Баланың таным процестері дамуының теориялық мәселелері
КІРІСПЕ
1 БАЛАНЫҢ ТАНЫМ ПРОЦЕСТЕРІ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Баланың таным процестері дамуының теориялық негіздері
1.2 Ойын арқылы баланың таным процестерін белсендіру
ІІ ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА БАЛАНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ІС.ӘРЕКЕТТЕРІН ЗЕРТТЕУ ЖӘНЕ АНЫҚТАУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Оқыту процесінде баланың танымдық іс.әрекетін дамыту
2.2 Таным процестерін зерттеу және анықтау әдістемелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 БАЛАНЫҢ ТАНЫМ ПРОЦЕСТЕРІ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Баланың таным процестері дамуының теориялық негіздері
1.2 Ойын арқылы баланың таным процестерін белсендіру
ІІ ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА БАЛАНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ІС.ӘРЕКЕТТЕРІН ЗЕРТТЕУ ЖӘНЕ АНЫҚТАУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Оқыту процесінде баланың танымдық іс.әрекетін дамыту
2.2 Таным процестерін зерттеу және анықтау әдістемелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан халқы Қазақстан Президентінің тәуелсіз елімізді өркендетуге бағытталған бастамалары мен шешімдеріне қолдау көрсетіп, іске асыруға міндетті екендігін терең сезінуі қажет. Еліміздегі әлеуметтік–экономикалық, саяси қарқынды даму жағдайы білімді тұлғалардың шығармашылық деңгейінен, қабілеті және белсенділігінен айқындалады.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауында жеке тұлғаның шығармашылығының: «Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен айқындалады» ұлттық жауапкершілікті сезінуді көздейді [1].
Еліміздің сапалы дамуының жаңа сатысына, биік белестерге көтерілуіне бағыт берген бұл маңызды құжатта еліміздің бәсекеге шынайы қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында білім беру жүйесін реформалау қажеттігі атап көрсетілді. “Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз” етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі деуі соған дәлел деп білеміз.
Елбасы атап өткендей, білім беру рефор¬масы – Қазақстанның бәсекеге нақты қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдың бірі. Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет. Осыған орай Білім және ғылым министрлігінің алдында ауқымды міндеттер қойылды.
Жаңа формацияда білім беру саласындағы барлық процесте, тәрбиешілерге, мұғалімдерге, оқушылары мен топ тәлімгерлеріне кәсіби дайындықтарын толықтыру, балалардың жекелік ерекшелігін ескеру қабілетіне және тұлғалық бағыттылығына қарай жағдай туғызуды қажет етеді.
Біз Жалпыұлттық идеямыз - Мәңгілік Елді басты бағдар етіп, тәуелсіздігіміздің даму даңғылын Нұрлы Жолға айналдырдық. Қажырлы еңбекті қажет ететін, келешегі кемел Нұрлы жолда бірлігімізді бекемдеп, аянбай тер төгуіміз керек. Mәңгілік Ел - елдің біріктіруші күші, ешқашан таусылмас қуат көзі. Ол «Қазақстан - 2050» стратегиясының ғана емес, XXI ғасырдағы Қазақстан мемлекетінің мызғымас идеялық тұғыры! Жаңа Қазақстандық Патриотизм дегеніміздің өзі - Мәңгілік Ел! Ол - барша Қазақстан қоғамының осындай ұлы құндылығы.
Өткен тарихымызға тағзым да, бүгінгі бақытымызға мақтаныш та, гүлденген келешекке сенім де «Мәңгілік Ел» деген құдіретті ұғымға сыйып тұр. Отанды сүю - бабалардан мирас болған ұлы мұраны қадірлеу, оны көздің қарашығындай сақтау, өз үлесіңді қосып, дамыту және кейінгі ұрпаққа аманат етіп, табыстау деген сөз. Ұлы бабамыз Әл-Фараби білім мен тәрбиенің ұрпақ өмірінде алатын орнын жоғары қойып: “Адамға ең алдымен тәрбие беру керек, тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы” деп түйіндеген екен [2].
Біз мектептегі оқу мен тәрбиені осы ұлы қағидаға сүйеніп қатар жүргізіп келеміз.
Қоғамдағы саяси-экономикалық, мәдени өзгерістерге байланысты оқыту жүйесіне де өзгертулер енгізілді. Қоғам өмірі ең алдымен адамның (баланың) өздігінен дамуы мен жетілуін іске асыратын, педагогикалық теория мен практикаға ерекше мән бере бастады.
Оқушының дербестігін, шығармашылық ынтасын арттыруға бағытталған педагогикалық жүйе қазіргі білім берудің барабар талабы болып табылады.
Бала – бұл күрделі бүтін жүйе және оның дамуын ашатын жүйеқұрағыш бөлігін табу өте маңызды. Сол бөлік ретінде ғалымдар өздігінен танымдылықты бөледі, ол жеке адамның дамуындағы бүтін интегралдық көрсеткіші, адамға жаңа жағдайда жеңіл жөн табуға, өзге жағдайда білім мен дағдысын қолдануға мүмкіндік береді. Сондықтан адамның өзіндік танымдылығын дамыту маңызды және мәнді мәселе.
Баланың өздігінен танымдылығын дамыту үшін көптеген факторлар әсер етеді: стихиялық (апаттық) және арнайы ұйымшылдық, табиғи және әлеуметтік факторлар. Басқа факторлармен қатар ғалымдар мен педагог-практиканттар қоршаған ортаның әсерін көрсетеді. Ол ортада бала жеке адам ретінде дамиды, оған әсер етудің арқасында өзінің өздігін көрсетеді.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауында жеке тұлғаның шығармашылығының: «Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен айқындалады» ұлттық жауапкершілікті сезінуді көздейді [1].
Еліміздің сапалы дамуының жаңа сатысына, биік белестерге көтерілуіне бағыт берген бұл маңызды құжатта еліміздің бәсекеге шынайы қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында білім беру жүйесін реформалау қажеттігі атап көрсетілді. “Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз” етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі деуі соған дәлел деп білеміз.
Елбасы атап өткендей, білім беру рефор¬масы – Қазақстанның бәсекеге нақты қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдың бірі. Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет. Осыған орай Білім және ғылым министрлігінің алдында ауқымды міндеттер қойылды.
Жаңа формацияда білім беру саласындағы барлық процесте, тәрбиешілерге, мұғалімдерге, оқушылары мен топ тәлімгерлеріне кәсіби дайындықтарын толықтыру, балалардың жекелік ерекшелігін ескеру қабілетіне және тұлғалық бағыттылығына қарай жағдай туғызуды қажет етеді.
Біз Жалпыұлттық идеямыз - Мәңгілік Елді басты бағдар етіп, тәуелсіздігіміздің даму даңғылын Нұрлы Жолға айналдырдық. Қажырлы еңбекті қажет ететін, келешегі кемел Нұрлы жолда бірлігімізді бекемдеп, аянбай тер төгуіміз керек. Mәңгілік Ел - елдің біріктіруші күші, ешқашан таусылмас қуат көзі. Ол «Қазақстан - 2050» стратегиясының ғана емес, XXI ғасырдағы Қазақстан мемлекетінің мызғымас идеялық тұғыры! Жаңа Қазақстандық Патриотизм дегеніміздің өзі - Мәңгілік Ел! Ол - барша Қазақстан қоғамының осындай ұлы құндылығы.
Өткен тарихымызға тағзым да, бүгінгі бақытымызға мақтаныш та, гүлденген келешекке сенім де «Мәңгілік Ел» деген құдіретті ұғымға сыйып тұр. Отанды сүю - бабалардан мирас болған ұлы мұраны қадірлеу, оны көздің қарашығындай сақтау, өз үлесіңді қосып, дамыту және кейінгі ұрпаққа аманат етіп, табыстау деген сөз. Ұлы бабамыз Әл-Фараби білім мен тәрбиенің ұрпақ өмірінде алатын орнын жоғары қойып: “Адамға ең алдымен тәрбие беру керек, тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы” деп түйіндеген екен [2].
Біз мектептегі оқу мен тәрбиені осы ұлы қағидаға сүйеніп қатар жүргізіп келеміз.
Қоғамдағы саяси-экономикалық, мәдени өзгерістерге байланысты оқыту жүйесіне де өзгертулер енгізілді. Қоғам өмірі ең алдымен адамның (баланың) өздігінен дамуы мен жетілуін іске асыратын, педагогикалық теория мен практикаға ерекше мән бере бастады.
Оқушының дербестігін, шығармашылық ынтасын арттыруға бағытталған педагогикалық жүйе қазіргі білім берудің барабар талабы болып табылады.
Бала – бұл күрделі бүтін жүйе және оның дамуын ашатын жүйеқұрағыш бөлігін табу өте маңызды. Сол бөлік ретінде ғалымдар өздігінен танымдылықты бөледі, ол жеке адамның дамуындағы бүтін интегралдық көрсеткіші, адамға жаңа жағдайда жеңіл жөн табуға, өзге жағдайда білім мен дағдысын қолдануға мүмкіндік береді. Сондықтан адамның өзіндік танымдылығын дамыту маңызды және мәнді мәселе.
Баланың өздігінен танымдылығын дамыту үшін көптеген факторлар әсер етеді: стихиялық (апаттық) және арнайы ұйымшылдық, табиғи және әлеуметтік факторлар. Басқа факторлармен қатар ғалымдар мен педагог-практиканттар қоршаған ортаның әсерін көрсетеді. Ол ортада бала жеке адам ретінде дамиды, оған әсер етудің арқасында өзінің өздігін көрсетеді.
1 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» Жолдауы. // сайт интернет
2 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан, 28 қаңтар 2012
3. Гальперин Г.А. Введение в психологию. – М.: Из-во ун-та, -1976. – 150с.
4. Давыдов А.,. Драгунов Т. «Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы» Алматы 1987 ж
5. Эльконин Б.Д. Психологические условия развивающего обучения. Обучение и развитие иладших школьников. – Киев., 1970. – 210 с.
6. Зак А.З. Развитие умственных способностей младших школьников. М. Просвещение. 1994
7. Мухина В.С. «Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы» Алматы, 1986
8. Песталоции И.Г. Избранные педагогические сочинения. В 2-х т./ Под.ред. В.Н. Столетова.- М: Педагогика, 1981.- 334 с.
9. Ушинский К.Д. Избранные педагогические сочинения. – М., 1964. – Т.1. – 482 с.
10. Выготский Л.С. Ибранные психологические исследования. — М., 1959.
11. Занков Н.В. Развивающее обучение. – М., 1999. - 89 с.
12. Левина М.И. Дети братских республик. Беседа о книгах. Для учащихся 4 классов. – М.: Изд-во Книга, 1973. – 32 с.
432 с.
13. Коменский Я.А. Великая дидактика. – М., Начальная школа, 1893. 279 с.
14. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. – Алматы. Қайнар, 1987,1990. – 121 б.
15. Монтессори М. О принципах моей школы. –М., 1999.
16. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания. — Л.: Изд-во ЛГУ, 1968.
17. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы. 1993ж.
18. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы.
- Алматы: Рауан, 1998. -128б.
19. Горшкова В.В. Активность личности школьника в совместной деятельности с учителем. Пособие по спецкурсу. Хабаровск, 1989
20. Торайғыров С. Шығармалары. –Алматы: Қазақстан, 1991. -80 б.
21. Әуезов М. Таңдамалы шығармалар. 11-12 том – Алматы: Жазушы, 1969. -532 б.
22. Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы. -Алматы: Мектеп, 1976-234 бет.
23. Диваев Ә. Тарту. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 256 б.
24. Ибраева К.Ж. Педагогические взгляды Мухтара Ауэзова. Дисс... канд. Пед. наук. – Алматы, 1991. – 123 с.
25. Сәбет Бап-Баба. Жантану негіздері. Алматы. 1999ж.
26. Аристова Л.П. Активность учения школьника. М., 1988
27. Талызина Н.Ф. Формирование начальных понятий и развитие логического мышления учащихся. // Начальная школа. 1970. 1. с. 72.
28. Махмутов М.И. Развивающее обучение. М., 1976.
29. Лернер И. Дидактические функции и границы применении проблемного обучения. // В кн. Формирование направленности личности школьников. – Владимир, 1975. - 255 с.
30. Скаткин М.Н. Об усилении воспитывающей и развивающей функции учебника. // В кн. Проблемы школьного учебника. Вып.7. – М., Просвещение, 1979. – С. 88-96.
31. Давыдов А., Драгунов Т. «Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы» Алматы 1987 ж
32. Щукина Г.И. Роль деятельности в учебном процессе. М., 1986
33. Волков И. П. «Творчествоға үйрету» /Бастауыш мектеп/ 1988 №7
34. Лысенкова С.Н. Методом опережающего обучения. -М.: Просвещение, 1988.
35. Психологические тесты. В 2 т. Под ред. А.А.Карелина. М., 2000
36. Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиялары. -Алматы, 2000ж, 19-бет
37. Ысқақов Б. Сөнбес жұлдыздар. – Алматы: Жазушы, 1985. – 201 б.
38. Бруннер Д. Процесс обучения. Пер. с нем. — М., 1962.
39. Зимняя И.А. «Педагогикалық психология» Алматы 2005 ж
40. Эриксон Э. Детство и общество. Санкт-Петербург, 1996.
41. Данилов М.А. Общая методология науки и специальная
методология педагогики в их взаимоотношениях // Сов. педагогика, 1972, № 5.
42. Лемберг Р.Г. Методы обучения в школе. – Алматы, 1958. –с. 91.
43. Лернер И. Процесс обучения и его закономерности. –М.: Знание, 1980. – 160 с.
44. Махмутов М.И. Мектепте проблемалық оқытуды ұйымдастыру. – Алматы.: Мектеп, 1981. -247 б.
45. Скаткин М.И. Об усилении воспитывающей и развивающей функции учебника. // В кн. Проблемы школьного учебника. Вып. 7. – М.: Просвешение, 1979. – с. 88-96.
46. Харламов И.Ф. Как активизировать учение школьников. Минкс, 1975
47. Шамова Т.И., Давыденко Т.М. // Управление образовательным процессом в адаптивной школе. — М.: Педагогический поиск, 2001.
48. Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности учащихся учебном процессе. М.: 1979.
49. Хан Н.Н. Сотрудничество в педагогическом процессе школы. Алматы, 1997
50. Бөлеев Қ. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау. Алматы, //Нұрлы әлем. 2004. -294 б.
51. Құнанбаев А. Қарасөз. Поэмалар. Алматы.Ел. 1993 ж. 169 бет
52. Ы.Алтынсариннің таңдамалы педагогикалық мұралары /Құраст.С.Қалиев. - Алматы: Рауан, 1991. -200 б.
53. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. -320 б.
54. Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992. -106 б.
55. Аймауытов Ж. Психология. – Алматы: Санат, 1995. -312 б.
56. Лернер И. Дидактические функции и границы применения проблемного обучения. // В кн. Формирование направленности личности школьников. – Владимир, 1975. – 255 с.
57. Махмудов М.И. Мектепте проблемалық оқытуды ұйымдастыру. – Алматы: Мектеп, 1981. – 247 б.
58. Оконъ В. Введение в общую дидактику. Пер. с польского. — М.: Высшая школа, 1990.
59. Тесты, тесты, тесты. Подред. М.Мацковского. - М., 1990.
60. Медник Л.С. Приемственность в обучении природоведению и ботанике. Кан. Дисс. – Ленинград, 1985. – 156 с.
2 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан, 28 қаңтар 2012
3. Гальперин Г.А. Введение в психологию. – М.: Из-во ун-та, -1976. – 150с.
4. Давыдов А.,. Драгунов Т. «Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы» Алматы 1987 ж
5. Эльконин Б.Д. Психологические условия развивающего обучения. Обучение и развитие иладших школьников. – Киев., 1970. – 210 с.
6. Зак А.З. Развитие умственных способностей младших школьников. М. Просвещение. 1994
7. Мухина В.С. «Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы» Алматы, 1986
8. Песталоции И.Г. Избранные педагогические сочинения. В 2-х т./ Под.ред. В.Н. Столетова.- М: Педагогика, 1981.- 334 с.
9. Ушинский К.Д. Избранные педагогические сочинения. – М., 1964. – Т.1. – 482 с.
10. Выготский Л.С. Ибранные психологические исследования. — М., 1959.
11. Занков Н.В. Развивающее обучение. – М., 1999. - 89 с.
12. Левина М.И. Дети братских республик. Беседа о книгах. Для учащихся 4 классов. – М.: Изд-во Книга, 1973. – 32 с.
432 с.
13. Коменский Я.А. Великая дидактика. – М., Начальная школа, 1893. 279 с.
14. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. – Алматы. Қайнар, 1987,1990. – 121 б.
15. Монтессори М. О принципах моей школы. –М., 1999.
16. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания. — Л.: Изд-во ЛГУ, 1968.
17. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы. 1993ж.
18. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы.
- Алматы: Рауан, 1998. -128б.
19. Горшкова В.В. Активность личности школьника в совместной деятельности с учителем. Пособие по спецкурсу. Хабаровск, 1989
20. Торайғыров С. Шығармалары. –Алматы: Қазақстан, 1991. -80 б.
