездеріне қатысып, Думадағы мұсылман фракциясының
жұмысына белсене қолдау көрсетті.
Зерттеудің қолданыстық маңызы. Диссертацияда жасалынған тұжырымдар мен
қорытындыларды жоғары оқу орындарында Қазақстан тарихы пәні бойынша
жүргізілетін арнаулы курстар мен семинар сабақтарын өткізуде пайдалануға
болады.
Сонымен бірге зерттеу жұмысының тұжырымдарын ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасыр басындағы тарихи кезеңді зерттеуге арналған ғылыми
зерттеу еңбектерінде, оқу құралдары мен оқулықтарда қолдануға болады.
Сондай-ақ зерттеу жұмысының тұжырымдары Орталық Азия халықтарының өзара
байланыстары тарихын және түркі халықтарының тарихын әзірлеуге септігін
тигізе алады.
Диссертацияның жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, қортындыдан және пайдаланған деректер мен әдебиет тізімінен
тұрады.
1 ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙДІҢ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРЫСТАНДЫРУ САЯСАТЫ
1.1 Оңтүстік Қазақстанда патша өкіметі үстемдігінің орнауы
Қазақстан мен Орталық Азия мемлекеттерінің қанат жайған ұланғайыр
даласымен Ресейдің саяси-экономикалық жағдайлары арасындағы байланыстарының
көп ғасырлық тарихы бар. Ендеше қазіргі уақытта патшалық Ресейдің
империалистік мақсаттары мен отарланған қазақ халқының тарихын объективті
түрде зерттеу, тек ғана ғылыми емес, сонымен қатар, практикалық-саяси
маңызы зор.
Оңтүстік Қазақстан жерін Ресей екі отар шеп арқылы отарлауды жүзеге
асырды. Екі бағытта өрбіген отар әкімшілігі жоспарлы түрде жылжыды.
Сондықтан бұл тараушада Ресей империясының отарлау барысы мен отарлаған
аймақтарда енгізген өзгерістері қарастырылды. Әсіресе Ресей империясының
отарлау әдістері, сондай-ақ өз ұстанымын орналастыру мақсатында басқару
саласына енгізген жаңалықтары қолға алынды. Оңтүстік Қазақстан біртұтас
қазақ тарихы секілді ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында
Ресей тарихының саяси-экономикалық және қоғамдық өмірімен тығыз байланыста
өтті. Бұл кезеңде қазақтар Ресей империясының отарлық езгісіне ұшырап,
әлеуметтік-рухани кұлдырауға түсті. Ресейдің қазақ даласын отарлаумен
қатар, қазақтың мәдени өмірі мен дәстүрлі білім беру жүйесі күрт өзгеріске
ұшырады. Себебі, Ресей патшалығының негізгі мақсаты халық ағарту саласын
реттеу арқылы орыстандыру, өзінің үстемдігі мен тұтастығын күшейтуді
көздеді.
Жетісу өлкесін отарлауда патша өкіметі ХІХ ғасырдың басынан жылдамдатса,
ХІХ ғасырдың ортасынан бастап Қазақстанның оңтүстік облыстары мен Орта Азия
хандықтарын жаулап алудың жоспарын іс жүзіне асыруда бір қатар
жетістіктерге қол жеткізді. Бұл саясаттың жүзеге асырылу себептерін бірнеше
факторлармен байланыстыруға болады. Біріншіден: сыртқы саяси жағдайдың
өзіндік әсері болды, яғни 1854-1856 жылдары Ресей империясы Қырым соғысында
жеңіліске ұшырағаннан кейін өзінің отарлау салмағын Орталық Азияға
бағыттады. Бұл жерде Ресей империясы ағылшын ықпалын әлсіретуді көздеп,
өзінің отар аймағын кеңейттіруді болжады. Сондай-ақ, Ресейде өнеркәсіп
саласының дами түсуі, арзан шикізат базарына мұқтаждықтың туындауына
байланысты болды. Екіншіден: ішкі саяси жағдайға байланысты - Ресей
империясының отарлау саясатына қарсы қазақтардың ұлт-азаттық көтерілістерге
шығуына тиісті болды. Яғни сол жылдары Саржан сұлтан, Исатай мен Махамбет
және Кенесары хан бастаған қуатты ұлт-азаттық көтерілістер болмаған
жағдайда, Ресей империясы аз уақыт ішінде Түркістан өлкесін жаулап алатын
еді.
Ресей Қазақстанды бағындыруда еркше тәсіл қолданды. Оның басты бағыты -
Сырдария әскери шебін құрып, Орынбор-Сібір отар бағыттарын біріктіріп,қазақ
даласында орыс халқының санын арттыру үшін әскери бекініс шептерін
көбейтті. Экономикалық жағынан маңызды роль атқаратын және басты сауда
орталығы ретінде баршаға танымал Түркістан өлкесінде әскери бекініс шептері
мен қалалар линиясын салуда патша өкіметі мемлекеттік тұрғыдан алғанда, бұл
аймақты өзіне баулуға тырысты. Себебі Түркістан өлкесіндегі бекіністер мен
қалалар шептерінің артуы келешекте Ресей империясының орыстандыру
саясатының негізгі тіректеріне айналған.
В.А. Перовский 1833 жылы Орынбор өлкесінің әскери-губернаторы болып
тағайындалғаннан кейін, Түркістанға Ресей империясының ықпалын арттыру
мақсатымен орыс билігіне мойынсұнбайтын қазақтарды бағындырып, Орта Азия
хандықтары шекараларына орыс әскерлерінің енуін тездетті [29]. Бұл
міндетті іс-жүзіне асыруға, оған Сырдарияның төменгі ағысында әскери
бекініс шептерін салуға бұйрық берілді. Осы орайда, ол 1834 жылы
Маңғыстауда Жаңа-Александровск бекінісі мен Орскіден Троицкіге дейін әскери
шеп салған еді.
Сырдария сағасына Хиуалықтардың жасаған шабуылдары патша өкіметін бір
жағынан қатты толғандырған, екінші жағынан олардың шабуылдары орыс
әкімшілігіне тиімді еді. Себебі, орыстар жергілікті халыққа өздерін
“құтқарушылар” ретінде танытқысы келген. Сондықтан да, орыстар Сырдария
ағысында хиуалықтардың шабуылдарын тоқтату мақсатында әскери бекіністерді
көбейтуді жоспарлаған.
Сырдарияда әскери бекініс шептерінің артуы патша әкімшілігіне саяси-
экономикалық жағынан тиімді болды. Орынбор әскери корпусының басшысы Ресей
Әскери министріне жолдаған хатында “По моему мнению укрепления на Сырдарье
имеют большую выгоду в политическом и экономическом отношении, так как с
этим бы мы стали твердою ногою близ устья той реки (Сырдарьи), упрочили бы
действительным образом наше влияние на Среднюю Азию, облегчили бы торговые
сношения и Аральское море в непродолжительном времени было бы в руках Его
Императорского Величества” делінген [29, 31 б.].
ХІХ ғасырдың бірінші ширегінде орыс әскерлері Сырдария маңына келгенге
дейін, бұл аймақтағы қазақ ауылдары жиі-жиі Хиуа және Қоқан хандықтарының
шабуылдарына ұшырап тұрды. Сырдария аймағын өзіне қарату жоспарын
дайындаған патша өкіметі әскери форпостарды салуды, Арал аймағын зерттеуді,
оны игеруді қолға алды. Бұл жөнінде Ресей империясының Әскери министрі-
Орынбор корпусының командирі В.А. Перовскийден Арал мен Сырдария
айналасындағы жағдайдың тиімділігі мен оның шығындары туралы мәліметтерді
талап еткен. Оған 31 қаңтар 1847 жылы Сырдария алқабын зерттеген Орынбор
экспедициясы аймақта әскери форпостарын салу жоспары жөнінде хат жолдаған.
Бұл хатта былай делінген: “С устройством укреплений я рассматривал с двух
сторон: а именно на реке Темире как пункт, прекрывающий богатейшие кочевые
места степи с западной части Малой Орды, который находясь в центре этой
части и на одной линии с возведенными уже укреплениями, имея при том
совокупный круг действий с линею и Уральским укреплением, представляет
через это большое удобство для наблюдения за киргизами” [29, 31 б.].
Патша әскерлері Сырдария бойымен жылжып, 1847 жылы Сырдария алқабын
толығымен жаулап алып, сол жылы Райым бекінісін салды. Ал 1848 жылы Қазалы
форты құрылды. Ресей империясы Райым бекінісін салуға 133 185 күміс ақша
мен азық түлік тасымалдауға 45 062 күміс сом қаражат еткен. Сонымен қатар
бұл жерге 50 орыс отбасын көшіруге 8 355 күміс ақша жұмсаған [29, 32 п.].
Орыстардың Қазақстан жеріне келіп орналасуында Орынбор казактарының ролі
үлкен болды. 1840 жылдың 12 қаңтарында патшаның шыққан жарлығына сәйкес,
бір миллион қазақ жері Орынбор казактарының шаруашылығына айналды. Осының
салдарынан Орск қамалынан Тоғузақ және Үй өзеңдеріне дейін 500 км2 жерде
әскери шептің негізі қаланды. Бұл әскери шептің айналасына орыстың 30
бекінісі салынып, казактар мен орыс әскерлері үшін қоныстану аймағына
айналды.
Патша өкіметінің Райым бекінісіне саны жағынан көптеген орыс отбасыларын
көшірудегі негізгі мақсат - аталмыш аймақта түбегейлі орнығу және Орта Азия
жерлерінде ену процесін тездету болатын. Сол үшін Орынбордан Сырдарияға
көптеген қару-жарақ тасымалданды.
Сырдария бойында Райым бекінісі мен Қазалы фортының құрылуы патша
өкіметінің біртіндеп тереңдеуі мен қоқандықтардың ірі бекіністерінің бірі
болған Ақмешітке жақындай түсулеріне мүмкіндік берді. Ақмешіт саяси-
экономикалық жағынан стратегиялық маңызы зор орталықтардың бірі еді.
Осылайша, Ақмешіт қамалының құлауымен Сырдарияның төменгі ағысында орыстар
Сырдария отар шебін құрды. Қамалды жаулап алуда орыс әскерлері екі бағытта
жылжыды: біріншісі- оң жақтан, яғни Іледен, оның құрамына Орынбор әскери
корпусынан алынған 200 Орал казактары, екіншісі- сол жақта орналасқан Орск
бекінісінен, оның құрамына бір роталық жаяу әскер бірлігі кірді. Ақмешіт
қамалының жаулап алынуы 20 күнге созылып, 1853 жылдың 28 маусымында орыс
әскерлерінің басып алуымен аяқталды. Ақмешітті қ.шауда орыс әскерлерінің 39
жарақатталып, 9 қаза тапқан. В.А. Перовский 31 шілде 1853 жылы Әскери
министрге жолдаған есебінде Ақмешіттің қ.шауға алыну процесін суреттеп,
қамалдың дуалдарына мәңгілік орыс туының тігілгенін мақтан етіп жазған [2,
14 б.].
Орыс әкімшілігі әскери шептер мен форпостар линиясын салуда, олардың
мүддесін беріле қорғайтын әрі отаршылдық саясаттың басты тірегіне айналған
казактармен толтырған еді.Сырдария бойына бекіністер шебін салумен қатар
патша өкіметі Жетісу өңірінде де әскери форпостар мен қалалар линиясының
іргетастарын қалай бастаған еді. 1848 жылы Жетісуда маңызды стратегиялық
пункт, сондай-ақ, отаршылдық экспансияны жалғастыруда басты тірекке
айналған Қапал бекінісінің негізі салынды. Сол жылдың басында ұлы жүз
қазақтарының басқару және Жетісу өңірін бақылау торабына енгізуде патша
өкіметі “Үлкен Орданың приставын” құрып, оны Батыс-Сібір генерал-
губернаторлығына қаратты. Орыс әкімшілігінің бұл қызметті белгілеудегі
басты мақсаттарын бірнеше себептермен айғақтауға болады. Біріншіден -
Жетісу өлкесіндегі қазақтарды орыс басқару әкімшілігіне кіріпп ету, сондай-
ақ рулар арасындағы келіспеушілікті пайдаланып, басқару жүйесін одан сайын
күшейттіру болды. Екіншіден - Жетісу өңірін Ресей ықпалына түсіре отырып,
Орта Азияны жаулап алу жоспарын дайындау, оны іс жүзіне асыру, үшіншіден -
экономикалық кірісті ойластырып, Қашқария мен Орта Азияға баратын сауда
жолдарын дамытудағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Төртіншіден - Қытай
арасымен шекараларын белгілеу болатын. Алайда, ХІХ ғасырдың 50-жылдары
Жетісу өңірінің оңтүстік аудандары Қоқан хандығының қарамағында еді.
Сондықтан патша өкіметінің кейінгі стратегиялық әрекеті Қоқан хандығының
ықпалындағы болған оңтүстік аудандарды өзіне қарату еді.
К.К. Гутковский мен подполковник Карбышев басшылық еткен орыс әскерлері
1851 жылдың басында Іленің сол жағында орналасқан Тойшыбек (мұрағат
құжаттарында Таучибек немесе Таушибек деп берілген) бекінісін талқандады.
Осы жетістігі мен патша өкіметі Қоқан хандығының маңызды тірегін жойып, әрі
қарай жылжуға мүмкіндік алды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, патша әкімшілігі отарлау
тәсілдерін жетілдіріп, қазақтың шұрайлы және құнарлы топырағы бай
жерлерінде көптеп бекіністер салу арқылы әскери әрекетін одан әрі
күшейттіре түсті. 1848 жылы Үлкен Орда приставының майоры Премышельский
жетекшілігімен арнайы отарлау отряды құрылып, Қазақстанның оңтүстігіне
қарай шабуылдарды тездету мақсатын алға қойды. Осылайша Оңтүстік Қазақстан
өңірі бір жақтан Орынбор шебінен қ.шауға алынса, екінші жақтан Сібір
отарлау шебінен қ.шауға алынып, Ресей империясының құрамына ене бастады.
Қазақстанның оңтүстік аймақтарында орналасқан Қоқан бекіністері-
Әулиеата, Шымкент және басқа қалаларын жаулап алу жоспары- аталмыш
бекіністер арқылы жүзеге асырылды. Біріншіден - географиялық қолайлы
орналасуы, екіншіден - экономикалық маңызды аймақтардың бірі болып
саналатын Верный бекінісі - Жетісудың әкімшілік орталығы мен Орта Азия және
Қашқария арасындағы сауда-саттық орталығына айналды. Ал бекіністің соғыс-
стратегиялық мәнінің арта түсуіне байланысты, Верный 1856 жылы құрылған
Алатау округінің басты орталықтарының біріне ауыстырылды. Осыған дейін,
Алатау округінің орталығы Қапал бекінісі болатын. Бұл жерде патша өкіметі
қулық жасап, жаңа әкімшілік ережесін енгізді. Ережеге сәйкес, кісі өлтіру,
ұрлық жасау, барымта секілді қылмыстар орыс сотының қарауына берілді.
Сондай-ақ, орыс ықпалын жүргізуде қазақтардың орыстарға деген мұқтаждығын
арттыру үшін жаңа тәсілдер ойластырылып, ру билеушілерін әкімшілік
орындарға тағайындап, оларды марапаттап, атақтар беріп, жоғары құрмет
көрсетті.
Полковник Полторацкийдің Қоқан отар линиясын құру жөніндегі жасаған
есебінде жаулап алынған аудандарда басқару жүйесінің реттелу мәселесі оны
қатты толғандырғаны байқалады. Ол былай дейді: “Взятием Аулиеаты и
Туркестана приводится в исполнение давно уже признанное необходимым,
соединение наших Сибирских и Оренбургских границ; и затем является вопрос,
какое устройство должно быть дано всей передовой линии?” [30].
Жетісу өңірінде әкімшілік басқару жүйесін құрғаннан кейін, патша өкіметі
Іле өлкесін түбегейлі құрамына алу үшін арнайы жоспар дайындады. Бұл
бағыттағы оның басты мақсаты Алатау қырғыздары мен Шу алқабында қоқандық
ықпалына тосқауыл қою болды. 1857-1858 жылдары орыстар Шымкент және
Әулиеата аудандарында өткен қоқандық ықпалына қарсы көтеріліске шыққан
қазақтарға көмектесті. Көтерілістің аяусыз басылуына қарамастан,
қазақтардың басым бөлігінің орыстар тарапына өтуіне себеп болды.
1860 жылдардан бастап орыс әскерлері белсенді түрде қоқандықтарға қарсы
соғысқа аттанды. Сол жылы Тоқмақ, Пішкек және Ұзынағашқа жақын жерде ірі
шайқастар болып өтті. Орыс әскерлерін Алатау округінің подполковнигі
Колпаковский басқарып, қоқандықтарға қарсы аяусыз соққы берді. Соғысу
барысында қоқандықтардың агрессиялық ұстанымына қарамастан, Жетісу
қазақтары мен қырғыздардың едәуір бөлігі оларға қолдау көрсетті. Қазақтар
мен қырғыздардың бұл әрекетін біріншіден аймақтағы халықтың “кәпірлерге”
қарсы қасиетті соғыс деп ұғынуға, екіншіден - Алатау округінің бастығы
Колпаковскийдің кезінде жергілікті халыққа қарсы ұстанған қаталдығы мен
байланыстыруға болады. Себебі, ол кез - келген құлақ аспағандарды өлім
жазасына кесіп отырған [30, 67 б.].
ХІХ ғасырдың 50 жылдарында-ақ Орынбор әскери губернаторы А.А. Катенин
бірнеше рет Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азия хандықтарын жаулап алу
қимылдарын қолға алу қажеттілігі жөнінде Петербургке хат жолдаған. Мәселен,
13 қаңтар 1858 жылы Әскери министрге жіберген хатында, ол орыс әскерлерінің
Оңтүстік Қазақстандағы соғыс қимылдарын білдіріп, Ілекпен Темір арқылы
Эмбыға шығуды, сол жерде жаңа бекініс құрып, Түркістан, Шымкент, Әулиеата
шептерін біріктіруді ұсынған [31].
Патшаның бекіткен шешімі бойынша Оңтүстік Қазақстанға төрт миссия
жіберілді. Біріншісі - Арал флотилиясын басқарған А.И. Бутаковқа-
Сырдарияның жоғарғы ағысын зерттеу міндеті жүктелді. Екіншісі - М.Г.
Черняевқа - Жөлектен Түркістан қаласына дейінгі аралықтың әскери жағдайын
зерттеу мәселесі. Үшіншісі - Іле мен Әулиеата арасындағы аралықты полковник
Дерьхенге жүктеліп, штабс-капитан Н.И. Поценков басқарған отрядқа- Нарын
өзені арқылы Қашқарияны барлау тапсырмасы алынды [2, 15 б.] Аталмыш төрт
әскери экспедицияның жетістіктері нәтижесінде, Оңтүстік Қазақстан өңірі
Ресей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙДІҢ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРЫСТАНДЫРУ САЯСАТЫ 15
1.1 Оңтүстік Қазақстанда патша өкіметі үстемдігінің орнауы
1.2 Оңтүстік Қазақстандағы қоныс аудару саясатының орыстандыру 15
ісімен байланыстырылуы 28
1.3 Оңтүстік Қазақстандағы рухани отарлаудың барысы
42
2 ОРЫСТАНДЫРУ САЯСАТЫНА ҚАРСЫ НАРАЗЫЛЫҚТЫҢ ӨРІСТЕУІ 57
2.1 Панисламизм, пантюркизм және жадидизм – Оңтүстік
Қазақстандағы орыстандыру саясатына қарсы қазақтардың күресі 57
2.2 Түркістан өлкесінде ұлттық саяси элитаның отаршылдыққа қарсы
күресі 66
2.3 Патшалы Ресейдің Оңтүстік Қазақстандағы отарлау саясаты:
салдары және тарихи маңызы 78
ҚОРЫТЫНДЫ 85
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 89
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстанның тарих ғылымының
саласында Кеңес заманында бұрмалауға ұшыраған тарихымызды қайта зерделеуден
өткізіп, оны қалпына келтіруге үлкен назар қойды. Әсіресе, Патшалы Ресей
империясының қазақ жерін отарлау саясаты, соның ішінде әлеуметтік- мәдени
және рухани отарлау саясатының зерттелу өзектілігін арттыра түсуде.
Патшалық Ресей империясы әр өлкеде өзіндік рухани, әлеуметтік-мәдени
отарлау саясатын жүргізгізе отарып, сонымен бірге Ресей меншігіне қазақ
жерін айналдырып, халқын орыстандыруға бағытталған бір қатар іс-шаралар
жүргізді. Кеңестік тарихнама сауаттылық өлшемі тек орыс тілінде ғана болды,
ал өркениетке қол жеткізу орыс тілін білу арқылы ғана іске асырылады деген
түсінікті халық санасына сатылы түрде енгізіп келді.
Магистрлік жұмыста жалпы және арнайы әдебиеттер, деректер үлкен
көлемдегі концептуалды негізде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы
патшалы Ресейдің Оңтүстік Қазақстан жерінде орыстандыру саясатын жүргізуі
туралы қаралған.
Қазіргі заманғы зертеушілердің назарын ғасыр тоғысындағы оқиғалар
қызықтырды,себебі қоғамда белең алып жатқан жағдайлар сол кезде айқын
байқалды . Отаршылдық кезеңдегі Қазақстан тарихы туралы көптеген отандық
тарихнамаларға қарамастан пікірталас, зерделеуді немесе зерттелмеген
мәселелер, терең талдауды және жан-жақты бағалауды қажет ететін тұстары
әліде аз емес. Осындай мәселлердің бірі патшалы Ресейдің Қазақстанда
жүргізген орыстандыру саясаты.
Адамзат тарихы – бұл адамдардың өмір сүру жолындағы көрген
қиындығы,кедейшілік пен аштыққа қарсы көтерілісі, өркендеуден және сұрапыл
соғыстан тұратын драмалық тағдыр. Мұның бәрінің артында миллиондаған адам
тағдыры жатыр. Мемлекеттердің өркендеуі және өрлеуі шарасыз олардың
құлдырау кезеңіне әкеп соғады. Көптеген мемлекеттер құлдыраудан кейін
отарланып, тарих сахнасына қайта шығады және билікке жеткен. Тариз
сахнасына шығу үшін мемлекеттің халқы өзінің өткенін, өзінің тарихын білу
жеткілікті. Үлкен тарихы бар, өзінің тарихи ескерткішін жаңғыртқан, ұлттық
рух және отаншылдыққа ие халық қана жоғары биікке шыға бастайды, бірақ бұл
тек ұзақ үшғасырлық саяси тәуелділіктен кейін болады.
Сол кезде бұл тек ғылыми емес саяси өзекті мәселеге айналады, яғни
халықымыздың өткенін білу қазіргісін жақсы түсінуге және болашағына жол
ашады [1].
Жетпіс жыл бойы отандық тарих ғылымы кеңестік маркстік-лениндік
методология құрсауында дамып келді. Көптеген тарихи мәселелердің шынайы
беті ашылмай біржақты қаралды. Қазақстан тарихы басқа түркі халықтарының
тарихынан бөлек зерттеліп, "қызыл империяның" тұншықтырушы идеологиясы
аясында ұзақ жылдар бойы бұрмаланып дамыды. Империяны басқарып отырған
коммунистік партия басшылары қазақ халқының тарихына екінші дәрежелі сипат
беріп, “прогрессивті даму тек орыс халқының арасында ғана болды” деген
ұғымды енгізді де халықтың солай түсінуіне мәжбүр етті. Партиялық
принциптер негізінде жасалған бұл тар ұғым, халық санасына жоспарлы түрде
бірте-бірте сіңісіп келді [2].
Патша өкіметінің отарлық идеологиясы негізінде империяның ұлттық
идеологиясы қалыптасып, қазақ халқының ой-өрісін, ділін өзгертуге, сана-
сезімін біртіндеп рухани кіріптар етіп, орыстандыруға бағыттады. Сондықтан
да тарихтың “ақтандақ” беттерінің шынайы көзін аша түсетін ХІХ ғасырдың
екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында қазақ өлкесінде жүргізілген
орыстандыру саясатын жан-жақты зерттеу мәселесі екеніне күман жоқ.
Қазіргі таңда егеменді еліміздің халықаралық қауымдастықта өз орнын
табуы, бізге отандық тарихымызды қайта зерттеуге мүмкіндік береді. Сол үшін
шындығы ашылмаған немесе осы күнге дейін айтылмаған тарихи оқиғаларды
зерттеп, оған тарихи принцип негізінде объективті түрде баға беру үлкен
жауапкершілікті арттыра түседі.
Дүниежүзілік саяси-экономикалық және мәдени өзгерістер Қазақстан
Республикасының даму стратегиясына өз әсерін тигізуде. Егеменді ел болып,
еңсемізді көтеріп әлемдік қауымдастықтарда өзімізді жан-жақты таныта
білудеміз. Яғни, осы негізде егеменді еліміздің әлеуметтік-экономикалық,
мәдени және рухани бағыттарындағы жаңалықтары отандық тарих ғылымы алдында
шынайы тарихын жетік қарауды талап етуде. Осы орайда ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Ресей империясының Оңтүстік Қазақстан
жерінде әлеуметтік-экономикалық, саяси-мәдени және рухани-ағартушылық
салаларда жүргізген орыстандыру мен шоқындыру саясаты өз орнын иеленіп
отыр.
Оңтүстік Қазақстан жерінің бүгінгі күнде екі миллионнан астам тұрғыны
бар. Мұнда он қала, сондай-ақ Кеңес өкіметі жылдарында 174 кеңестік және
республикалық деңгейдегі өнеркәсіп орталықтары жұмыс істеген. Сондықтан
Оңтүстік Қазақстан өңірі өзінің территориялық ауқымдылығы мен экономикалық
даму ерекшелігі жағынан еліміздің маңызды аймақтарының бірі болып саналады.
Бұл өңір патшалы Ресей империясының құрамына ең соңғы қосылды. Бұ аймақта
қазақ халқы көптеген жылдар бойы басым болды. Осыған қарамастан патшалы
Ресей Қазақстанның оңтүстік аймағын өзінің құрамына ендіру үшін көптеген
жұмыстар жүргізді. Әсіресе халық ағарту саласы да, сонымен бірге орыс
мұжықтарын, келімсектері мен шаруаларын қоныстандыру арқылы орыстандыруды
бірінші кезекке қойды. Осы күнге дейін мұрағат қорларында патшалық Ресейдің
орыстандыру және шоқындыру салаларында жүргізген тарихи бетбұрыстарына
байланысты құнды материалдар сақталып келуде. Бұл мұрағат қорлар Кеңес
өкіметі жылдарында ашылмай келді. Сондықтан мұрағат қорларындағы
жарияланбаған материалдарды ғылыми айналымға тартып, нақты дерек көздерін
аша отырып, оны шетел зерттеушілерінің еңбектерімен салыстыра отырып,
патшалық Ресейдің орыстандыру саясатының беймәлім тұстарын ашу, отандық
тарих ғылымындағы өзекті мәселелер қатарында қарасырамыз.
Зерттеудің негізгі нысаны. Зерттеу жұмысының негізгі нысаны ХІХ ғасырдың
аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы патшалы Ресейдің Оңтүстік Қазақстан
территориясын отарлау саясаты болып табылады.
Ресей империясының Қазақстанның батыс, орталық және шығыс аймақтары
бойынша жүргізген орыстандыру саясатының тәсілдері мен барысы Н.И.
Ильминскийдің әзірлеген жоспары негізінде жүргізілгені баршаға аян.
Оңтүстік Қазақстанға келгенде аталмыш жоспар негізінде орыстандыру саясатын
жүргізу отар әкімшілігі үшін қиынға соқты. Оның өзіндік себептері болды.
Атап айтқанда, Оңтүстік Қазақстандағы мұсылмандық пен исламның кең өріс
алуы мен жерге деген меншіктің болуы. Осы тұста отар әкімшілігінің қазақ
халқын орыстандырудағы әзірлеген екі жоспары ойластырылды. Біріншіден,
қазақтарды мүмкіндігінше мұсылмандық әсерінен аулақ ұстау, екіншіден, жер-
су реформасын жүргізіп, барынша орыс шаруаларын қоныстандыру. Егер
Қазақстанның басқа аймақтарында орыстар жаппай қоныстанса, Оңтүстік
Қазақстанда бұл мәселенің іс-жүзіне асуы отар әкімшілігін қиынға соққан-ды.
1867-1868 ж.ж. реформалардың жүргізілуі Оңтүстік Қазақстанда жерге деген
меншікті жойып, орыстардың еншісіне өткізу болған еді.
Жаңа деректер негізінде патшалы Ресейдің Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі
отарлау саясаты мен жергілікті халық арасындағы қатынастарын, орыстандыру
мен шоқындыру саясатындағы даму үрдісін ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап
ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі аралықтағы қарастыру.
Зерттеу жұмысының пәні – тақырыпта атап көрсетілгеніндей, диссертация
мазмұны Оңтүстік Қазақстандағы патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі
мен жергілікті халық арасындағы қатынастарының тарихын қарастырып,
талдаулар жасайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Республикасы
тәуелсіздігіне қол жеткізгеннен кейін көптеген тарихи мәселелерді қайта
қарастыруға мүмкіндігі туды. Ресей империясының отаршылдық саясатының саяси-
экономикалық тұстры жөнінде көптеген ғылыми жұмыстар жарық көрді. Алайда
патшалық Ресейдің Қазақстанда жүргізген рухани отарлау саясатының қыр-
сырына әлі күнге дейін нақты баға берілген жоқ.
Бүгінгі таңда патшалы Ресейдің Оңтүстік Қазақстан территориясын
отарлау саясатының тарихы толық зерттелмеген. Кеңестік кезеңде тарихшы
ғалымдар бұл проблемаға ғылыми-объективті тұрғыда нақты тоқталмады. Тек
Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін ғана бұл мәселеге жаңаша көзқараспен
қарауға мүмкіндіктер туды. Сол себепті диссертациялық зерттеу жұмысының
мақсаты патшалы Ресейдің Оңтүстік Қазақстан территориясын отарлау
саясатының негізгі бағыттары зерртеу болып табылады.
Осы мақсатқа сәйкес, келесі зерттеу міндеттері қойылды:
- патшалы Ресейдің мұсылманша оқытуға қатнасы;
- зерттеу барысында революцияға дейінгі Оңтүстік Қазақстандағы өлкені
аграрлық отарлау мен қоныс аудары процестерін жаңаша концептуалды
көзқараспен теориялық және методологиялық негізде көрсету
- орыстандыру тәсілдерін ойластырған және оны іс жүзінде қазақ даласына
енгізген ғалым-миссионерлердің қызметіне талдау жасау, өлкеде жүргізілген
миссионерлік саясатқа объективті баға беру;
- аралас орыс-түзем мектептерінің орыстандыру саясатындағы рөлін ашу;
- жәдидшілдік қозғалыстың ұлттық мүддеге прогрессивті әрекет болғанын
дәлелдеу;
- революцияға дейінгі оңтүстік Қазақстандағы отарлау саясатының нәтижесі
мен салдарын жаңаша тұрғыда бағалау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі мен деректік негізі. Мәселені тарихнамалық
жағынан қарасақ, хронологиялық зерттеулер арқылы үш топқа бөлуге болады –
революцияға дейін, кеңестік және қазіргі.
1917 жылғы ақпан революциясына дейін орыстандыру саясаты толық
зерттелмеген еді. Отаршылдық әкімшілік жүргізген зерттеулерден олардың
өзіндік мәдени ерекшелігіне қарамастан, көшпенді-қазақ мәдениетін түбірімен
құрту керектігіне көздері жеткен еді. Мұндай мақсатқа жету үшін
орыстандыру саясатын тек білім жүйесіне енгізу арқылы мүмкін болды. Маңызы
зор көріністің бірі - орыстандыру саясатының ұйғарымы бойынша тұрғылықты
халықтың этникалық-ұлттық құрамын өзгерту үшін жеделту саясаты арқылы
Ресейдің Орталық аудандарынан шаруаларды жаппай көшіру болды. Бұл дерек
сонымен қатар магистрлік жұмысыма арқау болады.
Кеңестік тарихнама осы сұрақтың ақиқатын анықтауға мүмкіндік бермеді.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында орыс тарихнамасында
қазақ мәдениетін орыс мәдениетінің қол астына өткізу міндеті негізінде
көптеген еңбектер жазылып, өз кезегінде Қазақстан аймағында отаршылдықты
күштеп енгізу орыстандыру саясатының міндеті болды.
Осы мәселеге байланысты орыстандыру саясатын жүргізу және халықты
шоқындыру үшін бірінші орында Н.П. Остроумов, С. Граменицкий, А.Е.
Алекторов, И.Н. Ильминский секілді миссионер – ғалымдар тұрды [3].
Мемлекеттің мектеп қайраткерлері ауданның орыс емес халқына оқу
ағартушылық мақсатта таралып К.Белавина, А.Васильева, А.Алекторованың
еңбектері ұсынылды. ХІХ ғасырдың 60 жылдары ауданда Ресейдің ұстанымын
күшейтіп, орыс билігі аралас орыс - түзем мектептеріне қарқынды түрде
кірісті,себебі халықтың азаматтық рухын идеологиялық тұрғыдан өңдеуге
ыңғайлы болу үшін. Саркина Н, Коблова Я, Алекторова А және басқалардың
еңбектерінің пайда бола бастағаны тегін емес еді, татар молдалары мен соған
туыстас халықтың мұғалімдері теріс оқу ағарту ісімен айналысты, негізгі
орында миссионерлер болды, орыс билігінің жүргізіп отырған орыстандыру және
христиандандыру саясаты осы жағдайға дәйектеме еді.
Түркістан генерал-губернаторы К.П. Кауфманның жұмысы үлкен қызығушылық
танытады. Осы ағымды пайдаланып, К.П. Кауфман өлкеде аралас орыс-түзем
мектептердің санын көбейтіп, орыстандыру жолдарын қарастырды. Оның
пікірінше, “өзге халықты шоқындырмай, аралас орыс-түзем мектептер ашылса
империя мүддесін өз дәрежесінде орындап”, бұратана халықты орыстандыруды
оңайлата түсер деп білсе [4].
Н.П. Остроумов мұсылмандық мектептер мен медреселер тарихына байланысты
бір қатар зерттеу жұмыстарын жүргізген. Олар “К истории мусульманского
образовательного движения в России в ХІХ и ХХ столетиях”, “Мусульманские
мактабы и русско-туземные школы в Туркестанском крае” [5] болып есептеледі.
Н.П. Остроумов, мұсылман оқу орындарының дамуына тосқауыл болу жолдарын
егжей-тегжей зерделеп, осы еңбектерін жазған. Себебі сол жылдары
мұсылмандық оқу орындар өлкенің орыстандырылуымен оның халқын
православиелік дінге кіріптар етуге кедергі болған. Ол “Туркестанские
ведомости” газетінде орыстандыру саясатының бірден-бір жолы - “қазақтар мен
орыстарды біртұтас саяси-мемлекеттік құрылымға біріктіру арқылы іске
асыратынын және бұл бағыттағы негізгі буынды оқу-ағарту саласы” алатынын
жазған [6].
Сондай-ақ, орыстандыру тәсілдерін қазақ даласында оқу ағарату саласы
арқылы жүргізуге болатынын И.Н. Ильминский де өз жұмыстарында ашық
көрсеткен. Оның “Из переписки по вопросу о применении русского алфавита к
инородческим языкам” (Казань, 1883) атты еңбегінде орыстандыру мәселесі
бірінші қатарға қойылған. И.Н.Ильминский бұратана халық үшін арнайы әліппе
жобасын әзірлеп, аталмыш әліппені міндетті түрде мұсылман оқу орындарында
пайдалануды ұсынған. Ол обер прокурор Қасиетті Синод К.П. Победоносовқа
(Казань 1895) жазған хатында қазақ даласын шоқындыру тәсілдері жөнінде
жазған. Оның барлық еңбектері орыс православиелік миссиясы тұрғысынан
жазылған. И.Н. Ильминский православиелік миссияны жүргізетін бірқатар
шәкірттерде тәрбиелеген. Олардың арасынан миссионер Н.П. Остроумовты атауға
болады [2, 5 б.].
А.Е. Алекторовтың “Очерки из истории инородческого образования в России”
атты мақаласында “жергілікті халықтың орыстандырылуы тек білім арқылы ғана
іс жүзіне асады”- деген пікрі орыс әкімшілігінің өлкедегі негізгі мақсатын
анық көрсеткен [7]. Осылайша орыс-миссионер ғалымдары өлкенің
орыстандырылуының ең оңай жолы халық ағарту саласын таңдады.
С.М. Граменицкий, өлкедегі мұсылмандық оқу орындары мен ашылған орыс
оқу орындардың статистикалық есебін жүргізіп, бұл көрсеткішті теңестіру
арқылы ғана орыс әкімшілігі орыстандыру мақсатына қол жеткізе алатыны
жөнінде пікірлерін тілге тиек еткен [8].
Қазақ өлкесін орыстандыру бағыттарын іздестірген ғалым-миссионерлердің
еңбектері, патшалы Ресейдің миссиясы тұрғысынан жазылғаны нақты байқалады.
Өз еңбектерінде ағартушы-миссионерлер, орыстандыру барысында мұсылмандық
ағартушылыққа тосқауыл қоюдың жолы - шет аймақтағы халықтарды орыс оқу
орындарына тартумен іске асады деп тұжырымдады.
Өлкені орыстандыру мәселесі - патшалық өкіметтің тапсырмасымен
революцияға дейін шыққан ресми басылымдарда көрінісін тапты. Бұл
басылымдар арасында “Туркестанские ведомости” газеті өз белсенділігімен
көзге түсті. Н. Васильев “К вопросу о школьном образовании у современных
мусульман” атты мақаласында “өлкені оқу-білім арқылы орыстандыру қажет”-
деген ойын мына сөздермен білдірген: “Выражаясь языком математики, можно
сказать что школа есть функция от множества переменных величин, с
изменением которых изменяется и она сама” [9]. Сонымен қатар бұл газеттің
1870 жылы 16 санында Ресей империясының Түркістан өлкесіне уақытша келіп,
әскери жаулап алушылықты көздемегенін, керісінше бұл аймақтың Ресейдің
мемлекеттік жеріне қосуды және орыс “элементіне” жақындатуды мақсат еткенін
ашық жазған.
ХХ ғасырдың басына дейін орыс әкімшілігі мұсылмандық оқу орындарымен
күресі - басты күрестерінің біріне айналды. Баспа беттерінде орыс тіліне
байланысты және оны бұратаналар арасында нақты орнықтыру мәселесі мен қазақ
даласын орыстандыру қажеттілігі жөнінде көптеген мақалалар жарияланды. 1884
жылы жарияланған “К вопросу о распространении образования среди туземцев
Туркестана” [10] атты мақаладағы “Полная ассимиляция элементов, чуждых
русской народности подлежит задачами будущего”- деп жазылған сөздер,
орыстардың өлкедегі жоспарлаған стратегиялық мақсатын айқын көрсетіп отыр.
Қазақ даласын орыстандыру және шоқындыру қажеттілігі туралы ұсыныстар
ХХ ғасырдың басында жарық көрген еңбектерде кездеседі. Бұл мәселені А.
Добросмыслов, А. Марков, А.Л. Кун, И.А. Бобровников, А. Хорошкин, С.
Рыбаков, М. Бродовской, А.В. Кривошеин, К.К. Пален және С.Н. Веселецкий
сынды зерттеушілер қолға алған [11].
“Русский язык среди туземцев” [12] атты мақаласы өлкені орыстандыру
саясаты патша өкіметінің мемлекеттік мүддесі тұрғысынан жүргізілгенін ашып
отыр. Бұл мақалада автор, түзем тіліндегі кітаппды орыс жазуына көшіріп,
кейбір тармақтарын орыс тіліне аудару керектігін ұсынып, басылған кітаппды
төмен бағамен немесе тегін таратуды ұйғарған. Бұл ұстаным өлкені
орыстандырудың жаңа әдісі болып, бұратана халықтың ой-өрісін орысша ойлау
қабілетіне әкеліп тіреген.
ХІХ ғасырдың соңғы жылдарында патшалық Ресейдің оқу-ағарту саласындағы
жүргізген саясаты “Дала уалаяты” газетінде жарияланған. Бұл газетте “Орысша
қазақ балаларын оқытатын школ”, “Қазақтардың медресе ашқандары”, “Дала
уалаятында қандай мектептер пайдалы” атты мақалаларда патша өкіметінің оқу-
ағарту саласында жүргізген орыстандыру саясаты ашық дәріптелген [13]. Оқу-
ағарту саласындағы орыс әкімшілігінің бүркемеленген орыстандыру саясаты
ұлттық басылымдарда осылай көрініс тапты. “Айқап” журналы мен “Қазақ”
газетінде орыстандыру мәселесіне байланысты көптеген мақалалар жарық
көрген. Бұл басылымдарда жарық көрген мақалалар ұлттық тұрғыдан жазылған
[14].
ХІХ соңы мен ХХ ғасырдың басы түркі тілдес халықтарда джадидизм
феноменінің пайда болуымен сипатталады. Ол мұсылман қауымының рухани
дамуына ықпал етті. Бұл құбылысты зерттеу ХХ ғасырдың 20 – шы жылдарынан
басталды. Г.Ибрагимова, Дж.Валидова [15] еңбектерінде джадидизм ақылдың
оянуы ретінде қарастырылды. Ол еуропалық мәдениетпен жақындастыру, заман
талабына сай қоғамды қайта құруға бағытталған. Джадидизм түсінігі ХХ
ғасырдың 70-ші жылдарында өзгере бастады. Қазандық ғалым Я.Г.Абдуллин
джадидизмді ағартушылық кезең ретінде түсіндіріп ағартушылық пен
джадидизмнің айырмашылығын көрсетті [15, 88 б.].
1) джадидизм – бұл тәжірибелік бағыттағы қозғалыс; 2) джадидистік
қозғалысқа қатысушылар шеңбері ауқымды (мұғалімдер, шәкірттер, алдыңғы
қатардағы кәсіпкерлер) болды.
Я.Абдуллина концепциясы өзінде ағартушылық діни-реформатырлық және
қоғамдық саяси бағыттарды біріктірегн джадидизмге тереңірек талдау жасауға
түрткі болды. И.Гаспринскидің Джадидизмнің әкесі және Терджиман газеті
туралы шындықты алғаш рет қайта қалпына келтіргендердің бірі Л.И.Климович
болды [16].
Алғаш рет отандық тарихнамада өмір аспектілерін жаңғырту және
джадидизмнің белсенді жақтаушыларымен Шуро журналының, мүфти Ризаетдин
Фахретдиннің, Қазақ журналының редакторы А.Байтурсунов, М.Дулатов
секілді қайраткерлердің қоғамдық көзқарастары жарыққа шыға бастады.
1905-1907 жылдары тарихи әдебиеттерде джадидизмнің объективті
қозғалысы жарыққа шыға бастады және түрік тілдес халықтардың санасына сіңе
бастады, сонымен қатар либералдық-демократиялық қозғалысты дамытуға және
жаңа саяси ойлар іске аса бастады. Екі бірдей мәдениет қайраткерлері Ш.Ш.
Уалиханов және А.Н. Букейхановтарда қазақтың діні туралы мәселені қайта –
қайта көтере бастады. Ш.Уалиханов қазақ жеріндегі исламның әрі қарай дамуы
болашақта бөлінуге әкеп соғады деп ойлады. А.Бөкейханов болса ислам діні
ол ұлттық сананы сақтап қалудың бірден бір жолы деді [17].
Зерттеуші Н.Чернавский Ресей елінің Қазақстандағы ислам діні туралы
саясатын мемлекетке пайда келтірмейтін іс деп баға берді. Оның ойынша
қазақтарға ислам дінін таңу (оның ойынша қазақ жерінде ислам діні
дамымайды) арқылы үкімет оларды өзінен одан әрмен алыстататынын айтады
[18]. Торғай облысының әкімі А.И.Добромыслов басқа жағынан дәйектеме
келтіреді. Ол қазақ жеріндегі исламның дамуына және оның халықтың ұлттық
сана сезіміне әсерін тигізетінін айтады [19].
Кеңестік тарихнама өкілдері партиялық принциптерді ұстана отырып, ХІХ
ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақтарды қараңғы халық
ретінде сипаттауды іске асырды. Партиялық принциптер зерттеушілерді қазақ
халқының артта қалғанын және олардың Кеңес өкіметі құрылғаннан кейін ғана
даму мүмкіндігіне қол жеткізгенін дәлелдеуге мәжбүр еткен. Мұндай жағдайда
тарихи шындықты жазу мүмкін емес екендігі жұртшылыққа аян. Дегенмен, орыс
әкімшілігінің мұсылмандық ағартушылыққа деген ұстанымы М. Вахабов [20] және
И. Брагинский жұмыстарында кездеседі [21].
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында С.Асфендияров [22] пен М. Тынышпаевтың [23]
еңбектері жарыққ шыға бастады. Олардың еңбектерінде патшалы Ресейдің
мемлекеттің, қоғамның қайраткерлерін Қазақстан жеріне қоныс аудару саясаты
туралы айтылады.
50-ші жылғы кеңестік тарихи әдебиеттерде ХІХ ғасырдың басы мен ХХ
ғасырдағы Оңтүстік Қазақстан жеріндегі халықтық білім беруді дамыту туралы
толыққанды мәліметтер келтірілген. Бұл Т.Т. Тажибаев, Бержанов К.,
Ханбиков Я., Харисов А., Фархшатованың еңбектерінде кездеседі [24].
Кеңес үкіметінің принциптері негізінде еңбектерін жазған авторлар патша
өкіметінің оқу-ағарту саласындағы жүргізген саясатын прогрессивтік тұрғыдан
қарастырып, сынға ала алмаған.
Кеңестік тарихнамада мектептер мен медреселерді дамыту тәжірибе жүзінде
зерттелмеді. Мұның себебі сол кездегі идеологиялық сана сезім мен жаңа
тәсілді медереселер мен мектептер болды.
Бұл жағдай тек ХХ ғасырдың 90-шы жылдарында өзгере бастады, яғни отандық
тарихнамада Ресей үкіметінің қазақ жеріндегі саясатын әшкерелейтін
еңбектер, З. Садвокасова, Г. Батырхановтың жеке зерттеулер нәтижесінде
мүмкін болды [25]. Мысалы, З.Т. Садвокасованың монографиялық еңбегінде,
патшалы Ресейдің Қазақстан жеріндегі білім және діндегі жүргізген саясаты
мен қазақ халқын отарлау саясаты туралы мәліметтер келтірді.
Бұл магистрлік жұмыста РПЦ миссионер қайраткерлерінің патшалы үкіметтің
біздің еліміздегі отаршылдық саясаты туралы айтылады.
Тәуелсіздік жылдарында Ресей империясының отарлау саясатын, оған қарсы
қазақ халқының саяси элитасының күресін зерттеуге арналған ғылыми жұмыстар
саны арта түсті. Олардың арасында М.К. Қойгелдиевтің, К.Н. Нұрпейісовтың,
В.З. Галиевтің, Ж. Қасымбаевтың, М. Мырзахметовтың, сондай-ақ Оңтүстік
Қазақстан өңірін отарлауда Жетісу казачествосының үлесін ашқан М.
Абдировтың, Джордж Демко жұмыстарын атауға болады [26].
Аталған жәйт төңірегінде сонымен қатар, Қазақстандағы дәстүрлі оқу
жүйесін зерттеген Н. Нуртазина мен Д. Дулатованың мақалалары мен ғылыми
жұмыстарын ерекше атап өтуге болады [27]. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен
ХХ ғасырдың басында патша өкіметінің халық-ағарту саласында ұстанған
реакциялық саясатымен тығыз байланысты Ж. Әмірханованың, М.Жолсейітованың
және Э.Мырзалиеваның, М.Ш.Егембердиевтің диссертациялық жұмыстарын атауға
болады [28].
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуына байланысты елде демократия
орнап, бұрынғы біржақты, әміршіл идеологиядан арылып, халқымыздың төл
тарихын жаңаша көзқараспен жазу қолға алына бастаған шақта оның ақтаңдақ
беттерін жан-жақты ашып көрсету біздің ойымызша, тарихилық, ғылыми
объективтілік және жүйелілік тәрізді принциптерге, сын-шыл талдауға
сүйенеді. Тарихи салыстырма әдістерін пайдалана отырып, тақырыбымызға
байланысты көтерілген мәселелерді талқылау барысында еліміздің тарихындағы
айқындалған ойларды бағытқа алуға ұмтылдық. Және де автор зерттеу жұмысын
бір ғана көзқарас тұрғысынан жазып қоймай, оның мән-мағынасына нұқсан
келтірмей, тарихи жан-жақтылық тұрғысында ашып көрсетуге әрекеттенді.
Зерттеуді жазу барысында бүгінгі күнгі Қазақстан тарихшылары, философтары
және әдебиетшілерінің объективті жазылған еңбектерін, Қазақстан
Республикасында тарихи сананы қалыптастырудың тұжырымдамасын басшылыққа ала
отырып, жүргізілді.
Қазақстан тарихындағы аңтаңдақтардың бірі болып келген бұл мәселеге
еңбекте бұрынғыдай таптық немесе ұлттық көзқарас тұрғысынан емес, жаңаша
жалпы адамзаттық тұрғыдан баға беріледі;
Бұл жұмыста тұнғыш рет бұрын жарияланбаған архив деректері
іріктелініп, олардың құндылығы айқындалды. Сондай-ақ, зерттеу тың
проблемаларды да көтерді. Тарихи сананың іргетасын тарих ғылымы
қалайтындықтан, осы уақытқа дейін идеологиялық қысаңдықтың құрсауында болып
келген бұрынғы тарих бүгінгі күн талабына жауап бере алмайды. Сол себепті
де, біз мәселені зерттегенде Қазақстан тарихының басқа мәселелері сияқты
бұл мәселеде де бірқалыпты өрлеу сызығының бойымен баяндап, тарихи
құбылыстарды біржақты қара мен ақ түске ғана бөліп шендестіріле
жазылуға орын беріліп келгендігін ескердік. Таптық көзқарас тұрғысынан, тек
кеңестік кезеңнің ыңғайына жығылып, сыңаржақ марапаттау, немесе шындықты
айналып өтуге, одан жалтарып кетуге бейім жазылған еңбектерден біздің алар
сабағымыз да шамалы. Сондықтан да, бұл еңбегімізде ұлттық өркөкіректікті
қодырмауды ойлай отырып, өткенді гуманистік тұрғыдан бағалауға ұтылдық.
Бейбіт жасампаз өмірдің қымбаттығын, бізе өркениетті інжу-маржандарын мирас
еткен бабаларымыздың кемеңгер қызметінің болашақ ұрпақ үшін де қымбат
екенін естен шығармау керектігін ойладық. Таптық, партиялық принциптерден
бас тарта отырып, тарихи шындыңты толық ашуға, оны бұрмаламауға талпындық.
Диссертациялық жұмыстың теориялық-методологиялық негізін тарих,
философия және тағы басқа да қоғамдық ғылымдардың қалыптастырған жаңа
бағыттағы ғылыми тұжырымдары құрады. Сонымен қатар тарихтың методологиялық
мәселелерін зерттеуші ресейдік, шетелдік және отандық жетекші ғалымдардың
еңбектеріндегі қарастырылып отырған тақырыпты жаңа көзқарас тұрғысынан
жазуға мүмкіндік беретін ой-пікірлері басшылыққа алынды. Диссертацияда
тарихилық және объективтік принцип қатаң қадағаланды.
Зерттеу жұмысының мерзімдік және аумақтық шегі.
Зерттеу жұысымның мерзімдік шегі ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ
ғасырдың басын қамтиды. Бұл кезең миграциялық процесстер мен өлкені толық
қамту жұмыстарының белсенді жүргізілуімен сипатталады. Осы процесс
нәтижесінде мәдени, әлеуметтік-демографиялық салалардағы және ұлтаралық
қатанастардағы түбегейлі өзгерістердің болуын көрсетеді. Қарастырылған
жылдарда Ресей үшін империяның шығыс аймақтарындағы жерді отарлау басты
міндет болды, яғни біздің зерттеуіміізде Оңтүстік Қазақстан территориясын
отарлау.
Зерттеу жұмысының территориялық ауқымы. Диссертацияда Түркістан генерал-
губернаторлығы құрылғаннан, яғни 1867 жылдан бастап, 1917 жылғы Ақпан
революциясына дейінгі кезең қамтылады. Себебі сол жылдары Оңтүстік
Қазақстан өңірі Түркістан генерал-губернаторлығына қаратылып, Ресей
империясының шет аймағы ретінде дамыды. Мұнда қазақ халқының құрамы басым
болды.
Оңтүстік Қазақстан жерлері Ресей империясының құрамына Қазақстанның
басқа аймақтарына қарағанда кеш кірді. Аталмыш өңірде қазақтармен қатар
басқа түркі-мұсылман халықтар көптеп шоғырланған. Бұл халықтар патшалық
Ресейдің орыстандыру мен шоқындыру саясатына қарсы бірігіп күрес жүргізді.
Олардың бірігуіне отар әкімшілігінің мұсылмандыққа және Исламға қарсы
күресі себеп болды. Сол үшін диссертацияда Оңтүстік Қазақстан жерлері
қамтылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми-практикалық маңыздылығы.
Зерттеу жұмысының нәтижедерін ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ
ғасырдың бас кезеңіндегі Қазақстан тарихы туралы жалпылама еңбектер жазу
барысында, сондай-ақ, Ресей империясының рухани отарлау саясатын
зерттегенде пайдалануға болады. Бұл жұмысты Қазақстан тарихы пәнінен
жоғарғы оқу орындарындағы дәрістерде, арнаулы курс және өлкетану
сабақтарында пайдалануға болады.
Осыған орай диссертацияда төмендегідей жаңалықтар бар:
Магистрлік жұмыста Оңтүстік Қазақстан территориясындағы патшалы Ресейдің
отарлау саясаты жайында, яғни рухани сала мен Ресейдің аграрлық саясатына
жан-жақты, толық зерттеулер жүргізілген.
- Оңтүстік Қазақстан территориясындағы патша билігі тұсындағы отарлау
саясаты жайында тарихнама бөлімінде революцияға дейінгі, Кеңес үкіметі
тұсындағы және кеңес үкіметінен кейінгі кезеңдегі Қазақстан және Ресей,
шетел ғалымдарының еңбектеріне объективті баға берілген.
- Оңтүстік Қазақстанда жерінде орыстандыру мен шоқындыру саясаты басқа
өңірлерге қарағанда өте баяу жүргізілгенімен, орыс миссионерлерінің
шоқындыру саясатындағы ерекшеліктері көрсетіліп, қалаларда шіркеу
құрылыстарының жүргізілу процесі жайында зерттелген;
- Ресей империясының оқу-ағарту саласында жүргізген отарлық саясатының
көрінісі ретінде қазақ балаларын төменгі дәрежелі қызметке тағайындау,
сонымен қатар, бұл бағытта миссионерлік-ағартушылық мүдде басшылыққа
алынғандығы ашылып көрсетілді;
- патшалық Ресейдің орыстандыру саясатын жүргізу кезінде ислам діні мен
мұсылмандық ағартушылыққа қарсы ұстанған күресі дәлелді түрде айтылады;
- Оңтүстік өңірде шоқындыру саясатына рухани отарлаудың бір бағыты
ретінде жүргізілгенін нақты деректерге сүйене отырып, сипаттама берілді;
- өлкеде жәдидшілдік қозғалыстың тарихи мағнасы мен ағартушылық
саласында жүргізген күресі тың деректер негізінде көрсетілген;
- патшалық Ресейдің отарлық саясатына қарсы қазақ саяси элитасының
күресі тың мәліметтер негізінде айқындалды.
Жұмыстың сыннан өтуі.
Диссертациялық жұмыстың негізгі нәтижелері мен қорытындылары
Қазақстанда өткен халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық
конференцияларда баяндалды. Зерттеу жұмысының мазмұнына сәйкес 2 мақала
ғылыми басылымдарда жарияланды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі Оңтүстік
Қазақстандағы патшалық Ресейдің отарлау саясатын зерттеу нәтижесінде
қорғауға мынандай тұжырымдар ұсынылады:
1. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі Оңтүстік
Қазақстандағы патшалық Ресейдің отарлау саясаты жергілікті халықтың құқы
мен ұлттық мүддесі ескермей патшалық билік тарапынан күштеуге, зорлық-
зомбылыққа негізделді.
2. Патшалы Ресей Оүтістік Қазақстан өңірін меншігіне айналдыру
барысында Орталық Азия және Қытай мемлекеттерімен тайталасқа түсуге мәжбүр
болды. Өйткені тәуелсіздігінен айрылған халықтар осы мемлекеттерден пана
іздеп, тәуелсіздік жолындағы күресте арқа сүйеуге мәжбүр болды.
3. Орыс отаршыларымен жүргізілген күресте қазақтар барынша қарсыласты.
Бұл қарсылық тарих сахнасына өлкедегі жергілікті халық өкілдерінің арасынан
азаттық күресті бастаған Есет, Жаңғазы, Тойшыбек, Байсейіт, Жаңқожа, Сыздық
және тағы басқа да көптеген тұлғаларды шығарды. Сонедай-ақ қазақтың басқа
рубасылары мен сұлтандары азаттық қозғалысқа тікелей араласпаса да халықтың
мұң-мұқтажы үшін патша әкімшілігімен байланыста болды.
4. Өлкені бағындырған патшалы Ресей қазақ сұлтандардың билігін
империялық басқару жүйесімен ауыстырып, ғасырлар бойы келе жатқан
жергілікті халықтың дәстүрлі шаруашылығын күйзеліске ұшыратты және
өздерінің заңдары мен тәртіптерін енгізе отырып, көшпелілердің әдет-
ғұрыптарға негізделген билер сотын өзгерістерге ұшыратты.
5. Оңтүстік Қазақстанды түпкілікті Ресейдің билігіне өткізу үшін патша
өкіметі өзінің әскерлерін өлкеге аттандырғанда жергілікті халықтың билеуші
топтары елін жазалаудан аман алып қалу мақсатында отаршыл әкімшіліктің
қызметіне жаппай араласты.
6. ХІХ ғасырдың 60 жылдарындағы жүргізген саяси-әкімшілік реформалары
оңтүстік өлкенің отарлық жүйеге тұтастай тартты, сондай-ақ түпкілікті
өзгерістерге ұшыратты.
7. Қазақстанның оңтүстік өңірінде күшіне енген патша билігі жергілікті
халыққа ауыр қасіреттерін алып келді. Нәтижесінде жергілікті халықтың зиялы
қауым өкілдері азаттық қозғалысты басқарып, патша үкіметіне петиция жазып,
бүкілресейлік мұсылман съездеріне қатысып, Думадағы мұсылман фракциясының
жұмысына белсене қолдау көрсетті.
Зерттеудің қолданыстық маңызы. Диссертацияда жасалынған тұжырымдар мен
қорытындыларды жоғары оқу орындарында Қазақстан тарихы пәні бойынша
жүргізілетін арнаулы курстар мен семинар сабақтарын өткізуде пайдалануға
болады.
Сонымен бірге зерттеу жұмысының тұжырымдарын ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасыр басындағы тарихи кезеңді зерттеуге арналған ғылыми
зерттеу еңбектерінде, оқу құралдары мен оқулықтарда қолдануға болады.
Сондай-ақ зерттеу жұмысының тұжырымдары Орталық Азия халықтарының өзара
байланыстары тарихын және түркі халықтарының тарихын әзірлеуге септігін
тигізе алады.
Диссертацияның жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, қортындыдан және пайдаланған деректер мен әдебиет тізімінен
тұрады.
1 ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙДІҢ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРЫСТАНДЫРУ САЯСАТЫ
1.1 Оңтүстік Қазақстанда патша өкіметі үстемдігінің орнауы
Қазақстан мен Орталық Азия мемлекеттерінің қанат жайған ұланғайыр
даласымен Ресейдің саяси-экономикалық жағдайлары арасындағы байланыстарының
көп ғасырлық тарихы бар. Ендеше қазіргі уақытта патшалық Ресейдің
империалистік мақсаттары мен отарланған қазақ халқының тарихын объективті
түрде зерттеу, тек ғана ғылыми емес, сонымен қатар, практикалық-саяси
маңызы зор.
Оңтүстік Қазақстан жерін Ресей екі отар шеп арқылы отарлауды жүзеге
асырды. Екі бағытта өрбіген отар әкімшілігі жоспарлы түрде жылжыды.
Сондықтан бұл тараушада Ресей империясының отарлау барысы мен отарлаған
аймақтарда енгізген өзгерістері қарастырылды. Әсіресе Ресей империясының
отарлау әдістері, сондай-ақ өз ұстанымын орналастыру мақсатында басқару
саласына енгізген жаңалықтары қолға алынды. Оңтүстік Қазақстан біртұтас
қазақ тарихы секілді ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында
Ресей тарихының саяси-экономикалық және қоғамдық өмірімен тығыз байланыста
өтті. Бұл кезеңде қазақтар Ресей империясының отарлық езгісіне ұшырап,
әлеуметтік-рухани кұлдырауға түсті. Ресейдің қазақ даласын отарлаумен
қатар, қазақтың мәдени өмірі мен дәстүрлі білім беру жүйесі күрт өзгеріске
ұшырады. Себебі, Ресей патшалығының негізгі мақсаты халық ағарту саласын
реттеу арқылы орыстандыру, өзінің үстемдігі мен тұтастығын күшейтуді
көздеді.
Жетісу өлкесін отарлауда патша өкіметі ХІХ ғасырдың басынан жылдамдатса,
ХІХ ғасырдың ортасынан бастап Қазақстанның оңтүстік облыстары мен Орта Азия
хандықтарын жаулап алудың жоспарын іс жүзіне асыруда бір қатар
жетістіктерге қол жеткізді. Бұл саясаттың жүзеге асырылу себептерін бірнеше
факторлармен байланыстыруға болады. Біріншіден: сыртқы саяси жағдайдың
өзіндік әсері болды, яғни 1854-1856 жылдары Ресей империясы Қырым соғысында
жеңіліске ұшырағаннан кейін өзінің отарлау салмағын Орталық Азияға
бағыттады. Бұл жерде Ресей империясы ағылшын ықпалын әлсіретуді көздеп,
өзінің отар аймағын кеңейттіруді болжады. Сондай-ақ, Ресейде өнеркәсіп
саласының дами түсуі, арзан шикізат базарына мұқтаждықтың туындауына
байланысты болды. Екіншіден: ішкі саяси жағдайға байланысты - Ресей
империясының отарлау саясатына қарсы қазақтардың ұлт-азаттық көтерілістерге
шығуына тиісті болды. Яғни сол жылдары Саржан сұлтан, Исатай мен Махамбет
және Кенесары хан бастаған қуатты ұлт-азаттық көтерілістер болмаған
жағдайда, Ресей империясы аз уақыт ішінде Түркістан өлкесін жаулап алатын
еді.
Ресей Қазақстанды бағындыруда еркше тәсіл қолданды. Оның басты бағыты -
Сырдария әскери шебін құрып, Орынбор-Сібір отар бағыттарын біріктіріп,қазақ
даласында орыс халқының санын арттыру үшін әскери бекініс шептерін
көбейтті. Экономикалық жағынан маңызды роль атқаратын және басты сауда
орталығы ретінде баршаға танымал Түркістан өлкесінде әскери бекініс шептері
мен қалалар линиясын салуда патша өкіметі мемлекеттік тұрғыдан алғанда, бұл
аймақты өзіне баулуға тырысты. Себебі Түркістан өлкесіндегі бекіністер мен
қалалар шептерінің артуы келешекте Ресей империясының орыстандыру
саясатының негізгі тіректеріне айналған.
В.А. Перовский 1833 жылы Орынбор өлкесінің әскери-губернаторы болып
тағайындалғаннан кейін, Түркістанға Ресей империясының ықпалын арттыру
мақсатымен орыс билігіне мойынсұнбайтын қазақтарды бағындырып, Орта Азия
хандықтары шекараларына орыс әскерлерінің енуін тездетті [29]. Бұл
міндетті іс-жүзіне асыруға, оған Сырдарияның төменгі ағысында әскери
бекініс шептерін салуға бұйрық берілді. Осы орайда, ол 1834 жылы
Маңғыстауда Жаңа-Александровск бекінісі мен Орскіден Троицкіге дейін әскери
шеп салған еді.
Сырдария сағасына Хиуалықтардың жасаған шабуылдары патша өкіметін бір
жағынан қатты толғандырған, екінші жағынан олардың шабуылдары орыс
әкімшілігіне тиімді еді. Себебі, орыстар жергілікті халыққа өздерін
“құтқарушылар” ретінде танытқысы келген. Сондықтан да, орыстар Сырдария
ағысында хиуалықтардың шабуылдарын тоқтату мақсатында әскери бекіністерді
көбейтуді жоспарлаған.
Сырдарияда әскери бекініс шептерінің артуы патша әкімшілігіне саяси-
экономикалық жағынан тиімді болды. Орынбор әскери корпусының басшысы Ресей
Әскери министріне жолдаған хатында “По моему мнению укрепления на Сырдарье
имеют большую выгоду в политическом и экономическом отношении, так как с
этим бы мы стали твердою ногою близ устья той реки (Сырдарьи), упрочили бы
действительным образом наше влияние на Среднюю Азию, облегчили бы торговые
сношения и Аральское море в непродолжительном времени было бы в руках Его
Императорского Величества” делінген [29, 31 б.].
ХІХ ғасырдың бірінші ширегінде орыс әскерлері Сырдария маңына келгенге
дейін, бұл аймақтағы қазақ ауылдары жиі-жиі Хиуа және Қоқан хандықтарының
шабуылдарына ұшырап тұрды. Сырдария аймағын өзіне қарату жоспарын
дайындаған патша өкіметі әскери форпостарды салуды, Арал аймағын зерттеуді,
оны игеруді қолға алды. Бұл жөнінде Ресей империясының Әскери министрі-
Орынбор корпусының командирі В.А. Перовскийден Арал мен Сырдария
айналасындағы жағдайдың тиімділігі мен оның шығындары туралы мәліметтерді
талап еткен. Оған 31 қаңтар 1847 жылы Сырдария алқабын зерттеген Орынбор
экспедициясы аймақта әскери форпостарын салу жоспары жөнінде хат жолдаған.
Бұл хатта былай делінген: “С устройством укреплений я рассматривал с двух
сторон: а именно на реке Темире как пункт, прекрывающий богатейшие кочевые
места степи с западной части Малой Орды, который находясь в центре этой
части и на одной линии с возведенными уже укреплениями, имея при том
совокупный круг действий с линею и Уральским укреплением, представляет
через это большое удобство для наблюдения за киргизами” [29, 31 б.].
Патша әскерлері Сырдария бойымен жылжып, 1847 жылы Сырдария алқабын
толығымен жаулап алып, сол жылы Райым бекінісін салды. Ал 1848 жылы Қазалы
форты құрылды. Ресей империясы Райым бекінісін салуға 133 185 күміс ақша
мен азық түлік тасымалдауға 45 062 күміс сом қаражат еткен. Сонымен қатар
бұл жерге 50 орыс отбасын көшіруге 8 355 күміс ақша жұмсаған [29, 32 п.].
Орыстардың Қазақстан жеріне келіп орналасуында Орынбор казактарының ролі
үлкен болды. 1840 жылдың 12 қаңтарында патшаның шыққан жарлығына сәйкес,
бір миллион қазақ жері Орынбор казактарының шаруашылығына айналды. Осының
салдарынан Орск қамалынан Тоғузақ және Үй өзеңдеріне дейін 500 км2 жерде
әскери шептің негізі қаланды. Бұл әскери шептің айналасына орыстың 30
бекінісі салынып, казактар мен орыс әскерлері үшін қоныстану аймағына
айналды.
Патша өкіметінің Райым бекінісіне саны жағынан көптеген орыс отбасыларын
көшірудегі негізгі мақсат - аталмыш аймақта түбегейлі орнығу және Орта Азия
жерлерінде ену процесін тездету болатын. Сол үшін Орынбордан Сырдарияға
көптеген қару-жарақ тасымалданды.
Сырдария бойында Райым бекінісі мен Қазалы фортының құрылуы патша
өкіметінің біртіндеп тереңдеуі мен қоқандықтардың ірі бекіністерінің бірі
болған Ақмешітке жақындай түсулеріне мүмкіндік берді. Ақмешіт саяси-
экономикалық жағынан стратегиялық маңызы зор орталықтардың бірі еді.
Осылайша, Ақмешіт қамалының құлауымен Сырдарияның төменгі ағысында орыстар
Сырдария отар шебін құрды. Қамалды жаулап алуда орыс әскерлері екі бағытта
жылжыды: біріншісі- оң жақтан, яғни Іледен, оның құрамына Орынбор әскери
корпусынан алынған 200 Орал казактары, екіншісі- сол жақта орналасқан Орск
бекінісінен, оның құрамына бір роталық жаяу әскер бірлігі кірді. Ақмешіт
қамалының жаулап алынуы 20 күнге созылып, 1853 жылдың 28 маусымында орыс
әскерлерінің басып алуымен аяқталды. Ақмешітті қ.шауда орыс әскерлерінің 39
жарақатталып, 9 қаза тапқан. В.А. Перовский 31 шілде 1853 жылы Әскери
министрге жолдаған есебінде Ақмешіттің қ.шауға алыну процесін суреттеп,
қамалдың дуалдарына мәңгілік орыс туының тігілгенін мақтан етіп жазған [2,
14 б.].
Орыс әкімшілігі әскери шептер мен форпостар линиясын салуда, олардың
мүддесін беріле қорғайтын әрі отаршылдық саясаттың басты тірегіне айналған
казактармен толтырған еді.Сырдария бойына бекіністер шебін салумен қатар
патша өкіметі Жетісу өңірінде де әскери форпостар мен қалалар линиясының
іргетастарын қалай бастаған еді. 1848 жылы Жетісуда маңызды стратегиялық
пункт, сондай-ақ, отаршылдық экспансияны жалғастыруда басты тірекке
айналған Қапал бекінісінің негізі салынды. Сол жылдың басында ұлы жүз
қазақтарының басқару және Жетісу өңірін бақылау торабына енгізуде патша
өкіметі “Үлкен Орданың приставын” құрып, оны Батыс-Сібір генерал-
губернаторлығына қаратты. Орыс әкімшілігінің бұл қызметті белгілеудегі
басты мақсаттарын бірнеше себептермен айғақтауға болады. Біріншіден -
Жетісу өлкесіндегі қазақтарды орыс басқару әкімшілігіне кіріпп ету, сондай-
ақ рулар арасындағы келіспеушілікті пайдаланып, басқару жүйесін одан сайын
күшейттіру болды. Екіншіден - Жетісу өңірін Ресей ықпалына түсіре отырып,
Орта Азияны жаулап алу жоспарын дайындау, оны іс жүзіне асыру, үшіншіден -
экономикалық кірісті ойластырып, Қашқария мен Орта Азияға баратын сауда
жолдарын дамытудағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Төртіншіден - Қытай
арасымен шекараларын белгілеу болатын. Алайда, ХІХ ғасырдың 50-жылдары
Жетісу өңірінің оңтүстік аудандары Қоқан хандығының қарамағында еді.
Сондықтан патша өкіметінің кейінгі стратегиялық әрекеті Қоқан хандығының
ықпалындағы болған оңтүстік аудандарды өзіне қарату еді.
К.К. Гутковский мен подполковник Карбышев басшылық еткен орыс әскерлері
1851 жылдың басында Іленің сол жағында орналасқан Тойшыбек (мұрағат
құжаттарында Таучибек немесе Таушибек деп берілген) бекінісін талқандады.
Осы жетістігі мен патша өкіметі Қоқан хандығының маңызды тірегін жойып, әрі
қарай жылжуға мүмкіндік алды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, патша әкімшілігі отарлау
тәсілдерін жетілдіріп, қазақтың шұрайлы және құнарлы топырағы бай
жерлерінде көптеп бекіністер салу арқылы әскери әрекетін одан әрі
күшейттіре түсті. 1848 жылы Үлкен Орда приставының майоры Премышельский
жетекшілігімен арнайы отарлау отряды құрылып, Қазақстанның оңтүстігіне
қарай шабуылдарды тездету мақсатын алға қойды. Осылайша Оңтүстік Қазақстан
өңірі бір жақтан Орынбор шебінен қ.шауға алынса, екінші жақтан Сібір
отарлау шебінен қ.шауға алынып, Ресей империясының құрамына ене бастады.
Қазақстанның оңтүстік аймақтарында орналасқан Қоқан бекіністері-
Әулиеата, Шымкент және басқа қалаларын жаулап алу жоспары- аталмыш
бекіністер арқылы жүзеге асырылды. Біріншіден - географиялық қолайлы
орналасуы, екіншіден - экономикалық маңызды аймақтардың бірі болып
саналатын Верный бекінісі - Жетісудың әкімшілік орталығы мен Орта Азия және
Қашқария арасындағы сауда-саттық орталығына айналды. Ал бекіністің соғыс-
стратегиялық мәнінің арта түсуіне байланысты, Верный 1856 жылы құрылған
Алатау округінің басты орталықтарының біріне ауыстырылды. Осыған дейін,
Алатау округінің орталығы Қапал бекінісі болатын. Бұл жерде патша өкіметі
қулық жасап, жаңа әкімшілік ережесін енгізді. Ережеге сәйкес, кісі өлтіру,
ұрлық жасау, барымта секілді қылмыстар орыс сотының қарауына берілді.
Сондай-ақ, орыс ықпалын жүргізуде қазақтардың орыстарға деген мұқтаждығын
арттыру үшін жаңа тәсілдер ойластырылып, ру билеушілерін әкімшілік
орындарға тағайындап, оларды марапаттап, атақтар беріп, жоғары құрмет
көрсетті.
Полковник Полторацкийдің Қоқан отар линиясын құру жөніндегі жасаған
есебінде жаулап алынған аудандарда басқару жүйесінің реттелу мәселесі оны
қатты толғандырғаны байқалады. Ол былай дейді: “Взятием Аулиеаты и
Туркестана приводится в исполнение давно уже признанное необходимым,
соединение наших Сибирских и Оренбургских границ; и затем является вопрос,
какое устройство должно быть дано всей передовой линии?” [30].
Жетісу өңірінде әкімшілік басқару жүйесін құрғаннан кейін, патша өкіметі
Іле өлкесін түбегейлі құрамына алу үшін арнайы жоспар дайындады. Бұл
бағыттағы оның басты мақсаты Алатау қырғыздары мен Шу алқабында қоқандық
ықпалына тосқауыл қою болды. 1857-1858 жылдары орыстар Шымкент және
Әулиеата аудандарында өткен қоқандық ықпалына қарсы көтеріліске шыққан
қазақтарға көмектесті. Көтерілістің аяусыз басылуына қарамастан,
қазақтардың басым бөлігінің орыстар тарапына өтуіне себеп болды.
1860 жылдардан бастап орыс әскерлері белсенді түрде қоқандықтарға қарсы
соғысқа аттанды. Сол жылы Тоқмақ, Пішкек және Ұзынағашқа жақын жерде ірі
шайқастар болып өтті. Орыс әскерлерін Алатау округінің подполковнигі
Колпаковский басқарып, қоқандықтарға қарсы аяусыз соққы берді. Соғысу
барысында қоқандықтардың агрессиялық ұстанымына қарамастан, Жетісу
қазақтары мен қырғыздардың едәуір бөлігі оларға қолдау көрсетті. Қазақтар
мен қырғыздардың бұл әрекетін біріншіден аймақтағы халықтың “кәпірлерге”
қарсы қасиетті соғыс деп ұғынуға, екіншіден - Алатау округінің бастығы
Колпаковскийдің кезінде жергілікті халыққа қарсы ұстанған қаталдығы мен
байланыстыруға болады. Себебі, ол кез - келген құлақ аспағандарды өлім
жазасына кесіп отырған [30, 67 б.].
ХІХ ғасырдың 50 жылдарында-ақ Орынбор әскери губернаторы А.А. Катенин
бірнеше рет Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азия хандықтарын жаулап алу
қимылдарын қолға алу қажеттілігі жөнінде Петербургке хат жолдаған. Мәселен,
13 қаңтар 1858 жылы Әскери министрге жіберген хатында, ол орыс әскерлерінің
Оңтүстік Қазақстандағы соғыс қимылдарын білдіріп, Ілекпен Темір арқылы
Эмбыға шығуды, сол жерде жаңа бекініс құрып, Түркістан, Шымкент, Әулиеата
шептерін біріктіруді ұсынған [31].
Патшаның бекіткен шешімі бойынша Оңтүстік Қазақстанға төрт миссия
жіберілді. Біріншісі - Арал флотилиясын басқарған А.И. Бутаковқа-
Сырдарияның жоғарғы ағысын зерттеу міндеті жүктелді. Екіншісі - М.Г.
Черняевқа - Жөлектен Түркістан қаласына дейінгі аралықтың әскери жағдайын
зерттеу мәселесі. Үшіншісі - Іле мен Әулиеата арасындағы аралықты полковник
Дерьхенге жүктеліп, штабс-капитан Н.И. Поценков басқарған отрядқа- Нарын
өзені арқылы Қашқарияны барлау тапсырмасы алынды [2, 15 б.] Аталмыш төрт
әскери экспедицияның жетістіктері нәтижесінде, Оңтүстік Қазақстан өңірі
Ресей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz