Сөйлеу тілін түсінуін дамыту

Жоспар
Кіріспе

1 Сөйлеу тілін түсіну
2 Сөйлеу тілін түсінуін дамытуға арналған әдіс тәсілдер
3 Сөйлеу тілін қолдануды және еліктеуді дамытудың әдіс тәсілдері
4 «Айт», «қайтала» сөзінің мағынасын баланың түсінуінің әдістемелік белгілері
5 Сөздік қорды кеңейтудің әдістері мен тәсілдері
6 Сөйлеу тілінің грамматикалық тұрғыдан әдістері мен тәсілдері
7 2.3 жастағы бала тілін дамытуда құрылыс әдісін пайдалану
8 Эксперименттік байқаудың мақсаты мен мазмұны

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Сөйлеу тілін түсіну дамытудың әдіс тәсілдердің методикалық әдебиеттерге
анализ жасау негізінде ерте жастағы балалардың сөйлеу тілін дамытуға
бағытталған түзету жұмыстарының жүйеленген амал тәсілдері іріктелінді.
Балаларды оқыту кезінде және амал тәсілдерді жүйелеу және іріктеу кезінде
мынадай принциптер басшылыққа алынды.
1. Онтоногенетиалық принцип. Психикалық дамытуда сензитист кезеңде
жүзеге асады. Ал сөйлеу тілін дамыту үшін сензитивт кезең 1,5 –
3кезеңі болып табылады. Осы кезеңде бала тілдің негізгі құралдарын
игереді. Онтоногенез заңдылығы қалыпты жағдайда көрініс табады. Ал
жалпы тілі дамымаған балаларда ұзақ мерзімде көрініс табады.
Сондықтан эксперименттік байқауды жүргізу және өңдеу сөйлеу
функцияларының формаларының пайда болу бірізділігін ескере отырып
жүзеге асырылды.
2. Жетекші әрекет принципі. Әлеуметтік тәжірибені игеру балада әрекет
процесі кезінде жүзеге асады. Әрбір жас ерекшелік топта бала
орындайтын әрекет түрлерінің ішінде біреуі жетекшілік әрекет
атқарады. Д.Б.Элькониннің айтуы бойынша туғаннан үш жасқа дейін
үлкендермен эмоцианалды қарым қатынас жасау және ерте жастағы
баланың тұрмыстық және заттық әрекеттері тән. (6) Бұл принципті
ескеру (заттық приактикалық немесе ойын) әртүрлі әрекет түрлерін
қолдану кезінде баланың сөйлеу тілін дамытып, қалыптастыруға ықпал
етеді. Сөйлеу және әрекет ретінде қарастыру Л.С.Выготский оның
компоненттерін мынадай бөліктерге бөлді: мақсат, мотив, сөздік
әсері және құрау. Бала сөйлеу әрекетінің кейбір ерекшелігі сөйлеу
қарым қатынасының мотивтері мен мақсатының қойылуы. Сонымен қатар,
сөйлеу мотивін қандай да бір басқа әрекетпен араластыру, мысалға:
ойын. Әртүрлі әрекет түрлерін қолдану балада сөйлеу тілін игерудің
қажеттілігін қалыптастырады.
3. Сөйлеу дағдыларының біртіндеп қалыптасуы. Бұл принципті кең және
тар мағынада қарастыруға болады. Біріншіден, бұл принцип жалпы ана
тілінен игеру логикасын ашады. Баланың тілді игеру процесіне
талдау жасады А.И.Гвоздев іске асырды. Лингвистикалық аспектіде
сөйлеу тілінің дамуын анықтық ретінде бейнелеуге болады: айқай,
гуілдеу, былдырлау, сөз словосочетание сөйлеу байланыстары, сөйлей
балада өздігінен туындайды. Баланың гуілдеуі, былдырлауы баланың
айқай ерекшелігіне қарағанда стихиялық туындайды: олардың пайда
болуы үлкендермен эмоционалдық қарым қатынасымен болады. Сөйлеу
тілінің келесі этапы сөздердің т.б. (былдыр сөздер, дыбыстық
еліктеу, балама сөздер) сөз тіркестері,сөйлем т.б. Ал тар мағынада
бұл принцип айқын қолданылмайтын сөздердің қалыптасуын
қарастырады. Ерте жастан қалыпты сөйлейтін балалардың сөйлеу тілін
анықтайтын сөзді жетік игеру үшін әртүрлі жағдайда оны қайталаудың
санын қажет ететінін көрсетті. Бұл процесті мынандай сызба түрінде
көрсетуге болады.
4. Жеке және дифференцирленген ықпал ету принципі
қалыпты дамуымен балалармен сөйлеу тілі дамымаған балалардың сөйлеу тілін
игеруге бағытталған оқу жұмысы олардың ??????? кезіндегі сөйлеу әрекетінің
қалпына байланысты ерекшелену қажет. Сондықтан әдіс тәсілдер баланың
психикалық және сөйлеу тілінің даму деңгейін кемшілігін ескеру негізінде
іріктелініп және қолданылады. Сонымен қатар осы принципке негізінде әрбір
балада эмоциональды контакт және дамып қатынастар құрылды.

Сөйлеу тілін түсінуін дамытуға арналған әдіс тәсілдер

Сөйлеу тілі дамымаған балалардың айналадағы заттарды сөзді қаншалықты
нашар түсінуіне байланысты үстіртін қарайды. Сондықтан сөйлеу тілін
түсінуіне үлкен мән береді.
Баланың сөйлеу тілін дер кезінде дамыту үшін оның алты айлық кезеңінен
кейін онымен сөйлесіп қана қоймай ең алғашқы сөзден бастап оның мағынасын
түсінуге үйрету қажет.
Үлкеннің баламен қатынасы осы уақытқа дейін таза эмоционалды сипатта
болса, болашақта ол іскерлік сипатта болу қажет. Үлкендер балаға
ойыншықпен ойнауға ойнау әрекетіне үйретеді, өзінің іс әрекетіне
еліктетеді, ойыншыққа көңіл аудардаты. Бұл бала тәрбиесінде өте маңызды
болып табылады. Егер баламен қарым қатынас эмоционалдық негізде жүзеге сау
жалғаса берсе, кейін келе оған бірдеңені үйрету өте қиын болады.
Үлкендермен қарым қатынас кезінде бала күледі, еркелейді, өзіне көңіл
аудартуға талпынады. Осы уақытта бала ешқандай ойыншықты, үлкендердің
көрсеткендерін көрмейді, оның сөзін түсінбейді. Баланың сөздің мағынаысын
түсінуін дамыту үшін эмоционалды қатынас жеткіліксіз. Үлкендердің сөйлемі
бойынша заттармен әсер ету үшін қатынас жасау танымдық және практикалық
сипатта болу керек. ∕48∕
Балаларға сөз белгілі сигнал ретінде қабылдау үшін қандай жағдай жасау
керек екенін білу қажет (көзімен іздейді, аталған затты көрсетеді). Қандай
жағдайда бала жақын адамдарының аттарын, ойыншықтардың аттарын, айнала
қоршаған заттардың түсінуді үйренеді және үлкендердің өтініші бойынша
әртүрлі әрекетті орындайды.
Әр заттың атын атағанда сол затты көрсету қажет. Сонда бала атауын
естігенде сол заттың бейнесін көз алдына елестеді. Бұл амал практикада
Атауымен затты көрсету деген атқа ие болды.
Егер затты көрсетпей атын ғана атаса, бала оның не екенін түсінбейді,
ештеңені ізденуге талпынбайды. Затты атымен қолданғаннан кейін бала сол
затпен таныс болады. Мысалы: Сағат қайда деген сөзді атасақ, бала бала
айналасынан сағатты іздей бастайды, яғни сол сағат деген сөздің мағынасын
түсінгенін көреміз.
Бірақ заттың мағынасын түсінуге бұл амал жеткіліксіз. Сондықтан балаға
тиісті материалдарды қызыға тыңдау үшін үлкен адамның сөзі монотонды болмау
керек. Сол затты атап көрсеткен кезде ерекше интонациямен, сөзге дейін және
сөзден кейінгі үзілісі бар сөздерді ерекше айту қажет.
Бала сөзді затпен немесе әрекетпен байланыстырған жағдайда сөздің
мағынасын түсінуді ертерек үйренеді. Көрсеткен заттар қызықтырақ болған
сайын заттармен жақынырақ және ауқымдырақ таныса алады. Яғни ол затқа қарап
қана қоймай, заттты қолымен ұстайды, қозғайды, тарсылдатады, ал егер ол зат
тағам ретінде болған жағдайда, оның дәмдік сезім пайда болып, тамақтың
жағымды дәмін сезінеді.
Ең бірінші сөздің мағынасын түсінуге үйрету гигиеналық процестер
кезінде тамақтандыру,ғ сонымен қатар, үлкендермен ойын әрекеті кезінде
жүргізіледі. Бала үшін ең маңызды бала зейінін, көңілін тез аудара алатын
зат, ол – ойыншық. Егер ойын кезінде әртүрлі ойыншықтарды қолдана отырып,
олардың қасиетімен, құрылымымен танысады. Яғни әр алуан әрекеттер жасап
ойнайды. Сол әрекет кезінде үлкендер заттардың және әрекеттердің атын атап
кірістірген жағдайда бала да сол айтылған дыбыстарының арасында
салыстырмалы түрде тез қалыптасады, (шартты байланыс қимыл қозғалыс
тітіркендіргештерінің), сөз ол үшін сигналдық белгіні білдіреді.
Әрекетті білдіретін сөздердің мағынасын түсінуге үйрету үшін (көрсет,
тарсылдат, лақтыр т.б.) сол әрекеттерді баламен немесе үлкендерде
жасалынған сәтте оларды атау қажет.
Сөздің мағынасын түсінгенін бекіту үшін бала көрсет деген сөздің
мағынасын үйрену кезінде үлкендерді атаған затты саусағымен көрсетуге өте
тиімді және бер деген сөзге, аталған затты беру т.б. Егер бала осыларды
орындамаған жағдайда қайталап, затты атауымен көрсету қажет.
Бала аталған затты көрсетсе немесе берген жағдайда, ол басын немесе
келбетін ғана жан жағына жасайды: кейде бірнеше басқа заттардың ішінен
іздейді, әр түрлі физиологиялық механизмдерге қатысады және сол затқа
шартты реакция тұрақтырақ болады.
Дамуында артта қалушылары бар балалар бұндай заттық әсер және үлкендер
сөзінің мағынасын түсінуінің дамиды, бұндай деңгейге жету үшін мынадай
ойындар көмегімен қарапайым тапсырманы игеру өте қажет.

Алау қайда ойыны
Баланы қолға көтеріп ұстап тұрып, шамды жағыңыз. Сондай таң қалған
сыңай танытып, О, жарық, қарашы, әне жарық деп көрсетеді. Сосын жарықты
сөндіріп тастап О, жарық сөніп қалды, жоқ!. Осы ойынды ойнап болғаннан
кейін, бірнеше уақыттан соң сұрақ қойып, жарық қайда? дейсіз. Сонда бала
басын көтеріп, жоғарыдағы люстраға, жоғарыға қарайды.

Доп соғу ойыны
Балаға түсті допты көрсетіңіз. Мынау доп.Допты жоғары лақтырыңыз.
Балаға қарама қарсы алдына тұрып допты сілте соғыңыз. Ол әрекет допты
маған қарай соқ деген әрекетке жауап қайтара алатындай туғызу керек. Егер
бала допты қалай соғуды білмесе, онда бұл ойынды екі адам ойнау қажет.
Бірінші адам допты баламен бірге соғыда, ал екіншісі ойын шарты бойынша
қарама қарсы тұрады. Баламен бірге ойнау әрекеті кезінде балаға соқ,
бер деген сөздерді түсінуге үйретесіз.

Тап, кел, бер ойыны
Ол үшін сізге қақпағы бар себет және балалар үшін таныс ойыншықтар
қажет. Балаларға таныс ойыншықтарды себетке алдын ала салып қақпағын жауып
әкелеміз. Содан кейін себеттің қақпағын ашып, ішінен керекті ойыншықты
табуды өтінесіз. Бала тауып алғаннан кейін маған тауып алып кел және
бер деп өтінесіз. Кейін сол ойыншыты қайтадан себетке (мә, апар)
салуды өтінесіз.
затта атау мен көрсету тізімі баланың екі жасында қолданылады, бірақ
бұны қолданудың алдында баланың жасын ескері керек. Баланың жасы
үлкенныс болған сайын сөзді түсінуге бағытталған жетекші шартты
байланыс тезірек жасалынады. Осы уақытта балалар үлкендерге еліктеу
дағдысы белгілі түрде қалыптаса бастайды. Көп жағыдайда үлкендер
затты көрсеткен жағыдайда бала ұғатындай жеңіл сөзбен айтады,
егер ол мүмкін болмаған жағыдайда жалпы атаумен дыбыстық еліктеу
бір мезетте айтылады.
Бет орамал
Бұл ойын еденде ойналады. Ол үшін ойыншық қажет, мысалы: мысық
және жұқа бет орамал. Баланың көзінше мысықты бет орамалдың астына
тығып қой. Сосын сұра: мысық қайда? қане таба қойшы.
Үнемі бал ойыншыққа еңбектеп келіп, орамалды ашқаннан кейін
айтыңыз міне мысық, бұл мысық және оған сол ойыншықпен ойнауға
мүмкіндік беріңіз. Сосын тағы да беторамалдың астына ойыншық
жасырыңыз.
Қуыршақ қайда ойыны
Қуыршақ үнемі шкаф сөресінде отыруы тиіс. Баланы қуыршаққа алып
барамыз. Оны бала ұстай берсін, көреді, басынан сипайды, көзін
қолымен жабады, көзін ашады. Сол жасаған әрекеті жөнінде баламен
әңгімелесуді ұмытпаңыз. Мысалы: мынау қуыршақ, оның көзі, ауызы, мұрыны
т.б . сосын баладан қуыршақ қайда? деп сұраңыз қайта баланы
соған бұрыңыз., оны қолынан ұстап ойыншыққа қарай міне қуыршақ
деп итереміз.

Сөйлеу тілін қолдануды және еліктеуді дамытудың әдіс тәсілдері
Затты атау мен көрсету баланың сөйлеу тілін дамытуға қолданатын
жалғыз тәсіл емес.
Балаға ең қызықты көрсетулерде барлық зейіндерін шоғырландырып
үндемей отырады.
Затты атау мен көрсету негізінен сөйлеу тілінің мағынасын түсінуін
Дамытуға бағытталған тәсіл болып табылады. Бірақ үлкендердің міндетіне
бұдан басқа кәзіргі жас кезеңіндегі баланың а
Ктивті дыбыстық реакциясын дамыту кіреді.
Баламен бес, алты айдан кйін әңгімелесе алады. Әр түрлі дыбыстарды,
буындарды мүмкіндігінше көп айту керек. Оларды үнемі қайталап
олардың еліктеуін тудыру қажет. Ол үшін ең бірінші бала қандай
дыбыстар алды, оларды қағып алу және қайталау.
Балалардың еліктеуін тудыру үшін үлкендердің бет әлпетін көру
өте маңызды: балалар оның қозғалған ерініне еріп оған еліктеуге
әрекет жасайды. Сонымен қатар дыбыстарды және буындарды белгілі
интоноциямен біраз ұзартып қайталау қажет. Егер арнайы дәістер бал

Ны былдырлауға жеңіл дыбыстық және буындық еліктеуге үйретуді
жүзеге асыра алмаса затта атауымен көрсету шектеледі, бірақ көп
сөздің мағынасын түсінген мен, өзі ұзақ уақытқа дейін сөйлей алмайды.
Себебі былдырлау және үлкендер сөзіне еліктеу баланың өзіндік
сөйлеу тілінің дер кезінде дамуы үшін өте қажетті жағыдай болып
табылады.

Еліктейміз ойыны
Түрлі қимыл қозғалысты орындаңыз: алақанды шапалақтаңыз, аяқпен
еденді тебіңіз, үкен доппен соғыңыз. Бұл әрекеттің бәрі былдырлаудың
буындарын айтып жасалынады. Сіздің қыймылыңызды және былдыраудың
буынын қайталауға үйретіңіз.
Айна алдындағы қызықтар ойыны. Айна алдында бала мен бірге
отырыңыз. Тіліңізді қызықты дыбыстар арқылы шығару арқылы сыртқа
шығарыңыз, жағыңызды үрлеңіз, пырылдаңыз, яғни баланы айнаның
көмегімен сөзді бақылауға дағдыландыру. Баланың сөзге еліктеушілігін
ояту үшін күлкілі, қызықты дыбыстар шығарыңыз. Баланың былдыр
сөздеріне кездеспейтін буындарды айтыңыз.
Ерінмен ойнайық ойыны. Арқаңызды қабырғаға сүйеп, тізерлеп
отырыңыз. Иекті басып тұрып баланың төменгі жағын төмен түсіріп және
қайтадан бұрынғы қалпына келтіреді. Ерінді жымқырған кезде жеңіл
дыбыстар шығу керек, яғни мына буындарды айтқызыңыз: ма ма ма ма, па
па па па па, ба ба ба ба. Төменде келтірілген ойында былдыр сөздердің
түрліі буындарындың айтуын қалыптастыруға көмектеседі.

Секіру ойыны
Үлкен гимнастикалық доптың үстіне отырыңыз. Баланы қатты құшақтап
алдыңызға отырғызасыз. Баламен бірге жеңіл секіресіз. Қимылдың ритміне
қарай мынадай түрлі буындарды айтыңыз: да да да, та та та, ду ду ду,
ма ма ма, бай бай бай, тай тай тай, доп доп доп.. Әрбір сөзден, буыннан
кейін үзіліс жасап айту керек. Өйткені бала сіздің айтқан
буындарыңызға қосылуы үшін.

Дауысты шелек ойыны
Баланың арқасы сіздің кеудеңізге тиетіндей етіп отырғызыңыз. Сізге
бұл ойынды ойнату үшін мырыштан жасалған шелек керек. Балаға шелекті
көрсетіп, сол шелекке еңкейтіп ішіне қарай буын сөздерді айтыңыз. Сонда
сіздің дыбыстарыңызды күшейтіп оған ерекше тембр береді. Балаға сіздің
артыңыздан қайталауға икемдеңіз. Сосын бала өзінің былдырлауында
кездесетін буындарды қайталап сізге еліктеуге үйренеді.

Текшелер ойын
Ол үшін екі текше және доп қажет. Балаға көрсетіп мүмкіндігінше
қолымен текшені алып оларды соғу керек. Бала оларды соғып тұрғанда сіз
кез келген буындарды әуендетіп айтыңыз, мысалы: тақ тақ тақ, тақ тақ тақ,
ай ай ай деп айтқанда баланың қолын тоқтатыңыз. Қайтадан әуенді айтып
соғуды кеңінен жалғастыруды, бірнеше уақыттан кейін бала ай деген буынлы
естігенде тоқтау керек екенін түсінеді. Содан кейін бааға екі бопты
көрсетіп ойынды басынан қайталаңыз.

Тоқ-тоқ
Баламен бірге дүмбіршекті соғыңыз, қасықты қасыққа ұрып, мына буындарды
ритммен айтыңыз: тоқ-тоқ, тоқ-тоқ. Оларды түрлі биіктікте соғып, тоқ-
тоқ сөзін айту керек. Бала сонда сізден кейін алғашқы жеңілірек сөзді
қайталауды бастайды.

Мынау папа, мынау мама (суреттерді көру)
Баланың жанындағы үстелге жақын туыстарының суреттерін қойыңыз.
Суреттерді көрсете отырып: Міне папа, міне мама, мынау апа, мынау ата деп
айту керек. Сосын баладан сұраңыз: Папа қайсы? бала керекті суретті
қолымен көрсететіндей болу керек. Суреттерді көрсете отырып: Мынау кім?
Ал, мынау кім? деген сұрақтарды қойыңыз. Сонда бала алғашқы жеңіл
буындарды (па-па, ба-ба, да-да, ма-ма) айтуға үйренеді.

Берші
Ол үшін екі немесе үш балаға таныс ойыншық қажет. Ойыншықтарды кезекпен
аттарын толық және былдыр сөзбен атап алып шығарыңыз. Барлық ойыншықты
баланың алдына қойып, одан соң сол ойыншықтардың ішінен біреуін атап,
Берші, бер деген сөздерді айта отырып, беруін өтінеді. Қайтадан сол
ойыншықты арқа жағыңызға тығып алып, бер, берші деп сұрашы дейсіз. Осы
әрекетті қайталаңыз. Сонда бала ынталанып, ойыншықты өзі сұрайтын болады.
Осы ойынның әрекетінің нәтижесінде бала ойыншықтың атауын атай алуға және
оны сұрауға үйренеді.
Балалар өздерінің айтуына жеңіл сөздерді жеке сөздермен айтады.
Яғни ол жеке дыбыстардан, буындардан, қайталанған буындардан тұрады.
Кішкентай баланың ерте сөйлеу стадиясына осы және басқа сөздің көп
мағыналылығы тән. Ол нақты затпен немесе құбылыспен байланыстырмайды, сол
кезде болған оқиға мен, солкездегі өзіне тән атаумен, өзінің түсінігімен ,
сезінуімен байланыстырады. Бір жарым жастағы балалар бірінші жарты
жылдығында айтылуы оңай дыбыстар мен буындарды және қайталанып келетін
буындардан тұратын қысқа ғана сөздерді айта бастайды. Дауысты дыбыстардан
аяқталатын ашық буындарды жабық буындарға қарағанда оңай айтады.
Бұл жастағы балалар қиын сөздерді айта алмайды. Тек бір жас алты айлық
кезден бастап бала қиын сөздерді бұзып айта бастайды. Сондай ақ бір жас
алты, сегіз айлықтарында үлкендерге еліктеп сөйлей бастағанда олардың не
қайталап тұрғандарын не өздері атап сйлеп тұрғандарын айыра алмайтын
кезең болады. Осындай кезеңнен өткеннен кейін (яғни:бала көп сөздерді
түсінеді, жаңа сөздердің мағынасын тез меңгереді, үлкендерге тез
еліктейді) кейін сөйлеу тілінде күрт өзгеріс болады: бала сөп сөйлейтін
болады және бала екі жасқа толғанда қысқа сөйлемдерді айта бастайтын
болады. Егер бала өз кезеңінде көп дыбыстарды атап, былдырлап, сөздік
жаттығуларды дұрыс жасаса, онда екі жастағы бала анығырақ, нақты сөйлейтін
болады. Сөйлеу тілі жеткіліксіз бала түсініксіз, сөзді бұзып айтады.
Сондықтан оларды тек жанындағы жақын адамдар ғана түсініп сөздік қоры өте
төмен болады.
Екі жасқа толған бала үлкендердің айтқанын түсініп, қойған сұрақтарына
жауап беруге үйренеді. Қойылған сұраққа немесе оқиғаға, шартқа
байланыстырып жауапберу баланың сөйлеу тілінің дами бастағанын көрсетеді.
Алғашында бір жауапқа ғана негізделген сұрақтар қойылады. (сиыр қалай
мөңірейді, ит қалай үреді?), одан кейін екі жарым жаста баланың
үлкендердің айтқанына тез еліктеп, сөзін жақсы түсінетін уақытында,
біз оларға әр түрлі сұрақтар қоя бастаймыз.

Айт, қайтала сөзінің мағынасын баланың түсінуінің әдістемелік
белгілері
Бір жарым жастағы балалар үлкендердің өздері айта алатындай, оңай
дыбыстарды, буындарды, сөздерді қайталап айта алады, сондықтан
оларға айт, қайтала деген сөздерді үйрету өте маңызды. Осы
сөздерді айтқаннан кейін оларға айтуға жеңіл сөздерді бірнеше рет
ататып, еліктеу қажет.
Біраз уақыттан кейін бала үлкендердің артынан тиісті талап бойынша
түсініп, тез қайталайтын болады.
Баланың айт, қайтала деген сөздерінің мағынасын түсінуі ересектердің
оларға әртүрлі дыбыс, буын сөздерді айтқызып, сөз жаттығуларын жасауға
мүмкіндік береді.

Керекті сөздерге көмек беру
Көбіне ересек адамдар бала өтінішіне басқа заттарды айту арқылы немесе
үндемеу қоя салу арқылы жауап қайтарады. Бұл мүлдем қате әдіс болып
табылады. Мұндай әдісті қолдануда бала тілін дамыту кезеңін кешіктіріп,
уақыт өткізе береді. Ол үшін балаға айтуға жеңіл сөздермен көмек беріп,
бала еліктеп, айтқанша сол сөзді қайта қайта қайталата беру керек.
1,5 жас кезеңінде балаға қимыл арқылы түсіндіру керек. Сонда бала тез
көрсетіп айғайлайды. Ересек адам Доп жоқ па? Айт: жоқ, жоқ де. Содан
кейін қолын сермейді. Бала соны қайталап, жоқ деген сөзді айтады.
Осы қимылды және сөзді біраз қайталағаннан кейін бала, үнемі
қолданысына жаратады, яғни бұрынғыдай айғайлап тұрмайды.

Өтіну және тапсыру
Бір істі өтіну және тапсыру баланың сөйлемді қалай түсінгенін білуге
көмек болады және өтінген, бұйырған түрдегі мағыналар баланың сөздік
қорының молаюына себептігін тигізеді. Осы мақсатта баладан бір іс әрекетті
орындауға өтініп қана қоймай, сонымен қатар достарына және үлкендерге іс
әрекетті орындауға өтініш жасайды, одан әрі олардың не істегені туралы
айтып бергізеді (алып келді, тауып алды, т.б.).
Бала тілін дамытуда сөздік қорымен қатар, айналасын болжамдау мәселесін
де қамтиды, балаларға берілген іс әрекетті орындау олардың заттық атаулары,
белгілері орналасқан орны туралы білімімен байланысты.
Ең әуелі балаға белгілі бір іс қимылды үндемей орындауға ұсынады:
ойыншығын өз орнына жинау, допты, қуыршақты, машинаны, пирамидканы алып
келу тапсырылады.
Бара бара тапсырманы орындау бір екі ауыз сөзбен байланыстырылады:
балаға досынан бір нәрсені сұрау, күтушіден әлденені сұрау т.б.
тапсырылады. Бұған ересектер міндетті түрде үлгі беріп, көрсетеді: мысалы,
Азамат, Ернардан машинасын сұра. Оған Ернар, машинаны бер деп айт. Бұл
кезде өтіну сыпайылық сөздерін қолданбайды, себебі оларды айту балаға қиын
болады.
Осыдан кейін үлкендердің көңіл аударуы да баланың қаратпа сөзі де
күрделенеді. Өз бетімен қаратпа сөздер балада достарымен бірге ойынға
шақырғанда, бір іске көмекке шақырғанда көрінеді. Бұндай іс әрекетті
білдіретін сөздерді көп қолданады (Жүр, ойнаймыз, Жүр жасаймыз).
Көбінесе сөз императивтік формада айтылады (Машинаны бер, Байла).
Осылайша балалар өз бетімен сұрауға, өтінуге үйренеді.

Сұрақтар, жауаптар
Бұл тәсіл балалардың сөздік қорын молайтуға қолданылады. Сұрақ
балаларды сөздік қорды қолдануға, олардың білімін тексеруге мүмкіндік
береді. Сұрақ қою тәсілі арқылы айтылған сөзді тыңдауға, үлкендердің өзіне
зейін қоюға үйретеді. Аталған тәсіл балалардың әртүрлі грамматикалық
формада қолдана білуге, сөз тіркестерін, сөйлем құрай білуге үйретуді
қалайды. Алдымен балалар қойылған сұраққа шашыраңқы жауап берсе, біраздан
кейін балалар жауабын, сөзін реттейді.
Диалогты сөйлесу үшін сұраққа қысқа, бір сөзді жауап қолданылады.
Балалардың сөйлеу тілін дамыту үшін мына сұрақтар белсенді түрде жиі
қойылады: Мынау кім? Мынау не? Не нәрсе? Ол не істеп жатыр?
Сұраұтардың бірінші тобы заттың атауларына және бөліктеріне қатысты.
Сұрақты бала затты қарағанда ғана бақылап қояды.
Сұрақтардың екінші тобына заттардың белгілері мен құрамы енеді. Үшінші
тобындағы сұрақтар бала немесе ересек адам (немесе ересекпен бірлесіп бала)
белгілі бір әрекетті орындаған кезде немесе ол іс әрекетті аяқтаған кезде
орындайды.
Сұрақты басқа тәсілдермен, әңгіме, тапсырмалармен, бала іс әрекетімен,
затты бақылауымен байланыстыра қояды.

Орталықтандырылған (опосредованная) ойыншық арқылы қатынас

Бұл тәсіл сөйлеу тілінің белсенділік және қабылдауын дамытуға себебін
тигізеді.
Орталықтандырылған қатынас жаңа затпен танысуға, сөздік қорын
молайтуға, баланың өзінің өзіндік қызығушылығын тудыруға тиімді жағдай
жасайды.
Бұл әдісті қолдану мыналардан тұрады: ойыншық баламен онымен танысу
үшін емес, сол ойыншықтың көмегімен қатынас жасау үшін қарастырылады.
Ересек адам ойыншықтың атымен сұрақ қояды, ал балалар ол ересек адамға
емес, ойыншыққа жауап береді.
Орталықтандырылған қатынастың мазмұны
Баламен таныс сабақта өзін өзі ұстау ережелерімен танысу т.б. болуы
мүмкін.
Аталған тәсілді дұрыс қолдану барысында бала сөйлеу тілді қабылдауға,
сұраққа бір сөзбен, сөз тіркестерімен және де сөйлеммен жауап қайыруға
үйретеді.

3.3. Сөздік қорды кеңейтудің әдістері мен тәсілдері

Затты қарап, байқау. (Рассматривание предмета)
Затты қарауға атауларын меңгерген, балаға таныс ойыншықтар алынады.
Мұнда ересектер заттардың белгілеріне, бүтінін бөлшектенуіне т.б. назар
аударуы тиіс. Затты қарап, байқауда балаға заттарда болатын белгілердің
басқа заттарда да боалытынын үйрету керек: Доп үлкен, үстел үлкен, қонжық
үлкен; Қонжықта көз бар, қоянда бар, мысықта, үйректе т.б..
Ерте жастағы балаға тән көру арқылы ойлау болса, оларға жалпы атаумен
емес (жеміс, көкөніс) белгісін білдіретін сұрақтар арқылы: Біз не
киеміз?, Бақшада не өседі?, Не ұшады? ататқан дұрыс. Бала тілін
дамытуда заттардың бір бірімен қатысына назар аударту маңызды: Қараңдаршы,
қағаз сурет салу үшін керек.

Заттармен әрекет жасап көрсету және оларды атау
Бұл тәсілдің негізгі үлкендерге еліктеу. Заттармен әрекет ету балада
мынадай жүйемен қалыптастырылады. Үлкендердің баламен бірге әрекетті
орындауы үлкеннің көмегімен әрекетті баланың орындауы, әрекетті өз бетімен
орындауы.
Әрекетті бірігіп орындауда үлкендердің тарапынан әрдайым көмек
беріліп отырылуы тиіс: Әрекетті көрсете отырып, ересек баланың қолынан
ұстап, әрекет жасау бағытына қарай көрсетеді (шарды немесе допты итереді,
пирамидкаға шеңберлерді кигізеді, саңырауқұлақшаны тік қою т.б.).

Сөйлеу материалын көп рет қайталап айту
Сөйлеу материалын бірінші рет қайталауда мынадай міндеттері бар:
балалардың сөйлеу тілін қабылдайтын дамыту, балалардың сөздік қорын дамыту,
сөздің түрлі грамматикалық формасын түсінуін және сөздерін оқуын дамыту.
Сонымен қатар, пропедевтикалық міндеттерде шешіледі. Бұл амал үлкендердің
айтқан сөздерін, сөйлемдерін ырықсыз есте сақтауға әрекет етеді. Мысалы:
ойыншық қоянды айтудың бірнеше сипаттағы қатарын мысалға келтіруге болады.
Мысалы: Баяғыда ақ қоян болыпты. Қоян өмір сүреді. Қоян аппақ. Мамық мамық
және аппақ. Қоянның құлағы ұзын. Қоянның құйрығы қандай? Өте өте кішкентай,
құйрығы кішкентай. Көрдің бе, қоянның құйрығы кішкентай. Ал құлағы үлкен!
Бұл балалардың есінде жақсы сақталуы оны өз сөздерін қолданады.
Осы қайталанған немесе т.б. сөздерді баланың активті сөздік қордың
қатарына қосуды қалай қамтамасыз етуге болады деген сұрақ туындайды. Бұл
амал әрекетті комминтерлеу деп аталады. Бұған тек сөйлеу тіліндегі
материалды бірнеше қайталап қана қоймай сонымен қатар аталған сөзді, яғнм
әрекетпен байланыстыру арқылы жүзеге асрылу жатады. Сонда ғана бала сөздің
мағынасын түсінеді. Осы әдісті қолдану сөйлеу тілініің мағынасын түсінуге
мүмкіндік туғызады.

3.4. Сөйлеу тілінің грамматикалық тұрғыдан әдістері мен тәсілдері

Бала соң сөз, сөз тіркесі, сөйлемді қайталау. Бұл әдістің негізі
пропедевтикадан тұрады. Баланың атынан жеке сөздерді дұрыс қайталауға
үйретеді. Басқаша айтқанда, буындық құрылыс пен аграмматизмнің бұзылуын
алдын алады.
Аталған тәсілді бала активті сөйлей бастағанда сұраққа бір сөзбен
немесе сөз тіркестерімен жауап беретіндей болғанда қолданады. Кейде балалар
көптеген қиыншылықтарды басынан кешіріп және сөздерді бұрмалаушылық
кездеседі. Бала жауабын қайталай келе үлкендер дыбыстық айтудың дұрыстығын
ұйымдастырады. Балалрдың зейінін сөздің дұрыс грамматикалық жағынан дұрыс
айтылуына және оның құрылысына аудартады. Егер мүмкіндік болған жағдайда
балалар айтқан сөздің қате жіберген жеріне ерекше дауыс ырғағы бөлінеді.

Қос суреттер ойыны
Бұл ойынның мақсаты баланың ілік септіктегі сөздерді өзгертуі.
Баланың алдына төрт алты заттың суреттері жатады. Ересектің қолында
сондай заттың суреттері бір бірден болады. Ол кезекпен суреттерді көрсетіп:
Мынау не? Мынау сенде бар ма? Бұдан кейін бала жауап беруге тиіс: Менде
бар. Немесе менде жоқ. Егер балада тура содай сурет бар болатын болса,
онда сол суретпен беттестіре ересектегі суретті жабады. Осылайша барлық
суреттер жабылуы тиіс. Ойынды суреттер топтамасын ауыстырып ойнауға болады.

Ал, сенде не бар?
Ойын затарды сандық тұрғыда (зат есім, сын есім) атауға бағытталған.
Балада және ересек адамда әр алуан заттың суреттері бейнеленген топтамалар
болады. Мысалы, балада қарындаштың сурету салынған топтама болса, ересек
адамда міндетті түрде бірнеше қарындаштың сурету салынған топтама болу
керек. Немесе керісінше.
Ойынды ересек адам жүргізеді: Менде қасық бар. Сенде не бар?
Бала жауап береді: Менде қасық бар.
Ересек: Менде көйлек бар, ал сенде не бар?
Бала: Менде көйлек бар.
Ары қарай екі бала үлкендердің көмегінсіз ойынды жалғастыра береді,
ойынды аздап өзгертуге болады, оған сын есімді қосады. Мысалы:
Ересек: Менде мамық қоян бар, ал сенде не бар?
Бала: Менде мамық қоян бар.
Ересек: Менде тікенді кірпі бар, ал сенде не бар?
Бала: Менде тікенді кірпілер бар т.б.

Қонақ шақырамыз ойыны
Бұл ойын зат есімді септіктерде айтуға бағытталған, ойынға: ойыншықтар,
қуыршақ, ойын ыдыстары мен мүліктері қажет. Мынандай сұрақтар қойылады:
Ересек: Мына қуыршақ Анар. Бүгін оның туған күні. Анар туған күніне
кімді шақырады?
Бала: Күшікті, мысықты, бақаны, қонжықты.
Ересек: Қонжық қайда отырады?
Бала: Орындыққа, диванға т.б..
Ересек: Анар қонақтарын немен күтеді?
Бала: Көжемен, ботқамен, тортпен т.б..
Ересек: Тортты кімге береміз?
Бала: Күшікке, мысыққа, бақаға, қонжыққа.
Ересек: Қонжық тортты немен жейді?
Бала: Қасықпен.
Егер қонақ бірнешеу болса, қонжық, күшік, мысық т.б. онда балалар зат
есімді септіктерге қою арқылы айтуға үйренеді және көпше түрде де қойып
үйренеді.

Үлкен және кіші ойыны
Бұл ойынның көмегімен балалар сөздердің (зат есім) жалғаулық мәндерін
ажыратуға үйренеді. Ересек адам: Мынау үлкен үй. Көрсетіңдерші, қандай
үлкен үй? (Балалар қолдарын жоғары көтеріп, өкшелерімен тұрады). Ал мынау
үй кішкентай. Көрсетіңдерші, қандай кішкентай үй? (Балалар жүрелеп отырып,
қолдарын төмен түсіреді). Үлкен үйде заттардың бәрі үлкен. Ал кішкентай
үйде заттардың бәрі кішкентай. Мысалы: үстел үлкен, ал орындық кішкентай.

Түрлі түсті суреттер ойыны
Бұл ойын сын есімнің зат есіммен байланысын үйретеді. Ересек адам мен
балада бөлмені бейнелейтін (ас үй, көше, ойыншықтар) бірдей заттар, бірақ
түстері әртүрлі заттар болады.
Ересек: Менде қызыл үстел
Бала: Менде көк үстел
Ересек: Менде қызыл қасық
Бала: Менде көк қасық.
Ересек: Менде қызыл перде
Бала: Менде көк перде т.б.
Осылайша барлық заттар талданады.

3.5. Дыбыстарды дұрыс айтуға тәрбиелеудің әдістері мен тәсілері
Сөйлеу тілінің аппараты арқылы дыбыстарды орындау үшін артикуляциялық
дыбыстау мүшелері және тыныс алу жаттығуларымен жұмыс жасайды. Тыныс алуды
жаттықтыру үшін кішкентай кезінен ыңылдай бастаған кезде басталады.

Тыныс аламыз және ән айтамыз ойыны
Бала қолыңызда көлденең жатады. Дем шығарғанда баланың арқысынан
біркелкі басады, алақанын мойнынан беліне қарай жылжытады (2-3 рет) немесе
көкірегіне жасауға болады. Дем шығару кезінде әртүрлі былдырлаған дыбыстар
шығару керек. Әдетте тыныс алу жаттығуларынан балада сөйлесу тілегі
орындалады.
Қолданылған артикуляциялық жаттығулар пассивті түрде болады, мысалы:
Баланың ернімен ойын
Арқаңызды бір жерге тіреп, аяғыңызды бүгіп отырыңыз. Баланы тізеңізге
қойып, баланың ернімен ойнаңыз:
- төменгі ернін түсіріп, жоғарғы ернін мұрынға көтеріңіз (2-3 рет);
баланың ернін қозғап, дөңгелете: о о о деп әндетіңіз; түтікше
тәрізді ернін жинап: ууу деп әндетіңіз; баланың астыңғы жағын
түсіріп ааа деп айтыңыз.
- Баланың иегін ұстап, астыңғы жағын түсіріңіз, енді қайтадан
қалыпты орнына шылп еткен дыбыс шығатындай әкеліңіз.

Баланы оның күші мен ұзақтығына байланысты демді ұзақ шығаруға үйрету
қажет. Бұл үшін жұқа қағаздың тіліктерін, мақта домалақтарын, судағы ұсақ
жеңіл ойыншықтарды, пердені үрлеу ұсынылады. Пердені жеңіл қағаздан ұзынша
тіліктер жасап, қатты картонға жабыстырады да, соны үрлетеді. Әлсіз дем
шығара үрлегенде ұзыншалар ақырын қозғалады, қаттырақ үрлесе вертикальды
осьті бұза қаттырақ қозғалады. Жапсыру арқылы бала тілін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.