21. Әуезов М. Таңдамалы шығармалар. 11-12 том – Алматы: Жазушы, 1969. -532 б.
22. Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы. -Алматы: Мектеп, 1976-234 бет.
23. Диваев Ә. Тарту. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 256 б.
24. Ибраева К.Ж. Педагогические взгляды Мухтара Ауэзова. Дисс... канд. Пед. наук. – Алматы, 1991. – 123 с.
25. Сәбет Бап-Баба. Жантану негіздері. Алматы. 1999ж.
26. Аристова Л.П. Активность учения школьника. М., 1988
27. Талызина Н.Ф. Формирование начальных понятий и развитие логического мышления учащихся. // Начальная школа. 1970. 1. с. 72.
28. Махмутов М.И. Развивающее обучение. М., 1976.
29. Лернер И. Дидактические функции и границы применении проблемного обучения. // В кн. Формирование направленности личности школьников. – Владимир, 1975. - 255 с.
30. Скаткин М.Н. Об усилении воспитывающей и развивающей функции учебника. // В кн. Проблемы школьного учебника. Вып.7. – М., Просвещение, 1979. – С. 88-96.
31. Давыдов А., Драгунов Т. «Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы» Алматы 1987 ж
32. Щукина Г.И. Роль деятельности в учебном процессе. М., 1986
33. Волков И. П. «Творчествоға үйрету» /Бастауыш мектеп/ 1988 №7
34. Лысенкова С.Н. Методом опережающего обучения. -М.: Просвещение, 1988.
35. Психологические тесты. В 2 т. Под ред. А.А.Карелина. М., 2000
36. Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиялары. -Алматы, 2000ж, 19-бет
37. Ысқақов Б. Сөнбес жұлдыздар. – Алматы: Жазушы, 1985. – 201 б.
38. Бруннер Д. Процесс обучения. Пер. с нем. — М., 1962.
39. Зимняя И.А. «Педагогикалық психология» Алматы 2005 ж
40. Эриксон Э. Детство и общество. Санкт-Петербург, 1996.
41. Данилов М.А. Общая методология науки и специальная
методология педагогики в их взаимоотношениях // Сов. педагогика, 1972, № 5.
42. Лемберг Р.Г. Методы обучения в школе. – Алматы, 1958. –с. 91.
43. Лернер И. Процесс обучения и его закономерности. –М.: Знание, 1980. – 160 с.
44. Махмутов М.И. Мектепте проблемалық оқытуды ұйымдастыру. – Алматы.: Мектеп, 1981. -247 б.
45. Скаткин М.И. Об усилении воспитывающей и развивающей функции учебника. // В кн. Проблемы школьного учебника. Вып. 7. – М.: Просвешение, 1979. – с. 88-96.
46. Харламов И.Ф. Как активизировать учение школьников. Минкс, 1975
47. Шамова Т.И., Давыденко Т.М. // Управление образовательным процессом в адаптивной школе. — М.: Педагогический поиск, 2001.
48. Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности учащихся учебном процессе. М.: 1979.
49. Хан Н.Н. Сотрудничество в педагогическом процессе школы. Алматы, 1997
50. Бөлеев Қ. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау. Алматы, //Нұрлы әлем. 2004. -294 б.
51. Құнанбаев А. Қарасөз. Поэмалар. Алматы.Ел. 1993 ж. 169 бет
52. Ы.Алтынсариннің таңдамалы педагогикалық мұралары /Құраст.С.Қалиев. - Алматы: Рауан, 1991. -200 б.
53. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. -320 б.
54. Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992. -106 б.
55. Аймауытов Ж. Психология. – Алматы: Санат, 1995. -312 б.
56. Лернер И. Дидактические функции и границы применения проблемного обучения. // В кн. Формирование направленности личности школьников. – Владимир, 1975. – 255 с.
57. Махмудов М.И. Мектепте проблемалық оқытуды ұйымдастыру. – Алматы: Мектеп, 1981. – 247 б.
58. Оконъ В. Введение в общую дидактику. Пер. с польского. — М.: Высшая школа, 1990.
59. Тесты, тесты, тесты. Подред. М.Мацковского. - М., 1990.
60. Медник Л.С. Приемственность в обучении природоведению и ботанике. Кан. Дисс. – Ленинград, 1985. – 156 с.
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан халқы Қазақстан Президентінің тәуелсіз
елімізді өркендетуге бағытталған бастамалары мен шешімдеріне қолдау
көрсетіп, іске асыруға міндетті екендігін терең сезінуі қажет. Еліміздегі
әлеуметтік–экономикалық, саяси қарқынды даму жағдайы білімді тұлғалардың
шығармашылық деңгейінен, қабілеті және белсенділігінен айқындалады.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауында жеке тұлғаның
шығармашылығының: Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның
білімділік деңгейімен айқындалады ұлттық жауапкершілікті сезінуді көздейді
[1].
Еліміздің сапалы дамуының жаңа сатысына, биік белестерге көтерілуіне
бағыт берген бұл маңызды құжатта еліміздің бәсекеге шынайы қабілеттілігін
қамтамасыз ету мақсатында білім беру жүйесін реформалау қажеттігі атап
көрсетілді. “Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы
қабілеттілігін қамтамасыз” етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың
бірі деуі соған дәлел деп білеміз.
Елбасы атап өткендей, білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге
нақты қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды
құралдың бірі. Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай
келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет. Осыған орай Білім және ғылым
министрлігінің алдында ауқымды міндеттер қойылды.
Жаңа формацияда білім беру саласындағы барлық процесте, тәрбиешілерге,
мұғалімдерге, оқушылары мен топ тәлімгерлеріне кәсіби дайындықтарын
толықтыру, балалардың жекелік ерекшелігін ескеру қабілетіне және тұлғалық
бағыттылығына қарай жағдай туғызуды қажет етеді.
Біз Жалпыұлттық идеямыз - Мәңгілік Елді басты бағдар етіп,
тәуелсіздігіміздің даму даңғылын Нұрлы Жолға айналдырдық. Қажырлы еңбекті
қажет ететін, келешегі кемел Нұрлы жолда бірлігімізді бекемдеп, аянбай тер
төгуіміз керек. Mәңгілік Ел - елдің біріктіруші күші, ешқашан таусылмас
қуат көзі. Ол Қазақстан - 2050 стратегиясының ғана емес, XXI ғасырдағы
Қазақстан мемлекетінің мызғымас идеялық тұғыры! Жаңа Қазақстандық
Патриотизм дегеніміздің өзі - Мәңгілік Ел! Ол - барша Қазақстан қоғамының
осындай ұлы құндылығы.
Өткен тарихымызға тағзым да, бүгінгі бақытымызға мақтаныш та, гүлденген
келешекке сенім де Мәңгілік Ел деген құдіретті ұғымға сыйып тұр. Отанды
сүю - бабалардан мирас болған ұлы мұраны қадірлеу, оны көздің қарашығындай
сақтау, өз үлесіңді қосып, дамыту және кейінгі ұрпаққа аманат етіп,
табыстау деген сөз. Ұлы бабамыз Әл-Фараби білім мен тәрбиенің ұрпақ
өмірінде алатын орнын жоғары қойып: “Адамға ең алдымен тәрбие беру керек,
тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы” деп түйіндеген екен [2].
Біз мектептегі оқу мен тәрбиені осы ұлы қағидаға сүйеніп қатар жүргізіп
келеміз.
Қоғамдағы саяси-экономикалық, мәдени өзгерістерге байланысты оқыту
жүйесіне де өзгертулер енгізілді. Қоғам өмірі ең алдымен адамның (баланың)
өздігінен дамуы мен жетілуін іске асыратын, педагогикалық теория мен
практикаға ерекше мән бере бастады.
Оқушының дербестігін, шығармашылық ынтасын арттыруға бағытталған
педагогикалық жүйе қазіргі білім берудің барабар талабы болып табылады.
Бала – бұл күрделі бүтін жүйе және оның дамуын ашатын жүйеқұрағыш
бөлігін табу өте маңызды. Сол бөлік ретінде ғалымдар өздігінен танымдылықты
бөледі, ол жеке адамның дамуындағы бүтін интегралдық көрсеткіші, адамға
жаңа жағдайда жеңіл жөн табуға, өзге жағдайда білім мен дағдысын қолдануға
мүмкіндік береді. Сондықтан адамның өзіндік танымдылығын дамыту маңызды
және мәнді мәселе.
Баланың өздігінен танымдылығын дамыту үшін көптеген факторлар әсер
етеді: стихиялық (апаттық) және арнайы ұйымшылдық, табиғи және әлеуметтік
факторлар. Басқа факторлармен қатар ғалымдар мен педагог-практиканттар
қоршаған ортаның әсерін көрсетеді. Ол ортада бала жеке адам ретінде дамиды,
оған әсер етудің арқасында өзінің өздігін көрсетеді.
Бастауыш сынып оқушыларының таным процестері дамуына оқытудың
тигізетін әсері өте үлкен. Бастауыш сынып оқушыларының таным әрекеттерін
зерттеу - психологиялық қызмет көрсетудегі күрделі мәселелердің бірі.
Сондықтан оны жүргізу жолдарын көптеген психологтар мен педагогтар
зерттеуде. Тәжірибелік психологияда П.Я.Гальперин [3], В.В.Давыдов [4],
Д.Б.Эльконин [5], А.Г.Зак [6], Мухина В.С. [7] т.б. жасаған әдістемелер
кеңінен пайдаланылуда. Дамыта оқыту проблемалары ХҮІІІ ғасырдан бері
зерттелуде. Швейцар ғалымы И.Г.Песталоции [8] оқу барысында балалардың
қабылдау және еске сақтау қабілетін дамыту проблемасын зерттеуді бастаған.
Бұл идеяны К.Д.Ушинский [9], Л.С.Выготский [10] жалғастырған. Д.Б.Занков
[11] дамыта оқытуға қазіргі технологияларды қолданып, жалпы ақыл-ойды
дамыту жолдарын анықтаған. Қазіргі бастауыш мектеп бағдарламасында барлық
таным процестерін жедел дамыту жолдарын ескере отырып жасалған оқулықтар
мазмұны ойлауды дамытуға үлкен үлес қосады. Дегенмен осы проблеманы шешу
үшін әр мұғалім ойлау қабілетінің ерекшеліктерін, оны дамыту жолдарын толық
түсінуі қажет.
Ғалымдар білім ортасының құрылымдық бөлігі пәндік қоршауы деп
көрсетеді. Пәндік қоршауды пәндік орта ретінде анықтап, қазіргі
зерттеушілер оны іс-әрекеттің ұйымдасқан көзқарасында қарап (ұйымдасқан
және ұйымдаспаған орта), оны белгілі бір ортада (ойын, оқу, еңбек)
қарастырады. Зерттеу жұмысының өзектілігін келесі факторлармен
көрсетуге болады:
- әлеуметке өздігінен танымды және өзін дамытуға жағдайы бар еркін
адамның қажеттілігі;
- мектеп оқушыларының өздігінен танымдылығын дамытуды зерттейтін, оның
ғылыми негізін талдайтын оқу орындарының қажеттілігі.
Оқушылардың таным процестерін зерттеудің маңызы психологиялық,
қызметті ұйымдастыруда өте үлкен. Сондықтан әр психолог оның әдістемелерін
жақсы меңгеріп, қолдану ережелеріне толық түсінік алғанда ғана ол өз
қызметіне қажетті деңгейде атқаруға даярльқтан өтеді.
Таным процестерін зерттеу әдіс тәсілдерін тереңірек меңгеріп алу үшін
жұмыс тақырыбын Оқыту барысында баланың танымдық іс-әрекетін дамыту деп
анықтадық.
Зерттеу объектісі: бастауыш мектеп оқушылары.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін зерттеу
және дамыту жолдары.
Зерттеудің мақсаты: Оқыту барысында баланың танымдық іс-әрекетін
дамыту жолдарын теориялық, әдіснамалық тұрғыда негіздеу.
Зерттеудің міндеті:
- оқыту барысында баланың танымдық іс-әрекетін зерттеу;
- оқыту барысында баланы белсендендіру әдістерін зерттеу;
- оқыту барысында баланың сөйлеу, ойлау және қиялының дамуын зерттеу;
Зерттеудің теориялық қолданымы. Оқыту үрдісі барысында танымдық
процестерді дамытуға әсер ететін факторларды қолдану.
Зерттеудің практикалық қолданымы.
Баланың іс-әрекеті барысындағы танымдық іс-әрекет
Зерттеу әдісі: Бала әрекетінің өнімін талдау, педагогикалық
эксперимент, анкета, сұхбаттасу, бақылау; математикалық және статисталық
материалдарды зерттеу әдістері, теориялық әдістер және эмпирикалық әдістер
– бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін дамыту туралы ғылыми
еңбектерге теориялық талдау жасалынды және бастауыш сынып оқушыларының
таным процестерін дамытуда қолданылатын шығармашылық тапсырмалар таңдап
алынды.
Зерттеудің эксперименталдық базасы Түркістан қаласындағы М.Әбенова
атындағы жалпы орта мектеп.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 БАЛАНЫҢ ТАНЫМ ПРОЦЕСТЕРІ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Баланың таным процестері дамуының теориялық негіздері
ХІХ ғасырдың екінші жартысында жоғары жүйке қызметінің ерекшеліктері
анықталуы, жүйке жүйесінің функциялары мен психикалық қасиеттердің
байланыстылығы дәлелденгенімен байланысты темпераментке жан-жақты сипаттама
берілді. Сеченов, Павлов жүргізген зерттеулер нәтижесінде олар екінші
сигналдық жүйенің, нағыз адамдық, қасиеттердің қалыптасуына негіз болатыны
анықталды. Бұл кезді тәжірибелік психологияның дамуына физиологтардың
қосқан үлесін ескере отырып психофизиологиялық кезең деп атауға болады.
А.Бине статистикалық жағынан негізделген интеллектуалдық тест жасап
шығарды. Ұсынылған тәсілді өңдеп шығуға Т.Симон өз үлесін қосып,
психодиагностикада бұл әдістеме Бине-Симонның интеллекті өлшеу шкаласы деп
қолданыла бастады.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдары жеке қасиеттерді зерттеуге және
интеллектуалдық қасиеттерді анықтауға арналған тестердің көптеген түрлері
құрылды. Оларды қолдану арқылы жеке тұлғаның психикалық қасиеттерін жан-
жақты талдауға мүмкіндік туды. Сонымен қатар топтағы адамдардың өзара қарым-
қатынасын зерттеуге арналған Я.Морреноның социометриялық зерттеу әдісі,
К.Левиннің өлшеу әдістемелері, Я.Коменскийдің ұжымның қалыптасу деңгейін
бағалау тестері кеңінен қолданылады [12,13].
Таным процестерін өлшеу және дамыту тестері балалардың жас
ерекшеліктеріне байланысты жіктеліп, мектепте оқытуға даярлықты анықтау
әдістемелері, Йирасек-Керн әдістемелері, Венгер, Давыдов, Эльконин жасаған
көптеген тапсырмалар, бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін зерттеу
тестері, орта және сынып оқушыларына арналған тестер тағы көптеген
үлкендердің интеллeктyaлдық қабілетінің коэффициентін анықтау әдістемелері
деп аталған.
Таным - қоршаған болмыстың, оның элементтерінің белсенді ақыл-ой, көңіл-
күй, іс-әрекеттер мен олардың нәтижесі, яғни, білім, жалпыланған теория,
заңдар мен ғылыми ұғымдардың санада бейнеленуі.
Шындық пен нақты болмысты танудың диалектикалық жолы - тікелей байқап,
сезуден нақты ойлауға, одан практикаға өту. Тікелей байқау процесінде, яғни
түйсік, қабылдау, шынайы болмысты белсенді зерттеу арқасында қандай да
құбылыс не заттар жөнінде түсініктер пайда болады. Осы түсініктер
негізінде қорытындылар жасалады. Нақты ойлау әрекеті танымға түскен
құбылыстардың жалпы белгілерін анықтауға, түсінік, пікір, ұғымдарды
игеруге, зат не құбылыстар арасындағы мәнді, қажетті де тұрақты
байланыстарды ашып, заңдар мен заңдылықтарды өрнектеуі мүмкіндік береді.
Таным теориясы оқу танымына тікелей қатысты. Білімді игеру әрқашан
таныммен байланысты келеді. Оқытудың міндеті - табиғат, қоғам және адамның
психикалық процестерінің даму заңдылықтарын оқушы санасына өткізу.
Таным мен оқу арасында жалпы ортақтастық көп. Оқушы қоршаған дүниені
тану арқылы дамиды, кемелденеді. Оқу жұмысын таным істерінің өзінше бір
формасы ретінде қарастыруға болады.
Алайда таным мен оқу ортасында болатын маңызды ерекшеліктерді ескермеу
мүмкін емес. Таным - бұл қоғамдық-тарихи категория. Көптеген ғасырлар бойы
ғалымдар табиғат, қоғам және адам ақыл-ойының біршама заңдылықтарын ашты.
Яғни, ғалымдар жаңалықты тұңғыш күйінде таниды, сондықтан да ондай таным
толық болмайды.
Танымның мәнін, зандылықтарын түсіну үшін оның субъектісі кім екенін,
яғни оны іске асыратын кім екенін анықтау қажет. Мұның қиын еместігі,
танымның субъектісі адам екені өзінен-өзі түсінікті. Бірақ, біріншіден,
философия тарихы заттардың мәнін адамның танып білуі мүмкін емес деп
санайтын ойшылдарды біледі. Екіншіден, қазіргі уақытта таным процесі және
оның теориялық ойлау сияқты формасы адамға ғана тән емес, олар сондай-ақ
адам жасаған электрондық-есептеу машинасы сияқты техникалық қондырғыларға
да тән деген пікір тарап жүр. Үшіншіден, адам - танымның субъектісі деп жай
айта салу жеткіліксіз, оны таным субъектісіне айналдыратын не екенін
анықтау қажет, ал бұл үшін адамның қоғамдық мәнін білу керек.
Кезінде Л.Фейербах танымның субъектісі сана деп түсіндірген идеалистік
көзқарасты сынай отырып, сана адамға тән рухани құбылыс екенін дұрыс атап
көрсетті. Адам, Фейербахтың түсінігінше, кеңістік пен уақытта өмір сүретін,
табиғатпен екі арадағы байланысының арқасында дүниені танып білуге
қабілетті тәні бар жан. Фейербах өзінің таным жайындағы түсінігінде табиғи
мәні бар нақты адам жайында айтып отырған сияқты. Алайда, дейді Маркс пен
Энгельс"...Фейербах шындықта өмір сүретін әрекетшіл адамдарға ешқашан жете
алмайды, "адам" деген абстракциядан өте алмай тек сезім саласындағы „шын,
тәні бар, дара адамды мойындаумен ғана шектеледі...".
Адам өзінің нақты, шын мәніне қалайша ие болады? Адамға табиғи тіршілік
қасиеттері, оның ішінде сезімділік қасиет те тән, бірақ ол
өзінің екінші, әлеуметтік табиғатын — мәдениетін, цивилизацияны өзі
жасайды, еңбектің арқасында өзін-өзі жасайды, табиғат нәрселерін жай ғана
иемденбестен, оларды өзінің қажеттеріне сәйкес өзгертеді. Адам мұны
қоғамдық, тіршілік иесі болғандықтан, өзі сияқты
басқалармен белгілі бір қатынастар орната отырып қана жасай алады.
...Адам, —деп жазды К.Маркс - дүниеден тыс бір жерді паналайтын
абстрактілі тіршілік иесі емес. Адам дегеніміз — адам дүниесі, мемлекет,
қоғам. Қоғамнан тыс адам жоқ, олай болса, қоғамсыз танымның субъектісі
жоқ. Осыған орай, оқырманға мынадай занды сұрақ тууы мүмкін: сонда Пифагор,
Аристотель, Ньютон, Эйнштейн сияқты көрнекті тұлғаларсыз және басқа сан
мыңдаған қатардағы адамдарсыз қоғам, бүкіл адамзат дүниені бірден
танып біле ала ма? Әрине, ақыл-ойы бар, өндіре алатын, жеке басының
ерекшеліктері мен қабілеттілігі бар дара адамдарсыз қоғам өмір сүре
алмайды. Бірақ ол дара адамдар өзара белгілі бір қоғамдық қатынастар
орната отырып, әлеуметтік құрылыстың сол сатысында қол жеткен өндірістік
құрал-жабдықтарды қолдану арқылы ғана танымның субъектісі бола алады.
Сөйтіп, таным процесі адамның дүниені тануының тарихи қалыптасқан
қабілеттерінің құрылысына, танымның даму дәрежесіне байланысты, ал бұл
соңғы кездегі қоғамдық жағдайлар мен тәуелділікке байланысты. Мысалы,
И.Ньютон қаншалықты данышпан болса да, бірақ өз кезінде ол қатыстық
теориясын жасай алмас еді. Объективтік идеализм сананың, ақыл-ойдың сол
тұста қоғамда өмір сүріп жатқан жеке-дара адамдарға тәуелсіз екенін айта
келіп, танымның бұл ерекшелігін бұрмалап, теріс түсіндірді:
адамдардың іс-әрекетінің сана формаларында жинақталған нәтижесін бөліп
алып, оны өзінің ғана логикасы бойынша әрекет ететін дербес мән,
субстанция түрінде көрсетті. Сондықтан ойлау процесі өзінің шын иесі —
адамнан ғана қол үзген жоқ, сондай-ақ объектіден де, яғни субъектіден тыс
тұрған нәрселер мен құбылыстардан қол үзді.
Таным үшін субъект қана қажет емес, сондай объект те қажет, өйткені
субъект адам онымен өзі әрекетке түседі. Танымның субъектісі — адамның
өзі туралы оның танымы мен практикасының объектісі екеніне қарай
пікір айтуға болады. Мысалы, Демокрит пен Аристотельдің тұсында ғана емес,
сондай-ақ Галлилей мен Ньютонның кезінде де электрон объективтік шындық
ретінде өмір сүрді, бірақ ол адамның дүниетану қызметінің аумағына
енбеді, өйткені адам ол кезде электронды өзінің ақыл-ойы мен іс-
әрекетінің объектісі ретінде ашуға қабілетсіз еді. Тек қоғамның даму
дәрежесін білгеннен соң ғана табиғаттың қай нәрсесі адамдардың
дүниетанымының объектісі болатыны жайында қорытынды жасауға болады. Мысалы,
қазіргі қоғамдық практиканың деңгейінің жоғарылығы сонша, адамның
практикалық іс-әрекетінің объектісіне біртіндеп біздің Жерді қоршаған ғарыш
кеңістігін және Күн системасының басқа планеталарын іс жүзінде игеру
еніп келе жатыр.
Адам белгілі бір шамада "адамданған" табиғатта өмір сүріп келеді. Ол өз
болмысының орбитасына барған сайын табиғаттың жаңа құбылыстарын қосып алып,
оларды өзнің практикалық іс-әрекетінің объектісіне айналдыруда. Адамзат
дүниесі осылайша кеңейе және тереңдей түсуде. Л.Фейербахтың шыңдықты
түсінуін сынай келе, К.Маркс пен Ф.Энгельс былай деп жазды: "Ол өзін
қоршаған сезімдік дүние ғасырлар бойы дәл сол күйінде берілген, әрдайым
өзіне-өзі тең зат емес екенін, керісінше, ол өнеркәсіп пен қоғамдық
жағдайдың жемісі екенін байқамады... Барлық дерлік басқа жеміс ағаштары
сияқты, шие ағашы да біздің жақта сауданың арқасында бірнеше ғасырлар бұрын
ғана пайда болғаны белгілі, сөйтіл ол белгілі бір қоғамның белгілі бір
уақыттағы сол әрекеті арқасында ғана Фейербахтың „сезімдік қабылдауына
айналды [14].
.
Дүниетаным дегеніміз - объективті дүниеге және ондағы адамның алатын
орнына, адамның өзін қоршаған шындыққа және өзіне қатынасы туралы
көзқарастар жүйесі, сонымен қатар осы көзқарастарға тәуелді адамдардың
өмірлік позициясы, олардың сенімдері, мұраттары, таным және іс-әрекет
принциптері, құндылық бағдарлары. Педагогикалық ғылыми еңбектерде
дүниетанымның төрт құрамды бөлігі көрсетіліп жүр. Олар: ғылыми білім
жүйесі, дүниетаным, сенім, адам мұраты.
Сөйтіп, таным объектісінің көпшілік бөлігі табиғаттың адамзат өзгерткен
құбылыстары болып табылады. Танымның бұл объектілері айтарлықтай дәрежеде
адамның практикалық іс-әрекетіне тәуелді. Осы практикалық іс-әрекеттің
нәтижесінде мәдениет жасалады, ал мәдениеттің негізгі бір элементі танымның
нәтижесі — білім.
Баланың негізгі таным процестері (қабылдау, зейін, ес, қиял, ойлау)
мектепке кіргеннен кейін едәуір өзгерістерге ұшырайды.
Қабылдау саласында адамдар объективтік және субъективтік типтер болып
та бөлінеді. Бірінші типтің өкілдері заттар мен құбылыстарды дәл, айқын,
ешбір қоспасыз, сол қалпында қабылдайды, өз жанынан еш нәрсе қоспайды. Ал
субъективтік типтегі адамдардың қабылдауында долбарлау, қиялдап жаңа
образдар қосу жағы басым болады.
Мұндайда қабылданатын заттан гөрі адамның сезім күйлері (үміт, үрей,
елжіреу, алдану т.б.) ерекше әсер ететін болады. Субъективтік типті кейде
қабылдаудың эмоциялық типі деп те атайды.
Қабылдау синтездік (сыртқы дүние заттары мен құбылыстарын үнемі
тұтастай қабылдап, бірақ оның ұсақ-түйегіне жөнді мән бермейтіндер),
анализдік (мұндайлар, керісінше, заттардың ұсақ-түйектерінен шыға
алмағандықтан, оны тұтастай қабылдауға шорқақ болады) типтер де кездеседі.
Тұрмыс, дағды-әдет, іс-әрекеттің мақсаты мен мазмұны, адамның жас жөне
дара ерекшеліктері т. б. белгілі жағдайларда қабылдау саласындағы типтік
ерекшеліктерді өзгеріске түсіріп отырады.
Балаларда қабылдаудың дамуы түйсік, ойлау процестерінің дамуымен бірге
жүріп отырады. Қабылдаудың дамуында тілдің шығуының маңызы зор. Өйткені
қабылдаған нәрсенің аты-жөнін атап отыру — оның мағынасын ұғынуға жәрдем
етеді. Мағынасын ұғыну арқылы ғана затты жақсы қабылдауға болады.
Қабылдауда анализ бен синтез қатар жүреді.
Оқу материалын меңгеру тиісті объектіге зейін аудару, түйсіну, қабылдау
және ол қабылдағандарды еске сақтау үрдістері арқылы жүзеге асырылады.
Зейін - таным үрдісінің басты факторы, зейін - ырықты, ырықсыз,
үйреншікті деп аталатын үш түрге бөлінеді. Зейін дербес үрдіс ретінде емес,
ол танымдық әрекеттердің іске асуына басты жағдай ретінде орындалады.
Зейіннің өзгеше және арнайы заты туралы айту қиын. Оның нәтижесі кез-
келген іс-әрекетке еніп, сапасын жақсарту болып табылады.
Ырықсыз зейін адамның саналы әрекетінсіз-ақ орнығып, қолданыла береді.
Ырықты зейін саналы бағытталып, реттеледі. Субъектінің санасымен
объект таңдалады, соған бағытталады. Ырықты зейін ырықсыз зейіннен дамиды.
Сонымен бірге ырықты зейін ырықсыз зейінге ешқандай күшсіз ауысады.
Ырықсыз зейін тікелей қызығушылықпен айқындалады.
Ырықты зейінде ондай қызығушылық болмағанымен, біздің міндетімізге,
мақсатымызға байланысты, сондықтан зейінімізді санамыз арқылы бағыттаймыз.
Зейін өзін-өзі бақылаумен тығыз байланысты. Адамның әрбір әрекетінде
бағыттаушы, орындалатын және бақыланатын бөлімдері бар.
Бақылау - әрекетті басқарудың маңызды құрамдас бөлігі. Бақылау іс-
әрекетінің өзінің бөлек заты болмайды, ол басқа үрдістердің жасап жатқанына
бағытталған. Сондықтан зейіннің бақылаушы функциясы да соны көрсетеді.
Зейіннің жеке актісі, бақылаудың әрекеті ақыл-ойға айналғанда және
қысқа түрде болғанда пайда болады. Бақылау үрдісі - затқа бағытталып
орындалатын іс-әрекет. Сондықтан бақылау іс-әрекетін орындау кезінде
зейінді талап етеді. Тек қана бақылаудың жаңа әрекеті ақыл-ойға және
қысқартылған жағдайда ол зейін болады.
Кез келген бақылау зейін емес, ал кез келген зейін - ол бақылау.
Бақылау іс-әрекетті немесе оның нәтижесін бағалайды, ал зейін оны дамытады,
жақсартады. Оның себебі, бақылау белгілі бір критерий, өлшем, үлгі арқылы
іске асады, “үлгіні ескерте”, нақты салыстыруға және айыруға жағдай туғыза
отырып, құбылысты жақсырақ тануға жетелейді. Үлгіні қолдану зейіннің
негізгі екі қасиеттерін түсіндіреді - таңдамалылықты (әр уақытта
қызығушылықты көрсете бермейді) және өзі байланысқан әр іс-әрекетке жағымды
әсер етеді.
Ырықты зейін әрдайым жоспарлы. Алдын-ала белгіленген критерийлер және
тәсілдерді пайдалана отырып әрекетті бақылау болады.
Ырықсыз зейін - ол да бақылау, бірақ заттан немесе жағдайдан кейін
“көзге өзі көрінеді” бақылаудың жолы және құралдары алдын ала жоспарланбай,
объектінің әсерімен өтеді. Зейінді дамыту бақылаусыз және өзін-өзі
бақылаусыз мүмкін емес.
Жас ерекшелігіне байланысты зейіннің даму сипаттамасы мынадай:
1) Балалардың жеке дамуымен, олардың қажеттіліктері және
қызығушылықтары дүниетанымдарының өрісі кеңейіп, түсінетін ақиқат заттар
мен құбылыстарға зейіндерін аударады. Қоршаған шындықтарға зейіннің артуына
байланысты, оқушы зейінінің пәні, ойлары және сезімдері болады. Зейіннің
сыртқа бағыттылығымен бірге, ішкі шоғырлануының дамуына байланысты, ол
өзінің ішкі дүниесін және қоршаған ортадағы адамдармен қатынасын түсінгісі
келеді. Өзіне деген зейінінің негізінде өзін байқауының дамуы, өзін-өзі
тәрбиелеуге психологиялық көмек болады.
2) 3ейінінің жас ерекшелігіне байланысты дамуы, оның барлық
қасиеттерінің дамуына және көрінуіне ықпал етеді. Барлау іс-әрекетінің
өрісі күрделеніп, оның қызығушылығы белсенділігі және таңдамалылығы артады.
Шоғырлануының интенсивті дамуына байланысты, таным мүмкіндіктері де жаңа
сипатқа ие болады. Зейіннің көлемі және бөлінуі өрістерінің ұлғаюына қарай
- іс-әрекеттің бір бөлімінде бірнеше зат пен құбылыстарды қабылдап, ойлануы
да кең өріске артады. Жоғары тұрақтылығы және ауысуы, объектілерді барлық
жағынан, тіркеуді дамытады. Мұндай қасиеттерінің дамуы тұрақсыздықты жеңуге
көмектеседі.
3) Жастарының дамуына қарай ырықсыз зейіннен гөрі, ырықты зейін көріне
бастайды. Мектеп жасында бұл зейіннің барлық түрлері дамиды бірақ,
біртіндеп ерікті зейін жетекші орын ала бастайды, әсіресе оқушылардың
өзіндік іс-әрекетінде.
4) Зейіннің дамуы шоғырлану мотивтерінің өзгеруіне әсері бар.
Алғашында баланың зейіні эмоциялы қызығушылығымен көрінсе, оқушылардың даму
үрдісінде жас ерекшелігіндегі негізгі жетекші іс-әрекеттің объектілері
арқылы зейіндері дами бастайды. Өз зейіндерін ұйымдастыру қабілеті оқу
жұмысының мөлшеріне, сапасына бағытталады.
5) Әр жас сатысында жекелік айырмашылықтары, даму үрдісінде жан-жақты
және айрықша көрнеді. Зейіннің жекелік және жасына байланысты
ерекшеліктерін, бірлікте және арақатынаста түсіну қажет.
Қазіргі уақытта М.Монтессори [15] көрсеткендей ес дамуының бірнеше
бағыттарын байқауға болады: Ес – психикалық процесс ретінде: мұнда
мнемикалық операциялар мен есте сақтау сатылары, естің ауыспалы процестері
көрсетіледі және есті есте сақтау, қайта жаңғырту, тану, есте тұту,
ұмытумен сипаттайды;
Ес – ақпаратты есте ұстайтын, сақтайтын, қайта жаңғыртатын
психикалық функция. Есте сақтау көлемі, қайта жаңғыртуы, ес жылдамдығы
және т.б. нәтижелік жағы талданып тіркеледі;
Ес – дамушы сан қырлы қорлар жүйелері;
Ес – тек тәжиірбенің жиналып, сақталу міндеттерімен ғана емес іс-әрекет
жүйесін ұйымдастыруда, уақыт қатынасына байланысты өзекті әрекеттер
жоспарының арақатынасымен байланысты жеке адамның құрылымы.
Есті әлеуметтік-генетикалық талдаған П.Жане болды. "Ес эволюциясы мен
уақыт ұғымы" (1928) еңбегінде П.Жане адам есінің психологиялық
механизмдерін қарастырады. П.Жане бойынша естің жоғарғы формасы "жоққа
әлеуметік реакция" жоқты жеңудегі ерекше әрекет болып табылады [16].
Б.Г.Ананьевтің басшылығымен жүргізілген зертеулерде ес басқа психикалық
функциялармен: зейін, ойлаумен және Д.Векслердің тестер жинағымен
анықталған жалпы интеллектуалды даму деңгейімен байланысты зерттелінді.
Естің басқа психикалық функциялармен байланысында ұзақ мерзімді есте тұту
мен ырықты зейін арасында оң байланыстар көп болды [16].
Вербалды және бейнелік есті экспериментті зерттеу негізінде
Э.А.Фарапонова материалды есте сақтаудың әртүрлі тәсілдерін қолдану,
мнемикалық іс-әрекеттердің жас айырмашылықтарына байланысты деп қорытынды
жасайды.
Бастауыш сынып оқушысының ойлау процесіне келсек, осының қаншалықты
дамығаны туралы әр түрлі пікірлер бар. Л.С.Выготскийдің пікірі бойынша,
оқымай жүрген ойын баласның оқуға кірген соң ойы мен интеллектісі үлкен
өзгеріске ұшырайды, яғни натуральдық ойдан, мәдени, немесе ұғым арқылы
ойлануға көшеді.
Ой операцияларының түрлері бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетінде
әр түрлі тереңдікте кездеседі. 1-кластағылар нақты затқа, не солардың
көшірмесіне (үлгісіне, суретіне т.б.) негізделе отырып, тапсырманы
орындайды. Сол затқа не оның көшірмесін көз алдынан алып кетсе, тапсырманы
орындау қиынға түседі. 2-3 кластағылар бірте-бірте заттың жеке
қасиеттеріне, әсіресе негізгі белгілерін есінде қалдырып, соларды
мүмкіндігінше топтастыруға үйренеді. Осының өзі сол заттың не оның
көшірмесі жоқ кезінде жабайы тапсырмаларды орындауға мүмкіндік береді.
Ал аталған операциялар - өзінше динамикалық болып тұратын процессуалдық
құбылыстар. Осы құбылыстар, яғни операциялар жүзеге асу үшін тиісті
бейнелерге, елестету бейнесіне, не ұғымға негізделуі тиіс.
Ойлау процесі бірнеше кезеңдерден өтеді. Ол қажеттіліктен немесе
бірдемелерді түсіну, түсіндіру керектігінен басталады. Бұл - ойлау
әрекетінің бірінші кезеңі.
Ойлау процесінің пайда болуы үшін екі шарт қажет:
1) жаңа әдеттен тыс нәрсені белгілі нәрседен айыра білу;
2) бұл жаңа және бейтаныс нәрсені тануға, түсінуге, сырын ашуға ұмтылу.
Ойлау процесінің пайда болуында адамның қоршаған дүниеден байқаған
жаңа, белгісіз нәрселерге қызығуының да елеулі маңызы бар.
Қиялдың ойлау процесінде алатын орны ерекше. Өйткені ойлау
белсенділігі адамды шығармашылық әрекетке жетелейді. Ал ондай әрекет
қиялдың өте күшті дамуын қажет етеді. Ойлау мен қиял бір-бірімен
тығыз байланысты. Жан қуаттарының осы екеуі де мәселені шешуге,
сұраққа жауап беруге қатысады. Бірақ қиялда мәселені шешудің өзіндік
ерекшелігі болады. Қиял — мәселені суреттеу, жанды көрініс арқылы
шешсе, ойлау оны тірі суретсіз жалпылай, ұғым, пікір, тұжырым түрінде
шешеді.
Қиял дегеніміз — сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының субъективтік
образдарын қайтадан жаңартып, өндеп, бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана
тән психикалық процесс.
Адамдардың қиялына тән кейбір ерекшеліктерді төмендегіше топтастыруға
болады:
1) әр адамның қиял ерекшеліктері оның жеке қызығулары мен қасиеттеріне,
алдына қойған мақсатына байланысты болып келеді.
2) қиялдың мазмұны мен формасы адамның жас және дара ерекшеліктеріне
де, білім тәжірибесіне де байланысты.
3) қиял адамның өскен ортасына, этностық ерекшелігіне, табиғат,
жер-су қоршауына байланысты да көрініп отырады.
4) қиял адамның барлық психикалық құбылыстарымен ұштасып жататын
процесс.
5) адам қиялы еңбек процесінде, іс-әрекет үстінде жарыққа шығып, дамып
отырады.
Қиял бейнелері адам қажеттігінен тәуелді бола тұрып, оны белсенді
кызметке итермелейді, творчестволық ісіне күш-жігер қосады. Қиял тек
теориялық және практикалық қызметте ғана емес, ол адамның бүкіл рухани өмір
жүйесінде елеулі орын алады. Кісінің өмір жолы, жеке басының ойдағыдай
дамуы, даралық қасиеттері, іс-әрекетінің құрылымы, өмір салтының қалыптасуы
мұнсыз мүмкін емес.
Қиял процесінің адам әрекетінің қандай саласында болмасын зор маңызы
бар. Қиялдың өзі осы әрекет арқылы өзгеріп, дамып отырады.
Қиялдың адам қажетіне асуы, оның шындықпен байланысты болып келуі
адамға ерекше қанат бітіріп, оның ілгері өрлеуіне себепші болады.
Қиял актив, пассив болып екіге бөлінеді. Қиялдық бүтіндей пассивтік
түрінің шегі - түс көру. Түс көрудің физиологиялығын жан-жақты түсіндіріп
берген И.П. Павлов болды.
Ұйқы кезінде ми клеткаларының бәрі тежелмейді, кейбір бөлімдері қозу
жағдайында болып жұмыс істей береді. Мидың мұндай бөліктерін күзетші
пункт деп атайды. Осы күзетші пункттердең біздің бұрын қабылдаған,
көрген, естіген, қолға ұстап, дәмін татқан заттарымыздың бейнелері мида
қайтадан тіріледі. Түсте небір ақылға сыйымсыз образдардың жасалатыны
белгілі. Өйткені бұл кезде мидағы сигнал жүйелерінің арасындағы байланыс
әлсірейді, мұнда негізінен бірінші сигнал жүйесі ғана қызмет істейді.
Екінші сигнал жүйесінің қызметі толық тежелуге
ұшырайтындықтан, адамның ойлау қабілеті өте төмен болады. Сөздік
сигналдардың әсер етпеуі мида кездейсоқ образдардың пайда болуына жағдай
жасайды да, соның нәтижесінде түске қайдағы кереметтер кіреді.
И.М.Сеченов осындай түстерді болған әсерлердің болып көрмеген қиысулары
деп сипаттаған. Түсте реалдық образдар мен нәрселердің фантастикалық түрде
қосылуынан ғажайып образдар жасалады.
Творчестволық қиял деп өзіндік жаңа образдар жасау арқылы өрекетте,
жаңа продуктылар беруде көрінетін қиялды айтады. Жазушының, суретшінің,
ғалымның, композитордың т. б. қиялы творчестволық қиялға жатады.
Актив қиялдың ерекше бір түрі — арман. Арман дегеніміз - өз қалауымызша
жаңа образдар жасау. Мұның творчестволық қиялдан ерекшелігі мынада: арман
өзіміздің тілеген келешекке бағытталған қиял процесі. Арман творчестволық
әрекетпен тікелей байланысты емес, ол творчестволық қиялдың бірінші
дайындық сатысы.
Қиял түрлі елестеулердің өзгеріп, өнделуінің арқасында жасалып отырады.
Қиялда анализ, синтез әдістері, агглютинация, схематизация түрлі схемалар
мен суреттердің акцентировка (образдың типтік басты белгілерін жасау)
тәсілдері жиі қолданылады. Қиялдағы елестерді топтастырудың қарапайым түрі
агглютинация деп аталады. Осы әдіс арқылы мифологиялық, бейнелер (кентавр,
сфинкс, жезтырнақ) мен түрлі механизмдердің, машиналардың конструкциялары
(амфибия — танк, судан өте алатын жеңіл танк, аэрошана — суға қонып, ұша
алатын самолет) құрастырылады.
Қиял бейнелерін жасауға қатысатын әдістердің бірі – гипербола.
Гипербола деп нәрсенің жеке сипаттары, белгілері үлкейтіліп көрсетілуін
айтады.
Қиял образдарының күрделі түрі - типтік образдар жасау. Осы әдістер
арқылы айтарлықтай маңызды творчестволық қиял образдарын үнемі туғызу қиын.
Әр адамның қиялы әр түрлі болады, бірінің қиялы біріне ұқсамайды. Бір
адамдардың қиялы бай, шындықпен орайласып жататын болса, екінші біреулердің
қиялы жөнді жетілмеген, пәрменсіз, тар көлемді болады. Шындыққа сай, дәл,
дұрыс образдар жасай алатын адамдардың қиялы мазмұнды келеді. Шындыққа сай
дұрыс қиялдай білетін адамдарда өмірдің түрлі салаларынан алынған білім
қоры, тәжірибесі, белгілі көзқарасы, соның негізінде қалыптасқан айқын
сенімі болады
Қиялдың маңыздылығы оның шындықпен байланыстылығында. Шын мәнісіндегі
қиял ғана мазмұнды, пәрменді де болып, адамды іс-әрекетке жетектейді, оның
рухани өсуі үшін ерекше маңызды болады.
Қиял басқа да психикалық процестер тәрізді дамудың ұзақ жолынан өтеді.
Қиялдың қарапайым түрінен бастап творчестволық қиялға дейінгі кезеңнің
қалыптасуы нақтылы әрекетке байланысты.
Бастауыш сыныптарда оқыту барысында балалардың таным процестерін
дамытуға, олардың тіл байлығын және өз ойын сөйлеу арқылы басқарларға
жеткізу тәсілдерін қолдаудың ойлау процесін дамытуға қосатын үлесі өте
үлкен. Қ.Жарықбаев [17], С.Қалиев [18] осы тәсілдер ретінде халық
педагогикасы элементтерін қолдануды ұсынады.
Қазақ халқының бай тәжірибесінде көптеген оқу процесінде қолданылатын
ойындар, өлеңдер, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар т.б. ауыз әдебиет туындылары
бар. Олардың терең мазмұны балалардың тіл байлығы мен ой-өрісін, сонымен
қатар барлық қабілетін дамытуға үлкен үлесін қосады. Осы материалдарды
іріктеп алып, оны тақырыпқа байланысты қолдану-оқыту барысында оқушылардық
ойлау процесін дамыту проблемасын шешудің тиімді жолы болады.
1.2 Ойын арқылы баланың таным процестерін белсендіру
Ойын – балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани жетілуі мен табиғи
өсуінің қажетті алғы шарты және халықтың салтын үйренуде, табиғат құбылысын
тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін, зейінділік пен тапқырлықтарын
дамытады. Адам өркениетке бейім болуы үшін балалық шақты бастан кешуі
міндетті, егер ойын мен қызыққа толы балалық шақ болмаса, ол мәңгілік
жабайы болып қалған болар еді деп К.Чуковский бала денесінің дамуы мен ой-
дүниесінің өркен жаюы ойынға тікелей тәуелді екендігін атап көрсеткен [19].
Халық педагогикасында қалыптасқан балаларға арналған ойындар олардың
білімін қалыптастырып, он пысықтауға, үй тапсырмасын орындау жолдарын
түсіндіруге, білімдерді бір-бірімен ұштастырып, ұғымдық қорын
қалыптастыруға жәрдем береді. Қазіргі мектеп бағдарламасы ұлттық ойындарды
кеңінен қолдануға өте ыңғайлы. Көптеген ойындар баланың тапқырлығын,
табиғат құбылыстарын, қоршаған табиғат ерекшеліктерін түсініп меңгеруге
арналған. Осындай мән-мағынасы өте терең және жан-жақты дамуға, баланың
байқағыштығын тәрбиелеуге үлкен үлесін қосып, ойлау қабілетін дамытатын
ойындардың бірі Аңдардың айтысы деп аталды. Бұл ойында қатысушылар
жүргізушінің талабына сай белгілі бір тақырыпқа сай келетін әндер орындап,
онда аңдардың дауыстарын, қылықтарын бейнелеп, олардың өзіне тән
ерекшеліктерін сипаттап көрсетеді талап етеді. Мұның өзі хайуанаттар әлемі
жөнінде нақты ұғымдарды қалыптастырып, сонымен қатар музыкалық және
артистік қабілетін дамытады. Топтасып ән айту, бірін-бірі тыңдап әрекет
жасау дағдысын жетілдіреді.
Әр ойынды жүргізудің және қатысушылардың орындау ережелері бар. Ол
ережелердің тәрбиелік мәні өте үлкен. Бұларға ойынның барысы белгіленді,
балалардың тәртібі мен іс-әрекеттің реті, олардың өзара қарым-қатынасына
қойылатын талаптар анықталады. Сондықтан ойнау барысында тәртіп сақтауына,
ерік-жігерінің қалыптасуына мүмкіндік туады. Мысалы: Қоқи қаз ойынында
қаздар тек қана кемпірдің Олай болса сендердің біреуіңді алып қаламын
деген сөзінен соң ғана тізбегін жазбай кемпірден қаша жөнелуі керек. Ойын
шапшаңдықты, ептілікті, тиянақтылықты, тез бағдар табуды, ұжымдық
ұйымшылдық көрсетуді, бір-біріне көмектесуді, жауапкершілікті, батыл
қимылды талап етеді.
Қазақ халқының жылдар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптасқан ұлттық
дәстүрі, әдет-ғұрпы, тәрбие мектебі бар. Баршамызға белгілі, ойын арқылы
баланың дене құрылысы жетіліп, өзі жасаған қимылына сенімі артады. Баланың
бойында ойлау, тапқырлық, ұйымдастырушылық, шыдамдылық, белсенділік
қасиеттер қалыптасады. Ойын дегеніміз – жаттығу, ол арқылы бала өмірге
әзірленеді.
Ойын – мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті.
Сұлтанмахмұт Торайғыров Балалықтың қанына ойын азық деп бекер айтпаған.
Өйткені, ойын үстінде баланың бір затқа бейімділігі, мүмкіндігі және
қызығуы анық байқалады [20], Ойын мазмұны мен түріне қарай: мазмұнды-
бейнелі, қимыл-қозғалыс, дидактикалық, құрылыс, кейіптендіру ойындары болып
бөлінеді. Мазмұнды-бейнелі ойында балалар ойын мазмұнын түсінікті етіп
жеткізуге тырысады, оған қажетті құрал-жабдықтарды табуға талпынады, оларды
дайындау үшін еңбектенеді, ал еңбек ұжымдық іс-әрекетке біріктіреді және
шығармашылық іс-әрекетке бағдарлайды, балалардың өзара қарым-қатынасын
реттеп, олардың бойында адамгершілік сапаларды қалыптастырады. Бала алған
рөлдеріне сай кейіпкердің киімін киіп, қимылын, дауыс ырғағын мәнерлі
жеткізуге тырысады, көркемдік сабақтардан (ән-саз, бейнелеу өнері
сабақтары) алған білімдерін пайдаланады, қуыршақты ұйықтату үшін бесік
жырын айтып әлдилейді, бейнелеу өнері сабақтарында жасаған ыдыс, үй
жиһаздарын, қағаздан құрастырған заттарды ойын құралы ретінде пайдаланады.
Мазмұнды-бейнелі ойынның ерекшелігі: оны балалардың өздері жасауында, ал
ойын қызметі айқын өнерпаздық және шығармашылық сипатта болады. Бұл ойындар
қысқа да, ұзақ та болуы мүмкін.
Құрылыс ойынында бала сызық бойына әдемі үй құрылысын жасап, оның
бояуларының бір-бірімен келісімді болуын қадағалайды. Құрылыс материалдарын
пішіні, түсі бойынша симметриялы орналастырып, оларды көлемі (кең, тар),
биіктігі (биік, аласа) бойынша салыстырады. Ойын барысында шығармашылық
танытып, жаңа мазмұн ойластырып, белсенділік көрсетеді. Өзінің және
жолдастарының тұрғызған құрылыстарының сапасына баға береді. Дидактикалық
ойын барысында есту, көру, сезіну, қабылдау сияқты үрдістері дамып, балалар
музыкалық ойыншықтар мен әр түрлі саздық аспаптардың дыбыс шығару
ерекшелігін ажыратуға, заттарды пішініне, түсіне, көлеміне қарай іріктеуге,
әр түрлі қимылдарды орындауға үйренеді. Ауызша ойналатын дидактикалық
ойындарда сұрақ, өтініш, келісімді білдіретін дауыс ырғақтарына еліктеу
қабілеттері жетіледі. Ертегі немесе әңгіменің мазмұны бойынша бөлек-бөлек
суреттерді пайдаланғанда оларды белгілі бір тәртіппен жинау үшін
байқағыштық пен тапқырлық көрсетеді. Қимыл-қозғалыс ойынында балалар
санамақтар, өлеңдер, тақпақтар қолданады. Бұндай ойындарда балалардың
ептілігі, қимылдың әдемілігі дамып қалыптасады, кеңістікті, уақытты
бағдарлауға үйренеді, батылдық, тапқырлық, қайраттылық, достық, жолдастық
көмек, тәртіптілік, ойын ережесіне бағына білу сияқты адамгершілік сапалар
тәрбиеленеді. Бала өмір құбылыстарына, адамдарға, жануарларға деген
ынтасын, қоғамдық мәні бар іс-әрекетке деген құштарлығын ойын арқылы
қанағаттандыратындықтан, ойынның қай түрі болсын балалардың адамгершілік
тәрбиесінің дамуында маңызды рөл атқарады.
Баланың өмірге қадам басардағы алғашқы қимыл-әрекеті – ойын, сондықтан
да оның мәні ерекше. Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев: Ойын ойнап,
ән салмай, өсер бала бола ма? деп айтқандай баланың өмірінде ойын ерекше
орын алады. Жас баланың өмірді тануы, еңбекке қатынасы, психологиялық
ерекшеліктері осы ойын үстінде қалыптасады. Ойынды зерттеу мәселесімен тек
психологтар мен педагогтар ғана емес, философтар, тарихшылар, этнографтар
және өнер қайраткерлері мен бала тәрбиесін зерттейтін ғалымдар да
шұғылданды. Көптеген балалар жазушылары бала ойынының психологиялық мәнін
және ойынға тән ерекшеліктерді көркем бейнелер арқылы суреттегені де мәлім.
Адам іс-әрекетінің ерекше бір түрі – ойынның пайда болуын
зерттеушілердің біразы өз еңбектерінде өнер және ойын көркемдік іс-
әрекеттің алғашқы қадамы деп түсіндіреді. Ойында шындықтың көрінісі, оның
бейнелі сәулесі қылаң береді. Жалпы ойынға тән нәрсе өмірдің әртүрлі
құбылыстары мен үлкендердің түрлі іс-әрекеттеріне еліктеу екені белгілі.
Ойынның шартты түрдегі мақсаттары бар, ал сол мақсатқа жету жолындағы іс-
әрекеттер бала үшін қызықты. Балаларға ақыл-ой, адамгершілік, дене
шынықтыру және эстетикалық тәрбие берудің маңызды тетігі ойында жатыр. Ойын
барысында балалар өзін еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекет
байқатады. Сезіну, қабылдау, ойлау, қиялдау, зейін қою, ерік арқылы түрлі
психикалық түйсік пен сезім әлеміне сүңгиді.
Сондықтан да педагогикада бала ойынына ерекше мән беріледі, өйткені
ойын үстінде қалыптасатын балалық шақтың түйсігі мен әсері адамның көңіліне
өмірбақи өшпестей із қалдырады. Бала ойын арқылы өзін толқытқан қуанышын
немесе ренішін, асқақ арманын, мұрат-мүддесін бейнелесе, күні ертең сол
арман қиялын өмірде жүзеге асыруға мүмкіндік алады. Сөйтіп бүгінгі ойын,
бейнелі әрекет ертеңгі шындық ақиқатқа айналатын кезі аз емес.
Ойын мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының дамуына игі ықпал
ететін жетекші, басты қүбылыстың бірі деуге болады. Бала ойын арқылы өзінің
күш-жігерін жаттықтырады, қоршаған орта мен құбылыстарды ақиқат сырын
ұғынып, еңбек дағдысына үйрене бастайды. Былайша айтқанда болашақ
қайраткердің тәрбие жолы, тәлімдік өнегесі ойыннан бастап өрбиді.
Мектеп жасына дейінгі баланың негізгі әрекеті болып табылатын ойын -
бала қиялын дамытуда ерекше орын алады. Ойын үстінде оның творчестволық
талабына кең жол ашылады. Бала ылғи да бір нәрсені жасау, қүрастыруға
әрекетжасайды. Ойын баланың ойлау белсенділігін, күш-қуатын барынша
жұмсауға мүмкіндік туғызады. Ойын үстінде бала айналадағы шындықты сын
көзімен қарап аңғара алмайды да, қиял бейнелерінің жетегінде кетеді. Бала
психикасының осы жағы да қиял тәрбиесінде есте болатын жай.
Қиялды дамыту дегеніміз де, ең алдымен, әркім өзі қиялының аз немесе
көп екенін, қай дәрежеде екенін білгені жөн. Мұны көптен бері шетелдерде
жиі қолданылып келе жатқан Сізде қиял бар ма? деген тест арқылы анықтауға
болады.
Бала қиялы әрекет үстінде дамитындықтан не нәрсеге болмасын өзін
қатыстырып, оның икемділігі мен дағдысын дамытып отыру қажет. Мәселен,
сурет салудың, ән айтудың тәсілдері мен техникасын үйренбейінше, баланың
осыған орай көрінетін қиялы да шарықтай алмайды.
Төменгі сынып оқушыларының қиялын дамыту олардың эстетикалық сезімдерін
оятады. Мәселен, көркем әдебиет кітаптарын оқу, музейлер мен галереяларға
бару, кино көру, ұйымдасып музыка тындау, бала қиялын жаңа мазмүнға толтыра
түседі. Шәкірт қиялын дамытуға үлкендер үнемі жетекшілік етуге тиіс.
Мұғалім де, оқушының ата-анасы да бүл жерде тек ақылға ғана әсер етпей,
эмоциясына әсер етерліктей әдістерді іздестіріп отырулары керек.
Оқушылардың жас, дара ерекшеліктерін ескеріп отыру, қиялы күшті дамыған
балалармен дербес жұмыс жүргізу,табиғатқа өндіріс орындарына экскурсиялар
жасау, түрлі тапсырмаларды оқушыларға дербез орындатып отырғызу, оқу
барысында кездескен қиыншылықтарды жеңе алуға баулу т.б. осындай әдістер
бала қиялын тәрбиелеудің түрлері болып табылады.
Ойын мен еңбектің бір-біріне ұқсас сипаттары көп, сондықтан кейбір
педагог-ғалымдар жақсы ойын - жақсы жұмыс сияқты да, жаман ойын- жаман
жұмыс сияқты деп қарап, бұлардың арасында айырма шамалы деген түйін
жасайды. Өйткені, әрбір жас кезінде ойын тиісті дәрежеде ақыл мен қажыр-
қайрат жұмсауды керек етеді.Белсенді іс-әрекет пен күш-жігер жұмсалмаған
ойын, жақсы ойын болып табылмайды. Жақсы ойын да жақсы жұмыс та көңілді
қуанышқа толтырып, рахатқа бөлейді. Демек, осы жағынан ойын мен жұмыстың
ұқсастығы байқалады. Баланың ойыныңда да белгілі дәрежеде тиісті
жұмыстағыдай жауапкершілік болуға тиіс. Олардың негізгі айырмашылығы тек
мынада: баланың ойыны нақты материалдық рухани байлықты көздемейді, ал
жұмыс ондай игілікті өндірудің негізгі жолы екені айқын.
Баланың қуанышы мен реніші ойыңда айқын көрінеді. Ойын кезіндегі
баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар ойланады, эмоциялық әсері
ұшқындайды, белсенділігі артады, ерлік қасиеті, қиял елестері дамиды, мұның
бәрі баланың шығарымпаздық қабілеті мен дарынын ұштайды.
Ойын үстінде бала бейне өмірдің өзіндегідей қуаныш, реніш сезіміне
бөленеді. Бірақ бала одан ойын екенін білмейді деген түсінік тумайды.
Сондықтан шындықтағыдай сөйтейік, бүйтіп көрейік деуі, олардың ойынды
ойын деп түсінуінде жатыр.
Осыдан келіп ойын туралы мынандай тұжырым жасалады:
а) ойын - тәрбие құралы, ақыл-ойды, тілді ұстартады, сөздік қорды
байытады, өмірді танытып, сезімді кеңейтеді тәрбиелейді.
ә) ерік және мінез қасиеттерін бекітеді, адамгершілік сапаны
жетілдіреді.
б) ұж ымдық сезім әрекеттері өсе түседі.
в) эстетикалық тәрбие беру - өнерді, көркемдікті түсіндіру құралына
айналады.
г) еңбек тәрбиесін беру мақсаттарын шешуге мүмкіндік береді.
д) дене күшінің жетілуіне көмектеседі - ойын баланы жан-жақты
жарасымды тәрбиелеудің психологиялық және физиологиялық негіздері болып
табылады.
Халық жасаған мұралар сан алуан. Аға ұрпақ өз білгенін, өз көкейіне
тоқығанын кейінгі буынға мирас етіп, іс-әрекет үстінде көзін қанықтыра
беруден бастаған. Солардың бірі – ұлт ойындары халықтың сәби шағымен
бүгінгі өскелең дәуірінің куәсі ретінде, адам баласының фантазиялық ой-
жүйесінің заңды жалғасы ретінде оны үйретудің тәжірибеде пайдаланудың үлкен
білімділік, тәрбиелік маңызы бар.
Ойынға тек ойын деп қарамай халықтың асыл қазынасы, бір жүйеге
келтірілген тамаша тәрбие құралы деп қараған орынды. Бұл пікіріміз жалаң
болмас үшін заманымыздың заңғар жазушысы, ұлы ойшылдарымыздың бірі Мұхтар
Омарханұлы Әуезовтің мына бір пікірін еске ала кетейік: Біздің
заманымыздың өмір кешкен ұзақ жолында өздері қызықтаған алуан өнері бар
ғой. Ойын деген менің түсінуімше, көңіл көтеру, жұрттың көзін қуантып,
көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір мағыналары болған [21].
Халқымыз ұлт ойындарында ұрпақ қамын ойлаған, бір жүйеге келтіріліп
өрнектелген ой мен әрекеттің, құпия философияны түсінуге жетелейтін
адамгершілік үлгі-өнегенің желісі бар. Жас бала ойынға алдымен үйренуші,
көруші өсе келе соған белсенді қатынасушы келесі кезеңді үйретуші,
жаттықтырушы, ұлғая келе көруші жанкүйер ретінде қатынасады. Кейінгі кезде
ұлт ойындарына көңіл бөлмеу нәтижесінде, көбі ұмыт болып, мүлде жоғалуға
жуық.
Ұлт ойындарын жанұя тәрбиесінен бастап, балабақшада түрлі тәрбиелік
шараларда қосымша материал ретінде пайдаланып келеміз.
Ұлттық мұраның бай қазынасының бірі – халықтың ұлттық ойындары көп
салалы, көп қырлы құбылыс, ол тек ойындық сала емес, мәні жағынан да
балабақша тәрбиеленушілерінің рухани өресі кең өсіп – жетілуіне,
эстетикалық мәдениетін қалыптастыруға тәрбиелейтін негізгі құралдардың
бірі. Ұлы педагог В.Сухомлинский [22] Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз,
шығармашылықсыз, қиялсыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды дейді,
демек, шәкірттің ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы байи
түспек. Фольклортанушы ғалым Ә.Диваев [23] Қазақ балаларының ойындары
деген еңбегінде адамның жас ерекшелігін үш топқа бөледі: ...өмірге
келгеннен бастап жеті жасқа дейінгі бала, жеті жастан он бес жасқа дейінгі
балалар, он бес пен жиырма жас аралығындағы жастар.... Осының негізінде
қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырып, бірінші топқа, сол
жастағыларға лайықты: санамақ, тәй-тәй, айгөлек, соқыр теке, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан халқы Қазақстан Президентінің тәуелсіз
елімізді өркендетуге бағытталған бастамалары мен шешімдеріне қолдау
көрсетіп, іске асыруға міндетті екендігін терең сезінуі қажет. Еліміздегі
әлеуметтік–экономикалық, саяси қарқынды даму жағдайы білімді тұлғалардың
шығармашылық деңгейінен, қабілеті және белсенділігінен айқындалады.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауында жеке тұлғаның
шығармашылығының: Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның
білімділік деңгейімен айқындалады ұлттық жауапкершілікті сезінуді көздейді
[1].
Еліміздің сапалы дамуының жаңа сатысына, биік белестерге көтерілуіне
бағыт берген бұл маңызды құжатта еліміздің бәсекеге шынайы қабілеттілігін
қамтамасыз ету мақсатында білім беру жүйесін реформалау қажеттігі атап
көрсетілді. “Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы
қабілеттілігін қамтамасыз” етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың
бірі деуі соған дәлел деп білеміз.
Елбасы атап өткендей, білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге
нақты қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды
құралдың бірі. Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай
келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет. Осыған орай Білім және ғылым
министрлігінің алдында ауқымды міндеттер қойылды.
Жаңа формацияда білім беру саласындағы барлық процесте, тәрбиешілерге,
мұғалімдерге, оқушылары мен топ тәлімгерлеріне кәсіби дайындықтарын
толықтыру, балалардың жекелік ерекшелігін ескеру қабілетіне және тұлғалық
бағыттылығына қарай жағдай туғызуды қажет етеді.
Біз Жалпыұлттық идеямыз - Мәңгілік Елді басты бағдар етіп,
тәуелсіздігіміздің даму даңғылын Нұрлы Жолға айналдырдық. Қажырлы еңбекті
қажет ететін, келешегі кемел Нұрлы жолда бірлігімізді бекемдеп, аянбай тер
төгуіміз керек. Mәңгілік Ел - елдің біріктіруші күші, ешқашан таусылмас
қуат көзі. Ол Қазақстан - 2050 стратегиясының ғана емес, XXI ғасырдағы
Қазақстан мемлекетінің мызғымас идеялық тұғыры! Жаңа Қазақстандық
Патриотизм дегеніміздің өзі - Мәңгілік Ел! Ол - барша Қазақстан қоғамының
осындай ұлы құндылығы.
Өткен тарихымызға тағзым да, бүгінгі бақытымызға мақтаныш та, гүлденген
келешекке сенім де Мәңгілік Ел деген құдіретті ұғымға сыйып тұр. Отанды
сүю - бабалардан мирас болған ұлы мұраны қадірлеу, оны көздің қарашығындай
сақтау, өз үлесіңді қосып, дамыту және кейінгі ұрпаққа аманат етіп,
табыстау деген сөз. Ұлы бабамыз Әл-Фараби білім мен тәрбиенің ұрпақ
өмірінде алатын орнын жоғары қойып: “Адамға ең алдымен тәрбие беру керек,
тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы” деп түйіндеген екен [2].
Біз мектептегі оқу мен тәрбиені осы ұлы қағидаға сүйеніп қатар жүргізіп
келеміз.
Қоғамдағы саяси-экономикалық, мәдени өзгерістерге байланысты оқыту
жүйесіне де өзгертулер енгізілді. Қоғам өмірі ең алдымен адамның (баланың)
өздігінен дамуы мен жетілуін іске асыратын, педагогикалық теория мен
практикаға ерекше мән бере бастады.
Оқушының дербестігін, шығармашылық ынтасын арттыруға бағытталған
педагогикалық жүйе қазіргі білім берудің барабар талабы болып табылады.
Бала – бұл күрделі бүтін жүйе және оның дамуын ашатын жүйеқұрағыш
бөлігін табу өте маңызды. Сол бөлік ретінде ғалымдар өздігінен танымдылықты
бөледі, ол жеке адамның дамуындағы бүтін интегралдық көрсеткіші, адамға
жаңа жағдайда жеңіл жөн табуға, өзге жағдайда білім мен дағдысын қолдануға
мүмкіндік береді. Сондықтан адамның өзіндік танымдылығын дамыту маңызды
және мәнді мәселе.
Баланың өздігінен танымдылығын дамыту үшін көптеген факторлар әсер
етеді: стихиялық (апаттық) және арнайы ұйымшылдық, табиғи және әлеуметтік
факторлар. Басқа факторлармен қатар ғалымдар мен педагог-практиканттар
қоршаған ортаның әсерін көрсетеді. Ол ортада бала жеке адам ретінде дамиды,
оған әсер етудің арқасында өзінің өздігін көрсетеді.
Бастауыш сынып оқушыларының таным процестері дамуына оқытудың
тигізетін әсері өте үлкен. Бастауыш сынып оқушыларының таным әрекеттерін
зерттеу - психологиялық қызмет көрсетудегі күрделі мәселелердің бірі.
Сондықтан оны жүргізу жолдарын көптеген психологтар мен педагогтар
зерттеуде. Тәжірибелік психологияда П.Я.Гальперин [3], В.В.Давыдов [4],
Д.Б.Эльконин [5], А.Г.Зак [6], Мухина В.С. [7] т.б. жасаған әдістемелер
кеңінен пайдаланылуда. Дамыта оқыту проблемалары ХҮІІІ ғасырдан бері
зерттелуде. Швейцар ғалымы И.Г.Песталоции [8] оқу барысында балалардың
қабылдау және еске сақтау қабілетін дамыту проблемасын зерттеуді бастаған.
Бұл идеяны К.Д.Ушинский [9], Л.С.Выготский [10] жалғастырған. Д.Б.Занков
[11] дамыта оқытуға қазіргі технологияларды қолданып, жалпы ақыл-ойды
дамыту жолдарын анықтаған. Қазіргі бастауыш мектеп бағдарламасында барлық
таным процестерін жедел дамыту жолдарын ескере отырып жасалған оқулықтар
мазмұны ойлауды дамытуға үлкен үлес қосады. Дегенмен осы проблеманы шешу
үшін әр мұғалім ойлау қабілетінің ерекшеліктерін, оны дамыту жолдарын толық
түсінуі қажет.
Ғалымдар білім ортасының құрылымдық бөлігі пәндік қоршауы деп
көрсетеді. Пәндік қоршауды пәндік орта ретінде анықтап, қазіргі
зерттеушілер оны іс-әрекеттің ұйымдасқан көзқарасында қарап (ұйымдасқан
және ұйымдаспаған орта), оны белгілі бір ортада (ойын, оқу, еңбек)
қарастырады. Зерттеу жұмысының өзектілігін келесі факторлармен
көрсетуге болады:
- әлеуметке өздігінен танымды және өзін дамытуға жағдайы бар еркін
адамның қажеттілігі;
- мектеп оқушыларының өздігінен танымдылығын дамытуды зерттейтін, оның
ғылыми негізін талдайтын оқу орындарының қажеттілігі.
Оқушылардың таным процестерін зерттеудің маңызы психологиялық,
қызметті ұйымдастыруда өте үлкен. Сондықтан әр психолог оның әдістемелерін
жақсы меңгеріп, қолдану ережелеріне толық түсінік алғанда ғана ол өз
қызметіне қажетті деңгейде атқаруға даярльқтан өтеді.
Таным процестерін зерттеу әдіс тәсілдерін тереңірек меңгеріп алу үшін
жұмыс тақырыбын Оқыту барысында баланың танымдық іс-әрекетін дамыту деп
анықтадық.
Зерттеу объектісі: бастауыш мектеп оқушылары.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін зерттеу
және дамыту жолдары.
Зерттеудің мақсаты: Оқыту барысында баланың танымдық іс-әрекетін
дамыту жолдарын теориялық, әдіснамалық тұрғыда негіздеу.
Зерттеудің міндеті:
- оқыту барысында баланың танымдық іс-әрекетін зерттеу;
- оқыту барысында баланы белсендендіру әдістерін зерттеу;
- оқыту барысында баланың сөйлеу, ойлау және қиялының дамуын зерттеу;
Зерттеудің теориялық қолданымы. Оқыту үрдісі барысында танымдық
процестерді дамытуға әсер ететін факторларды қолдану.
Зерттеудің практикалық қолданымы.
Баланың іс-әрекеті барысындағы танымдық іс-әрекет
Зерттеу әдісі: Бала әрекетінің өнімін талдау, педагогикалық
эксперимент, анкета, сұхбаттасу, бақылау; математикалық және статисталық
материалдарды зерттеу әдістері, теориялық әдістер және эмпирикалық әдістер
– бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін дамыту туралы ғылыми
еңбектерге теориялық талдау жасалынды және бастауыш сынып оқушыларының
таным процестерін дамытуда қолданылатын шығармашылық тапсырмалар таңдап
алынды.
Зерттеудің эксперименталдық базасы Түркістан қаласындағы М.Әбенова
атындағы жалпы орта мектеп.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 БАЛАНЫҢ ТАНЫМ ПРОЦЕСТЕРІ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Баланың таным процестері дамуының теориялық негіздері
ХІХ ғасырдың екінші жартысында жоғары жүйке қызметінің ерекшеліктері
анықталуы, жүйке жүйесінің функциялары мен психикалық қасиеттердің
байланыстылығы дәлелденгенімен байланысты темпераментке жан-жақты сипаттама
берілді. Сеченов, Павлов жүргізген зерттеулер нәтижесінде олар екінші
сигналдық жүйенің, нағыз адамдық, қасиеттердің қалыптасуына негіз болатыны
анықталды. Бұл кезді тәжірибелік психологияның дамуына физиологтардың
қосқан үлесін ескере отырып психофизиологиялық кезең деп атауға болады.
А.Бине статистикалық жағынан негізделген интеллектуалдық тест жасап
шығарды. Ұсынылған тәсілді өңдеп шығуға Т.Симон өз үлесін қосып,
психодиагностикада бұл әдістеме Бине-Симонның интеллекті өлшеу шкаласы деп
қолданыла бастады.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдары жеке қасиеттерді зерттеуге және
интеллектуалдық қасиеттерді анықтауға арналған тестердің көптеген түрлері
құрылды. Оларды қолдану арқылы жеке тұлғаның психикалық қасиеттерін жан-
жақты талдауға мүмкіндік туды. Сонымен қатар топтағы адамдардың өзара қарым-
қатынасын зерттеуге арналған Я.Морреноның социометриялық зерттеу әдісі,
К.Левиннің өлшеу әдістемелері, Я.Коменскийдің ұжымның қалыптасу деңгейін
бағалау тестері кеңінен қолданылады [12,13].
Таным процестерін өлшеу және дамыту тестері балалардың жас
ерекшеліктеріне байланысты жіктеліп, мектепте оқытуға даярлықты анықтау
әдістемелері, Йирасек-Керн әдістемелері, Венгер, Давыдов, Эльконин жасаған
көптеген тапсырмалар, бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін зерттеу
тестері, орта және сынып оқушыларына арналған тестер тағы көптеген
үлкендердің интеллeктyaлдық қабілетінің коэффициентін анықтау әдістемелері
деп аталған.
Таным - қоршаған болмыстың, оның элементтерінің белсенді ақыл-ой, көңіл-
күй, іс-әрекеттер мен олардың нәтижесі, яғни, білім, жалпыланған теория,
заңдар мен ғылыми ұғымдардың санада бейнеленуі.
Шындық пен нақты болмысты танудың диалектикалық жолы - тікелей байқап,
сезуден нақты ойлауға, одан практикаға өту. Тікелей байқау процесінде, яғни
түйсік, қабылдау, шынайы болмысты белсенді зерттеу арқасында қандай да
құбылыс не заттар жөнінде түсініктер пайда болады. Осы түсініктер
негізінде қорытындылар жасалады. Нақты ойлау әрекеті танымға түскен
құбылыстардың жалпы белгілерін анықтауға, түсінік, пікір, ұғымдарды
игеруге, зат не құбылыстар арасындағы мәнді, қажетті де тұрақты
байланыстарды ашып, заңдар мен заңдылықтарды өрнектеуі мүмкіндік береді.
Таным теориясы оқу танымына тікелей қатысты. Білімді игеру әрқашан
таныммен байланысты келеді. Оқытудың міндеті - табиғат, қоғам және адамның
психикалық процестерінің даму заңдылықтарын оқушы санасына өткізу.
Таным мен оқу арасында жалпы ортақтастық көп. Оқушы қоршаған дүниені
тану арқылы дамиды, кемелденеді. Оқу жұмысын таным істерінің өзінше бір
формасы ретінде қарастыруға болады.
Алайда таным мен оқу ортасында болатын маңызды ерекшеліктерді ескермеу
мүмкін емес. Таным - бұл қоғамдық-тарихи категория. Көптеген ғасырлар бойы
ғалымдар табиғат, қоғам және адам ақыл-ойының біршама заңдылықтарын ашты.
Яғни, ғалымдар жаңалықты тұңғыш күйінде таниды, сондықтан да ондай таным
толық болмайды.
Танымның мәнін, зандылықтарын түсіну үшін оның субъектісі кім екенін,
яғни оны іске асыратын кім екенін анықтау қажет. Мұның қиын еместігі,
танымның субъектісі адам екені өзінен-өзі түсінікті. Бірақ, біріншіден,
философия тарихы заттардың мәнін адамның танып білуі мүмкін емес деп
санайтын ойшылдарды біледі. Екіншіден, қазіргі уақытта таным процесі және
оның теориялық ойлау сияқты формасы адамға ғана тән емес, олар сондай-ақ
адам жасаған электрондық-есептеу машинасы сияқты техникалық қондырғыларға
да тән деген пікір тарап жүр. Үшіншіден, адам - танымның субъектісі деп жай
айта салу жеткіліксіз, оны таным субъектісіне айналдыратын не екенін
анықтау қажет, ал бұл үшін адамның қоғамдық мәнін білу керек.
Кезінде Л.Фейербах танымның субъектісі сана деп түсіндірген идеалистік
көзқарасты сынай отырып, сана адамға тән рухани құбылыс екенін дұрыс атап
көрсетті. Адам, Фейербахтың түсінігінше, кеңістік пен уақытта өмір сүретін,
табиғатпен екі арадағы байланысының арқасында дүниені танып білуге
қабілетті тәні бар жан. Фейербах өзінің таным жайындағы түсінігінде табиғи
мәні бар нақты адам жайында айтып отырған сияқты. Алайда, дейді Маркс пен
Энгельс"...Фейербах шындықта өмір сүретін әрекетшіл адамдарға ешқашан жете
алмайды, "адам" деген абстракциядан өте алмай тек сезім саласындағы „шын,
тәні бар, дара адамды мойындаумен ғана шектеледі...".
Адам өзінің нақты, шын мәніне қалайша ие болады? Адамға табиғи тіршілік
қасиеттері, оның ішінде сезімділік қасиет те тән, бірақ ол
өзінің екінші, әлеуметтік табиғатын — мәдениетін, цивилизацияны өзі
жасайды, еңбектің арқасында өзін-өзі жасайды, табиғат нәрселерін жай ғана
иемденбестен, оларды өзінің қажеттеріне сәйкес өзгертеді. Адам мұны
қоғамдық, тіршілік иесі болғандықтан, өзі сияқты
басқалармен белгілі бір қатынастар орната отырып қана жасай алады.
...Адам, —деп жазды К.Маркс - дүниеден тыс бір жерді паналайтын
абстрактілі тіршілік иесі емес. Адам дегеніміз — адам дүниесі, мемлекет,
қоғам. Қоғамнан тыс адам жоқ, олай болса, қоғамсыз танымның субъектісі
жоқ. Осыған орай, оқырманға мынадай занды сұрақ тууы мүмкін: сонда Пифагор,
Аристотель, Ньютон, Эйнштейн сияқты көрнекті тұлғаларсыз және басқа сан
мыңдаған қатардағы адамдарсыз қоғам, бүкіл адамзат дүниені бірден
танып біле ала ма? Әрине, ақыл-ойы бар, өндіре алатын, жеке басының
ерекшеліктері мен қабілеттілігі бар дара адамдарсыз қоғам өмір сүре
алмайды. Бірақ ол дара адамдар өзара белгілі бір қоғамдық қатынастар
орната отырып, әлеуметтік құрылыстың сол сатысында қол жеткен өндірістік
құрал-жабдықтарды қолдану арқылы ғана танымның субъектісі бола алады.
Сөйтіп, таным процесі адамның дүниені тануының тарихи қалыптасқан
қабілеттерінің құрылысына, танымның даму дәрежесіне байланысты, ал бұл
соңғы кездегі қоғамдық жағдайлар мен тәуелділікке байланысты. Мысалы,
И.Ньютон қаншалықты данышпан болса да, бірақ өз кезінде ол қатыстық
теориясын жасай алмас еді. Объективтік идеализм сананың, ақыл-ойдың сол
тұста қоғамда өмір сүріп жатқан жеке-дара адамдарға тәуелсіз екенін айта
келіп, танымның бұл ерекшелігін бұрмалап, теріс түсіндірді:
адамдардың іс-әрекетінің сана формаларында жинақталған нәтижесін бөліп
алып, оны өзінің ғана логикасы бойынша әрекет ететін дербес мән,
субстанция түрінде көрсетті. Сондықтан ойлау процесі өзінің шын иесі —
адамнан ғана қол үзген жоқ, сондай-ақ объектіден де, яғни субъектіден тыс
тұрған нәрселер мен құбылыстардан қол үзді.
Таным үшін субъект қана қажет емес, сондай объект те қажет, өйткені
субъект адам онымен өзі әрекетке түседі. Танымның субъектісі — адамның
өзі туралы оның танымы мен практикасының объектісі екеніне қарай
пікір айтуға болады. Мысалы, Демокрит пен Аристотельдің тұсында ғана емес,
сондай-ақ Галлилей мен Ньютонның кезінде де электрон объективтік шындық
ретінде өмір сүрді, бірақ ол адамның дүниетану қызметінің аумағына
енбеді, өйткені адам ол кезде электронды өзінің ақыл-ойы мен іс-
әрекетінің объектісі ретінде ашуға қабілетсіз еді. Тек қоғамның даму
дәрежесін білгеннен соң ғана табиғаттың қай нәрсесі адамдардың
дүниетанымының объектісі болатыны жайында қорытынды жасауға болады. Мысалы,
қазіргі қоғамдық практиканың деңгейінің жоғарылығы сонша, адамның
практикалық іс-әрекетінің объектісіне біртіндеп біздің Жерді қоршаған ғарыш
кеңістігін және Күн системасының басқа планеталарын іс жүзінде игеру
еніп келе жатыр.
Адам белгілі бір шамада "адамданған" табиғатта өмір сүріп келеді. Ол өз
болмысының орбитасына барған сайын табиғаттың жаңа құбылыстарын қосып алып,
оларды өзнің практикалық іс-әрекетінің объектісіне айналдыруда. Адамзат
дүниесі осылайша кеңейе және тереңдей түсуде. Л.Фейербахтың шыңдықты
түсінуін сынай келе, К.Маркс пен Ф.Энгельс былай деп жазды: "Ол өзін
қоршаған сезімдік дүние ғасырлар бойы дәл сол күйінде берілген, әрдайым
өзіне-өзі тең зат емес екенін, керісінше, ол өнеркәсіп пен қоғамдық
жағдайдың жемісі екенін байқамады... Барлық дерлік басқа жеміс ағаштары
сияқты, шие ағашы да біздің жақта сауданың арқасында бірнеше ғасырлар бұрын
ғана пайда болғаны белгілі, сөйтіл ол белгілі бір қоғамның белгілі бір
уақыттағы сол әрекеті арқасында ғана Фейербахтың „сезімдік қабылдауына
айналды [14].
.
Дүниетаным дегеніміз - объективті дүниеге және ондағы адамның алатын
орнына, адамның өзін қоршаған шындыққа және өзіне қатынасы туралы
көзқарастар жүйесі, сонымен қатар осы көзқарастарға тәуелді адамдардың
өмірлік позициясы, олардың сенімдері, мұраттары, таным және іс-әрекет
принциптері, құндылық бағдарлары. Педагогикалық ғылыми еңбектерде
дүниетанымның төрт құрамды бөлігі көрсетіліп жүр. Олар: ғылыми білім
жүйесі, дүниетаным, сенім, адам мұраты.
Сөйтіп, таным объектісінің көпшілік бөлігі табиғаттың адамзат өзгерткен
құбылыстары болып табылады. Танымның бұл объектілері айтарлықтай дәрежеде
адамның практикалық іс-әрекетіне тәуелді. Осы практикалық іс-әрекеттің
нәтижесінде мәдениет жасалады, ал мәдениеттің негізгі бір элементі танымның
нәтижесі — білім.
Баланың негізгі таным процестері (қабылдау, зейін, ес, қиял, ойлау)
мектепке кіргеннен кейін едәуір өзгерістерге ұшырайды.
Қабылдау саласында адамдар объективтік және субъективтік типтер болып
та бөлінеді. Бірінші типтің өкілдері заттар мен құбылыстарды дәл, айқын,
ешбір қоспасыз, сол қалпында қабылдайды, өз жанынан еш нәрсе қоспайды. Ал
субъективтік типтегі адамдардың қабылдауында долбарлау, қиялдап жаңа
образдар қосу жағы басым болады.
Мұндайда қабылданатын заттан гөрі адамның сезім күйлері (үміт, үрей,
елжіреу, алдану т.б.) ерекше әсер ететін болады. Субъективтік типті кейде
қабылдаудың эмоциялық типі деп те атайды.
Қабылдау синтездік (сыртқы дүние заттары мен құбылыстарын үнемі
тұтастай қабылдап, бірақ оның ұсақ-түйегіне жөнді мән бермейтіндер),
анализдік (мұндайлар, керісінше, заттардың ұсақ-түйектерінен шыға
алмағандықтан, оны тұтастай қабылдауға шорқақ болады) типтер де кездеседі.
Тұрмыс, дағды-әдет, іс-әрекеттің мақсаты мен мазмұны, адамның жас жөне
дара ерекшеліктері т. б. белгілі жағдайларда қабылдау саласындағы типтік
ерекшеліктерді өзгеріске түсіріп отырады.
Балаларда қабылдаудың дамуы түйсік, ойлау процестерінің дамуымен бірге
жүріп отырады. Қабылдаудың дамуында тілдің шығуының маңызы зор. Өйткені
қабылдаған нәрсенің аты-жөнін атап отыру — оның мағынасын ұғынуға жәрдем
етеді. Мағынасын ұғыну арқылы ғана затты жақсы қабылдауға болады.
Қабылдауда анализ бен синтез қатар жүреді.
Оқу материалын меңгеру тиісті объектіге зейін аудару, түйсіну, қабылдау
және ол қабылдағандарды еске сақтау үрдістері арқылы жүзеге асырылады.
Зейін - таным үрдісінің басты факторы, зейін - ырықты, ырықсыз,
үйреншікті деп аталатын үш түрге бөлінеді. Зейін дербес үрдіс ретінде емес,
ол танымдық әрекеттердің іске асуына басты жағдай ретінде орындалады.
Зейіннің өзгеше және арнайы заты туралы айту қиын. Оның нәтижесі кез-
келген іс-әрекетке еніп, сапасын жақсарту болып табылады.
Ырықсыз зейін адамның саналы әрекетінсіз-ақ орнығып, қолданыла береді.
Ырықты зейін саналы бағытталып, реттеледі. Субъектінің санасымен
объект таңдалады, соған бағытталады. Ырықты зейін ырықсыз зейіннен дамиды.
Сонымен бірге ырықты зейін ырықсыз зейінге ешқандай күшсіз ауысады.
Ырықсыз зейін тікелей қызығушылықпен айқындалады.
Ырықты зейінде ондай қызығушылық болмағанымен, біздің міндетімізге,
мақсатымызға байланысты, сондықтан зейінімізді санамыз арқылы бағыттаймыз.
Зейін өзін-өзі бақылаумен тығыз байланысты. Адамның әрбір әрекетінде
бағыттаушы, орындалатын және бақыланатын бөлімдері бар.
Бақылау - әрекетті басқарудың маңызды құрамдас бөлігі. Бақылау іс-
әрекетінің өзінің бөлек заты болмайды, ол басқа үрдістердің жасап жатқанына
бағытталған. Сондықтан зейіннің бақылаушы функциясы да соны көрсетеді.
Зейіннің жеке актісі, бақылаудың әрекеті ақыл-ойға айналғанда және
қысқа түрде болғанда пайда болады. Бақылау үрдісі - затқа бағытталып
орындалатын іс-әрекет. Сондықтан бақылау іс-әрекетін орындау кезінде
зейінді талап етеді. Тек қана бақылаудың жаңа әрекеті ақыл-ойға және
қысқартылған жағдайда ол зейін болады.
Кез келген бақылау зейін емес, ал кез келген зейін - ол бақылау.
Бақылау іс-әрекетті немесе оның нәтижесін бағалайды, ал зейін оны дамытады,
жақсартады. Оның себебі, бақылау белгілі бір критерий, өлшем, үлгі арқылы
іске асады, “үлгіні ескерте”, нақты салыстыруға және айыруға жағдай туғыза
отырып, құбылысты жақсырақ тануға жетелейді. Үлгіні қолдану зейіннің
негізгі екі қасиеттерін түсіндіреді - таңдамалылықты (әр уақытта
қызығушылықты көрсете бермейді) және өзі байланысқан әр іс-әрекетке жағымды
әсер етеді.
Ырықты зейін әрдайым жоспарлы. Алдын-ала белгіленген критерийлер және
тәсілдерді пайдалана отырып әрекетті бақылау болады.
Ырықсыз зейін - ол да бақылау, бірақ заттан немесе жағдайдан кейін
“көзге өзі көрінеді” бақылаудың жолы және құралдары алдын ала жоспарланбай,
объектінің әсерімен өтеді. Зейінді дамыту бақылаусыз және өзін-өзі
бақылаусыз мүмкін емес.
Жас ерекшелігіне байланысты зейіннің даму сипаттамасы мынадай:
1) Балалардың жеке дамуымен, олардың қажеттіліктері және
қызығушылықтары дүниетанымдарының өрісі кеңейіп, түсінетін ақиқат заттар
мен құбылыстарға зейіндерін аударады. Қоршаған шындықтарға зейіннің артуына
байланысты, оқушы зейінінің пәні, ойлары және сезімдері болады. Зейіннің
сыртқа бағыттылығымен бірге, ішкі шоғырлануының дамуына байланысты, ол
өзінің ішкі дүниесін және қоршаған ортадағы адамдармен қатынасын түсінгісі
келеді. Өзіне деген зейінінің негізінде өзін байқауының дамуы, өзін-өзі
тәрбиелеуге психологиялық көмек болады.
2) 3ейінінің жас ерекшелігіне байланысты дамуы, оның барлық
қасиеттерінің дамуына және көрінуіне ықпал етеді. Барлау іс-әрекетінің
өрісі күрделеніп, оның қызығушылығы белсенділігі және таңдамалылығы артады.
Шоғырлануының интенсивті дамуына байланысты, таным мүмкіндіктері де жаңа
сипатқа ие болады. Зейіннің көлемі және бөлінуі өрістерінің ұлғаюына қарай
- іс-әрекеттің бір бөлімінде бірнеше зат пен құбылыстарды қабылдап, ойлануы
да кең өріске артады. Жоғары тұрақтылығы және ауысуы, объектілерді барлық
жағынан, тіркеуді дамытады. Мұндай қасиеттерінің дамуы тұрақсыздықты жеңуге
көмектеседі.
3) Жастарының дамуына қарай ырықсыз зейіннен гөрі, ырықты зейін көріне
бастайды. Мектеп жасында бұл зейіннің барлық түрлері дамиды бірақ,
біртіндеп ерікті зейін жетекші орын ала бастайды, әсіресе оқушылардың
өзіндік іс-әрекетінде.
4) Зейіннің дамуы шоғырлану мотивтерінің өзгеруіне әсері бар.
Алғашында баланың зейіні эмоциялы қызығушылығымен көрінсе, оқушылардың даму
үрдісінде жас ерекшелігіндегі негізгі жетекші іс-әрекеттің объектілері
арқылы зейіндері дами бастайды. Өз зейіндерін ұйымдастыру қабілеті оқу
жұмысының мөлшеріне, сапасына бағытталады.
5) Әр жас сатысында жекелік айырмашылықтары, даму үрдісінде жан-жақты
және айрықша көрнеді. Зейіннің жекелік және жасына байланысты
ерекшеліктерін, бірлікте және арақатынаста түсіну қажет.
Қазіргі уақытта М.Монтессори [15] көрсеткендей ес дамуының бірнеше
бағыттарын байқауға болады: Ес – психикалық процесс ретінде: мұнда
мнемикалық операциялар мен есте сақтау сатылары, естің ауыспалы процестері
көрсетіледі және есті есте сақтау, қайта жаңғырту, тану, есте тұту,
ұмытумен сипаттайды;
Ес – ақпаратты есте ұстайтын, сақтайтын, қайта жаңғыртатын
психикалық функция. Есте сақтау көлемі, қайта жаңғыртуы, ес жылдамдығы
және т.б. нәтижелік жағы талданып тіркеледі;
Ес – дамушы сан қырлы қорлар жүйелері;
Ес – тек тәжиірбенің жиналып, сақталу міндеттерімен ғана емес іс-әрекет
жүйесін ұйымдастыруда, уақыт қатынасына байланысты өзекті әрекеттер
жоспарының арақатынасымен байланысты жеке адамның құрылымы.
Есті әлеуметтік-генетикалық талдаған П.Жане болды. "Ес эволюциясы мен
уақыт ұғымы" (1928) еңбегінде П.Жане адам есінің психологиялық
механизмдерін қарастырады. П.Жане бойынша естің жоғарғы формасы "жоққа
әлеуметік реакция" жоқты жеңудегі ерекше әрекет болып табылады [16].
Б.Г.Ананьевтің басшылығымен жүргізілген зертеулерде ес басқа психикалық
функциялармен: зейін, ойлаумен және Д.Векслердің тестер жинағымен
анықталған жалпы интеллектуалды даму деңгейімен байланысты зерттелінді.
Естің басқа психикалық функциялармен байланысында ұзақ мерзімді есте тұту
мен ырықты зейін арасында оң байланыстар көп болды [16].
Вербалды және бейнелік есті экспериментті зерттеу негізінде
Э.А.Фарапонова материалды есте сақтаудың әртүрлі тәсілдерін қолдану,
мнемикалық іс-әрекеттердің жас айырмашылықтарына байланысты деп қорытынды
жасайды.
Бастауыш сынып оқушысының ойлау процесіне келсек, осының қаншалықты
дамығаны туралы әр түрлі пікірлер бар. Л.С.Выготскийдің пікірі бойынша,
оқымай жүрген ойын баласның оқуға кірген соң ойы мен интеллектісі үлкен
өзгеріске ұшырайды, яғни натуральдық ойдан, мәдени, немесе ұғым арқылы
ойлануға көшеді.
Ой операцияларының түрлері бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетінде
әр түрлі тереңдікте кездеседі. 1-кластағылар нақты затқа, не солардың
көшірмесіне (үлгісіне, суретіне т.б.) негізделе отырып, тапсырманы
орындайды. Сол затқа не оның көшірмесін көз алдынан алып кетсе, тапсырманы
орындау қиынға түседі. 2-3 кластағылар бірте-бірте заттың жеке
қасиеттеріне, әсіресе негізгі белгілерін есінде қалдырып, соларды
мүмкіндігінше топтастыруға үйренеді. Осының өзі сол заттың не оның
көшірмесі жоқ кезінде жабайы тапсырмаларды орындауға мүмкіндік береді.
Ал аталған операциялар - өзінше динамикалық болып тұратын процессуалдық
құбылыстар. Осы құбылыстар, яғни операциялар жүзеге асу үшін тиісті
бейнелерге, елестету бейнесіне, не ұғымға негізделуі тиіс.
Ойлау процесі бірнеше кезеңдерден өтеді. Ол қажеттіліктен немесе
бірдемелерді түсіну, түсіндіру керектігінен басталады. Бұл - ойлау
әрекетінің бірінші кезеңі.
Ойлау процесінің пайда болуы үшін екі шарт қажет:
1) жаңа әдеттен тыс нәрсені белгілі нәрседен айыра білу;
2) бұл жаңа және бейтаныс нәрсені тануға, түсінуге, сырын ашуға ұмтылу.
Ойлау процесінің пайда болуында адамның қоршаған дүниеден байқаған
жаңа, белгісіз нәрселерге қызығуының да елеулі маңызы бар.
Қиялдың ойлау процесінде алатын орны ерекше. Өйткені ойлау
белсенділігі адамды шығармашылық әрекетке жетелейді. Ал ондай әрекет
қиялдың өте күшті дамуын қажет етеді. Ойлау мен қиял бір-бірімен
тығыз байланысты. Жан қуаттарының осы екеуі де мәселені шешуге,
сұраққа жауап беруге қатысады. Бірақ қиялда мәселені шешудің өзіндік
ерекшелігі болады. Қиял — мәселені суреттеу, жанды көрініс арқылы
шешсе, ойлау оны тірі суретсіз жалпылай, ұғым, пікір, тұжырым түрінде
шешеді.
Қиял дегеніміз — сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының субъективтік
образдарын қайтадан жаңартып, өндеп, бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана
тән психикалық процесс.
Адамдардың қиялына тән кейбір ерекшеліктерді төмендегіше топтастыруға
болады:
1) әр адамның қиял ерекшеліктері оның жеке қызығулары мен қасиеттеріне,
алдына қойған мақсатына байланысты болып келеді.
2) қиялдың мазмұны мен формасы адамның жас және дара ерекшеліктеріне
де, білім тәжірибесіне де байланысты.
3) қиял адамның өскен ортасына, этностық ерекшелігіне, табиғат,
жер-су қоршауына байланысты да көрініп отырады.
4) қиял адамның барлық психикалық құбылыстарымен ұштасып жататын
процесс.
5) адам қиялы еңбек процесінде, іс-әрекет үстінде жарыққа шығып, дамып
отырады.
Қиял бейнелері адам қажеттігінен тәуелді бола тұрып, оны белсенді
кызметке итермелейді, творчестволық ісіне күш-жігер қосады. Қиял тек
теориялық және практикалық қызметте ғана емес, ол адамның бүкіл рухани өмір
жүйесінде елеулі орын алады. Кісінің өмір жолы, жеке басының ойдағыдай
дамуы, даралық қасиеттері, іс-әрекетінің құрылымы, өмір салтының қалыптасуы
мұнсыз мүмкін емес.
Қиял процесінің адам әрекетінің қандай саласында болмасын зор маңызы
бар. Қиялдың өзі осы әрекет арқылы өзгеріп, дамып отырады.
Қиялдың адам қажетіне асуы, оның шындықпен байланысты болып келуі
адамға ерекше қанат бітіріп, оның ілгері өрлеуіне себепші болады.
Қиял актив, пассив болып екіге бөлінеді. Қиялдық бүтіндей пассивтік
түрінің шегі - түс көру. Түс көрудің физиологиялығын жан-жақты түсіндіріп
берген И.П. Павлов болды.
Ұйқы кезінде ми клеткаларының бәрі тежелмейді, кейбір бөлімдері қозу
жағдайында болып жұмыс істей береді. Мидың мұндай бөліктерін күзетші
пункт деп атайды. Осы күзетші пункттердең біздің бұрын қабылдаған,
көрген, естіген, қолға ұстап, дәмін татқан заттарымыздың бейнелері мида
қайтадан тіріледі. Түсте небір ақылға сыйымсыз образдардың жасалатыны
белгілі. Өйткені бұл кезде мидағы сигнал жүйелерінің арасындағы байланыс
әлсірейді, мұнда негізінен бірінші сигнал жүйесі ғана қызмет істейді.
Екінші сигнал жүйесінің қызметі толық тежелуге
ұшырайтындықтан, адамның ойлау қабілеті өте төмен болады. Сөздік
сигналдардың әсер етпеуі мида кездейсоқ образдардың пайда болуына жағдай
жасайды да, соның нәтижесінде түске қайдағы кереметтер кіреді.
И.М.Сеченов осындай түстерді болған әсерлердің болып көрмеген қиысулары
деп сипаттаған. Түсте реалдық образдар мен нәрселердің фантастикалық түрде
қосылуынан ғажайып образдар жасалады.
Творчестволық қиял деп өзіндік жаңа образдар жасау арқылы өрекетте,
жаңа продуктылар беруде көрінетін қиялды айтады. Жазушының, суретшінің,
ғалымның, композитордың т. б. қиялы творчестволық қиялға жатады.
Актив қиялдың ерекше бір түрі — арман. Арман дегеніміз - өз қалауымызша
жаңа образдар жасау. Мұның творчестволық қиялдан ерекшелігі мынада: арман
өзіміздің тілеген келешекке бағытталған қиял процесі. Арман творчестволық
әрекетпен тікелей байланысты емес, ол творчестволық қиялдың бірінші
дайындық сатысы.
Қиял түрлі елестеулердің өзгеріп, өнделуінің арқасында жасалып отырады.
Қиялда анализ, синтез әдістері, агглютинация, схематизация түрлі схемалар
мен суреттердің акцентировка (образдың типтік басты белгілерін жасау)
тәсілдері жиі қолданылады. Қиялдағы елестерді топтастырудың қарапайым түрі
агглютинация деп аталады. Осы әдіс арқылы мифологиялық, бейнелер (кентавр,
сфинкс, жезтырнақ) мен түрлі механизмдердің, машиналардың конструкциялары
(амфибия — танк, судан өте алатын жеңіл танк, аэрошана — суға қонып, ұша
алатын самолет) құрастырылады.
Қиял бейнелерін жасауға қатысатын әдістердің бірі – гипербола.
Гипербола деп нәрсенің жеке сипаттары, белгілері үлкейтіліп көрсетілуін
айтады.
Қиял образдарының күрделі түрі - типтік образдар жасау. Осы әдістер
арқылы айтарлықтай маңызды творчестволық қиял образдарын үнемі туғызу қиын.
Әр адамның қиялы әр түрлі болады, бірінің қиялы біріне ұқсамайды. Бір
адамдардың қиялы бай, шындықпен орайласып жататын болса, екінші біреулердің
қиялы жөнді жетілмеген, пәрменсіз, тар көлемді болады. Шындыққа сай, дәл,
дұрыс образдар жасай алатын адамдардың қиялы мазмұнды келеді. Шындыққа сай
дұрыс қиялдай білетін адамдарда өмірдің түрлі салаларынан алынған білім
қоры, тәжірибесі, белгілі көзқарасы, соның негізінде қалыптасқан айқын
сенімі болады
Қиялдың маңыздылығы оның шындықпен байланыстылығында. Шын мәнісіндегі
қиял ғана мазмұнды, пәрменді де болып, адамды іс-әрекетке жетектейді, оның
рухани өсуі үшін ерекше маңызды болады.
Қиял басқа да психикалық процестер тәрізді дамудың ұзақ жолынан өтеді.
Қиялдың қарапайым түрінен бастап творчестволық қиялға дейінгі кезеңнің
қалыптасуы нақтылы әрекетке байланысты.
Бастауыш сыныптарда оқыту барысында балалардың таным процестерін
дамытуға, олардың тіл байлығын және өз ойын сөйлеу арқылы басқарларға
жеткізу тәсілдерін қолдаудың ойлау процесін дамытуға қосатын үлесі өте
үлкен. Қ.Жарықбаев [17], С.Қалиев [18] осы тәсілдер ретінде халық
педагогикасы элементтерін қолдануды ұсынады.
Қазақ халқының бай тәжірибесінде көптеген оқу процесінде қолданылатын
ойындар, өлеңдер, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар т.б. ауыз әдебиет туындылары
бар. Олардың терең мазмұны балалардың тіл байлығы мен ой-өрісін, сонымен
қатар барлық қабілетін дамытуға үлкен үлесін қосады. Осы материалдарды
іріктеп алып, оны тақырыпқа байланысты қолдану-оқыту барысында оқушылардық
ойлау процесін дамыту проблемасын шешудің тиімді жолы болады.
1.2 Ойын арқылы баланың таным процестерін белсендіру
Ойын – балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани жетілуі мен табиғи
өсуінің қажетті алғы шарты және халықтың салтын үйренуде, табиғат құбылысын
тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін, зейінділік пен тапқырлықтарын
дамытады. Адам өркениетке бейім болуы үшін балалық шақты бастан кешуі
міндетті, егер ойын мен қызыққа толы балалық шақ болмаса, ол мәңгілік
жабайы болып қалған болар еді деп К.Чуковский бала денесінің дамуы мен ой-
дүниесінің өркен жаюы ойынға тікелей тәуелді екендігін атап көрсеткен [19].
Халық педагогикасында қалыптасқан балаларға арналған ойындар олардың
білімін қалыптастырып, он пысықтауға, үй тапсырмасын орындау жолдарын
түсіндіруге, білімдерді бір-бірімен ұштастырып, ұғымдық қорын
қалыптастыруға жәрдем береді. Қазіргі мектеп бағдарламасы ұлттық ойындарды
кеңінен қолдануға өте ыңғайлы. Көптеген ойындар баланың тапқырлығын,
табиғат құбылыстарын, қоршаған табиғат ерекшеліктерін түсініп меңгеруге
арналған. Осындай мән-мағынасы өте терең және жан-жақты дамуға, баланың
байқағыштығын тәрбиелеуге үлкен үлесін қосып, ойлау қабілетін дамытатын
ойындардың бірі Аңдардың айтысы деп аталды. Бұл ойында қатысушылар
жүргізушінің талабына сай белгілі бір тақырыпқа сай келетін әндер орындап,
онда аңдардың дауыстарын, қылықтарын бейнелеп, олардың өзіне тән
ерекшеліктерін сипаттап көрсетеді талап етеді. Мұның өзі хайуанаттар әлемі
жөнінде нақты ұғымдарды қалыптастырып, сонымен қатар музыкалық және
артистік қабілетін дамытады. Топтасып ән айту, бірін-бірі тыңдап әрекет
жасау дағдысын жетілдіреді.
Әр ойынды жүргізудің және қатысушылардың орындау ережелері бар. Ол
ережелердің тәрбиелік мәні өте үлкен. Бұларға ойынның барысы белгіленді,
балалардың тәртібі мен іс-әрекеттің реті, олардың өзара қарым-қатынасына
қойылатын талаптар анықталады. Сондықтан ойнау барысында тәртіп сақтауына,
ерік-жігерінің қалыптасуына мүмкіндік туады. Мысалы: Қоқи қаз ойынында
қаздар тек қана кемпірдің Олай болса сендердің біреуіңді алып қаламын
деген сөзінен соң ғана тізбегін жазбай кемпірден қаша жөнелуі керек. Ойын
шапшаңдықты, ептілікті, тиянақтылықты, тез бағдар табуды, ұжымдық
ұйымшылдық көрсетуді, бір-біріне көмектесуді, жауапкершілікті, батыл
қимылды талап етеді.
Қазақ халқының жылдар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптасқан ұлттық
дәстүрі, әдет-ғұрпы, тәрбие мектебі бар. Баршамызға белгілі, ойын арқылы
баланың дене құрылысы жетіліп, өзі жасаған қимылына сенімі артады. Баланың
бойында ойлау, тапқырлық, ұйымдастырушылық, шыдамдылық, белсенділік
қасиеттер қалыптасады. Ойын дегеніміз – жаттығу, ол арқылы бала өмірге
әзірленеді.
Ойын – мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті.
Сұлтанмахмұт Торайғыров Балалықтың қанына ойын азық деп бекер айтпаған.
Өйткені, ойын үстінде баланың бір затқа бейімділігі, мүмкіндігі және
қызығуы анық байқалады [20], Ойын мазмұны мен түріне қарай: мазмұнды-
бейнелі, қимыл-қозғалыс, дидактикалық, құрылыс, кейіптендіру ойындары болып
бөлінеді. Мазмұнды-бейнелі ойында балалар ойын мазмұнын түсінікті етіп
жеткізуге тырысады, оған қажетті құрал-жабдықтарды табуға талпынады, оларды
дайындау үшін еңбектенеді, ал еңбек ұжымдық іс-әрекетке біріктіреді және
шығармашылық іс-әрекетке бағдарлайды, балалардың өзара қарым-қатынасын
реттеп, олардың бойында адамгершілік сапаларды қалыптастырады. Бала алған
рөлдеріне сай кейіпкердің киімін киіп, қимылын, дауыс ырғағын мәнерлі
жеткізуге тырысады, көркемдік сабақтардан (ән-саз, бейнелеу өнері
сабақтары) алған білімдерін пайдаланады, қуыршақты ұйықтату үшін бесік
жырын айтып әлдилейді, бейнелеу өнері сабақтарында жасаған ыдыс, үй
жиһаздарын, қағаздан құрастырған заттарды ойын құралы ретінде пайдаланады.
Мазмұнды-бейнелі ойынның ерекшелігі: оны балалардың өздері жасауында, ал
ойын қызметі айқын өнерпаздық және шығармашылық сипатта болады. Бұл ойындар
қысқа да, ұзақ та болуы мүмкін.
Құрылыс ойынында бала сызық бойына әдемі үй құрылысын жасап, оның
бояуларының бір-бірімен келісімді болуын қадағалайды. Құрылыс материалдарын
пішіні, түсі бойынша симметриялы орналастырып, оларды көлемі (кең, тар),
биіктігі (биік, аласа) бойынша салыстырады. Ойын барысында шығармашылық
танытып, жаңа мазмұн ойластырып, белсенділік көрсетеді. Өзінің және
жолдастарының тұрғызған құрылыстарының сапасына баға береді. Дидактикалық
ойын барысында есту, көру, сезіну, қабылдау сияқты үрдістері дамып, балалар
музыкалық ойыншықтар мен әр түрлі саздық аспаптардың дыбыс шығару
ерекшелігін ажыратуға, заттарды пішініне, түсіне, көлеміне қарай іріктеуге,
әр түрлі қимылдарды орындауға үйренеді. Ауызша ойналатын дидактикалық
ойындарда сұрақ, өтініш, келісімді білдіретін дауыс ырғақтарына еліктеу
қабілеттері жетіледі. Ертегі немесе әңгіменің мазмұны бойынша бөлек-бөлек
суреттерді пайдаланғанда оларды белгілі бір тәртіппен жинау үшін
байқағыштық пен тапқырлық көрсетеді. Қимыл-қозғалыс ойынында балалар
санамақтар, өлеңдер, тақпақтар қолданады. Бұндай ойындарда балалардың
ептілігі, қимылдың әдемілігі дамып қалыптасады, кеңістікті, уақытты
бағдарлауға үйренеді, батылдық, тапқырлық, қайраттылық, достық, жолдастық
көмек, тәртіптілік, ойын ережесіне бағына білу сияқты адамгершілік сапалар
тәрбиеленеді. Бала өмір құбылыстарына, адамдарға, жануарларға деген
ынтасын, қоғамдық мәні бар іс-әрекетке деген құштарлығын ойын арқылы
қанағаттандыратындықтан, ойынның қай түрі болсын балалардың адамгершілік
тәрбиесінің дамуында маңызды рөл атқарады.
Баланың өмірге қадам басардағы алғашқы қимыл-әрекеті – ойын, сондықтан
да оның мәні ерекше. Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев: Ойын ойнап,
ән салмай, өсер бала бола ма? деп айтқандай баланың өмірінде ойын ерекше
орын алады. Жас баланың өмірді тануы, еңбекке қатынасы, психологиялық
ерекшеліктері осы ойын үстінде қалыптасады. Ойынды зерттеу мәселесімен тек
психологтар мен педагогтар ғана емес, философтар, тарихшылар, этнографтар
және өнер қайраткерлері мен бала тәрбиесін зерттейтін ғалымдар да
шұғылданды. Көптеген балалар жазушылары бала ойынының психологиялық мәнін
және ойынға тән ерекшеліктерді көркем бейнелер арқылы суреттегені де мәлім.
Адам іс-әрекетінің ерекше бір түрі – ойынның пайда болуын
зерттеушілердің біразы өз еңбектерінде өнер және ойын көркемдік іс-
әрекеттің алғашқы қадамы деп түсіндіреді. Ойында шындықтың көрінісі, оның
бейнелі сәулесі қылаң береді. Жалпы ойынға тән нәрсе өмірдің әртүрлі
құбылыстары мен үлкендердің түрлі іс-әрекеттеріне еліктеу екені белгілі.
Ойынның шартты түрдегі мақсаттары бар, ал сол мақсатқа жету жолындағы іс-
әрекеттер бала үшін қызықты. Балаларға ақыл-ой, адамгершілік, дене
шынықтыру және эстетикалық тәрбие берудің маңызды тетігі ойында жатыр. Ойын
барысында балалар өзін еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекет
байқатады. Сезіну, қабылдау, ойлау, қиялдау, зейін қою, ерік арқылы түрлі
психикалық түйсік пен сезім әлеміне сүңгиді.
Сондықтан да педагогикада бала ойынына ерекше мән беріледі, өйткені
ойын үстінде қалыптасатын балалық шақтың түйсігі мен әсері адамның көңіліне
өмірбақи өшпестей із қалдырады. Бала ойын арқылы өзін толқытқан қуанышын
немесе ренішін, асқақ арманын, мұрат-мүддесін бейнелесе, күні ертең сол
арман қиялын өмірде жүзеге асыруға мүмкіндік алады. Сөйтіп бүгінгі ойын,
бейнелі әрекет ертеңгі шындық ақиқатқа айналатын кезі аз емес.
Ойын мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының дамуына игі ықпал
ететін жетекші, басты қүбылыстың бірі деуге болады. Бала ойын арқылы өзінің
күш-жігерін жаттықтырады, қоршаған орта мен құбылыстарды ақиқат сырын
ұғынып, еңбек дағдысына үйрене бастайды. Былайша айтқанда болашақ
қайраткердің тәрбие жолы, тәлімдік өнегесі ойыннан бастап өрбиді.
Мектеп жасына дейінгі баланың негізгі әрекеті болып табылатын ойын -
бала қиялын дамытуда ерекше орын алады. Ойын үстінде оның творчестволық
талабына кең жол ашылады. Бала ылғи да бір нәрсені жасау, қүрастыруға
әрекетжасайды. Ойын баланың ойлау белсенділігін, күш-қуатын барынша
жұмсауға мүмкіндік туғызады. Ойын үстінде бала айналадағы шындықты сын
көзімен қарап аңғара алмайды да, қиял бейнелерінің жетегінде кетеді. Бала
психикасының осы жағы да қиял тәрбиесінде есте болатын жай.
Қиялды дамыту дегеніміз де, ең алдымен, әркім өзі қиялының аз немесе
көп екенін, қай дәрежеде екенін білгені жөн. Мұны көптен бері шетелдерде
жиі қолданылып келе жатқан Сізде қиял бар ма? деген тест арқылы анықтауға
болады.
Бала қиялы әрекет үстінде дамитындықтан не нәрсеге болмасын өзін
қатыстырып, оның икемділігі мен дағдысын дамытып отыру қажет. Мәселен,
сурет салудың, ән айтудың тәсілдері мен техникасын үйренбейінше, баланың
осыған орай көрінетін қиялы да шарықтай алмайды.
Төменгі сынып оқушыларының қиялын дамыту олардың эстетикалық сезімдерін
оятады. Мәселен, көркем әдебиет кітаптарын оқу, музейлер мен галереяларға
бару, кино көру, ұйымдасып музыка тындау, бала қиялын жаңа мазмүнға толтыра
түседі. Шәкірт қиялын дамытуға үлкендер үнемі жетекшілік етуге тиіс.
Мұғалім де, оқушының ата-анасы да бүл жерде тек ақылға ғана әсер етпей,
эмоциясына әсер етерліктей әдістерді іздестіріп отырулары керек.
Оқушылардың жас, дара ерекшеліктерін ескеріп отыру, қиялы күшті дамыған
балалармен дербес жұмыс жүргізу,табиғатқа өндіріс орындарына экскурсиялар
жасау, түрлі тапсырмаларды оқушыларға дербез орындатып отырғызу, оқу
барысында кездескен қиыншылықтарды жеңе алуға баулу т.б. осындай әдістер
бала қиялын тәрбиелеудің түрлері болып табылады.
Ойын мен еңбектің бір-біріне ұқсас сипаттары көп, сондықтан кейбір
педагог-ғалымдар жақсы ойын - жақсы жұмыс сияқты да, жаман ойын- жаман
жұмыс сияқты деп қарап, бұлардың арасында айырма шамалы деген түйін
жасайды. Өйткені, әрбір жас кезінде ойын тиісті дәрежеде ақыл мен қажыр-
қайрат жұмсауды керек етеді.Белсенді іс-әрекет пен күш-жігер жұмсалмаған
ойын, жақсы ойын болып табылмайды. Жақсы ойын да жақсы жұмыс та көңілді
қуанышқа толтырып, рахатқа бөлейді. Демек, осы жағынан ойын мен жұмыстың
ұқсастығы байқалады. Баланың ойыныңда да белгілі дәрежеде тиісті
жұмыстағыдай жауапкершілік болуға тиіс. Олардың негізгі айырмашылығы тек
мынада: баланың ойыны нақты материалдық рухани байлықты көздемейді, ал
жұмыс ондай игілікті өндірудің негізгі жолы екені айқын.
Баланың қуанышы мен реніші ойыңда айқын көрінеді. Ойын кезіндегі
баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар ойланады, эмоциялық әсері
ұшқындайды, белсенділігі артады, ерлік қасиеті, қиял елестері дамиды, мұның
бәрі баланың шығарымпаздық қабілеті мен дарынын ұштайды.
Ойын үстінде бала бейне өмірдің өзіндегідей қуаныш, реніш сезіміне
бөленеді. Бірақ бала одан ойын екенін білмейді деген түсінік тумайды.
Сондықтан шындықтағыдай сөйтейік, бүйтіп көрейік деуі, олардың ойынды
ойын деп түсінуінде жатыр.
Осыдан келіп ойын туралы мынандай тұжырым жасалады:
а) ойын - тәрбие құралы, ақыл-ойды, тілді ұстартады, сөздік қорды
байытады, өмірді танытып, сезімді кеңейтеді тәрбиелейді.
ә) ерік және мінез қасиеттерін бекітеді, адамгершілік сапаны
жетілдіреді.
б) ұж ымдық сезім әрекеттері өсе түседі.
в) эстетикалық тәрбие беру - өнерді, көркемдікті түсіндіру құралына
айналады.
г) еңбек тәрбиесін беру мақсаттарын шешуге мүмкіндік береді.
д) дене күшінің жетілуіне көмектеседі - ойын баланы жан-жақты
жарасымды тәрбиелеудің психологиялық және физиологиялық негіздері болып
табылады.
Халық жасаған мұралар сан алуан. Аға ұрпақ өз білгенін, өз көкейіне
тоқығанын кейінгі буынға мирас етіп, іс-әрекет үстінде көзін қанықтыра
беруден бастаған. Солардың бірі – ұлт ойындары халықтың сәби шағымен
бүгінгі өскелең дәуірінің куәсі ретінде, адам баласының фантазиялық ой-
жүйесінің заңды жалғасы ретінде оны үйретудің тәжірибеде пайдаланудың үлкен
білімділік, тәрбиелік маңызы бар.
Ойынға тек ойын деп қарамай халықтың асыл қазынасы, бір жүйеге
келтірілген тамаша тәрбие құралы деп қараған орынды. Бұл пікіріміз жалаң
болмас үшін заманымыздың заңғар жазушысы, ұлы ойшылдарымыздың бірі Мұхтар
Омарханұлы Әуезовтің мына бір пікірін еске ала кетейік: Біздің
заманымыздың өмір кешкен ұзақ жолында өздері қызықтаған алуан өнері бар
ғой. Ойын деген менің түсінуімше, көңіл көтеру, жұрттың көзін қуантып,
көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір мағыналары болған [21].
Халқымыз ұлт ойындарында ұрпақ қамын ойлаған, бір жүйеге келтіріліп
өрнектелген ой мен әрекеттің, құпия философияны түсінуге жетелейтін
адамгершілік үлгі-өнегенің желісі бар. Жас бала ойынға алдымен үйренуші,
көруші өсе келе соған белсенді қатынасушы келесі кезеңді үйретуші,
жаттықтырушы, ұлғая келе көруші жанкүйер ретінде қатынасады. Кейінгі кезде
ұлт ойындарына көңіл бөлмеу нәтижесінде, көбі ұмыт болып, мүлде жоғалуға
жуық.
Ұлт ойындарын жанұя тәрбиесінен бастап, балабақшада түрлі тәрбиелік
шараларда қосымша материал ретінде пайдаланып келеміз.
Ұлттық мұраның бай қазынасының бірі – халықтың ұлттық ойындары көп
салалы, көп қырлы құбылыс, ол тек ойындық сала емес, мәні жағынан да
балабақша тәрбиеленушілерінің рухани өресі кең өсіп – жетілуіне,
эстетикалық мәдениетін қалыптастыруға тәрбиелейтін негізгі құралдардың
бірі. Ұлы педагог В.Сухомлинский [22] Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз,
шығармашылықсыз, қиялсыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды дейді,
демек, шәкірттің ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы байи
түспек. Фольклортанушы ғалым Ә.Диваев [23] Қазақ балаларының ойындары
деген еңбегінде адамның жас ерекшелігін үш топқа бөледі: ...өмірге
келгеннен бастап жеті жасқа дейінгі бала, жеті жастан он бес жасқа дейінгі
балалар, он бес пен жиырма жас аралығындағы жастар.... Осының негізінде
қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырып, бірінші топқа, сол
жастағыларға лайықты: санамақ, тәй-тәй, айгөлек, соқыр теке, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz