Қр-дағы мемлекеттік бюджеттің тапшылығы және мемлекеттік қарыздарды басқару
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.7
1. Бюджеттің экономикалық мәні және ондағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ...7.17
1.1 Бюджет түсінігі мен оның қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7.12
1.2 Мемлекеттік бюджеттің құрлысы және бюджет жүйесі ... ... ... ... ... ... 12.17
2. Қазақстан Республикасындағы бюджеттің тапшылығы және бюджет балансы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17.25
2.1 Бюджет тапшылығы мен оның қаржыландыру көздері ... ... ... ... ... ... 17.21
2.2 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен құрлымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21.25
3. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қарыздары және оларды басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25.34
3.1 Мемлекеттік қарыздардың пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25.29
3.2 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік борыштарын басқарудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29.34
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
1. Бюджеттің экономикалық мәні және ондағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ...7.17
1.1 Бюджет түсінігі мен оның қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7.12
1.2 Мемлекеттік бюджеттің құрлысы және бюджет жүйесі ... ... ... ... ... ... 12.17
2. Қазақстан Республикасындағы бюджеттің тапшылығы және бюджет балансы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17.25
2.1 Бюджет тапшылығы мен оның қаржыландыру көздері ... ... ... ... ... ... 17.21
2.2 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен құрлымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21.25
3. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қарыздары және оларды басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25.34
3.1 Мемлекеттік қарыздардың пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25.29
3.2 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік борыштарын басқарудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29.34
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Курстық жұмысымды қорғамас бұрын, мен оны елбасымыздың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты жолдауына тоқтала кеткенді жөн көріп отырмын. «Тәуелсіздік алған алғашқы күннен бастап біз сіздермен бірге дәйектілікпен құрып жатқан Жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік қоғамдастықта барған сайын зор құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық сенімен ілгерілеп келеді. Бүгінгі экономика өз мемлекеттілігіміздің берік іргетасын қамтамасыз етіп, біз қағидаттық жаңа кезеңге сенімді қадам бастық. Мұның өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік береді. Осы жоғарыда айтылған жетістіктерімізге қол жеткізуге үлкен ықпал тигізген біздің қаржыгерлеріміз және бюджет саласындағы қызметкерлеріміз десек қателеспеген болар едік»
Менің бүгінгі қорғағалы жатқан курстық жұмысымның тақырыбы «ҚР-дағы мемлекеттік бюджеттің тапшылығы және мемлекеттік қарыздарды басқару» біз алдымен тақырыпқа кіріспес бұрын «бюджет» дегеніміз не?
Бюджет – ол мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Бұл енді ресми анықтама болса, қарапайым тілмен айтқанда бюджет мемлекеттің «әмияны» деп айтсақ артық айтпаған болар едік. Ал енді мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәніне келетін болсақ оның мұнда аса ауқымды қызмет атқаратын айта кеткеніміз жөн.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығын жеке ортақ ерекшеліктермен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастыру мен және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы «мемлекеттік бюджет» ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды. Демек, мемлекеттік бюджет мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болған экономикалық қатынастарды білдіреді.қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болған экономикалық қатынастарды білдіреді. Ал енді курстық жұмыста басты қарастырылып отырған мәелелердің бірі бюджет профицитіне тоқталатын болсақ, бюджет профициті – таза бюджеттік несие беруді және қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдоны шегеріп тастағандағы операциялық сальдоға тең тапшылық (профицит). Теріс белгімен алынған шама – бюджет тапшылығы, ал оң белгімен алынған шама бюджет профициті болып табылады. Бюджет тапшылығына жол берілетін шекті мөлшері әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзіміді жоспарымен белгіленеді.
Ал мемлекеттің қарыздарына келетін болсақ – Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес ҚР-ның Үкіметінің, ҚР-сы Ұлттық банкінің борышына немесе мәслихаттардың шешімдерімен жергілікті атқарушы органдарының борышына жатқызылған алынған (игерілген) және өтелмеген мемлекеттің қарыздардың белгілі бір күнге сомасы болып табылады. Ал енді осы айтылған және де мемлекеттік бюджеттің басқа да қырларына толығырақ тоқтала кетейік.
Менің бүгінгі қорғағалы жатқан курстық жұмысымның тақырыбы «ҚР-дағы мемлекеттік бюджеттің тапшылығы және мемлекеттік қарыздарды басқару» біз алдымен тақырыпқа кіріспес бұрын «бюджет» дегеніміз не?
Бюджет – ол мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Бұл енді ресми анықтама болса, қарапайым тілмен айтқанда бюджет мемлекеттің «әмияны» деп айтсақ артық айтпаған болар едік. Ал енді мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәніне келетін болсақ оның мұнда аса ауқымды қызмет атқаратын айта кеткеніміз жөн.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығын жеке ортақ ерекшеліктермен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастыру мен және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы «мемлекеттік бюджет» ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды. Демек, мемлекеттік бюджет мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болған экономикалық қатынастарды білдіреді.қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болған экономикалық қатынастарды білдіреді. Ал енді курстық жұмыста басты қарастырылып отырған мәелелердің бірі бюджет профицитіне тоқталатын болсақ, бюджет профициті – таза бюджеттік несие беруді және қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдоны шегеріп тастағандағы операциялық сальдоға тең тапшылық (профицит). Теріс белгімен алынған шама – бюджет тапшылығы, ал оң белгімен алынған шама бюджет профициті болып табылады. Бюджет тапшылығына жол берілетін шекті мөлшері әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзіміді жоспарымен белгіленеді.
Ал мемлекеттің қарыздарына келетін болсақ – Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес ҚР-ның Үкіметінің, ҚР-сы Ұлттық банкінің борышына немесе мәслихаттардың шешімдерімен жергілікті атқарушы органдарының борышына жатқызылған алынған (игерілген) және өтелмеген мемлекеттің қарыздардың белгілі бір күнге сомасы болып табылады. Ал енді осы айтылған және де мемлекеттік бюджеттің басқа да қырларына толығырақ тоқтала кетейік.
1. Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» - Астана 2004
2. Қазақстан Республикасының Бюджет кодесі. – Алматы 2004
3. Салық кодексі – «Бюджетке салықтар мен басқада міндетті төлемдер жөнінде» - ҚР-ның Заңы – Алматы 2003
4. Қазақстан Республикасының Заңдары
4) Н.Қ.Мамыров, М.Ә.Тілеужанова. «Макроэкономика». Оқулық. Алматы, «Экономика». 2003.
5) «Экономикалық теория негіздері». Оқулық. Алматы, «Санат». 1998.
6) Сейтқасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер». Оқулық. Алматы, «Экономика». 2005.
7) Райымқұлов С. «Экономикалық теория негіздері». Шымкент 2005ж.
8) Құлпыбаев С. «Қаржы» - Алматы, 2003. 426-440 бет.
9) Жүнісов Б. А. «Нарықтық экономика негіздері» -Ақтобе, 1993.
10) Қазақстан – цифрларда. 2005 жыл. Статистикалық жинақ. Алматы, 2005ж.
1. Алехин Б.Н. «Рынок ценных бумаг» 1991.
2. Аяпов Ж.Н., Арынов Е.Н. «Русско-казахский толковый словарь» 2003.
3. Әубакіров Я. «Экономикалық теория негіздері»
4. Байделдинов «Экономическая социология» 1997.
5. Жүнісов Б.А., Мамбетов У.Е., Байжомартов «Нырқты экономика негіздері» 2000.
6. Кулигин П. «Социалистік экономикадағы нарық» 1996.
7. Кабдиев Д.К. «Развитие экономической мысли в Казахстане» 2001.
8. Калиев В.Д. «Учебник по основам экономической теории» 1995.
9. «Қазіргі заман нарық табиғаты және дамуы» Дунаев. 1999.
10. Кондратев Н.Д. «Проблемы экономической динамики» 1989.
11. Мадешов Н. «Нарықты экономика негіздері».
12. Нүреев Р.М. «Экономика теория негіздері» 1996.
13. Райымқұлұлы С. «Экономика теория негіздері».
14. Оразалин К.Ж., Жантасов М.М. «Русско-казахский толковый словварь по современной экономике» 2001.
15. Сабырбаев Б. «Экономикалық термандердің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі» 2000.
16. Современная экономическая мысль: Пер.с.англ., М.Прогресс. 1968.
17. Сейітқасымов С. «Ақша, несие, банк»
18. Шеденов Ө. «Экономика теория негіздері»
19. Фсадоров Б.Г. «Современные валютно-кредитные рынки» 2004.
2. Қазақстан Республикасының Бюджет кодесі. – Алматы 2004
3. Салық кодексі – «Бюджетке салықтар мен басқада міндетті төлемдер жөнінде» - ҚР-ның Заңы – Алматы 2003
4. Қазақстан Республикасының Заңдары
4) Н.Қ.Мамыров, М.Ә.Тілеужанова. «Макроэкономика». Оқулық. Алматы, «Экономика». 2003.
5) «Экономикалық теория негіздері». Оқулық. Алматы, «Санат». 1998.
6) Сейтқасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер». Оқулық. Алматы, «Экономика». 2005.
7) Райымқұлов С. «Экономикалық теория негіздері». Шымкент 2005ж.
8) Құлпыбаев С. «Қаржы» - Алматы, 2003. 426-440 бет.
9) Жүнісов Б. А. «Нарықтық экономика негіздері» -Ақтобе, 1993.
10) Қазақстан – цифрларда. 2005 жыл. Статистикалық жинақ. Алматы, 2005ж.
1. Алехин Б.Н. «Рынок ценных бумаг» 1991.
2. Аяпов Ж.Н., Арынов Е.Н. «Русско-казахский толковый словарь» 2003.
3. Әубакіров Я. «Экономикалық теория негіздері»
4. Байделдинов «Экономическая социология» 1997.
5. Жүнісов Б.А., Мамбетов У.Е., Байжомартов «Нырқты экономика негіздері» 2000.
6. Кулигин П. «Социалистік экономикадағы нарық» 1996.
7. Кабдиев Д.К. «Развитие экономической мысли в Казахстане» 2001.
8. Калиев В.Д. «Учебник по основам экономической теории» 1995.
9. «Қазіргі заман нарық табиғаты және дамуы» Дунаев. 1999.
10. Кондратев Н.Д. «Проблемы экономической динамики» 1989.
11. Мадешов Н. «Нарықты экономика негіздері».
12. Нүреев Р.М. «Экономика теория негіздері» 1996.
13. Райымқұлұлы С. «Экономика теория негіздері».
14. Оразалин К.Ж., Жантасов М.М. «Русско-казахский толковый словварь по современной экономике» 2001.
15. Сабырбаев Б. «Экономикалық термандердің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі» 2000.
16. Современная экономическая мысль: Пер.с.англ., М.Прогресс. 1968.
17. Сейітқасымов С. «Ақша, несие, банк»
18. Шеденов Ө. «Экономика теория негіздері»
19. Фсадоров Б.Г. «Современные валютно-кредитные рынки» 2004.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 5-7
1. Бюджеттің экономикалық мәні және ондағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... 7-17
1.1 Бюджет түсінігі мен оның қажеттілігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7-12
1.2 Мемлекеттік бюджеттің құрлысы және бюджет
жүйесі ... ... ... ... ... ... 12-17
2. Қазақстан Республикасындағы бюджеттің тапшылығы және бюджет балансы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...17-2 5
2.1 Бюджет тапшылығы мен оның қаржыландыру
көздері ... ... ... ... ... ... 17-2 1
2.2 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен
құрлымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21-25
3. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қарыздары және оларды
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25-34
3.1 Мемлекеттік қарыздардың пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...25-29
3.2 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік борыштарын басқарудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29-34
Қортынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...34
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Кіріспе
Курстық жұмысымды қорғамас бұрын, мен оны елбасымыздың Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан атты жолдауына тоқтала кеткенді жөн көріп отырмын.
Тәуелсіздік алған алғашқы күннен бастап біз сіздермен бірге дәйектілікпен
құрып жатқан Жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға
әлемдік қоғамдастықта барған сайын зор құрмет пен беделге қол жеткізе
отырып, алға қарай нық сенімен ілгерілеп келеді. Бүгінгі экономика өз
мемлекеттілігіміздің берік іргетасын қамтамасыз етіп, біз қағидаттық жаңа
кезеңге сенімді қадам бастық. Мұның өзі Қазақстанның одан әрі дамуын
тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметтік, саяси
және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік береді. Осы жоғарыда айтылған
жетістіктерімізге қол жеткізуге үлкен ықпал тигізген біздің қаржыгерлеріміз
және бюджет саласындағы қызметкерлеріміз десек қателеспеген болар едік
Менің бүгінгі қорғағалы жатқан курстық жұмысымның тақырыбы
ҚР-дағы мемлекеттік бюджеттің тапшылығы және мемлекеттік қарыздарды
басқару біз алдымен тақырыпқа кіріспес бұрын бюджет дегеніміз не?
Бюджет – ол мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске
асыруды қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Бұл енді ресми анықтама болса, қарапайым тілмен айтқанда
бюджет мемлекеттің әмияны деп айтсақ артық айтпаған болар едік. Ал енді
мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәніне келетін болсақ оның мұнда аса
ауқымды қызмет атқаратын айта кеткеніміз жөн.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығын жеке ортақ
ерекшеліктермен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастыру мен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
мемлекеттік бюджет ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды. Демек,
мемлекеттік бюджет мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны
ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына
пайдалану жолымен қоғамдық қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу
процесінде мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында
пайда болған экономикалық қатынастарды білдіреді.қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық қоғамдық өнімнің
құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық өндірістің
басқа қатысушылары арасында пайда болған экономикалық қатынастарды
білдіреді. Ал енді курстық жұмыста басты қарастырылып отырған мәелелердің
бірі бюджет профицитіне тоқталатын болсақ, бюджет профициті – таза
бюджеттік несие беруді және қаржы активтерімен жасалатын операциялар
бойынша сальдоны шегеріп тастағандағы операциялық сальдоға тең тапшылық
(профицит). Теріс белгімен алынған шама – бюджет тапшылығы, ал оң белгімен
алынған шама бюджет профициті болып табылады. Бюджет тапшылығына жол
берілетін шекті мөлшері әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзіміді
жоспарымен белгіленеді.
Ал мемлекеттің қарыздарына келетін болсақ – Қазақстан
Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес ҚР-ның Үкіметінің, ҚР-сы
Ұлттық банкінің борышына немесе мәслихаттардың шешімдерімен жергілікті
атқарушы органдарының борышына жатқызылған алынған (игерілген) және
өтелмеген мемлекеттің қарыздардың белгілі бір күнге сомасы болып табылады.
Ал енді осы айтылған және де мемлекеттік бюджеттің басқа да қырларына
толығырақ тоқтала кетейік.
1.Бюджеттің экономикалық мәні және ондағы рөлі.
1.1Бюджет түсінігі мен оның маңыздылығы.
Бюджет – ол жалпы қаржы котегорияға қарағанда бөлек, ерекше тұрған
экономикалық котегория. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның
басқа деңгейі мен қаржылық байланыстың әр түрлі дәрежеде болуына
байланысты. Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде бір-бірінен
ерекше тұратын бөлек арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай бір
ерекше байланыс қоғамдық құндылық өнім бөлу аумағында мемлекет пен заңды
және жеке тұлғалардың арасындағы қаржылық қарым-қатынас болып табылады.
Бұндай қаржылық қарым-қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар
мемлекеттің қатысуымен болатын құндылық бөлу процесінде орын алуы,
екіншіден, жалпы мемлекеттік функцияларды атқаруға арналған
орталықтандырылған ақша қаражаттар қорын қалыптастыру мен пайдалануына
байланысты. Осындай барлық қаржылық қарым-қатынас мемлекеттік бюджет деген
түсініктің экономикалық мазмұнын құрады.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке
келесідей анықтама берілген: Бюджет – ол мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның
орталықтандырылған ақша қоры. Бюджеттің формасы – қаржылық жоспар,
материалдық негізі – орталықтандырылған қор, экономикалық негізі – жалпы
экономикалық қарым-қатынас, заңнамалық белсендіруі – заң.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық
функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет қай
мемлекеттікі болмаса да мазмұндары біріңғай категориялардан қалыптасады,
яғни салық, зайымдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір
қоғамдық-экономикалық фармациядан басқа фармацияға ауысса да өздерінің
мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп
дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да экономикалық
категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес материалдық негізі бар
өндірістік қарым-қатынаста жатыр.
Бюджет қаржы жүйесінің орталық тізбегі болғандықтан, ол сол қаржының
барлық негізгі, сапалы сипаттамаларына сай. Басқаша айтқанда, егерде
қаржы жалпы ақша қаржы жүйесі болса, яғни мемлекеттің орталықтандырылған
ақша қорын қалыптастыру және пайдалану процесі, онда бюджет өз алдына
ақша қарым-қатынас жүйесін құрады, яғни мемлекеттік қорды қалыптастыру және
пайдалану процесі. Бюджеттік қор көптеген қоғамдық қажеттілік шығындарды
(әлеуметтік, қорғаныс, т.б) қаржыландыруға арн,алған орталықтандырылған
ақша қоры.
Экономикалық әдебиет (заңдар, монаграфиялар, оқулықтар, ғылыми
мақалалар) беттерінде бюджет термині әр түрлі ұғымда пайдаланады, мысалы
ақша қаражаттарының кірісі мен шығысы формасында немесе ақша
қаражаттарының негізгі орталықтандырылған қоры ретінде. Осыған қоса,
әдебиетте мемлекеттік бюджетке тағы да келесідей анықтама берілген: бюджет
- ол қаржылық жоспар; бюджет – ол басқарушылық жоспар; бюджет ол –
заңнамалық құжат; бюджет ол – коммуникация құралы; бюджет ол бюджеттік
салық саясатты дәлелдейтін құжат деген. Бірақ, бюджеттік салық саясатының
мазмұны өте кең, себебі оған мемлекеттік басқару органдарының негізгі
функциялары, мемлекеттің әлеуметтік экономикалық дамуы мен фискалдық
саясатың көрсеткіштері, бюджеттің көрсеткіштері тағы басқа көрсеткіштер мен
ережелер кіреді.
Бюджет деген көптеген ұғымға сүйене отырып, ол келесідей
түсініктемелерден қалыптасады деп айтуға болады:
- ол өз алдына жеке бір экономикалық категория;
- ол мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры;
- ол экономиканы реттеуге арн,алған құрал (бюджеттік механизм арқылы);
- ол мемлекеттің негізгі қаржы жоспары;
- ол барлыцқ бюджеттік қарым-қатынасқа қатысушылар міндетті түрде
орындайтын заң.
Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негізделгендіктен объективті
түрде сипатталады. өз алдына бюджеттік сала болу адамзаттың субъективті
пікғіріне байланысты емес, ең алдымен ол қоғамдық өндірістің дамуына
керекті орталықтандырылған ресурстарға, мемлекеттің табиғаты мен
функцияларынан туатын обьективтік қажеттілікке байланысты. Ақша қаражаттары
ресурстарын орталықтандырудың экономикалық және саяси мәні өте зор, себебі
олар мемлекеттің жоспарлаған шараларын іске асырудың негізгі құралы,
біріккен экономикалық және қаржылық саясатты жүргізуге қажет болып
табылады.
Сондықтан, Бюджет кодекісінде мемлекеттік бюджетке мынадай
анықтама берілген – ол республикалық және жергілікті бюджеттердің
араксындағы қарама-қарсы өтеу операцияларын есептемегенде сараптамалық
ақпарат ретінде пайдаланатын және бекітуге жатпайтын қортындысын құрайтын
жалпы бюджет. Сонымен қатар, мемлекеттік бюджет термині – мемлекет
құрастыратын және басқаратын орталықтандырылған бюджеттік қор мағынасында
да пайдаланылады.
Бүгінгі күндегі мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым-қатынастағы әр
түрлі қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қалыптастыратын
күрделі және көп міндет атқаратын құрал.
Бюджет арқылы орталық пен аймақтар арасындағы әлеуметтік шығындар
мен салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі ымыраға (кампромисс) келеді,
бюджеттік дотациялар мен трансферттер бөлу арқылы мемлекет орталық және
жергілікті мүдделерді қалыптастырып іске асырады. Ал бюджет экономикалық
құжат ретінде қоғамның саясаттық және әлеуметтік дамуын көрсетеді.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық – заттай түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемлекеттің
жұмылдыратын және пайдаланатын ақшаның ағынында өзінің көрінісін табады.
Бюджеттік қор – қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құндық бөліністің белгілі
стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа әлеуметтік-мәдени
қызмек көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының объективті
шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы мен
пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
сияқты бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың іс
қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған
айрықшылығымен айқындалды. Бөлгіштік функцияның – іс әрекетінің өзіндік
ерекшілігі сол, қоғамдық өнімнің құны, қоғамдық өндірістің сфералары,
ұлттық шаруашылықтың секторлары, аумақтар, салалар, жеке шаруашылық
жүргізуші субъектілер арасында бөлінеді. Мемлекеттік бюджет арқылы бүгінде
Қазақстанда жалпы қоғамдық өнімнің шамамен 10% және жалпы ішкі өнімнің 20%
бөлінеді. Сонымен бірге мемлекет қаржысының негізгі буыны ретінде
мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде қосалқы функцияларды, атап
айтқанда: ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлу; экономиканы
мемлекеттік реттеу және ынталандыру; әлеуметтік саясатты қаржымен
қамтамасыз ету; ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасау және
пайдалануға бақылау жасау сияқты сипатты функцияларды орындайды. Бақылау
функциясы бюджет қорларын бөлудің сандық үйлесімдерінде, олардың қоғамдық
өндіріс дамуының қажеттіліктеріне сай келетіндігінде, бөлудің ұнамсыз
барысының ауытқуын анықтау және оларды жою мүмкіндігінде көрінеді.
Мемлекеттік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны
тек экономикалық категория және мемлекеттік орталықтандырылған ақша қоры
ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік-
экономикалық процестерді реттеу механизімінің жиынтық ұғымы ретінде қарауға
болады. Мәселен, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық
процестер бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары –
салықтар, мемлекеттік шығыстар, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар
және тағы басқалар өзінің шоғырланған қызметін табатындықтан бюдлжет
мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге,
әдетте, бір жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығындарын,
орталықтандырылған қаржы ресурстарын шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды.
Бюджетті негізгі қаржы жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты қайта
бөлудегі маңызды орнын, қаржы жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын,
сондай-ақ қоғамдық ұдайы өндірістегі айрықша рөлін айқындайды. Негізгі
қаржылық жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің негізі болып табылады.
Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика Парламентінің жыл
сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына сәйкес сөзсіз
орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет ұлтық экономиканы басқарудың басты
механизмдерінің бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып
табылады бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал
етудің құралы ретіндегі бюджеттің ролі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджетті орындалуы міндетті мемлекет
заңдарының бірі болып табылады (мысалы: келесі қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заң). Сөйтіп, бюджетті осы жоғарыда
айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн.
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің
қаражаттары ең алдымен экономиканың құрлымын қайта құруды, кешенді
мақсатты бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми техникалық
әлеуетті арттыруға, әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың табысы аз
жіктерін қолдау, сондай-ақ денсаулық сақтау, білімберу мен мәдениет
мекемелерінің әлеуметтік қорғауға бағытталуы тиіс.
Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
құралы болып табылады. Қаржылық жоспарлау процесіндегі бюджет ұлттық
шаруашылықтың салаларына және өндірістік емес сфераның мекемелеріне
айтарлықтай ықпал етеді. Мемлекеттің қаржы қорын жасау және пайдаланудың
негізгі қаржы жоспары бола отырып, бюджет барлық шаруашылық жүргізуші
субъектілермен және ұжымдармен етене байланысқан.
Құндылық бөлінудің айрықша аумағы ретінде бюджет арнайы қоғамдық
міндет атқарады, яғни ол жалпы мемлекеттік мүдделерді қаржыландыруға қызмет
етеді. Бюджет қаражаттары арқылы өндірістің дамуы мен ұлғайтуының
шығыстары, ғылыми - техникалық пен қоғамдық өндірістің салалық және
аумақтық құрлымын жетілдіру қаражаттандырылады, ұжымдық шығындар және
басқада шығындар қамтамасыз етіледі.
Құндылық бөлудің айрықша аумағы ретінде бюджет келесі арнайы
белгілермен сипатталады:
- Бөлулік қарым-қатынастың айрықша экономикалық формасы, яғни мемлекет
тарапында жалпы ішкі өнімнің бөлігін жинау және оны қоғамдық
мүдденіқамтамасыз етуге пайдалануға арналған;
- Ұлттық экономика салалары, аумақ, экономика секторлары қоғамдық іс
әрекет салалары арасында құндылықты қайта бөлуге арналған;
- Құндылық бөлудің ерекше бір кезеңін атқарады, яғни жалпы қаржылық
қатынас тауарлық-ақша қарым-қатынаспен тығыз байланысты болса, бұл
арада құндылық бөлу тауарлы формадағы ішкі өнім қозғалысымен тікелей
байланыста емес және одан белгілі мөлшерде бөлек атқарылады;
- Бюджеттік бөлу пропорциялары мен формалары әрбір тарихи кезеңде
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының сұраныстары мен
міндеттемелері бойынша анықталады;
- Бюджетті бөлу аумағы қаржы жүйесінің басқа да тізбектерімен өзара
тығыз байланыста, бірақ олардың арасында бюджеттік бөлу бастапқы
жағдайда, себебі ол экономиканың құндылық құрлымы аен экономикалық
және әлеуметтік дамудың негізгі бағыттарын ақша қаражаттарымен
қамтамасыз етуге әсер етеді.
Жоғарыда айтылғандай, мемлекеттік бюджет басқа да бір экономикалық
категория сияқты өндірістік қарым-қатынасқа негізделеді және өзіне сай
материалдық құндылық түрі бар, яғни бюджеттік қарым-қатынас материалдық
түрде орталықтандырылған ақша қаражаттар қоры – бюджеттік қорда болады.
Бұның нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер
мемлекеттің жинап және пайдаланып жатқан ақша қаражаттар көлемі арқылы
көрінеді. Бюджеттік қор (бюджет ресурстары) – ол мемлекет тарапына, оның
жалпы мемлекеттік функцияларын орындауға арналған, құндылық бөлу сатыларын
өткен, объективтік экономикалық формадағы қоғамдық өнім мен ұлттық табыс
қозғалысының белгілі бір бөлігін құрайды. Бюджеттік қорды қалыптастыру мен
пайдалану – құндылықты бөлу мен қайта бөлуге байланысты сол құндылықтың
қозғалыс процесін көрсетеді.
Бюджеттің әрекет етуінің барлық ұйымдастырушылық және
экономикалық формалары жоспарлы түрде жүргізіледі, себебі көптеген меншік
формадағы шаруашылық өз алды болжам-жоспарлық жүргізуді талап етеді.
Мемлекеттің ақша қаражаттары орталықтандырылған қорының қозғалысы жоспарлық
форма мен бюджеттік байланыстың тұрақты сипаты негізінде болуы бюджеттік
байланыстардың арнайы қаржы құжатыда – бюджетте, яғни мемлекеттің негізгі
қаржы жоспарында анықталады. Бұл құжатта бюджеттің экономикалық мазмұнын
құрайтын барлық бөлу процестері қарастырылған.
Негізгі қаржылық жоспардың арнайы кіріс және шығыс баптары
мемелекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын пайдалану
бағыттары мен оның қалыптастыру көздерін көрсетеді. Негізгі қаржы жоспары
мемлекеттің жоспарлық әрекетінің нәтижесі болып табылады, себебі мұнда
қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін анықтайтын және оларды орындайтын
мемлекеттің күш-жігері жаряланады. Қазақстан Республикасының Парламенті жыл
сайын қабылдайтын Республикалық бюджет жөніндегі заңға сәйкес мемлекеттің
негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері ешқандай шартсыз орындалуға тиісті.
Қаржы жоспары ретінде бюджет, бір жағынан, экономика мен басқада салалар
дамуының қаржы жоспарларына негізделеді, екінші жағынан, көбінесе соларды
анықтайды. Ол мемлекеттік бюджеттің жалпы экономикаға белсенді түрде ықпал
етуіне шарттасты, яғни негізгі қаржылық жоспар барлық ұлттық экономиканың
бюджеті болып табылады.материалдық өндірістің дамуын ынталандырушы ретінде
де мемлекеттік бюджеттің ролі өте зор. Бюджет қаражаттары жеке (бөлек
шаруашылық субъектілері) және қоғамдық (барлық ұлттық шаруашылық) негізгі
қорлар айналымдылығын қамтамасыз етуге де пайдаланады. Мемлекеттің
бюджеттік салық саясатында қаржылық жоспар бюджет арқылы іске асырылады.
Мемлекеттің бюджеттік салық саясаты ол халықтың ауқаттылығын жоғарлату мен
экономикалық дамуды қамтамасыз етуге арналған іс әрекеті. Бұл саясат
еліміздегі жұмыссыздықты қысқарту, инфляцияның қарқынын төмендету мен басқа
да осындай мәселелерді шешуін қамтамасыз етуге бағытталған.
Осындай күрделі мәселелерді шешуге және еліміздің жалпы экономика
жүйесіне әсер ету үшін мемлекет өз қызметінде мемлекеттік қаржы басқарудың
механиздері мен құралдарын пайдаланады. Бюджет тарапынан негізгі құралдар
ретінде мемлекеттік кіріс пен шығыс болып табылады.
1.2Мемлекеттік бюджеттің құрлысы және бюджет жүйесі
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы
мақсатпен әр елдің аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір
әкімшілік-аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару
аппаратын ұстауды және басқа шараларджы қаржыландыру үшін олардың ақша
ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі
құралады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері мен шығыстарын
қалыптастыру, оларды теңестіру процесінде заңмен реттеліп отыратын белгілі
бір қаржылық қарым-қатынастар пайда болады. Осы элементтердің барлығы –
бюджет жүйесін ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның буындарының өзара
қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары, бюджет құқықтарының
жиынтығы – бюджет құрлысын құрайды.
Дүниежүзінің әр түрлі елдерінде бюджет құрлысы мемлекеттің
құрлысына, аумақтық әкімшілік бөлінісіне, экономиканың даму деңгейіне және
нақтылы мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешіліктермен
ерекшеленеді.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол
экономикалық және құқықтық нормаларға негізделген түрлі дейгейлер
бюджеттерінің, сонымен бірге бюджет процесі мен қатынастарының жиынтығын
білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрлымы, бюджеттердің
жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып келеді, өйткені олардың
аумақтық құрлысы мен аумақтық бөлінісіне байланысты болады.
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрлымен
анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрлымы болуы мүмкін.
Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буынан тұрады:
мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық мемлекеттің
бюджеті;
Федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-та – штаттардың, ГФР-да –
жерлердің (ландтардың), Канадада-провинцимялардың, Ресейде-федерация
субъектілерінің бюджеттері),жергілікті бюджеттер;
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі
қолданылады: орталық (республикалық) бюджет және толып жатқан жергілікті
бюджеттер. Екі жағдайда да бюджеттердің оқшаулануы мен дербестігінің түрлі
дәрежесі болуы мүмкін, бірақ, әдеттегідей, экономикалық-әлеуметтік
процестерді басқаруды орталықтандыру денгейіне байланысты төменгі
бюджеттерге қатынасы бойынша белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте
сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрлымының
унитарлық типімен анықталады, өйткені Қазақстан – федералдық емес,
басқарудың Президенттік нысаны және сайланатын Парламентті бар унитарлық
мемлекет.
Қазақстан Республикасының жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай бюджеттер жұыс
істейді: республикалық бюджет; обылыстық бюджет; республикалық маңызы бар
қаланың; астананың бюджеті; ауданның (обылыстық маңызы бар қаланың)
бюджеті;
Қазақстанда төтенше немесе соғыс жағдайында төтенше мемлекеттік
бюджеттің әзірленуі, бекітілуі және атқарылуы мүмкін.
1991 жылы Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі
өзгерістерге ұшырады. Бұған дейін Қазақстанның мемлекеттік бюджеті, басқа
одақтас республикалардың бюджеттері сияқты, КСРО-ның мемлекеттік бюджетіне
кірді, онда ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде ауылдық және
поселкалық бюджеттер де қамтылып көрсетілді. Ол одақтық бюджеттен, 15
одақтас республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру бюджетінен тұрды. Одақтас бюджетке 1970-1990жылдардағы
мемлекеттік бюджет ресурстарының жалпы ауқымының 52-50 тиді, оның 35%
республикалардың республикалық бюджеттерінің және 15% жергілікті
бюджеттердің қарамағында болды.
Бюджет кодексіне сәйкес, мемлекеттік бюджет-араларындағы өзара
өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті
бюджеттерді біріктіретін, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және
бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.
Мемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық)
бюджеттер кез келген басқа мемлекеттердегідей Қазақстан Республикасының
қаржы жүйесінің орталық буыны болып табылады. Бюджет – мемлекеттің қажетті
атрибуты және оның егемендігінің негізі. Бюджеттің көмегімен тиісті
мемлекеттік және муниципалдық құрылымдарының ақша қорлары құрылады, бұл
қорлар олардың жалпы маңызды міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді,
мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларын
жүзеге асырудыңі қаржылық негізін жасайды. Бюджетте мемлекеттің қаржы
ресурстарының аса ірі бөлігі шоғырландырылады. Бюджетте қаржы ресурстарын
шоғырландыру мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру үшін қажет.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
республикалық бюджетте шоғырланған.
Республикалық бюджет – бұл салықтық және басқада түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға
ведмствалық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамасыз етуге және мемлекеттің саясаттың жалпы республикалық
бағыттарын жүзеге асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті бюджет – (әкімшілік-аймақтық бірліктердің бюджеттері)
– облыстық бюджет, республиканық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті,
аудандардың (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және облықтық деңгейдегі жергілікті мемлекеттік
органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, оларға
ведомстволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте
мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры
облыс бюджеті, республикалық маңызы бар қала, астанав бюджеті болып
табылады.
Бюджет заңнамасымен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және ауданның жергілікті мемлекеттік
органдарының, оларға ведомстовалық бағынышты мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті аудандағы
мемлекеттік саясаты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры
аудан бюджеті болып табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешімдерімен
бекітіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджет – республикалық немесе Қазақстан
Республикасындағы төтенше немесе соғыс жағдайларында енгізіледі. Төтенше
мемлекеттік бюджетті бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган
әзірлейді және ол Қазақстан Рспубликасының заңдарында белгіленген тәртіппен
Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығымен бекітіледі. Қазақстан
Республикасының бүкіл аумағында төтенше немесе соғыс жағдайын енгізу немесе
оның күшін жою туралы Президенттің жарлығы төтенше мемлекеттік бюджетті
енгізуге және оның қолданылуын тоқтатуға негіз болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылданғаны туралы Қазақстан
Республикасының Парламенті дереу хабардар етеіледі. Төтенше мемлекеттік
бюджеттің қолданылуы тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
туралы заңның және тиісті қаржы жылына арналған барлық деңгейлердің
жергілікті бюджеттері туралы маслихаттар шешімдерінің қолданылуы тоқтатыла
тұрады. Төтенше мемлекеттік бюджет төтенше немесе соғыс жағдайы енгізілген
мерзім ішінде қолданыста болады.
Қазақстан Республикасының бірнеше аймақтарының аумақтарында бір
мезгілде төтенше жағдайлар енгізуге төтенше жағдайдың зардабы ұлттық
мүдделерге және республиканың экономикалық қауіпсіздігіне нақты қатер
төндіруі мүмкін болатын ретте ғана төтенше мемлекеттік бюджет енгізуге
негіз бола алады.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі
деңгейлерінің өзара байланысына негізделеді және оларды жоспарлау, әзірлеу,
қарау, бекіту, атқару, бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және
жергілікті бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет
жүйесіне кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы,
реалистігі, дәйектілігі, жариялылығы және тағы басқа қағидаттарына
негізделеді.
Бюджеттің бірлігі қағидаты бюджет жүйесінің ұйымдық-
экономикалық орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты КСРО-
ның бюджет жүйесінде неғұрлым толық көрінеді. Кәзіргі кезде биліктің
жергілікті органдарының дербестік алуымен және оларға қаржы ресурстарын
иелену жөніндегі құқықтардың берілумен байланысты бұл қағидат біршама
әлсіреді. Бюджет жүйесінің бірлігі біріңғай қаржы саясатын қамтамасыз етуге
бағыталған және ең алдымен Қазақстан Республикасы егеменді мемлекетінің
жалпы экономикалық және саяси негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс
көздерін пайдалану арқылы барлық деңгейдегі бюджеттердің өзара іс қимылына,
төменгі деңгей бюджеттерінің теңгерімділігі үшін оларды қаржылық қолдауға,
сондай-ақ ішінара қайта бөлудің мақсатты және аумақтық бюджет қорларын
жасауға негізделген.
Бюджеттердің бірлігі біріңғай бюджет заңнамасын қолданумен,
соның ішінде Үкімет бекіткен біріңғай бюджеттік сыныптамасын, бюджет
процесін жүзеге асырудың бюджет рәсімдерін пайдалану мен қамтамасыз
етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса біріңғай әлеуметтік-
экономикалық саясат іске асырылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесін құрудың маңызды
қағидаты болып отырған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды.
Бюджеттердің дербестігі қағидаты түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы
түсімдерді тұрақты бөлуді белгілейді және оларды жұмсаудың бағыттарын
анықтайды.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны
атқарады. Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен
шығыстарды бөлуді шектейтін айқын құқықтар белгіленген. Жергілікті
бюджеттердің атқарылуы барысында қосымша алынған кірістерді, жергілікті
бюджеттер қаражаттарының бос қалдықтарын жоғары бюджетке алып қоюға, тиісті
өтімсіз жергілікті бюджеттерге қосымша шығыстарды жүктеуге жол берілмейді.
2. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік бюджет тапшылығы және бюджет
балансы
2.1Бюджет тапшылығы мен оның қаржыландыру көздері
Республикалық бюджеттің және жергілікті бюджеттердің
теңгерушілігі бюджеттік қаржы саясатының басты мақсаты. Сондықтан мемлекет
қашанда болмаса бюджеттің теңгерушілікті болуына тырысады, яғни тапшылықсыз
бюджетке. Бюджеттік тапшылық маңында мемлекеттік шығыстардың мемлекеттік
кірістерден арттыруы қарастырылады. Негізінде тұрақты бюджеттік тапшылық
болатын бұндай арттыру әртүрлі жолдармен өтелуі тиіс, яғни немесе заемдарды
жұмылдыру арқылы немесе ақшалық эмиссия арқылы немесе мемлекеттік
шығыстарды қысқарту арқылы, немесе салық салуды ұлғайту арқылы.
Бюджетті құру, бекіту және атқару барысы бюджеттің тапшылығын
қысқарту қажеттілікке негізделеді, яғни бюджетте қарастырылған шығыстар
мөлшері бюджет кірістерінің сомасы мен оның тапшылығын қаржыландыратын
көздер түсімдеріне сәйкестік болуы тиіс. Бірақ бюджет кірістері мен
шығыстарының қашанда теңдік болуы мүмкін емес, сондай-ақ тапшылық болса да
ол төтенше жағдай деп есептелмейді, себебі бүкіл әлемде бюджеттік
тапшылықсыз бір де бір ел жоқ.
Сонымен бірге бюджеттік тапшылық пайда болуының негізін айыру
қажет, себебі ол, негізі әртүрлі болады және тапшылықтың сапасын
сипаттайды. Тапшылықтың шығуы, біріншіден, ел экономикасының әрі қарай
дамуын мемлекеттік реттеу үшін оған бірталай мемлекеттік салымдар жасау
қажеттілігіне байланысты болуы мүмкін. Екіншіден, тапшылық төтенше
жағдайлар себебінен шығуы мүмкін, үшіншіден, экономиканың дағдарысына
байланысты, яғни экономика құлауда, ал үкіметтің қаржы ахуалын басқаруға
қабілеті жоқ болған жағдайда.
Бюджеттік тапшылық (профицит) мынадай жағдайда орын алады –
егерде бюджет шығыстарының (кірістерінің) мөлшері оның кірістері
(шығыстары) көлемінен басым болса. Ал тапшылықтың (профициттің) мөлшері
таза бюджеттік несиелеуді минустап алынған операциялық қалдық пен қаржы
активтері бойынша операциялар қалдығы араларындағы айырмашылық ретінде
анықталады және оның шекті мүмкін мөлшері елдің әлеуметті-экономикалық
дамуының орташа мерзімді жоспарында белгіленеді. Бұл айырмашылық
қаржыландырылуы тиіс, яғни бюджет тапшылығын өтеуді қамтамасыз ету үшін
құралдар қарастыру қажет. Осы мақсаттар үшін Үкімет шеттен алып пайдалануды
іске асырады, қайсысы профицит болған жағдайда Үкіметтік борышты қайта
қаржыландыруға пайдалануы мүмкін. Бюджет тапшылығын қаржыландыру көлемі
алынған заемдар сомасы мен бюджет құралдарының қозғалысы қосындысының
заемдар бойынша негізгі борышты өтеу сомасынан арттыруы мөлшерінде
тағайындалады.
Бюджеттің теңгерушілігі бюджеттік тапшылықты өтеуді әр түрлі
әдістер пайдалану негізінде іске асырылады. Бұл арада бюджеттік тапшылықты
өтеудің негізгі көзі болып ішкі және сыртқы шеттен алып пайдалану болып
табылады, себебі басқа әдісті – ақша эмиссиясын пайдалану инфлияциялық
процестерді дамытуға алып келуі мүмкін. Мемлекеттік шеттен алып пайдалану
республикалық және жергілікті бюджеттердің тапшылықтарын қаржыландыру
мақсатта ғана әрекеттенеді және Бюджеттік кодексте белгіленген нормамен
шектеледі.
Бюджет тапшылығын қаржыландыру көздері ішкі және сыртқы көздерге
бөлінеді. Мемлекеттік құнды қағаздар эмиссиясы мен мемлекеттік мүлікті
жекешелендіруден түскен табыс, мемлекеттік кірістердің шығыстардан арттыруы
мен мемлекеттік заемдар облигацияларын өткізуден түскен сомалар және
қазынашылық міндеттемелер қаржыландырудың ішкі көздеріне жатады. Ал
халқаралық қаржы ұйымдары ұсынатын сыртқы несиелерді бюджеттік тапшылықты
қаржыландыру үшін жұмылдыру сыртқы көздерге жатады. Үкімет және жергілікті
атқарушы органдар бюджеттер тапшылығын қаржыландыру үшін жұмылдырылатын
ішкі және сырқы көздер заемдық құралдар топтарына жіктеледі.
Орталық және жергілікті атқарушы органдар тиісті бюджеттердің
тапшылығын өтеу үшін пайдаланылатын заемдық құралдардың ішкі көздері үш
топқа бөлінеді. Мысалы, мемлекеттік құнды қағаздар тобы мемлекеттік қысқа
мерзімді облигациялар тобына, құралдар жұмылдыру тобына және берешектің
негізгі сомасын өтеу тобына бөлінеді. Республикалық бюджеттің тапшылығын
өтеу үшін Үкімет пайдаланатын заемдық құралдардың сыртқы көздері екі топқа
бөлінеді. Мысалы, халықаралық қаржы ұйымдардың несиелері несиелер алу
тобына және қарыздың негізгі сомасын өтеу тобына бөлінеді.
Әр бюджетте оның кіріс және шығыс бөлігін теңестірген, яғни
баланстаған дұрыс. Баланс – бұл тепе-теңдік, бюджетті жасаған кезде негізгі
мәселе мемлекеттің ақшалай түсімдері мен шығыстарының осындай жай күйіне
жету болып табылады. Кірістердің шығыстардан, яғни бюджетке түсетін
түсімдердің жалпы сомасының шығыстардың және қайтарымды негізде бөлінетін
кірістердің ауқымынан асып түсуі бюджет артығын профицитті құрайды. Ол
мемлекеттік борышты өтеуге бағытталады немесе бюджеттік қаражаттардың
(республикалық және жергілікті бюджеттегі) бос қалдығын құрауы мүмкін.
Аяқталған бюджет жылы бойынша бюджет кезеңінің аяғында қалыптасқан
бюджеттік қаражаттардың бос қалдықтары үкімет пен жергілікті атқарушы
органдардың арнайы шоттарына есептеледі және кассаның айналымдағы нақты
ақшасының өсіміне және биліктің тиісті органының мемлекеттік борышын жабуға
пайдаланылады. Мұндай қажеттік болмаған жағдайда бұл құжаттарды пайдалану
туралы шешімдерді тиісті әкімшіліктер қабылдайды. Шығыстардың кірістерден
асып түсуі мемлекеттік бюджеттің тапшылығын тудырады. Тапшылықтың едеуір
әрі тұрақты болуы қаржының дағдарыстық жай-күйін сипаттайды.
Тапшылықтың ұйғарымды деңгейі деп елдің жалпы ішкі өнімге
қатысты 2-3% мөлшерлі саналады. Мұндай жағдайда тапшылық мемлекеттік
қарыздар шығарудың немесе қағаз ақшалар эмиссиясының көмегімен біршама
жеңіл жабылуы мүмкін. Бюджеттің едеуір және созылмалы тапшылығы кезінде
қарыздар мемлекеттің қажеттіліктерін жаппайды, олар ақшаның қосымша (яғни
тауар айналымының қажеттіліктерінен тыс) эмиссиясымен қамтамыз етіледі, бұл
инфляцияның дамуына, ақша айналысы заңының бұзылуына, ақшаның
құнсыздануына, нақтылы табыстардың және халықтың тұрмыс деңгейінің
төмендеуіне апарып соғады.
Бюджет тапшылығы экономиканың жай-күйін қамтып көрсетеді, ал оның
болуы себептерге байланысты:
1) елдің экономикасында өндірістің жалпы құлдырауы;
2) қоғамдық өндіріс шығындарының өсуі;
3) айналысқа тауар жиынымен жабылмайтын ақшаның шектен тыс шығуы;
4) бюджеттің шығыстарында экономиканың даму деңгейіне сәйкес келмейтін
едеуір әлеуметтік шығыстардың басымдылығы;
5) әскери-өнеркәсіп кешенін ұстауға жұмсалатын әскери шығыстарды, басқару
шығыстарын қаржыландырудың қомақты ауқымы;
6) көлеңкелі экономиканың ірі ауқымды айналымы;
7) Ұлттық шаруашылықтағы өнімсіз шығыстар мен ысыраптар;
Бюджет тапшылығын төмендетудің мынандай әдістері болады:
1) шығыстар тұрақты, кірістер өседі;
2) кірістер тұрақты, шығыстар азаяды;
3) кірістер өседі, шығыстар азаяды (тапшылық екі еседен жылдамырақ
төмендейді)
Тапшылықты қаржыландыру – оны жабу үшін қосымша ақша қаражаттарын
іздестіру.
Бюджет тапшылығын қаржыландырудың жолдары:
1. Ақша белгілерін шығару. Бұл жол теріс әлеуметтік-экономикалық
салдарлары болатын инфляцияға жеткізеді. Өз кезегінде ақша эмиссиясы
айналысқа ақша белгілерін тікелей шығаруда да, жанама түрде
мемлекеттік бағалы қағаздар шығару және оларды коммерциялық банктерге
өткізу арқылы тұлғалануы мүмкін, коммерциялық банктер өзінің
резервтерін көбейтеді және банктік мультипликатордың арқасында
айналыстағы ақшаның санын көбейтеді.
2. Мемлекеттік қарыздар. Бұл жағдайда қаржыландыруға бос ақша қаражаттары
бар компаниялар, банктер және тағы басқалар.
3. Шелелдік қарыздар. Оларды дүниежүзілік валюта қоры, басқа халықаралық
қаржы ұйымдары, үкіметтер, банктер береді.
4. Ұлттық байлықты пайдалану. Бұл орайда мемлекет басқа субъектілерге
өзінің активтерін сатады.
Салықтардың мөлшерлемелерін көбейту бюджет тапшылығын қаржыландырудың
әдісі емес, оны қысқартудың амалы болып табылады.
Бюджеттің кірістерін көбейтуге және шығыстарын қысқартуға,
бюджет тапшылығын реттеуге, басқа экономикалық дағдарысқа қарсы
шаралардың жиынтығында нысаналы басқаруға бағытталған шараларды әзірлеу
және дәйекті іске асыру мемлекеттің қаржы жағдайын тұрақтандыруға жағдай
жасайды, оның әлеуметтік-экономикалық дамуына жәрдемдесетін болады.
Бюджет тапшылығына қатысты фискалдық саясат үш тұжырымдамаға
негізделеді:
1.Жыл сайынғы теңестірілетін бюджет. Мұндай бюджет мұндаға дейін
фискалдық саясаттың мақсаты деп есептеледі. Алайда бюджеттің мұндай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 5-7
1. Бюджеттің экономикалық мәні және ондағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... 7-17
1.1 Бюджет түсінігі мен оның қажеттілігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7-12
1.2 Мемлекеттік бюджеттің құрлысы және бюджет
жүйесі ... ... ... ... ... ... 12-17
2. Қазақстан Республикасындағы бюджеттің тапшылығы және бюджет балансы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...17-2 5
2.1 Бюджет тапшылығы мен оның қаржыландыру
көздері ... ... ... ... ... ... 17-2 1
2.2 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен
құрлымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21-25
3. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қарыздары және оларды
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25-34
3.1 Мемлекеттік қарыздардың пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...25-29
3.2 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік борыштарын басқарудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29-34
Қортынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...34
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Кіріспе
Курстық жұмысымды қорғамас бұрын, мен оны елбасымыздың Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан атты жолдауына тоқтала кеткенді жөн көріп отырмын.
Тәуелсіздік алған алғашқы күннен бастап біз сіздермен бірге дәйектілікпен
құрып жатқан Жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға
әлемдік қоғамдастықта барған сайын зор құрмет пен беделге қол жеткізе
отырып, алға қарай нық сенімен ілгерілеп келеді. Бүгінгі экономика өз
мемлекеттілігіміздің берік іргетасын қамтамасыз етіп, біз қағидаттық жаңа
кезеңге сенімді қадам бастық. Мұның өзі Қазақстанның одан әрі дамуын
тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметтік, саяси
және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік береді. Осы жоғарыда айтылған
жетістіктерімізге қол жеткізуге үлкен ықпал тигізген біздің қаржыгерлеріміз
және бюджет саласындағы қызметкерлеріміз десек қателеспеген болар едік
Менің бүгінгі қорғағалы жатқан курстық жұмысымның тақырыбы
ҚР-дағы мемлекеттік бюджеттің тапшылығы және мемлекеттік қарыздарды
басқару біз алдымен тақырыпқа кіріспес бұрын бюджет дегеніміз не?
Бюджет – ол мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске
асыруды қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Бұл енді ресми анықтама болса, қарапайым тілмен айтқанда
бюджет мемлекеттің әмияны деп айтсақ артық айтпаған болар едік. Ал енді
мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәніне келетін болсақ оның мұнда аса
ауқымды қызмет атқаратын айта кеткеніміз жөн.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығын жеке ортақ
ерекшеліктермен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастыру мен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
мемлекеттік бюджет ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды. Демек,
мемлекеттік бюджет мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны
ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына
пайдалану жолымен қоғамдық қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу
процесінде мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында
пайда болған экономикалық қатынастарды білдіреді.қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық қоғамдық өнімнің
құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық өндірістің
басқа қатысушылары арасында пайда болған экономикалық қатынастарды
білдіреді. Ал енді курстық жұмыста басты қарастырылып отырған мәелелердің
бірі бюджет профицитіне тоқталатын болсақ, бюджет профициті – таза
бюджеттік несие беруді және қаржы активтерімен жасалатын операциялар
бойынша сальдоны шегеріп тастағандағы операциялық сальдоға тең тапшылық
(профицит). Теріс белгімен алынған шама – бюджет тапшылығы, ал оң белгімен
алынған шама бюджет профициті болып табылады. Бюджет тапшылығына жол
берілетін шекті мөлшері әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзіміді
жоспарымен белгіленеді.
Ал мемлекеттің қарыздарына келетін болсақ – Қазақстан
Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес ҚР-ның Үкіметінің, ҚР-сы
Ұлттық банкінің борышына немесе мәслихаттардың шешімдерімен жергілікті
атқарушы органдарының борышына жатқызылған алынған (игерілген) және
өтелмеген мемлекеттің қарыздардың белгілі бір күнге сомасы болып табылады.
Ал енді осы айтылған және де мемлекеттік бюджеттің басқа да қырларына
толығырақ тоқтала кетейік.
1.Бюджеттің экономикалық мәні және ондағы рөлі.
1.1Бюджет түсінігі мен оның маңыздылығы.
Бюджет – ол жалпы қаржы котегорияға қарағанда бөлек, ерекше тұрған
экономикалық котегория. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның
басқа деңгейі мен қаржылық байланыстың әр түрлі дәрежеде болуына
байланысты. Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде бір-бірінен
ерекше тұратын бөлек арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай бір
ерекше байланыс қоғамдық құндылық өнім бөлу аумағында мемлекет пен заңды
және жеке тұлғалардың арасындағы қаржылық қарым-қатынас болып табылады.
Бұндай қаржылық қарым-қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар
мемлекеттің қатысуымен болатын құндылық бөлу процесінде орын алуы,
екіншіден, жалпы мемлекеттік функцияларды атқаруға арналған
орталықтандырылған ақша қаражаттар қорын қалыптастыру мен пайдалануына
байланысты. Осындай барлық қаржылық қарым-қатынас мемлекеттік бюджет деген
түсініктің экономикалық мазмұнын құрады.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке
келесідей анықтама берілген: Бюджет – ол мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның
орталықтандырылған ақша қоры. Бюджеттің формасы – қаржылық жоспар,
материалдық негізі – орталықтандырылған қор, экономикалық негізі – жалпы
экономикалық қарым-қатынас, заңнамалық белсендіруі – заң.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық
функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет қай
мемлекеттікі болмаса да мазмұндары біріңғай категориялардан қалыптасады,
яғни салық, зайымдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір
қоғамдық-экономикалық фармациядан басқа фармацияға ауысса да өздерінің
мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп
дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да экономикалық
категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес материалдық негізі бар
өндірістік қарым-қатынаста жатыр.
Бюджет қаржы жүйесінің орталық тізбегі болғандықтан, ол сол қаржының
барлық негізгі, сапалы сипаттамаларына сай. Басқаша айтқанда, егерде
қаржы жалпы ақша қаржы жүйесі болса, яғни мемлекеттің орталықтандырылған
ақша қорын қалыптастыру және пайдалану процесі, онда бюджет өз алдына
ақша қарым-қатынас жүйесін құрады, яғни мемлекеттік қорды қалыптастыру және
пайдалану процесі. Бюджеттік қор көптеген қоғамдық қажеттілік шығындарды
(әлеуметтік, қорғаныс, т.б) қаржыландыруға арн,алған орталықтандырылған
ақша қоры.
Экономикалық әдебиет (заңдар, монаграфиялар, оқулықтар, ғылыми
мақалалар) беттерінде бюджет термині әр түрлі ұғымда пайдаланады, мысалы
ақша қаражаттарының кірісі мен шығысы формасында немесе ақша
қаражаттарының негізгі орталықтандырылған қоры ретінде. Осыған қоса,
әдебиетте мемлекеттік бюджетке тағы да келесідей анықтама берілген: бюджет
- ол қаржылық жоспар; бюджет – ол басқарушылық жоспар; бюджет ол –
заңнамалық құжат; бюджет ол – коммуникация құралы; бюджет ол бюджеттік
салық саясатты дәлелдейтін құжат деген. Бірақ, бюджеттік салық саясатының
мазмұны өте кең, себебі оған мемлекеттік басқару органдарының негізгі
функциялары, мемлекеттің әлеуметтік экономикалық дамуы мен фискалдық
саясатың көрсеткіштері, бюджеттің көрсеткіштері тағы басқа көрсеткіштер мен
ережелер кіреді.
Бюджет деген көптеген ұғымға сүйене отырып, ол келесідей
түсініктемелерден қалыптасады деп айтуға болады:
- ол өз алдына жеке бір экономикалық категория;
- ол мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры;
- ол экономиканы реттеуге арн,алған құрал (бюджеттік механизм арқылы);
- ол мемлекеттің негізгі қаржы жоспары;
- ол барлыцқ бюджеттік қарым-қатынасқа қатысушылар міндетті түрде
орындайтын заң.
Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негізделгендіктен объективті
түрде сипатталады. өз алдына бюджеттік сала болу адамзаттың субъективті
пікғіріне байланысты емес, ең алдымен ол қоғамдық өндірістің дамуына
керекті орталықтандырылған ресурстарға, мемлекеттің табиғаты мен
функцияларынан туатын обьективтік қажеттілікке байланысты. Ақша қаражаттары
ресурстарын орталықтандырудың экономикалық және саяси мәні өте зор, себебі
олар мемлекеттің жоспарлаған шараларын іске асырудың негізгі құралы,
біріккен экономикалық және қаржылық саясатты жүргізуге қажет болып
табылады.
Сондықтан, Бюджет кодекісінде мемлекеттік бюджетке мынадай
анықтама берілген – ол республикалық және жергілікті бюджеттердің
араксындағы қарама-қарсы өтеу операцияларын есептемегенде сараптамалық
ақпарат ретінде пайдаланатын және бекітуге жатпайтын қортындысын құрайтын
жалпы бюджет. Сонымен қатар, мемлекеттік бюджет термині – мемлекет
құрастыратын және басқаратын орталықтандырылған бюджеттік қор мағынасында
да пайдаланылады.
Бүгінгі күндегі мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым-қатынастағы әр
түрлі қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қалыптастыратын
күрделі және көп міндет атқаратын құрал.
Бюджет арқылы орталық пен аймақтар арасындағы әлеуметтік шығындар
мен салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі ымыраға (кампромисс) келеді,
бюджеттік дотациялар мен трансферттер бөлу арқылы мемлекет орталық және
жергілікті мүдделерді қалыптастырып іске асырады. Ал бюджет экономикалық
құжат ретінде қоғамның саясаттық және әлеуметтік дамуын көрсетеді.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық – заттай түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемлекеттің
жұмылдыратын және пайдаланатын ақшаның ағынында өзінің көрінісін табады.
Бюджеттік қор – қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құндық бөліністің белгілі
стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа әлеуметтік-мәдени
қызмек көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының объективті
шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы мен
пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
сияқты бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың іс
қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған
айрықшылығымен айқындалды. Бөлгіштік функцияның – іс әрекетінің өзіндік
ерекшілігі сол, қоғамдық өнімнің құны, қоғамдық өндірістің сфералары,
ұлттық шаруашылықтың секторлары, аумақтар, салалар, жеке шаруашылық
жүргізуші субъектілер арасында бөлінеді. Мемлекеттік бюджет арқылы бүгінде
Қазақстанда жалпы қоғамдық өнімнің шамамен 10% және жалпы ішкі өнімнің 20%
бөлінеді. Сонымен бірге мемлекет қаржысының негізгі буыны ретінде
мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде қосалқы функцияларды, атап
айтқанда: ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлу; экономиканы
мемлекеттік реттеу және ынталандыру; әлеуметтік саясатты қаржымен
қамтамасыз ету; ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасау және
пайдалануға бақылау жасау сияқты сипатты функцияларды орындайды. Бақылау
функциясы бюджет қорларын бөлудің сандық үйлесімдерінде, олардың қоғамдық
өндіріс дамуының қажеттіліктеріне сай келетіндігінде, бөлудің ұнамсыз
барысының ауытқуын анықтау және оларды жою мүмкіндігінде көрінеді.
Мемлекеттік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны
тек экономикалық категория және мемлекеттік орталықтандырылған ақша қоры
ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік-
экономикалық процестерді реттеу механизімінің жиынтық ұғымы ретінде қарауға
болады. Мәселен, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық
процестер бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары –
салықтар, мемлекеттік шығыстар, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар
және тағы басқалар өзінің шоғырланған қызметін табатындықтан бюдлжет
мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге,
әдетте, бір жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығындарын,
орталықтандырылған қаржы ресурстарын шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды.
Бюджетті негізгі қаржы жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты қайта
бөлудегі маңызды орнын, қаржы жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын,
сондай-ақ қоғамдық ұдайы өндірістегі айрықша рөлін айқындайды. Негізгі
қаржылық жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің негізі болып табылады.
Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика Парламентінің жыл
сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына сәйкес сөзсіз
орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет ұлтық экономиканы басқарудың басты
механизмдерінің бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып
табылады бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал
етудің құралы ретіндегі бюджеттің ролі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджетті орындалуы міндетті мемлекет
заңдарының бірі болып табылады (мысалы: келесі қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заң). Сөйтіп, бюджетті осы жоғарыда
айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн.
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің
қаражаттары ең алдымен экономиканың құрлымын қайта құруды, кешенді
мақсатты бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми техникалық
әлеуетті арттыруға, әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың табысы аз
жіктерін қолдау, сондай-ақ денсаулық сақтау, білімберу мен мәдениет
мекемелерінің әлеуметтік қорғауға бағытталуы тиіс.
Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
құралы болып табылады. Қаржылық жоспарлау процесіндегі бюджет ұлттық
шаруашылықтың салаларына және өндірістік емес сфераның мекемелеріне
айтарлықтай ықпал етеді. Мемлекеттің қаржы қорын жасау және пайдаланудың
негізгі қаржы жоспары бола отырып, бюджет барлық шаруашылық жүргізуші
субъектілермен және ұжымдармен етене байланысқан.
Құндылық бөлінудің айрықша аумағы ретінде бюджет арнайы қоғамдық
міндет атқарады, яғни ол жалпы мемлекеттік мүдделерді қаржыландыруға қызмет
етеді. Бюджет қаражаттары арқылы өндірістің дамуы мен ұлғайтуының
шығыстары, ғылыми - техникалық пен қоғамдық өндірістің салалық және
аумақтық құрлымын жетілдіру қаражаттандырылады, ұжымдық шығындар және
басқада шығындар қамтамасыз етіледі.
Құндылық бөлудің айрықша аумағы ретінде бюджет келесі арнайы
белгілермен сипатталады:
- Бөлулік қарым-қатынастың айрықша экономикалық формасы, яғни мемлекет
тарапында жалпы ішкі өнімнің бөлігін жинау және оны қоғамдық
мүдденіқамтамасыз етуге пайдалануға арналған;
- Ұлттық экономика салалары, аумақ, экономика секторлары қоғамдық іс
әрекет салалары арасында құндылықты қайта бөлуге арналған;
- Құндылық бөлудің ерекше бір кезеңін атқарады, яғни жалпы қаржылық
қатынас тауарлық-ақша қарым-қатынаспен тығыз байланысты болса, бұл
арада құндылық бөлу тауарлы формадағы ішкі өнім қозғалысымен тікелей
байланыста емес және одан белгілі мөлшерде бөлек атқарылады;
- Бюджеттік бөлу пропорциялары мен формалары әрбір тарихи кезеңде
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының сұраныстары мен
міндеттемелері бойынша анықталады;
- Бюджетті бөлу аумағы қаржы жүйесінің басқа да тізбектерімен өзара
тығыз байланыста, бірақ олардың арасында бюджеттік бөлу бастапқы
жағдайда, себебі ол экономиканың құндылық құрлымы аен экономикалық
және әлеуметтік дамудың негізгі бағыттарын ақша қаражаттарымен
қамтамасыз етуге әсер етеді.
Жоғарыда айтылғандай, мемлекеттік бюджет басқа да бір экономикалық
категория сияқты өндірістік қарым-қатынасқа негізделеді және өзіне сай
материалдық құндылық түрі бар, яғни бюджеттік қарым-қатынас материалдық
түрде орталықтандырылған ақша қаражаттар қоры – бюджеттік қорда болады.
Бұның нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер
мемлекеттің жинап және пайдаланып жатқан ақша қаражаттар көлемі арқылы
көрінеді. Бюджеттік қор (бюджет ресурстары) – ол мемлекет тарапына, оның
жалпы мемлекеттік функцияларын орындауға арналған, құндылық бөлу сатыларын
өткен, объективтік экономикалық формадағы қоғамдық өнім мен ұлттық табыс
қозғалысының белгілі бір бөлігін құрайды. Бюджеттік қорды қалыптастыру мен
пайдалану – құндылықты бөлу мен қайта бөлуге байланысты сол құндылықтың
қозғалыс процесін көрсетеді.
Бюджеттің әрекет етуінің барлық ұйымдастырушылық және
экономикалық формалары жоспарлы түрде жүргізіледі, себебі көптеген меншік
формадағы шаруашылық өз алды болжам-жоспарлық жүргізуді талап етеді.
Мемлекеттің ақша қаражаттары орталықтандырылған қорының қозғалысы жоспарлық
форма мен бюджеттік байланыстың тұрақты сипаты негізінде болуы бюджеттік
байланыстардың арнайы қаржы құжатыда – бюджетте, яғни мемлекеттің негізгі
қаржы жоспарында анықталады. Бұл құжатта бюджеттің экономикалық мазмұнын
құрайтын барлық бөлу процестері қарастырылған.
Негізгі қаржылық жоспардың арнайы кіріс және шығыс баптары
мемелекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын пайдалану
бағыттары мен оның қалыптастыру көздерін көрсетеді. Негізгі қаржы жоспары
мемлекеттің жоспарлық әрекетінің нәтижесі болып табылады, себебі мұнда
қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін анықтайтын және оларды орындайтын
мемлекеттің күш-жігері жаряланады. Қазақстан Республикасының Парламенті жыл
сайын қабылдайтын Республикалық бюджет жөніндегі заңға сәйкес мемлекеттің
негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері ешқандай шартсыз орындалуға тиісті.
Қаржы жоспары ретінде бюджет, бір жағынан, экономика мен басқада салалар
дамуының қаржы жоспарларына негізделеді, екінші жағынан, көбінесе соларды
анықтайды. Ол мемлекеттік бюджеттің жалпы экономикаға белсенді түрде ықпал
етуіне шарттасты, яғни негізгі қаржылық жоспар барлық ұлттық экономиканың
бюджеті болып табылады.материалдық өндірістің дамуын ынталандырушы ретінде
де мемлекеттік бюджеттің ролі өте зор. Бюджет қаражаттары жеке (бөлек
шаруашылық субъектілері) және қоғамдық (барлық ұлттық шаруашылық) негізгі
қорлар айналымдылығын қамтамасыз етуге де пайдаланады. Мемлекеттің
бюджеттік салық саясатында қаржылық жоспар бюджет арқылы іске асырылады.
Мемлекеттің бюджеттік салық саясаты ол халықтың ауқаттылығын жоғарлату мен
экономикалық дамуды қамтамасыз етуге арналған іс әрекеті. Бұл саясат
еліміздегі жұмыссыздықты қысқарту, инфляцияның қарқынын төмендету мен басқа
да осындай мәселелерді шешуін қамтамасыз етуге бағытталған.
Осындай күрделі мәселелерді шешуге және еліміздің жалпы экономика
жүйесіне әсер ету үшін мемлекет өз қызметінде мемлекеттік қаржы басқарудың
механиздері мен құралдарын пайдаланады. Бюджет тарапынан негізгі құралдар
ретінде мемлекеттік кіріс пен шығыс болып табылады.
1.2Мемлекеттік бюджеттің құрлысы және бюджет жүйесі
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы
мақсатпен әр елдің аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір
әкімшілік-аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару
аппаратын ұстауды және басқа шараларджы қаржыландыру үшін олардың ақша
ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі
құралады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері мен шығыстарын
қалыптастыру, оларды теңестіру процесінде заңмен реттеліп отыратын белгілі
бір қаржылық қарым-қатынастар пайда болады. Осы элементтердің барлығы –
бюджет жүйесін ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның буындарының өзара
қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары, бюджет құқықтарының
жиынтығы – бюджет құрлысын құрайды.
Дүниежүзінің әр түрлі елдерінде бюджет құрлысы мемлекеттің
құрлысына, аумақтық әкімшілік бөлінісіне, экономиканың даму деңгейіне және
нақтылы мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешіліктермен
ерекшеленеді.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол
экономикалық және құқықтық нормаларға негізделген түрлі дейгейлер
бюджеттерінің, сонымен бірге бюджет процесі мен қатынастарының жиынтығын
білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрлымы, бюджеттердің
жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып келеді, өйткені олардың
аумақтық құрлысы мен аумақтық бөлінісіне байланысты болады.
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрлымен
анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрлымы болуы мүмкін.
Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буынан тұрады:
мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық мемлекеттің
бюджеті;
Федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-та – штаттардың, ГФР-да –
жерлердің (ландтардың), Канадада-провинцимялардың, Ресейде-федерация
субъектілерінің бюджеттері),жергілікті бюджеттер;
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі
қолданылады: орталық (республикалық) бюджет және толып жатқан жергілікті
бюджеттер. Екі жағдайда да бюджеттердің оқшаулануы мен дербестігінің түрлі
дәрежесі болуы мүмкін, бірақ, әдеттегідей, экономикалық-әлеуметтік
процестерді басқаруды орталықтандыру денгейіне байланысты төменгі
бюджеттерге қатынасы бойынша белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте
сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрлымының
унитарлық типімен анықталады, өйткені Қазақстан – федералдық емес,
басқарудың Президенттік нысаны және сайланатын Парламентті бар унитарлық
мемлекет.
Қазақстан Республикасының жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай бюджеттер жұыс
істейді: республикалық бюджет; обылыстық бюджет; республикалық маңызы бар
қаланың; астананың бюджеті; ауданның (обылыстық маңызы бар қаланың)
бюджеті;
Қазақстанда төтенше немесе соғыс жағдайында төтенше мемлекеттік
бюджеттің әзірленуі, бекітілуі және атқарылуы мүмкін.
1991 жылы Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі
өзгерістерге ұшырады. Бұған дейін Қазақстанның мемлекеттік бюджеті, басқа
одақтас республикалардың бюджеттері сияқты, КСРО-ның мемлекеттік бюджетіне
кірді, онда ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде ауылдық және
поселкалық бюджеттер де қамтылып көрсетілді. Ол одақтық бюджеттен, 15
одақтас республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру бюджетінен тұрды. Одақтас бюджетке 1970-1990жылдардағы
мемлекеттік бюджет ресурстарының жалпы ауқымының 52-50 тиді, оның 35%
республикалардың республикалық бюджеттерінің және 15% жергілікті
бюджеттердің қарамағында болды.
Бюджет кодексіне сәйкес, мемлекеттік бюджет-араларындағы өзара
өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті
бюджеттерді біріктіретін, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және
бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.
Мемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық)
бюджеттер кез келген басқа мемлекеттердегідей Қазақстан Республикасының
қаржы жүйесінің орталық буыны болып табылады. Бюджет – мемлекеттің қажетті
атрибуты және оның егемендігінің негізі. Бюджеттің көмегімен тиісті
мемлекеттік және муниципалдық құрылымдарының ақша қорлары құрылады, бұл
қорлар олардың жалпы маңызды міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді,
мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларын
жүзеге асырудыңі қаржылық негізін жасайды. Бюджетте мемлекеттің қаржы
ресурстарының аса ірі бөлігі шоғырландырылады. Бюджетте қаржы ресурстарын
шоғырландыру мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру үшін қажет.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
республикалық бюджетте шоғырланған.
Республикалық бюджет – бұл салықтық және басқада түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға
ведмствалық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамасыз етуге және мемлекеттің саясаттың жалпы республикалық
бағыттарын жүзеге асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті бюджет – (әкімшілік-аймақтық бірліктердің бюджеттері)
– облыстық бюджет, республиканық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті,
аудандардың (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және облықтық деңгейдегі жергілікті мемлекеттік
органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, оларға
ведомстволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте
мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры
облыс бюджеті, республикалық маңызы бар қала, астанав бюджеті болып
табылады.
Бюджет заңнамасымен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және ауданның жергілікті мемлекеттік
органдарының, оларға ведомстовалық бағынышты мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті аудандағы
мемлекеттік саясаты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры
аудан бюджеті болып табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешімдерімен
бекітіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджет – республикалық немесе Қазақстан
Республикасындағы төтенше немесе соғыс жағдайларында енгізіледі. Төтенше
мемлекеттік бюджетті бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган
әзірлейді және ол Қазақстан Рспубликасының заңдарында белгіленген тәртіппен
Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығымен бекітіледі. Қазақстан
Республикасының бүкіл аумағында төтенше немесе соғыс жағдайын енгізу немесе
оның күшін жою туралы Президенттің жарлығы төтенше мемлекеттік бюджетті
енгізуге және оның қолданылуын тоқтатуға негіз болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылданғаны туралы Қазақстан
Республикасының Парламенті дереу хабардар етеіледі. Төтенше мемлекеттік
бюджеттің қолданылуы тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
туралы заңның және тиісті қаржы жылына арналған барлық деңгейлердің
жергілікті бюджеттері туралы маслихаттар шешімдерінің қолданылуы тоқтатыла
тұрады. Төтенше мемлекеттік бюджет төтенше немесе соғыс жағдайы енгізілген
мерзім ішінде қолданыста болады.
Қазақстан Республикасының бірнеше аймақтарының аумақтарында бір
мезгілде төтенше жағдайлар енгізуге төтенше жағдайдың зардабы ұлттық
мүдделерге және республиканың экономикалық қауіпсіздігіне нақты қатер
төндіруі мүмкін болатын ретте ғана төтенше мемлекеттік бюджет енгізуге
негіз бола алады.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі
деңгейлерінің өзара байланысына негізделеді және оларды жоспарлау, әзірлеу,
қарау, бекіту, атқару, бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және
жергілікті бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет
жүйесіне кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы,
реалистігі, дәйектілігі, жариялылығы және тағы басқа қағидаттарына
негізделеді.
Бюджеттің бірлігі қағидаты бюджет жүйесінің ұйымдық-
экономикалық орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты КСРО-
ның бюджет жүйесінде неғұрлым толық көрінеді. Кәзіргі кезде биліктің
жергілікті органдарының дербестік алуымен және оларға қаржы ресурстарын
иелену жөніндегі құқықтардың берілумен байланысты бұл қағидат біршама
әлсіреді. Бюджет жүйесінің бірлігі біріңғай қаржы саясатын қамтамасыз етуге
бағыталған және ең алдымен Қазақстан Республикасы егеменді мемлекетінің
жалпы экономикалық және саяси негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс
көздерін пайдалану арқылы барлық деңгейдегі бюджеттердің өзара іс қимылына,
төменгі деңгей бюджеттерінің теңгерімділігі үшін оларды қаржылық қолдауға,
сондай-ақ ішінара қайта бөлудің мақсатты және аумақтық бюджет қорларын
жасауға негізделген.
Бюджеттердің бірлігі біріңғай бюджет заңнамасын қолданумен,
соның ішінде Үкімет бекіткен біріңғай бюджеттік сыныптамасын, бюджет
процесін жүзеге асырудың бюджет рәсімдерін пайдалану мен қамтамасыз
етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса біріңғай әлеуметтік-
экономикалық саясат іске асырылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесін құрудың маңызды
қағидаты болып отырған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды.
Бюджеттердің дербестігі қағидаты түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы
түсімдерді тұрақты бөлуді белгілейді және оларды жұмсаудың бағыттарын
анықтайды.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны
атқарады. Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен
шығыстарды бөлуді шектейтін айқын құқықтар белгіленген. Жергілікті
бюджеттердің атқарылуы барысында қосымша алынған кірістерді, жергілікті
бюджеттер қаражаттарының бос қалдықтарын жоғары бюджетке алып қоюға, тиісті
өтімсіз жергілікті бюджеттерге қосымша шығыстарды жүктеуге жол берілмейді.
2. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік бюджет тапшылығы және бюджет
балансы
2.1Бюджет тапшылығы мен оның қаржыландыру көздері
Республикалық бюджеттің және жергілікті бюджеттердің
теңгерушілігі бюджеттік қаржы саясатының басты мақсаты. Сондықтан мемлекет
қашанда болмаса бюджеттің теңгерушілікті болуына тырысады, яғни тапшылықсыз
бюджетке. Бюджеттік тапшылық маңында мемлекеттік шығыстардың мемлекеттік
кірістерден арттыруы қарастырылады. Негізінде тұрақты бюджеттік тапшылық
болатын бұндай арттыру әртүрлі жолдармен өтелуі тиіс, яғни немесе заемдарды
жұмылдыру арқылы немесе ақшалық эмиссия арқылы немесе мемлекеттік
шығыстарды қысқарту арқылы, немесе салық салуды ұлғайту арқылы.
Бюджетті құру, бекіту және атқару барысы бюджеттің тапшылығын
қысқарту қажеттілікке негізделеді, яғни бюджетте қарастырылған шығыстар
мөлшері бюджет кірістерінің сомасы мен оның тапшылығын қаржыландыратын
көздер түсімдеріне сәйкестік болуы тиіс. Бірақ бюджет кірістері мен
шығыстарының қашанда теңдік болуы мүмкін емес, сондай-ақ тапшылық болса да
ол төтенше жағдай деп есептелмейді, себебі бүкіл әлемде бюджеттік
тапшылықсыз бір де бір ел жоқ.
Сонымен бірге бюджеттік тапшылық пайда болуының негізін айыру
қажет, себебі ол, негізі әртүрлі болады және тапшылықтың сапасын
сипаттайды. Тапшылықтың шығуы, біріншіден, ел экономикасының әрі қарай
дамуын мемлекеттік реттеу үшін оған бірталай мемлекеттік салымдар жасау
қажеттілігіне байланысты болуы мүмкін. Екіншіден, тапшылық төтенше
жағдайлар себебінен шығуы мүмкін, үшіншіден, экономиканың дағдарысына
байланысты, яғни экономика құлауда, ал үкіметтің қаржы ахуалын басқаруға
қабілеті жоқ болған жағдайда.
Бюджеттік тапшылық (профицит) мынадай жағдайда орын алады –
егерде бюджет шығыстарының (кірістерінің) мөлшері оның кірістері
(шығыстары) көлемінен басым болса. Ал тапшылықтың (профициттің) мөлшері
таза бюджеттік несиелеуді минустап алынған операциялық қалдық пен қаржы
активтері бойынша операциялар қалдығы араларындағы айырмашылық ретінде
анықталады және оның шекті мүмкін мөлшері елдің әлеуметті-экономикалық
дамуының орташа мерзімді жоспарында белгіленеді. Бұл айырмашылық
қаржыландырылуы тиіс, яғни бюджет тапшылығын өтеуді қамтамасыз ету үшін
құралдар қарастыру қажет. Осы мақсаттар үшін Үкімет шеттен алып пайдалануды
іске асырады, қайсысы профицит болған жағдайда Үкіметтік борышты қайта
қаржыландыруға пайдалануы мүмкін. Бюджет тапшылығын қаржыландыру көлемі
алынған заемдар сомасы мен бюджет құралдарының қозғалысы қосындысының
заемдар бойынша негізгі борышты өтеу сомасынан арттыруы мөлшерінде
тағайындалады.
Бюджеттің теңгерушілігі бюджеттік тапшылықты өтеуді әр түрлі
әдістер пайдалану негізінде іске асырылады. Бұл арада бюджеттік тапшылықты
өтеудің негізгі көзі болып ішкі және сыртқы шеттен алып пайдалану болып
табылады, себебі басқа әдісті – ақша эмиссиясын пайдалану инфлияциялық
процестерді дамытуға алып келуі мүмкін. Мемлекеттік шеттен алып пайдалану
республикалық және жергілікті бюджеттердің тапшылықтарын қаржыландыру
мақсатта ғана әрекеттенеді және Бюджеттік кодексте белгіленген нормамен
шектеледі.
Бюджет тапшылығын қаржыландыру көздері ішкі және сыртқы көздерге
бөлінеді. Мемлекеттік құнды қағаздар эмиссиясы мен мемлекеттік мүлікті
жекешелендіруден түскен табыс, мемлекеттік кірістердің шығыстардан арттыруы
мен мемлекеттік заемдар облигацияларын өткізуден түскен сомалар және
қазынашылық міндеттемелер қаржыландырудың ішкі көздеріне жатады. Ал
халқаралық қаржы ұйымдары ұсынатын сыртқы несиелерді бюджеттік тапшылықты
қаржыландыру үшін жұмылдыру сыртқы көздерге жатады. Үкімет және жергілікті
атқарушы органдар бюджеттер тапшылығын қаржыландыру үшін жұмылдырылатын
ішкі және сырқы көздер заемдық құралдар топтарына жіктеледі.
Орталық және жергілікті атқарушы органдар тиісті бюджеттердің
тапшылығын өтеу үшін пайдаланылатын заемдық құралдардың ішкі көздері үш
топқа бөлінеді. Мысалы, мемлекеттік құнды қағаздар тобы мемлекеттік қысқа
мерзімді облигациялар тобына, құралдар жұмылдыру тобына және берешектің
негізгі сомасын өтеу тобына бөлінеді. Республикалық бюджеттің тапшылығын
өтеу үшін Үкімет пайдаланатын заемдық құралдардың сыртқы көздері екі топқа
бөлінеді. Мысалы, халықаралық қаржы ұйымдардың несиелері несиелер алу
тобына және қарыздың негізгі сомасын өтеу тобына бөлінеді.
Әр бюджетте оның кіріс және шығыс бөлігін теңестірген, яғни
баланстаған дұрыс. Баланс – бұл тепе-теңдік, бюджетті жасаған кезде негізгі
мәселе мемлекеттің ақшалай түсімдері мен шығыстарының осындай жай күйіне
жету болып табылады. Кірістердің шығыстардан, яғни бюджетке түсетін
түсімдердің жалпы сомасының шығыстардың және қайтарымды негізде бөлінетін
кірістердің ауқымынан асып түсуі бюджет артығын профицитті құрайды. Ол
мемлекеттік борышты өтеуге бағытталады немесе бюджеттік қаражаттардың
(республикалық және жергілікті бюджеттегі) бос қалдығын құрауы мүмкін.
Аяқталған бюджет жылы бойынша бюджет кезеңінің аяғында қалыптасқан
бюджеттік қаражаттардың бос қалдықтары үкімет пен жергілікті атқарушы
органдардың арнайы шоттарына есептеледі және кассаның айналымдағы нақты
ақшасының өсіміне және биліктің тиісті органының мемлекеттік борышын жабуға
пайдаланылады. Мұндай қажеттік болмаған жағдайда бұл құжаттарды пайдалану
туралы шешімдерді тиісті әкімшіліктер қабылдайды. Шығыстардың кірістерден
асып түсуі мемлекеттік бюджеттің тапшылығын тудырады. Тапшылықтың едеуір
әрі тұрақты болуы қаржының дағдарыстық жай-күйін сипаттайды.
Тапшылықтың ұйғарымды деңгейі деп елдің жалпы ішкі өнімге
қатысты 2-3% мөлшерлі саналады. Мұндай жағдайда тапшылық мемлекеттік
қарыздар шығарудың немесе қағаз ақшалар эмиссиясының көмегімен біршама
жеңіл жабылуы мүмкін. Бюджеттің едеуір және созылмалы тапшылығы кезінде
қарыздар мемлекеттің қажеттіліктерін жаппайды, олар ақшаның қосымша (яғни
тауар айналымының қажеттіліктерінен тыс) эмиссиясымен қамтамыз етіледі, бұл
инфляцияның дамуына, ақша айналысы заңының бұзылуына, ақшаның
құнсыздануына, нақтылы табыстардың және халықтың тұрмыс деңгейінің
төмендеуіне апарып соғады.
Бюджет тапшылығы экономиканың жай-күйін қамтып көрсетеді, ал оның
болуы себептерге байланысты:
1) елдің экономикасында өндірістің жалпы құлдырауы;
2) қоғамдық өндіріс шығындарының өсуі;
3) айналысқа тауар жиынымен жабылмайтын ақшаның шектен тыс шығуы;
4) бюджеттің шығыстарында экономиканың даму деңгейіне сәйкес келмейтін
едеуір әлеуметтік шығыстардың басымдылығы;
5) әскери-өнеркәсіп кешенін ұстауға жұмсалатын әскери шығыстарды, басқару
шығыстарын қаржыландырудың қомақты ауқымы;
6) көлеңкелі экономиканың ірі ауқымды айналымы;
7) Ұлттық шаруашылықтағы өнімсіз шығыстар мен ысыраптар;
Бюджет тапшылығын төмендетудің мынандай әдістері болады:
1) шығыстар тұрақты, кірістер өседі;
2) кірістер тұрақты, шығыстар азаяды;
3) кірістер өседі, шығыстар азаяды (тапшылық екі еседен жылдамырақ
төмендейді)
Тапшылықты қаржыландыру – оны жабу үшін қосымша ақша қаражаттарын
іздестіру.
Бюджет тапшылығын қаржыландырудың жолдары:
1. Ақша белгілерін шығару. Бұл жол теріс әлеуметтік-экономикалық
салдарлары болатын инфляцияға жеткізеді. Өз кезегінде ақша эмиссиясы
айналысқа ақша белгілерін тікелей шығаруда да, жанама түрде
мемлекеттік бағалы қағаздар шығару және оларды коммерциялық банктерге
өткізу арқылы тұлғалануы мүмкін, коммерциялық банктер өзінің
резервтерін көбейтеді және банктік мультипликатордың арқасында
айналыстағы ақшаның санын көбейтеді.
2. Мемлекеттік қарыздар. Бұл жағдайда қаржыландыруға бос ақша қаражаттары
бар компаниялар, банктер және тағы басқалар.
3. Шелелдік қарыздар. Оларды дүниежүзілік валюта қоры, басқа халықаралық
қаржы ұйымдары, үкіметтер, банктер береді.
4. Ұлттық байлықты пайдалану. Бұл орайда мемлекет басқа субъектілерге
өзінің активтерін сатады.
Салықтардың мөлшерлемелерін көбейту бюджет тапшылығын қаржыландырудың
әдісі емес, оны қысқартудың амалы болып табылады.
Бюджеттің кірістерін көбейтуге және шығыстарын қысқартуға,
бюджет тапшылығын реттеуге, басқа экономикалық дағдарысқа қарсы
шаралардың жиынтығында нысаналы басқаруға бағытталған шараларды әзірлеу
және дәйекті іске асыру мемлекеттің қаржы жағдайын тұрақтандыруға жағдай
жасайды, оның әлеуметтік-экономикалық дамуына жәрдемдесетін болады.
Бюджет тапшылығына қатысты фискалдық саясат үш тұжырымдамаға
негізделеді:
1.Жыл сайынғы теңестірілетін бюджет. Мұндай бюджет мұндаға дейін
фискалдық саясаттың мақсаты деп есептеледі. Алайда бюджеттің мұндай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz