Ғұндар тарихы бойынша тарихи деректер

1. Ғұндар тарихы бойынша тарихи деректер
2. Алғашқы орналасу террриториясы
3. Ғұндар империясының құрылуы
4.Еуропалық ғұндар
5. Халықтардың ұлы қоныс аударуы

XVIII – ғасырдың б.з.д. Солтүстік Қытайда екі ірі оқуға болды, кейінірек аяғы үлкен өзгерістерге алып келді. Б.з.д. 1797 жылы қытай абызы Гун – лю қызметінен түсіп қалып, Батыстағы жұндарға қашып кетті. Гун - людың соңынан еріп көптеген жақтастары, олар кейінірек бір қала тұрғызып, сол қалада өздері жеке билік құрды. Қытайдағы Ся патшалығынан бөлініп шықты. Кейбір деректер бойынша Гун – лю мемлекеттің «Батыс жұн» мемлекеттігі деп аталады деді. Бірақ 300 жылдан жұндармен бірге тұрған қашқын қытайлықтар жұндармен араласып кете алмады.
Сөйтіп 1327 жылы б.з.д. қашқын қытайлықтар өздерінің князы Шань – фумен бірге жұндардың тергеуіне шыдай алмай, отандарына оралып, Цишань тауы, солтүстік тайпаларынан Шеньсиге қоныс берді. Осы қашқын қытайлықтар кешірек атақты Чжоу әулеті шықты. Чжоу кішкентай патшалық бола тұра, жұндарға қарсы соғыс жүргізді. Б.з.д. 1140 – 1130 жылдары Чан князы жұндары Гин және Ло өзендерінен ары, Ганьсу провинциясынан солтүстікке қарай шегіндіріп тастады.
Жұндар біраз уақыт Чжоу әулетіне алым-салық беріп тұрды. Бірақ б.з.д. Х-ғасырда далалық бағыныштылық аяқталып, табом тіркескен соғыс басталды. Жұндар бұрын айырылған жерлерін қайтармақшы болды. Осымен бірге далада Гоби шөлінің оңтүстік шетінде жана халық құрылып жатты, бұл халық Хұндар болатын. Бұрындары бұл жерлерде көшпелі хяньюнь және хуньюй тайпаралы көшіп – қонып жүретін. Бірақ ханьюнь және хуньюй де хұндарға қатысы болатын . Бірақ бұл кезеңде хұндар әлі жоқ еді.
Қытайда Ся әулетін құлатқаннан кейін, соңғы патшаның Цзе – кудың баласы Шун Вэй – аз ғана жақтастарының отбасысымен солтүстік далаларға қашып кеткен болатын. Қытай тарихынң дәстүрі бойынша Шун Вэйді хұндардың ата – бабасы дейді. Хұндарды далалық көшпелі тайпалар мен қашкын қытайлықтардың араласуынан пайда болған деді.
Қытайлықтар Гоби шөлінің шеткі ауданын «құмды Шасай мемлекеті» және динлиндердің отаны деп есептеген.
Шун Вэйдің қашқын қытайлықтарымен ханьюнь және хуньюй тайпалары мен араласуының нәтижесинде протохұндық этникалық хұндар пайда болды. Ал кейінгі дәуірде прото хұндар хұнды шөлді кесіп өткеннен кейін, хұндар Халха жазығында тағыда көшпелі тайпаларымен араласып, соның нәтижесінде тарихи хундар пайда болды. Сонымен хұндар ең алғашқы халық, шөлді жеңген. Бұл үшін ерлік пен қайсар – қайтпас болу керек болды.

1. Қазақстан тарихы, оқулық 3 том
2. Интернет сайттары
3. Қазақстан тарихы, оқулық 1 том

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті

Факультеті: Заң

Кафедрасы: Жалпы тарих

СӨЖ

Тақырыбы: Ғұндар

Қабылдаған: Төлегенов Е.

Орындаған: Тухтабаев А.

Түркістан 2013

Жоспары:

1. Ғұндар тарихы бойынша тарихи деректер

2. Алғашқы орналасу террриториясы

3. Ғұндар империясының құрылуы

4.Еуропалық ғұндар

5. Халықтардың ұлы қоныс аударуы

Ғұндар

XVIII – ғасырдың б.з.д. Солтүстік Қытайда екі ірі оқуға болды,
кейінірек аяғы үлкен өзгерістерге алып келді. Б.з.д. 1797 жылы қытай абызы
Гун – лю қызметінен түсіп қалып, Батыстағы жұндарға қашып кетті. Гун -
людың соңынан еріп көптеген жақтастары, олар кейінірек бір қала тұрғызып,
сол қалада өздері жеке билік құрды. Қытайдағы Ся патшалығынан бөлініп
шықты. Кейбір деректер бойынша Гун – лю мемлекеттің Батыс жұн
мемлекеттігі деп аталады деді. Бірақ 300 жылдан жұндармен бірге тұрған
қашқын қытайлықтар жұндармен араласып кете алмады.
Сөйтіп 1327 жылы б.з.д. қашқын қытайлықтар өздерінің князы Шань –
фумен бірге жұндардың тергеуіне шыдай алмай, отандарына оралып, Цишань
тауы, солтүстік тайпаларынан Шеньсиге қоныс берді. Осы қашқын қытайлықтар
кешірек атақты Чжоу әулеті шықты. Чжоу кішкентай патшалық бола тұра,
жұндарға қарсы соғыс жүргізді. Б.з.д. 1140 – 1130 жылдары Чан князы жұндары
Гин және Ло өзендерінен ары, Ганьсу провинциясынан солтүстікке қарай
шегіндіріп тастады.
Жұндар біраз уақыт Чжоу әулетіне алым-салық беріп тұрды. Бірақ б.з.д.
Х-ғасырда далалық бағыныштылық аяқталып, табом тіркескен соғыс басталды.
Жұндар бұрын айырылған жерлерін қайтармақшы болды. Осымен бірге далада
Гоби шөлінің оңтүстік шетінде жана халық құрылып жатты, бұл халық Хұндар
болатын. Бұрындары бұл жерлерде көшпелі хяньюнь және хуньюй тайпаралы көшіп
– қонып жүретін. Бірақ ханьюнь және хуньюй де хұндарға қатысы болатын .
Бірақ бұл кезеңде хұндар әлі жоқ еді.
Қытайда Ся әулетін құлатқаннан кейін, соңғы патшаның Цзе – кудың
баласы Шун Вэй – аз ғана жақтастарының отбасысымен солтүстік далаларға
қашып кеткен болатын. Қытай тарихынң дәстүрі бойынша Шун Вэйді хұндардың
ата – бабасы дейді. Хұндарды далалық көшпелі тайпалар мен қашкын
қытайлықтардың араласуынан пайда болған деді.
Қытайлықтар Гоби шөлінің шеткі ауданын құмды Шасай мемлекеті және
динлиндердің отаны деп есептеген.
Шун Вэйдің қашқын қытайлықтарымен ханьюнь және хуньюй тайпалары мен
араласуының нәтижесинде протохұндық этникалық хұндар пайда болды. Ал
кейінгі дәуірде прото хұндар хұнды шөлді кесіп өткеннен кейін, хұндар Халха
жазығында тағыда көшпелі тайпаларымен араласып, соның нәтижесінде тарихи
хундар пайда болды. Сонымен хұндар ең алғашқы халық, шөлді жеңген. Бұл үшін
ерлік пен қайсар – қайтпас болу керек болды. Қытайдың көршілес
халықтары, Солтүстік шығыс тайпалары б.з.д. Х ғасырда кәзіргі Бейжиын
(Пекин – Солтүстік астана) қаласының маңайы және бүгінгі Шандум өлкесіне
дейін созылып жатқан негізінен Манжурия және ежелгі Сібір тайпаларының
өзара жақындасып арласуынан пайда болған еусін тайпасы Қытайға белгілі бола
бастады. Солтүстік тайпалары. Байырғы монғол дунхулары кәзіргі монғолдардың
ата-бабалары еді.
Уақыт өте келе монғол дунхулары хұндармен жиі қырқысып, жауласып та
отырды. Негізінен дунхулар шығыстағы манжурлар мен солтүстік батыстағы
хұндардың аралығында өмір сүрген халық еді. Б.з.д. III ғасырда қытайлардың
жойқын соққысына төтеп бере алмай әлсіреген болатын, ал Мөденің тұсында
ерекше күшейіп, күллі Солтүстік шығыс Азияны қол астына бағындырып тұрған.
Әу баста бұл тайпалар тек аңшылықпен шоғылданды. Кейін келе батыстағы
көршілері хұндардың ықпалымен мал шаруашылығымен айналысып, малшы болды.
Ең басты малы – Сиыр еді. Солтүстік батыс тайпалары, түріктердің ата-
мекені Шансу мен Гансу өлкелері болды. Бұл өңір түрік тайпалары таралған
ата-қоныстың шалғай шеті еді. Түріктерде алғаш кезде аңшылықпен айналысты.
Ал кейінірек мал шаруашылығы басым орынға шыға бастады. Отырықша тайпалар
бидай, тары сияқты дақылдарды егетін. Сиыр да көп бағатын. Алайда, олардың
күн көрісі жылқы шаруашылығына тікелей байланысты болды. Шаншу, Гансу
өлкелерінің ішкі бөлігіне дейін бойдай қаныстанған атты тайпалар жазық
далалар мен ойпаттарда тұрушы еді. Ал, олардың оңтүстікке қарай қоныстанған
бөліктері тибеттіктермен араласып, кетті.
Қытайдағы хұндардың егінші болуы, ерте замандарда қытайдың Шанши
өңірлерінде алтайлықтар мен тибеттіктер сиыр, қой бағып көшіп-қонып жүретін
еді. Сол өңірдің шығысында гүлденген Яншау мәдениетіне ие Ся мемлекетінде
егіншілік кәсібі дами түсті. Ся мемлекеті құласымен солтүстік жаққа қашқан
егіншілер малшылар арасында барып тұрақтады, олароға да егін егуді үйрете
бастады. Егінші Лю бұрынғы Егін шаруашылығы уәзірі болған атасының
кәсібін жалғастырып дамытты. Тұқым себу,егін жинауды жақсы жолға
қойды. Егіс танаптарын жоспарлап, суландырды. Чи, Чу өзенінен Вей өзеніне
дейінгі кең аймақты иелігіне алды. Сөйтіп, бұл өңірді мол астықты, байлыққа
толы жерге айналдырды. Көшпенділерді отырықшы елге айландырды. Тұрақты мал-
мүлікке ие болған халық бейбіт өмір сүре бастады, жүздеген ру-ұлыстардың
құрметіне бөленді, олардың біразы тұрған мекенін тастап, осы жерге көшіп
келді де біржола бағынды. Бұл кезде Жұн династиясының жұлдызы жарқырап
тұрған болатын.
Әу баста оңтүстікте, яғни Вей өзенінің солтүстігіндегі Тай өлкесінде
тұрыпты. Ал оның өрен-жараны Ся мемлекеті құлаған соң солтүстікке кетіп,
сонда өмір сүріпті делінді. Тибеттіктердің Вей өзені бойындағы ықпалы өте
зор болғандығы белгілі. Егін шаруашылығы уәзірі болды деген бұл адамның
тибеттік отбасыдан шыққандығы өте қисынды. Шеше жағынан қарасақ, Шиян
тибеттік ататекті көрсетіп тұр.
Солтүстік батысқа қашқан бұл әулеттің ұрпақтары тибеттік бірер атақты
атаның тұқымдарымен немесе бір түрік текті ұлыстың көмегімен Жұн
мемлекетінің негізін қалауы, Пин қаласын астана етіп орнығуы әбден мүмкін.
Хұндардың Ордос үстірттерінің оңтүстігінде ұзақ уақыттар бойы мекендегені
белгілі.
Жұн мемлекетінің екі атақты астанасы бар еді. Оның ең атақсы әрі
үлкені батыстағысы болатын. Бұл астана бүгінгі Сиапфу аймағында делінеді.
Алғашында бұл астананың аты Жуюан деп аталған. Ал, шығыс астанасы Шанши
өлкесінде болатын. Шан династиясынан жұндарға ауысқан мұра осы елде жалғаса
дамып жататын. Б.з.д. VIII-ғасырдан кейін жұндар алтайлық және
тибеттіктердің қысымымен, бүтіндей шығыс астанасына ауысып кетті.
Шу Сули патша өлісімен, орына баласы Тан Фу отырды. Ол да егін
шаруашылығы уәзірі мен Лю патша салған жолды одан ары жалғастырды. Ол өз
елінде өте жауапкершілікпен қызмет етіп, халқының шексіз сүйіспеншілігіне
бөленді. Оның осындай атағы мен байлығын қызғанған хуниу тайпалары мен жұн
және тилер шабуыл жасады. Оларға мол сауға берсе де, тоқтаусыз шабуылдай
берді. Тіпті, біржола жаулап алуға кірісті. Шыдамы таусылып тағатсызданған
халық соғысқа дайындала бастады. Бірақ патша Тан Фу соғысқа бара қоймады.
Ол халқына былай деп түсіндірді: Өзіне пайдалы істесін деп сеніп, басына
хан көтерген халқым бар. Мынау жұн мен ти сияқты бөгде халықтар тоқтаусыз
шабуылдап, халқым мен жерімді тартып алғысы келеді. Халқым қалауы білсін,
маған бағына ма, әлде оларға ма? Арамызда қандай айырмашылық бар? Халқым
мен үшін соғысқа кіргісі келетін тәрізді. Ендігі жерде менің жүрегімде
оларға аяушылық қалмады.
Хуниу тайпасы туралы алғашқы қытай дерегі осы арада айтылады.
Деректерде әртүрлі жазылып келе жатқан бұл халық, қалай болғанда да
хұндардың ата-тегі болып табылады. Әсілі, Жұн мемлекетін құрған патша Тан
Фу тек хұндардың ғана патшасы емес болатын. Бұрынғы ата-бабалары сияқты ол
да, хұндарға байланысты, тіпті хұндарға бағынышты бір хандық еді деуге
болады. Ол ол ма, тағы бір бейтарап мәліметке қарағанда, Тан Фу патшаның
ата-бабалары хуниу тайпаларына қызмет етіп келген. Олар тіпті ти тайпасына
салық төлеп тұрушы еді. Ақыры, олардың өктемдігіне төтеп бере алмағандықтан
үдере көшіп кетуге мәжбүр болды, -деп жазады.
Жұн мемлекетін құрған Тан Фу патша, халқы күткендей, хұндарға қарсы
соғысқа тәукел ете алмады, ақыры бәрінде тастай қашып, оңтүстікке бет
түзеді. Пин өңірінің халқы да хұндардан үрейленіп отырған еді. Ол туралы
жазылғандарды аталған сілтемелерден оқып көрелік: сөйтіп Тан Фу патша ең
жақын достарын қасына алып, Пин қаласынан шығып кетті. Чи және Чу өзендерін
бойлай Лиан тауынан асып, Чи тауына келіп тоқтады. Ал, Пин қаласының халқы
да бір адам қалмай, үдере жолға шықты.
Кәрі-құртаңдары мен ауру-сырқауларын да қалдырмай шұбырған бойы
қашқын патшаның соңынан еріп Чи тауына жетті. Халқын қайтадан қол астына
алды. Көршілес халық та бұларға қол ұшын берді. Әрі олардың біразы бұл
патшалықтан қамқорлық көрді. Соның қарамағына өтті. Жұндардың алғашқы
мәдениеті, құрылымы таулықтардың мәдениетіне өте ұқсас екендігін көрсетіп
тұр. Айна қатесіз, көне Яншау мәдениетінің дәл өзі. Мемлекет шығысқа
жақындаған сайын таудан аластап, егіншілік басым орынға шықты. Бұл
мәліметтерден ұғарымыз, соғыс, жанжалсыз-ақ бір мемлекеттің өздігінен
құрыла бастағаны еді. Оның себебі, мұндай мәлімет қытайдың мемлекеттік
мүддесінің қажетіне қарай өңделіп, жазылған болатын. Әйгілі жұн мемлекетін
құрғандардың солтүстік батыста тұрғанда көщпелі мал шаруашылығымен
шұғылданғанын баяндайды: патша Тан Фу жаңа мекенге орныққан соң, жұн мен
ти халқының салт-дәстүрін белгілі дәрежеде ұмыттырды. Халқына үй салғызып,
қалаларын көркейтті. Көрікті астана орнатып, өзі сонда тұрды.
Кейбір деректерде бұл астананың аты Батыс астана деп те аталған, ал
басқа деректерде жұндардың шыққан жері, қайнары деп те жазылған. Малшы,
көшпенді өмірге дағдыланған Жұн мемлекетінің көсемдері мен халқы жаңа
қалаға бірден орнығып, отырықшыыланып кетпегені де белгілі.
Қала өміріндегі өзгерістер қорғанды қала құрылысына байланысты дамып,
жаңалана бастады. Батыс астананың Вей өзенінің үстімен өтетін Батыс пен
шығысты жалғап жатқан қасқа жолдың бойында орналасуы жаңа, жас мемлекеттің
дамуына өте қолайлы болды. Кейінірек, Лоян қаласы шығыс астанаға айналғанда
Жұн мемлекеті Тан династиясының игі дәстүріне мұрагерлік етіп, одан әрі
гүлденді. Жұн мемлекетіне тибеттіктердің ықпалы, егер Жұн мемлекеті Ордос
үстіртінің оңтүстігіндегі Пин қаласында дамып, кемеліне келген болса, осы
өңірде өмір сүріп келген тибеттіктердің ондағы рөліне ерекше болатын.
Хұндар дегенде біздің есімізге тек түркі тайпалары ғана түспеуге
тіис. Бұл жөніннен тұрғылас болғандықтан О. Франконың ұшқыр қаламына
жүгіндік: Хұндардың ата тектері кім болғанын кесіп-пішіп айта алмаймыз.
Бұл есім күллі сиыршы (малшы) тайпалардың бәріне берілген ортақ жалпы есім
болуы әбден мүмкін. Олар орманды, далалы өлкелердегі ата қоныстарынан
оңтүстікке қарай жылжып, егінші тайпаларды басып алып, иеленіп отырды. Хұн
аты әр текті тайпаларды тұтастай қамтыған кең мағыналы жалпы ат болып
табылады. Кәдімгі скифтер деген атау болса керек. Бұлардың ядросын түрлі-
түрлі жағдайлар мен қилы-қилы замандар өтуімен түркілер құрап келгеніне
келісу керек.
Хұндардың Қытайға жасаған шабуылдары ылғи да екі түрлі сипатта болушы
еді: 1) Мемлекеттік сипаттағы жоспарлы шабуылдары; 2) Қытайлармен аралас
отырған хұндардың тонаушылық жортуылдары.
Солтүстік батыстан жоспарлы түрде жасалған мемлекеттік ауқымдағы
шабуылдардың мәнін ашып көрсетуге Қытай деректері жеткіліксіз еді. Б.з.д.
934-910 жылдары солтүстік хұндардың шабуылы жоспарлы мемлекеттік соғыстың
алғашқыларының бірі еді. Одан кейінірек хұндар Моңғолиядан Шансиге тікелей
шабуыл жасаған болатын.
Жұн мемлекеті сияқты мәдениетті патшалық құрылысымен жағдай құрт
өзгеріпті. Бұл мемлекетті құрып, басшылық еткендер өз заманының білгір,
айлакер адамдары еді. Жұндардың отарлау саясатына көп орын беріледі. Бұл
саясат Қытайдағы бөгдетайпалардың тарихына тікелей белгілеп берген болатын.
Мына дерекке назар салып көріңіздер: Жұндар Қытайдың ішкі жағына көптеген
әскери гаризондар ұйымдастырады. Тек өз күнін өзі көруге тиісті бұл
гаризондардың төңірегіне көптеген ұсақ қолөнершілермен бірге ойдан-қырдан
жиналғандары орналыстырып қоятын болған.
Ақырында көшпелі, малшы түркі, моңғол тайпаларының өрісін тарылтып,
қысымға алып отырған. Отырықшы Қытай гарнизондарының көбейе беруінің
нәтижесінде түркі және моңғол малшылары жаппай отырықшыланып, қытайланып
кетуіне жол ашылды. Иелігінде жерлері мен мекендерінен айрылған түркі,
моңғолдар аздап айналысып келген диқаншылығынан да қол үзіп қалды. Күн
көріс кәсібінен айырылғандың жағдайы тіпті қиындап кетті. Қытайлар кейде
оларға еш нәрсе де татырмай қоятын, ал кейде бір нәрсе бере қалса, өтеуіне
өте көп ақша талап ететін. Сөйтіп олар аштыққа ұшырап отырды. Осыдан барып
өлместің қамына кірісіп, зорлық, тонаушылықпен шұғылдануға мәжбүр болатын.
Сол дәуірді баяндаған Қытай тарихы сондай тонаушылық оқиғасына толы болған
дейді.
Жұндардың негізгі батыстағы астаналары түркі, тибет және монғол
тайпаларының қақ ортасында болатын. О.Франко атап көрсеткендей, жұн
династиясын көркейткен өлке мен мемлекетті құрған аталардың айналасында
нәсілі, тегі, дәстүрі мен тілі жағынан сан алуан тайпалар мен ру-ұлыстар
көп болатын. Алғашында, тиіп-қашып қана байланыс орнатқан ортаазиялықтар
солтүстік пен солтүстік батыстан ағылған жортуылдардың әсерімен өте тез
барыс-келіс жасайтын болды.
Алғашында күйретуші, тонаушы сипатқа ие болған бұл жортуылшылар
ақырында жасампаз әрі билеуші күшке айналып шыға келді. Мәселен, жұн
династиясының өзі де бұл өңірге дәл сондай әдіс-тәсілдермен келіп орныққан.
Б.з.д. 771 жылы батыстан және солтүстік батыстан үдере басталған жойқын
шабуылдар жұн мемлекетін тас-талқан етіп жойды. Тарихи естеліктің
хұндарға арналған бөлімі: феодал шен, чуан тайпалары бірлесе отырып, бір
сұрапыл щабуылға шықты. Жұн патшасы Йүді Ли деген тауда өлтірді, - деп
басталады.
Хұндардың жұн мемлекетіне жүргізген үстемдігі, батыс пен солтүстіктен
келген шапқыншылар Жұн елінің басшыларын өлтіріп, тақ мұрагерлерін түгелдей
қылыштың астынан өткізді. Патша ұрпағының бірін оған адал адамдар жасырып,
шығысқа қашырып жібереді. Шығыс Қытайдағы екінші үлкен астана Лоянда ешбір
жұн билеушісі билік басында отырып көрмеген болатын. Қашып құтылғаннан соң
мұрагерін осында әкеліп хан көтерді. Ханзаданы құтқарған Чин атты феодал
бектік бұрынғы астананың іргесінде еді.
Осыдан бастап бұл бектік батыстағы жұн мемлекетінің орнын басып,
айналасындағы түркі, тибет қатарлы бөгде халықтарды маңына топтап, билігін
жүргізе бастады. Уақыт өте келе, бұл бектіктің ұлғайып, күшеюі нәтижесінде
кейінгі Чин империясының негізі қаланды. Тағы бір жағынан жұн мемлекетінің
шығысқа қоныс аударуы шығыстағы қытайлардың топтасып, ұйымдасуына тікелей
әсер етті. Оның үстіне бұл өлкеде оған дейінгі Шан династиясының мәдени
әсері азды-көпті болған еді. Әуелі бұл өлкедегі Шан династиясының
жұндықтарға жасаған ықпалы күшті болды.
Шығыс жұн династиясының заманында, яғни б.з.д. 770-481 жылдар
аралығында қытайдың солтүстігінде тұратын бөгде тайпалар жөнінде көптеген
мәліметтер берілген болатын. Бұл кезеңде негізгі роль атқарған күштер
Монғолия мен Шанши өлкелері арасын мекендеген солтүстік хұндары болатын.
Осы дәуірдегі хұн жорықтарын екіге бөлеміз.
1.Қытайдағы тонаушылық соғыстар.
2.Орта Азия мен Монғолиядан келетін жоспарлы шапқыншылық жорықтары.
Б.з.д. 771 жылға дейін қытайда біртұтас Қытай мемлекеті деген жоқ
болатын. Қытай толып жатқан ұсақ бектіктерге бөлінетін. Ол бектіктердің
барлығы қытайлықтар емес тұғын, арасында бөгде тайпалардан құрылған
бектіктер де болатын. Солардың ішінде хұндардың ата-бабалары да бар еді.
Хұндардың ата-бабалары мен сол кездегі қытайлықтар арасында ұзақ уақыт
қарым-қатынас болған. Әрбір жеке бектіктердің өз әскері болатын. Олар өз
бетімен шекаралас тайпалармен соғыса беретін. Малшы тайпалар әр заманда
ақырындап Қытайдың шығысына қарай жылжып отырды.
Жұн мемлекеті құрған гарнизондардың қыспағында қалған көшпенділер
ішінара болып тұратын шабуылдардан сақтанып, әрі жндардан аластау – тыныш
бектіктер арасына – Шанши аймағына қарай жылжып кетті. Олардың кей
біреулері қантөгіс соғыстарда жойылып кетіп отырса, кей біреулері
қожайындарынан үйреніп, өздері де қожайын болып шықты. Ол кезде кең көлемде
ұйымдасқан шабуылдар толастаған болатын.
Бола қалғанда да Қытайдың шығысындағы Шанши өлкесінде бақылаушы еді.
Қытайдың шығысындағы Шандунь түбегіндегі Ти бектігі аз уақыт ішінде
күшейіп, кәдімгі қуатты мемлекетке айналған еді. Б.з.д. 640 жылы жұн
мемлекеті шығыстағы өзіне бағынышты бір бектік жағынан қатты қысым көреді.
Жұн мемлекетінің билеушісі өзін-өзі қорғау мақсатымен Хұндардың бір тармағы
болып табылатын Ти тайпасынан көмек сұрайды. Екі жақ келісімге келеді.
Жұн мемлекетінің әйгілі патшасы Ти бегінің қызын алуға мәжбүр болды.
Жат жұрттық патшайымға патша арнайы жер иелігін де берді. Ол жер кейінгі
заманда көптеген қырғын соғысқа майдан болған еді. Ти патшайымы деген атпен
мәлім болған бұл жат жұрттық әйел өз заманының аса көрікті адамының бірі
болған еді. Жұн мемлекеті құрамында бірер Ти немесе Хұн мемлекеті, яғни,
бектігі болған тәрізді. Хұндардың солтүстік жақтан жасаған жоспарлы
шабуылдары. Қытай деректеріне қарағанда, б.з.д. 771 жылы солтүстік батыс
хұндары немесе Алтай өлкесі мен батыстағы гансулық хұндардың жойқын
шабуылынан кейін біраз тыншыған тәрізді.
Б.з.д. 771 жылы хұндар қытайдағы бір бектікпен тіл табысып, жұн
патшасын өлтіріп, елін тоздырып жіберді. Осы бір дүрбелең оқиғаға
оңтүстіктегі тибеттіктердің де ықпалы аз емес еді. Ал, б.з.д. 730 жылдан
кейін солтүстік хұндары атқа міне бастады да, Монғолиядан Шаншиге дейінгі
аралықты шайырлады. Солтүстік хұндардың шабуылы. Бұл соғыс Монғолия мен
Шаншиде болған еді. Чи, Ви, Сун, Чин қатарлы бектіктер мен жұн территориясы
осы жолғы соғысқа майдан болды. Бұл шапқыншыларды көбіне хиенйундар деп те
атаушы еді. Әр кезде болып өткен соғыстардың ішіндегі ең жойқындары б.з.д.
706, 652, 640 жылдарында болды.
Қытайдың атақты тарихшысы Ван Гуови Хұн тайпаларының аттары деген
еңбегінде: хиенйун, хұннү, гуни, ғуйфаң тәрізді тайпа аттарын келтіреді.
Байырғы монғолдардың шабуылы. Бұл жорық Маньчжурияның оңтүстік батысынан
басталып, Печілі аймағынан көктей өтіп, Бейжиң Шандуннан бір-ақ шыққан
болатын. Бұл тайпалар кейінірек дунху, сянби, вухуанг деген аттарға ие
болып хұндардан бүкілдей басқа тайпалар ретінде тарих сахнасына шығады.
Б.з.д. 706 жылы тау жұндары (шанжұн) болып аталған бұл тайпалар жұн
мемлекетінің ең солтүстіктегі оқшау Иен бектігін ығыстырумен шыға бастады.
Хұндардың жоспарлы шабуылдарының басталуы. Б.з.д. 481-256 жылдары
солтүстік хұндар күшейіп, тегеурінді шабуылға шыға бастады. Біз осы араға
жеткенде алғаш рет бір орталықтан басқарылатын мақсатты шабуылдар деген
сөздерді қолданып отырмыз. Орта Азиядан жеткен шабуылдарды негізінен екі
тактикалық бағытқа жинақтауға болады. Бірінші, белгілі бір мемлекетке арқа
сүйеген әрі сол мемлекеттің өзі басқарып, бағыттап отырған жоспарлы шабуыл.
Екінші, тонаушылық сипаттағы шабуылдар.
Мұндай шабуылдар қалай болса солай бейберекет бола беруші еді. Бұл
шабуылдардың тағы бір өзгешелігі – ол белгілі бір ру, атаның қатысуымен
оқшау жүргізілетіндігінде. Бұл кезде солтүстік батыс хұндарының қырсығы
тарқай қоймаған болатын. Оның себебі – хұндармен бетпе-бет тіресіп тұрған
аса күшті әрі тәртіпті Чин династиясы бар еді. Ол талайдан бері-ақ Орта
Азияның атты соғыс тактикасын жақсы игеріп, ұтымды пайдаланып жүрген
болатын.
Түркілер мен тибеттіктерден құрылған бұл мемлекет Қытайдағы жат
жұрттық тайпалар ең басым көпшілікті ұстайтын бірден-бір ел еді. Бұдан
басқа Қытай мемлекеттеріндегі екі тізгін, бір шылбырды қолдарында ұстап
келген бектер мен дегдар әулеттердің қадір-қасиеті ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.