Археология әуесқойларының Қазақстан және Түркістан аумағындағы қызметкерлері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І. Археология әуесқойларының Қазақстан және Түркістан аумағындағы қызметкерлері.
1.1.Түркістандық археология әуесқойлары үйірмесінің құрылуы
тарихынан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
ІІ. Түркістандық археология әуесқойларының қайраткерлері:
2.1. В.В.Бартольд ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2. Н.П.Остроумов ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.3. В.А.Каллаур ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.4. А.А.Диваев ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
ІІІ. Түркістандық археология әуесқойларының қызметтері және оның негізгі бағыттары.
3.1. Ертедегі қалалар, елді мекендер және обаларды зерттеу. Археологиялық қазбалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
3.2. Тасқа салынған бейнелеулер, эпиграфика және жазбаша
қайнарлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
3.3. Сәулетшілік өнер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
3.4. Тас мүсіндерін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Қолданған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І. Археология әуесқойларының Қазақстан және Түркістан аумағындағы қызметкерлері.
1.1.Түркістандық археология әуесқойлары үйірмесінің құрылуы
тарихынан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
ІІ. Түркістандық археология әуесқойларының қайраткерлері:
2.1. В.В.Бартольд ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2. Н.П.Остроумов ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.3. В.А.Каллаур ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.4. А.А.Диваев ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
ІІІ. Түркістандық археология әуесқойларының қызметтері және оның негізгі бағыттары.
3.1. Ертедегі қалалар, елді мекендер және обаларды зерттеу. Археологиялық қазбалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
3.2. Тасқа салынған бейнелеулер, эпиграфика және жазбаша
қайнарлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
3.3. Сәулетшілік өнер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
3.4. Тас мүсіндерін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Қолданған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
КІРІСПЕ
Тап осы дипломдық жұмыстың тақырыбы – Түркістандық археология әуесқойлары және Қазақстан аумағындағы оның қызметі (ТАӘҮ). ТАӘҮ 1895 жылы Ташкентте білімін жетілдірді және 1895 жылы жергілікті әуесқойлармен –өлке зерттеушілерімен және қоғамдық ғылыми өлкетанулық ұйым Түркістандағы археологиялық ескерткіштерді зерттеумен шұғылданды. Бұл үйірме Қазақстан халқына және Орта Азияда мәдениетті зерттеу ісінде маңызды мұра қалдырды және келесі жылы көптеген тарихшылар мен археологтар ТАӘҮ-де сақталған материалдарына назар аударған.
Қазақстан аумағында ғылыми жариялаулар және басқа да қызметкерлер бұл үйірмеге көңіл бөлді, бірақ көп болмады.
Дәл осылай 1936 жылы Узкомстариса материалдарында М.Е.Массона мақала жариялады. Бұл мақала «Тарихтағы ерте түрік руникалық жазулардың Орта Азияда ашылуы» деп аталды.
ТАӘҮ архивтік материалдарына және В.А.Каллуар жариялаған хабарлауларына сүйеніп, таластық тастардың бірінші ашушысының ерте түркі жазулары мен М.Е.Массон ескерткіштердің таластық этнографикалық ашулары көпшілікке тарих туралы мәлімдеулер берді.
1953 жылы В.А.Крачковскийдің «Орта Азия этнографикасы» деген мақаласы жарияланды. Осы жұмыста автор эпиграфикалық ескерткіштердің негізгі бағыттарымен және ТАӘҮ мүшелерінің жұмыс нәтижелерін қысқаша айтып мазмұндайды.
1958 жылы Е.И.Агеевойдың және Г.М.Пацевичаның «Оңтүстік Қазақстан қалалары мен отырықшы елді мекендердің тарихынан» деген байсалды есептеу нәтижесін ұсынған. Автор Оңтүстік Қазақстан археологиялық ескерткіштерімен көптеген жылдар бойы айналысуына байланысты өзінің есептеу нәтижесінде бөлек қалалар мен елді мекендердің кейбір оқиғаларын суреттеп, ТАӘҮ мүшелерінің жариялауларында хабарлайды. Сонымен қатар, 1958 жылы Б.В.Лунинаның «Орыс шығыстануы және Түркістандағы археологияның тарихынан» деген тарихи монографиясы жарияланған болатын.
1895 жылдан 1917 жылмен салыстырғанда мәжілістердің протоколдары және ТӘАҮ мүшелерінің хабарлауларының жұмыстары көптеп жарияланған болатын және олар қазіргі күнге дейін өз мағынасын жоғалтпаған. Бұл үйірменің белсенді қайраткерлері, жергілікті өлке зерттеуші әуесқойлар (В.А.Каллуар, Н.Н.Пантусов, И.В.Аничков, А.А.Диваев және т.б.) көп іздеп шұғылданғандар суреттеумен және Қазақстан аумағындағы археология ескерткіштерін зерттеумен, өздерінен кейін маңызды ғылыми мұра қалдырды.
Бүтінде констатциялауға болады, бүгінгі күні ғылыми жариялаулар Қазақстан аумағында және ТАӘҮ қызметіне арналған. ТАӘҮ мүшелерінің жұмыстары тарихи зерттеуімен маңызды және барлығы еске алына бүтіндей қорытынды жасауға болады.
Тап осы дипломдық жұмыстың тақырыбы – Түркістандық археология әуесқойлары және Қазақстан аумағындағы оның қызметі (ТАӘҮ). ТАӘҮ 1895 жылы Ташкентте білімін жетілдірді және 1895 жылы жергілікті әуесқойлармен –өлке зерттеушілерімен және қоғамдық ғылыми өлкетанулық ұйым Түркістандағы археологиялық ескерткіштерді зерттеумен шұғылданды. Бұл үйірме Қазақстан халқына және Орта Азияда мәдениетті зерттеу ісінде маңызды мұра қалдырды және келесі жылы көптеген тарихшылар мен археологтар ТАӘҮ-де сақталған материалдарына назар аударған.
Қазақстан аумағында ғылыми жариялаулар және басқа да қызметкерлер бұл үйірмеге көңіл бөлді, бірақ көп болмады.
Дәл осылай 1936 жылы Узкомстариса материалдарында М.Е.Массона мақала жариялады. Бұл мақала «Тарихтағы ерте түрік руникалық жазулардың Орта Азияда ашылуы» деп аталды.
ТАӘҮ архивтік материалдарына және В.А.Каллуар жариялаған хабарлауларына сүйеніп, таластық тастардың бірінші ашушысының ерте түркі жазулары мен М.Е.Массон ескерткіштердің таластық этнографикалық ашулары көпшілікке тарих туралы мәлімдеулер берді.
1953 жылы В.А.Крачковскийдің «Орта Азия этнографикасы» деген мақаласы жарияланды. Осы жұмыста автор эпиграфикалық ескерткіштердің негізгі бағыттарымен және ТАӘҮ мүшелерінің жұмыс нәтижелерін қысқаша айтып мазмұндайды.
1958 жылы Е.И.Агеевойдың және Г.М.Пацевичаның «Оңтүстік Қазақстан қалалары мен отырықшы елді мекендердің тарихынан» деген байсалды есептеу нәтижесін ұсынған. Автор Оңтүстік Қазақстан археологиялық ескерткіштерімен көптеген жылдар бойы айналысуына байланысты өзінің есептеу нәтижесінде бөлек қалалар мен елді мекендердің кейбір оқиғаларын суреттеп, ТАӘҮ мүшелерінің жариялауларында хабарлайды. Сонымен қатар, 1958 жылы Б.В.Лунинаның «Орыс шығыстануы және Түркістандағы археологияның тарихынан» деген тарихи монографиясы жарияланған болатын.
1895 жылдан 1917 жылмен салыстырғанда мәжілістердің протоколдары және ТӘАҮ мүшелерінің хабарлауларының жұмыстары көптеп жарияланған болатын және олар қазіргі күнге дейін өз мағынасын жоғалтпаған. Бұл үйірменің белсенді қайраткерлері, жергілікті өлке зерттеуші әуесқойлар (В.А.Каллуар, Н.Н.Пантусов, И.В.Аничков, А.А.Диваев және т.б.) көп іздеп шұғылданғандар суреттеумен және Қазақстан аумағындағы археология ескерткіштерін зерттеумен, өздерінен кейін маңызды ғылыми мұра қалдырды.
Бүтінде констатциялауға болады, бүгінгі күні ғылыми жариялаулар Қазақстан аумағында және ТАӘҮ қызметіне арналған. ТАӘҮ мүшелерінің жұмыстары тарихи зерттеуімен маңызды және барлығы еске алына бүтіндей қорытынды жасауға болады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана // Труды Института истории, археологии и этнографии. - Алма-Ата, 1958. - T.V. - С.3-215.
2. Аничков И.В. Археологическая поездка в селение Биш-Агач Аулиеатинского уезда//Протоколы заседаний и сообщения членов Туркестанского Кружка любителей археологии (ПТКЛА), I. - Ташкент, 1896.-С. 1-11.
3.Ахмеров П.Н. Печать Ахмада Ясеви // Известия общества археологии, истории и этнографии при Казанском университете (ИОАИЭ). - Т. XIII, вып. 6. - Казань, 1896. - С.530-537.
4. Ахмеров П.Н. Надписи мечети Ахмада Ясеви // ИОАИЭ. - Т. XIII, вып. 6.-Казань, 1896. - С.538-551.
5.Байпақов К.М. О локализации средневековых городов Южного Казахстана // Археологические исследования в Отыраре.-Алматы, 1977.-С.91.
6. Байпақов К.М. Средневековые города Казахстана на великом Шелковом пути. - Алматы: Оылым, 1998. - С. 74.
7. Байтанаев Б.А. Новые документы о жизни А.А.Диваева: (ранняя биография).//Известия Академии наук Республики Казахстан. Серия общественных наук. - 1992. - № 2 (182). - С.25-31.
8. Библиографический словарь отечественных тюркологов: До октябрьский период. - Москва: Наука, ГРВЛ, 1974. - С. 178-179.
9. Бартольд В.В. Автобиография // Сочинения. - Москва: Наука, 1977. - Т. IX. - С. 789 -790.
10.Бартольд В.В. Будущее Туркестана и следы его прошлого // Сочинения.- Москва: Наука, 1965. - Т. IV.
11.Бартольд В.В. К вопросу об археологических исследованиях //Сочинения. - Москва: Наука, 1966. - Т. IV. - С. 95-109.
12.Бартольд В.В. К истории орошения Туркестана//Сочинения.- Москва: Наука, 1965.-Т. III.
13. Бартольд В.В. О двух арабских надписях Аулиеатинского уезда //
Сочинения. - Москва: Наука, 1966. - Т. IV. - С. 307-308.
14. Бартольд В.В. Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью 1893-1894 г.г.// Сочинения. - Москва: Наука, 1966. - Т. IV.
15. Бартольд В.В. По поводу статьи «Догадка о прошлом Отрара» //ПТКЛА, VIII. - Ташкент, 1903. - С. 175-176.
16. Веселовский Н.И. Заметка о курганах Туркестанского края // Записки Восточного отделения императорского Русского археологического общества (ЗВОРАО). - Т. II, 1888. - С. 221-226.
17. Городецкий В.Д. К археологии Чимкентского уезда // Известия
Туркестанского отдела Русского Географического общества (ИТОРГО),
т. XV. - Ташкент, 1922. - С. 101.
18. Городецкий В.Д. Камни с надписями в Чимкентском уезде // ИТОРГО,т. XV. - Ташкент, 1922. - С. 103-104.
19. Граменицкий СМ. Инструкция для членов-корреспондентов Туркестанского Кружка любителей археологии // ПТКЛА, I. - Ташкент, 1896.-С. 28-29.
20. Джетбысбаев Н. Слово «муг», курганы и каменная баба // ПТКЛА, V. -Ташкент, 1900. - С. 28-32.
21. Диваев А. Бугор Тектурмас в связи с походами Тимура //ПТКЛА,Х1. -Ташкент, 1907.-С.83. 22.Диваев А. Из Чалдовара (Аулиеатинского уезда) // Туркестанские ведомости. 1889. № 44
23. Диваев А. Мавзолей Коккесене: (Историко-археологическая заметка) // ПТКЛА,Х. - Ташкент, 1905. - С. 40-42.
24. Диваев А. О значении названия "Коккесене" (Историко археологическая заметка) // ПТКЛА, XIII. - Ташкент, 1909. - С. 11-13.
25. Иванов Д.Л. По поводу некоторых туркестанских древностей. - 1885.
26. Каллаур В.А. Археологическая поездка по Аулиеатинскому уезду //
ПТКЛА, П. - Ташкент, 1897. - С. 2-3. - Приложение к протоколу ТКЛА
от 29 августа 1897 г.
27. Каллаур В.А. Древние города Саганак (Сунак), Ашнас или Эшнас
(Асанас) и другие в Перовском уезде, разрушенные Чингиз-ханом в
1219 г. // ПТКЛА, V. - Ташкент, 1900. - С. 16-19.
28. Каллаур В.А. Древние города и селения (развалины) в Перовском уезде в долине p.p. Сыр-Дарьи и Яны-Дарьи. // ПТКЛА, VIII. - Ташкент, 1903.
-С.56-69.
29.Каллаур В.А. Древние местности Аулиеатинского уезда на древнем
караванном пути на запад от Аулиеата к границе Чимкентского уезда //
ПТКЛА, IX. - Ташкент, 1904. - С. 48-55.
30. Каллаур В.А. Древности Аулиеатинского уезда // ПТКЛА, I. - Ташкент, 1896.-С. 12-14.
31.Каллаур В.А. Древности в низовьях р. Таласа // ПТКЛА, IV - Ташкент, 1899.-С. 73-80.
32. Каллаур В.А. Каменные бабы в Аулиеатинском уезде // ПТКЛА, III. - Ташкент, 1897-1898. - С. 9-14.
33. Каллаур В.А. Мавзолей Кок-Кесене в Перовском уезде // ПТКЛА, VI. - Ташкент, 1901. - С.98-101. - Протокол № 6, 11 декабря 1901 г.
34. Каллаур В.А. Находка клада древних медных монет в г. Аулие-Ата // ПТКЛА, XII. - Ташкент, 1908. - С. 16-17.
35. Каллаур В.А. Развалины "Сырлы-Там" в Перовском уезде // ПТКЛА,VI.-Ташкент, 1900.-Приложение к протоколу от 19.03.1901.14-17 бет.
36.Каллаур В.А. О развалинах Ак-тюбе и о некоторых археологических
находках в Аулиеатинском уезде // ПТКЛА, I. - Ташкент, 1896. 43-47 бет.
37.Каллаур В.А. О следах древнего города "Дженд" в низовьях реки Сыр-Дарьи // ПТКЛА, V. - Ташкент, 1900. 78-89 бет.
38.Каллаур В.А. Поездка на Акыр-Таш (Ахур-Таш, Таш-Акыр) и его
окрестности // ПТКЛА, X. - Ташкент, 1905.29-36 бет.
39.Каллаур В.А. По поводу сообщений А.А.Диваева о древних сооружениях «Тек-Турмас» и «Кок-Кесене» // ПТКЛА, XII. - Ташкент, 1908. 32-34 бет.
40.Киргизская легенда о постройке Акыр-Таша // ПТКЛА, X. - Ташкент, 1905.37-39 бет.
41.Кларе А.К. Древний Отрар и раскопки, произведенные в развалинах его в 1904 г. // ПТКЛА, IX - Ташкент, 1904. 13-42 бет. - Протокол 12 ноября
1904 г.
42. Ко досовский В.П. В Каратавских горах Чимкентского уезда (Археологическая заметка) // ПТКЛА, VI. - Ташкент, 1901. 89-97бет. -
Протокол 11 декабря 1901 г.
43.Комаров П.А. О боролдайских письменах // ПТКЛА, X. - Ташкент, 1905. 22-25 бет.
44.Корчагин А.Ф. Историческая судьба несторианства в Персии и Средней Азии//ПТКЛА, III. - Ташкент, 1897-1898. 96-115, 181-230 бет.
45.Крачковская В.А. Эпиграфика Средней Азии (Пионеры эпиграфики.
Туркестанский кружок любителей археологии). // "Эпиграфика
Востока", VII. - М. -Л., 1953. 45-69 бет.
46.Крачковский Ю.А. Очерки по истории русской арабистики. - М.-Л.,
1950.
47.Лаврентьев В.П. Краткий перечень бугров (курганов), находящихся в черте города Аулие-Ата // ПТКЛА, V. - Ташкент, 1900. 39-45, 196 бет.
48.Лерх П.И. Археологическая поездка в Туркестанский край в 1867 г. -
СПб, 1870.
49.Лунин Б.В. Из истории русского востоковедения и археологии в Туркестане. /Туркестанский кружок любителей археологии (1895-1917
г.г.)/. - Ташкент:. Издательство АН Узбекской ССР, 1958. - 320 бет.
1. Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана // Труды Института истории, археологии и этнографии. - Алма-Ата, 1958. - T.V. - С.3-215.
2. Аничков И.В. Археологическая поездка в селение Биш-Агач Аулиеатинского уезда//Протоколы заседаний и сообщения членов Туркестанского Кружка любителей археологии (ПТКЛА), I. - Ташкент, 1896.-С. 1-11.
3.Ахмеров П.Н. Печать Ахмада Ясеви // Известия общества археологии, истории и этнографии при Казанском университете (ИОАИЭ). - Т. XIII, вып. 6. - Казань, 1896. - С.530-537.
4. Ахмеров П.Н. Надписи мечети Ахмада Ясеви // ИОАИЭ. - Т. XIII, вып. 6.-Казань, 1896. - С.538-551.
5.Байпақов К.М. О локализации средневековых городов Южного Казахстана // Археологические исследования в Отыраре.-Алматы, 1977.-С.91.
6. Байпақов К.М. Средневековые города Казахстана на великом Шелковом пути. - Алматы: Оылым, 1998. - С. 74.
7. Байтанаев Б.А. Новые документы о жизни А.А.Диваева: (ранняя биография).//Известия Академии наук Республики Казахстан. Серия общественных наук. - 1992. - № 2 (182). - С.25-31.
8. Библиографический словарь отечественных тюркологов: До октябрьский период. - Москва: Наука, ГРВЛ, 1974. - С. 178-179.
9. Бартольд В.В. Автобиография // Сочинения. - Москва: Наука, 1977. - Т. IX. - С. 789 -790.
10.Бартольд В.В. Будущее Туркестана и следы его прошлого // Сочинения.- Москва: Наука, 1965. - Т. IV.
11.Бартольд В.В. К вопросу об археологических исследованиях //Сочинения. - Москва: Наука, 1966. - Т. IV. - С. 95-109.
12.Бартольд В.В. К истории орошения Туркестана//Сочинения.- Москва: Наука, 1965.-Т. III.
13. Бартольд В.В. О двух арабских надписях Аулиеатинского уезда //
Сочинения. - Москва: Наука, 1966. - Т. IV. - С. 307-308.
14. Бартольд В.В. Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью 1893-1894 г.г.// Сочинения. - Москва: Наука, 1966. - Т. IV.
15. Бартольд В.В. По поводу статьи «Догадка о прошлом Отрара» //ПТКЛА, VIII. - Ташкент, 1903. - С. 175-176.
16. Веселовский Н.И. Заметка о курганах Туркестанского края // Записки Восточного отделения императорского Русского археологического общества (ЗВОРАО). - Т. II, 1888. - С. 221-226.
17. Городецкий В.Д. К археологии Чимкентского уезда // Известия
Туркестанского отдела Русского Географического общества (ИТОРГО),
т. XV. - Ташкент, 1922. - С. 101.
18. Городецкий В.Д. Камни с надписями в Чимкентском уезде // ИТОРГО,т. XV. - Ташкент, 1922. - С. 103-104.
19. Граменицкий СМ. Инструкция для членов-корреспондентов Туркестанского Кружка любителей археологии // ПТКЛА, I. - Ташкент, 1896.-С. 28-29.
20. Джетбысбаев Н. Слово «муг», курганы и каменная баба // ПТКЛА, V. -Ташкент, 1900. - С. 28-32.
21. Диваев А. Бугор Тектурмас в связи с походами Тимура //ПТКЛА,Х1. -Ташкент, 1907.-С.83. 22.Диваев А. Из Чалдовара (Аулиеатинского уезда) // Туркестанские ведомости. 1889. № 44
23. Диваев А. Мавзолей Коккесене: (Историко-археологическая заметка) // ПТКЛА,Х. - Ташкент, 1905. - С. 40-42.
24. Диваев А. О значении названия "Коккесене" (Историко археологическая заметка) // ПТКЛА, XIII. - Ташкент, 1909. - С. 11-13.
25. Иванов Д.Л. По поводу некоторых туркестанских древностей. - 1885.
26. Каллаур В.А. Археологическая поездка по Аулиеатинскому уезду //
ПТКЛА, П. - Ташкент, 1897. - С. 2-3. - Приложение к протоколу ТКЛА
от 29 августа 1897 г.
27. Каллаур В.А. Древние города Саганак (Сунак), Ашнас или Эшнас
(Асанас) и другие в Перовском уезде, разрушенные Чингиз-ханом в
1219 г. // ПТКЛА, V. - Ташкент, 1900. - С. 16-19.
28. Каллаур В.А. Древние города и селения (развалины) в Перовском уезде в долине p.p. Сыр-Дарьи и Яны-Дарьи. // ПТКЛА, VIII. - Ташкент, 1903.
-С.56-69.
29.Каллаур В.А. Древние местности Аулиеатинского уезда на древнем
караванном пути на запад от Аулиеата к границе Чимкентского уезда //
ПТКЛА, IX. - Ташкент, 1904. - С. 48-55.
30. Каллаур В.А. Древности Аулиеатинского уезда // ПТКЛА, I. - Ташкент, 1896.-С. 12-14.
31.Каллаур В.А. Древности в низовьях р. Таласа // ПТКЛА, IV - Ташкент, 1899.-С. 73-80.
32. Каллаур В.А. Каменные бабы в Аулиеатинском уезде // ПТКЛА, III. - Ташкент, 1897-1898. - С. 9-14.
33. Каллаур В.А. Мавзолей Кок-Кесене в Перовском уезде // ПТКЛА, VI. - Ташкент, 1901. - С.98-101. - Протокол № 6, 11 декабря 1901 г.
34. Каллаур В.А. Находка клада древних медных монет в г. Аулие-Ата // ПТКЛА, XII. - Ташкент, 1908. - С. 16-17.
35. Каллаур В.А. Развалины "Сырлы-Там" в Перовском уезде // ПТКЛА,VI.-Ташкент, 1900.-Приложение к протоколу от 19.03.1901.14-17 бет.
36.Каллаур В.А. О развалинах Ак-тюбе и о некоторых археологических
находках в Аулиеатинском уезде // ПТКЛА, I. - Ташкент, 1896. 43-47 бет.
37.Каллаур В.А. О следах древнего города "Дженд" в низовьях реки Сыр-Дарьи // ПТКЛА, V. - Ташкент, 1900. 78-89 бет.
38.Каллаур В.А. Поездка на Акыр-Таш (Ахур-Таш, Таш-Акыр) и его
окрестности // ПТКЛА, X. - Ташкент, 1905.29-36 бет.
39.Каллаур В.А. По поводу сообщений А.А.Диваева о древних сооружениях «Тек-Турмас» и «Кок-Кесене» // ПТКЛА, XII. - Ташкент, 1908. 32-34 бет.
40.Киргизская легенда о постройке Акыр-Таша // ПТКЛА, X. - Ташкент, 1905.37-39 бет.
41.Кларе А.К. Древний Отрар и раскопки, произведенные в развалинах его в 1904 г. // ПТКЛА, IX - Ташкент, 1904. 13-42 бет. - Протокол 12 ноября
1904 г.
42. Ко досовский В.П. В Каратавских горах Чимкентского уезда (Археологическая заметка) // ПТКЛА, VI. - Ташкент, 1901. 89-97бет. -
Протокол 11 декабря 1901 г.
43.Комаров П.А. О боролдайских письменах // ПТКЛА, X. - Ташкент, 1905. 22-25 бет.
44.Корчагин А.Ф. Историческая судьба несторианства в Персии и Средней Азии//ПТКЛА, III. - Ташкент, 1897-1898. 96-115, 181-230 бет.
45.Крачковская В.А. Эпиграфика Средней Азии (Пионеры эпиграфики.
Туркестанский кружок любителей археологии). // "Эпиграфика
Востока", VII. - М. -Л., 1953. 45-69 бет.
46.Крачковский Ю.А. Очерки по истории русской арабистики. - М.-Л.,
1950.
47.Лаврентьев В.П. Краткий перечень бугров (курганов), находящихся в черте города Аулие-Ата // ПТКЛА, V. - Ташкент, 1900. 39-45, 196 бет.
48.Лерх П.И. Археологическая поездка в Туркестанский край в 1867 г. -
СПб, 1870.
49.Лунин Б.В. Из истории русского востоковедения и археологии в Туркестане. /Туркестанский кружок любителей археологии (1895-1917
г.г.)/. - Ташкент:. Издательство АН Узбекской ССР, 1958. - 320 бет.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
І. Археология әуесқойларының Қазақстан және Түркістан аумағындағы
қызметкерлері.
1.1.Түркістандық археология әуесқойлары үйірмесінің құрылуы
тарихынан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
ІІ. Түркістандық археология әуесқойларының қайраткерлері:
2.1.
В.В.Бартольд ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2.
Н.П.Остроумов ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 17
2.3.
В.А.Каллаур ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...18
2.4.
А.А.Диваев ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 20
ІІІ. Түркістандық археология әуесқойларының қызметтері және оның негізгі
бағыттары.
3.1. Ертедегі қалалар, елді мекендер және обаларды зерттеу.
Археологиялық
қазбалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..22
3.2. Тасқа салынған бейнелеулер, эпиграфика және жазбаша
қайнарлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3.3. Сәулетшілік
өнер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...31
3.4. Тас мүсіндерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 46
Қолданған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 50
КІРІСПЕ
Тап осы дипломдық жұмыстың тақырыбы – Түркістандық археология
әуесқойлары және Қазақстан аумағындағы оның қызметі (ТАӘҮ). ТАӘҮ 1895 жылы
Ташкентте білімін жетілдірді және 1895 жылы жергілікті әуесқойлармен –өлке
зерттеушілерімен және қоғамдық ғылыми өлкетанулық ұйым Түркістандағы
археологиялық ескерткіштерді зерттеумен шұғылданды. Бұл үйірме Қазақстан
халқына және Орта Азияда мәдениетті зерттеу ісінде маңызды мұра қалдырды
және келесі жылы көптеген тарихшылар мен археологтар ТАӘҮ-де сақталған
материалдарына назар аударған.
Қазақстан аумағында ғылыми жариялаулар және басқа да қызметкерлер бұл
үйірмеге көңіл бөлді, бірақ көп болмады.
Дәл осылай 1936 жылы Узкомстариса материалдарында М.Е.Массона мақала
жариялады. Бұл мақала Тарихтағы ерте түрік руникалық жазулардың Орта
Азияда ашылуы деп аталды.
ТАӘҮ архивтік материалдарына және В.А.Каллуар жариялаған хабарлауларына
сүйеніп, таластық тастардың бірінші ашушысының ерте түркі жазулары мен
М.Е.Массон ескерткіштердің таластық этнографикалық ашулары көпшілікке тарих
туралы мәлімдеулер берді.
1953 жылы В.А.Крачковскийдің Орта Азия этнографикасы деген мақаласы
жарияланды. Осы жұмыста автор эпиграфикалық ескерткіштердің негізгі
бағыттарымен және ТАӘҮ мүшелерінің жұмыс нәтижелерін қысқаша айтып
мазмұндайды.
1958 жылы Е.И.Агеевойдың және Г.М.Пацевичаның Оңтүстік Қазақстан
қалалары мен отырықшы елді мекендердің тарихынан деген байсалды есептеу
нәтижесін ұсынған. Автор Оңтүстік Қазақстан археологиялық ескерткіштерімен
көптеген жылдар бойы айналысуына байланысты өзінің есептеу нәтижесінде
бөлек қалалар мен елді мекендердің кейбір оқиғаларын суреттеп, ТАӘҮ
мүшелерінің жариялауларында хабарлайды. Сонымен қатар, 1958 жылы
Б.В.Лунинаның Орыс шығыстануы және Түркістандағы археологияның тарихынан
деген тарихи монографиясы жарияланған болатын.
1895 жылдан 1917 жылмен салыстырғанда мәжілістердің протоколдары және
ТӘАҮ мүшелерінің хабарлауларының жұмыстары көптеп жарияланған болатын және
олар қазіргі күнге дейін өз мағынасын жоғалтпаған. Бұл үйірменің белсенді
қайраткерлері, жергілікті өлке зерттеуші әуесқойлар (В.А.Каллуар,
Н.Н.Пантусов, И.В.Аничков, А.А.Диваев және т.б.) көп іздеп шұғылданғандар
суреттеумен және Қазақстан аумағындағы археология ескерткіштерін
зерттеумен, өздерінен кейін маңызды ғылыми мұра қалдырды.
Бүтінде констатциялауға болады, бүгінгі күні ғылыми жариялаулар
Қазақстан аумағында және ТАӘҮ қызметіне арналған. ТАӘҮ мүшелерінің
жұмыстары тарихи зерттеуімен маңызды және барлығы еске алына бүтіндей
қорытынды жасауға болады.
1. Түркістандық археология әуесқойлары үйірмесінің құрылуы тарихынан
Археология әуесқойларының түркістандық үйірмесі 1895 жылы Ташкентте
ашылды. Қазақстан және Орта Азияның археология ескерткіштеріне ТАӘҮ
жұмыстары бар болған.
Қазақстан мен Орта Азияның Ресейге қосылуына байланысты археологиялық
жұмыстардың қысқаша жалпы шолу очеркі бар. ТАӘҮ -ның негізгі қызметіне
Қазақстан аумағы тап осы жұмыстың орталығына жатады.
ХІХ ғасырдың ортасында Орта Азия мен Қазақстанда саяхатшылардың және
әуесқой ғалымдардың мекендеу оқиғалары жиіленді. Олар өздерінің жалпы
әсерлері мен бақылаулары туралы көнелік ескерткіштерде жалпы шолу жасайды.
Түркістан тарихында Е.Ф.Каляның, әсіресе А.Л.Лунаның аттары есте
қалған.
А.Л.Кунның материалдары Орта Азияға және Ресей ғалым қоғамдарына
арналған коллекциялар жинауға бағытталған болатын. 1868 жылы Түркістанға
келгеннен кейін 80 жылға дейін осы жерде қалып, ол өзінің миссиясын табысты
жүзеге асырды. Оның көп санды хабары туралы жергілікті көнелік
ескерткіштерде оларға деген қызығушылық болады.
А.Л.Кун 1868 жылдан бастап Түркістанға жұмыс істеген; бірінші нөмірде
Түркістандық ақпарат тізімдері деген деректе ол бірінші Османдық
құранға атақты адамды сыйғызды. Бұл мақалада вакуфах туралы, мұсылман
схоластикалы білімділік туралы көп жарияланды және жергілікті өмір туралы
әр түрлі сұрақ бар. 1882 жылы ол жұмысына байланысты Вильнаға келген
болатын және 1888 жылы осы жерде қайтыс болады.
Ерекше құрметпен А.Л.Кунаны Түркістандық альбомның құрастырушысы
ретінде білуіміз керек. Бұл альбомда көптеген ежелгі өлкелердің,
ескерткіштердің суреттері бар. Көптеген суреттер, ескерткіштер қазіргі
күнгідей түрде емес, ал кейде ондай ескерткіштерді бүгінгі күнге дейін
сақтау мүмкін болмаған. Осы себептен, альбом бағалы қайнар мағынасына ие
болған.
Белгілі бірінші орын Түркістан археологиялық өлкесін зерттеген
П.И.Лерку болды.
1860 жылдан бастап П.И.Лерку Орыс археологиялық қоғамының мүшесі болды,
ал 1873 жылы осы қоғамның секретары болып сайланды. Орта Азияға
командировкаға жіберілді, 1867 жылы Жанкент және басқа да қираған
орындарға, Сырдария өзенінің өлкелеріне барды. 1870 жылы бұл сапардың
нәтижелері жарияланды.
Көп сөзсіз, Лерканың бірнеше ондық беттерден тұратын есептеу нәтижесі
өз заманында ежелгі Түркістанды зерттеу үшін үлгі болды.
Ол 1867 жылы жол сапарында П.И.Лерхтің эпиграфикалық бақылауларына
ерекше назар аударды. Лерхтің жазулары өзгеріссіз бірінші орында тұрған
болатын,- деп В.А.Крачковская куәландырады.
Жоғарыда келтірілген мәлімдемелер Орта Азия мен Қазақстаннның тарихи
материалдық мәдениетін, ТАӘҮ-нің негізгі басты әрекеттерін көрсетеді. Бұл
археологиялық өлкетанудың бірінші кезеңі болды. Бұл кезең ХІХ ғасырдың 90
жылдарының ортасына дейін созылды.
Осыған байланысты ең мамандандырылған ғылыми-өлкетанулық ұйым
дайындалған. Түркістандық археология әуесқойларының айтуы бойынша, екінші
археологиялық кезең ашылды, яғни олар жергілікті археологиялық тарихты
зерттеді. ТАӘҮ және басқа да ғылыми қоғамдардың Орта Азияда В.В.Бартольдтың
басшылығымен Қазақстандағы, Орта Азиядағы көне ескерткіштері одан әрі
зерттелді.
ХІХ ғасырдың 80 жылдарында Ташкентте ТАӘҮ-нің келешек мүшелері
(шенеуніктер, мұғалімдер, докторлар) құрылды, олар Түркістан өлкесін
зерттеуге, тарихы, мәдениетіне қызығушылар болатын. Олардың кейбіреулері
жеке немесе басқа өлшемге байланысты Ташкент ғылыми-өлкетанулық ұйыммен
байланыста болды.
Олардың арасында Ташкент ерлер гимназиясының директоры Н.П.Остроумов
болды. Бұл ұйым арнайы археологиялық мекемемен, Петербургтегі археологиялық
комиссиямен, Мәскеу археологиялық қоғамымен байланыстар орнатты.
Түркістан өлкесіндегі археологиялық зерттеуге байланысты жазылған очерк
авторының айтуынша, 1886 жылға дейін Түркістан өлкесінде дербес қазулар
және жүйелі археологиялық зерттеулер шығарылған жоқ. Бұл өлкеде ешқандай
мекемелер өздері археологиялық комиссиямен тұрақты және сонымен қатар ресми
қатынас жасай алмады. 1886 жылы Н.П.Остроумовқа археологиялық комиссияның
ұсынысымен осы қатынасты өз мойнына алу керек болды.
1893 жылы 11 желтоқсанда Түркістандық бөлімде Орыс әмірлік қоғамымен
отырыс өтті. Остроумов сол кезде Түркістанда болған В.В.Бартольд
археология бөлімімен сөз сөйледі.
Біздің өлкемізде,- деді Остроумов, - ұшы-қиыры жоқ археологиялық
ескерткіштер, қорғандар, қалашықтар және қираған қалалар көптеп
кездеседі.... Остроумов бұл өлкеде дәл осы уақытта археологиялық қазбалар
көп зерттелмегенін, бұрынғы қазбалардың нәтижелерін жариялады. Нәтижесінде
ескі заман қалдық күзетіне шара қолдану қажеттілігі туралы ойын айтты.
В.В.Бартольд 1893 жылы археологиялық іздеулердің жиналысында
қатысушыларға өз тарапынан археологиялық істе жергілікті қайраткерлердің
маңызды орны бар екендігін көрсетеді.
11 желтоқсандағы отырыста айтылғандай, Ташкенттегі археологиялық
үйірмеде шешілгендей, көптеген хабарлаулар, пікірлер басқаша сипат алды.
Тез арада осыдан кейін жаңа жоба құрылды және жоба содан соң бекітуге
жіберілді.
1895 жылы 31 қазанда жарғы халық білім беру министрімен жүзеге
асырылған болатын.
Жарғы параграфында айтылғандай, үйірме мыналардан тұрды:
а) Түркістан өлкесінде кездесетін, ескі ескерткіштермен танысу;
б) Суреттерді археологиялық өлкенің картасына енгізу;
в) Археологиялық ескерткіштерді сақтау;
г) Өндірістегі археологиялық қазбаларды;
д) Баспаға арналған жергілікті археологиялық материалдарды өңдеу.
4-параграф қарастырғандай, үйірме құрметті және нақты мүшелерден
тұрады, ал 5-параграфта үйірменің мүшелері мен қызметкерлері жергілікті
археологияға қызыққан адамның сұрақ-дауысқа салумен сайланатындығы
қарастырылған; негізгі мүшелер өз ортасынан басқарушыны сайлайды (параграф
7), ал басқарушы ағымдағы істерді анықтап қарайды, шешеді және анықтайды,
қандай археологиялық ескерткіштер толық зерттеулерге жатады, қазулардың
жолымен, өндірістік қазбаға және үйірменің құрамына кіретіндерді шешеді
(параграф 9). Археологиялық рефераттарды тыңдауға және ағымдағы іс жайлы
маңызды шешім қабылдауға, үйірмеге жаңа мүшелер сайлауға және т.б. жалпы
жиналыс қарастырылады (параграф 10).
Өзіне деген қызығушылықты ТАӘҮ-нің архивында 1896 жылғы 24 қаңтардан
бері сақталған белгілі шығыс зерттеушісі Н.Ф.Кашгардың хаты тартады.
Үйірменің ашылуында Петровский былай деді: Үйірме азат қосылған
адамдардың жиналысы болуымен қатар, өз уақыттарын археологияға арнаушылар
өзі немесе басқа шығыс археологиясы бөлімдері..., ешқандай басшылық-
әкімшілік немесе басқа адамдармен..., құқық және міндеттерімен ол топқа
кіре алмайды...; нақты әуесқойлар,- деп жазды Петровский, - билік арқылы
тартпайды, олар өздері келеді, егер жұмыстың қалай жүріп жатқандығын
көрсе.
Петровский 5-параграф жарғысына байланысты өзінің ойын білдіреді,
дауыстаушыны қолдай келе, үйірме құрамына төменгі дәрежедегі нақты
қызметтегілерді жібермейді. Петровский барлық әскери борыштылар төменгі
дәрежедегі адамдардың қатарында болуымен қатар археология әуесқойлары,
сонымен қатар осы ғылымға өз өмірін арнағандар да болуы мүмкін деп жазды.
Түркістандық археология әуесқойлары үйірмесінің ашылуы 1895 жылы 11
желтоқсанда болды. Осы күні барлық мүшелер мен құрылтайшылардың жиналысы
өтті. Осы үйірмеге байланысты жергілікті баспасөзде мынадай тақырыпта
мақалалар жарияланды: 1895 жылғы 11 желтоқсандағы үйірменің ашылу тарихы,
үйірме жарғысы. Осы материалдардың барлығы содан кейін бөлек-бөлек орыс
және ескі өзбек тілдерінде жарық көрді.
ТАӘҮ-нің 1896 жылдың 22 желтоқсанындағы отырысында 47 адамның тізімі
берілді, үйірменің құрамына кіруге тілек білдіргендер үйірменің құрамына
қабылдануға тиіс болатын. Осы мүшелердің арасынан біз А.А.Диваев пен
В.А.Каллаурды кездестіреміз. Үйірменің белсенді және алмастырмайтындардың
қатарында ізденістерімен қоғамда белгілі болған.
Ғылыми өлкетанулық хабарлаулардың сериясын жасаған және ТАӘҮ мәжілісін
талқылаушы Е.Т.Смирнов мүшелердің үйірмесін ашты. Бұл мәжілісте 1895 жылғы
11 желтоқсанда ол былай деді: Археологиялық мінез-құлқы хабарына пайда
әкелу.
Е.Т.Смирнов астын сызып қойған археолог – маман емес, ал қарапайым
әуесқой, сыпайы факті мен мәлімдемелерді жинаушы, ойын басқара алатын, не
былай айтсақ, ғылымға пайда әкеле алады, сөнген, ежелгі адамдардың өміріне
арналған. Мен қандай да болсын қорытынды жасаудан аулақпын, өзімде жиналған
мәліметке байланысты мен мұны көбірек дайындықпен жасаймын.
Байқағанымыздай, Смирнов өзіне сеніммен археологиялық шешулерді Орталық
Азия мен Қазақстанды айта келе, жергілікті тарихты зерттеуге мүмкіндік
алады. Әзірге Орталық Азияға ешқандай назар аударылмайды. Олар бұндай
назарда болғанды қаламайды, оларға жақсы ғылыми күш қажет. Смирнов
көрсеткендей, ғылыми жұмысты бастау үшін грек тарихшылары мен
географтарындай жазбаша қайнарларды жинақтау керек, сонымен қатар азиаттық,
персид тілінде жазатын, арабша, түрікше және қытай тіліндегі және Орталық
Азиядағы тарихи-географиялық картаны, жергілікті атауларды, археологиялық
ескерткіштерді тіркеу т.с.с., яғни ежелгі заманды зерттеушілер өзінің
жұмыстарын мақтан тұтып, сақтау үшін.
Мейірбан тілекпен ашылған келесі үйірмеде мынадай телеграмма оқылды.
Шығыс бөлімінің Орыс археологиялық қоғамының төрағасы, белгілі шығыстанушы
В.Р.Розеннің телеграммасы.
Телеграмманың мәтіні (қаңтар 1896 жыл): Археологиялық қоғамның шығыс
бөлімі қаңтарда ашылған болатын. Ташкент үйірме әуесқойларына өзінің
сәлемін, жылы тілектерін, табысты және жемісті қызметтерін жолдауға қаулы
шығарды. Розен.
Келесі үйірме меценаттардан және оның құрметті орынбасарларынан құралды
(түркістандық генерал-губернаторлар) және оның мүшелерінің жылдық
жарналарымен есептелді.
Үйірменің келесі отырысы генерал-губернаторлардың резиденциясымен
өткізілді (Ақ үйде), Түркістан мұғалімдер семинариясының помещениесінде,
қалашық залда және т.б. жерлерде.
Үйірме өз отырыстарына жергілікті ұлт өкілдерін шақырды (өзбектер,
тәжіктер және т.б.). Аударушылар оларға маңызды баяндама жасады,
шақырушылар өздерінің белгілі және қызықты хаттарымен бөлісті.
Үйірменің бұл ашылуынан кейін көптеген отырыстарда бағалы хабарлар
оқылды. В.А.Каллаур Әулие-Ата уездік ескерткіштері туралы үйірмеге бірқатар
ежелгі пәндерді енгізді.
Қазіргі күндерде әділдікпен айтылғандай, Түркістандық үйірменің алғашқы
жылдары жетістікке жетуіне С.М.Граменицкийдің мүшелерге қатысты жасаған
программалық есептері ақталды.
Бұл құралдар ТАӘҮ-нің ізденуі мен басталуына қызықты мінездемелер
береді.
Көрсеткіштердегідей, сонымен қатар жергілікті зиялы шеңбер тар болды,
отырыста үйірменің қызметкерлері өздерінің қызметін есептей алды. Үйірменің
1896 жылы 3 маусымда болған жиналысында Граменицкийдің үйірменің құралдары
журналист-мүшелерге жасалғанын бекітеді. Үйірменің мүшесі Е.Т.Смирнов 150
оттиск дайындау қажеттігін ұсынды, олар ауылдық мұғалімдердің ең алдымен
басты образы болады.
Алғашқы екі жылдың өзінде үйірменің жемісті қызметіне орыс ғалымдары
жоғары баға берді.
Мысалы, В.Р.Розеннің 1897 жылы 6 қазанда үйірменің атына жазған хаты
осыны дәлелдейді: Біз бұл жерде Түркістан үйірмесінің әуесқой
археологтарының жұмысына қызығушылықпен қараймыз және Түркістанның ежелгі
тарихын зерттеуіне және келешегіне таң қаламыз.
1897 жылы қараша айында профессор В.В.Бартольдтің хатында былай
делінген: Протоколдың әрбір шығуы мені қатты қызықтырады... Сөзсіз,
жергілікті археологияның рөлі біздің тарихымызды оқыту үшін көмекші жол, ол
Түркістанның ежелгі тарихын зерттегені үшін бірнеше құрмет көмегіне ие
болуы тиіс.
Барлығы жиырма бірі шығарылды Түркістан үйірмесінің археология
әуесқойларының отырыстары мен хабарлауларының протоколы. Олар жарыққа 1895-
1896 ж.ж. (1 жыл) және 1917 жылдың соңында (ХХІ ғасыр), ХV-ХVІІ ғасырларға
байланысты (1909-1912 ж.ж.), яғни, протоколдарды басып шығару соңғы үш
жылда, ... И.Т.Пословскойдың ескерткіштер жинағы шыққанша кейінге
қалдырылды. Әзірге дейін белгісіз, - деп куәландырады М.Е.Массон, - ТАӘҮ
қызметкерлерінің протоколдары мен хабарлауларының жарыққа шықпауы, 1909
жылдан 1912 жылға дейін өз уақытында айтылғандай, әскери инженер
И.Т.Павловскийдің құрметіне арналған арнайы жинақта жария ету жоспарланды.
Үшінші жылында үйірме протоколының баспасында өзінің рецензиясын
ұсынған белгілі орыс шығыстанушысы С.Ф.Ольденбург былай деп жазды:
Түркістандық үйірме алғаш рет өздерінің қызықты протоколдарын біріктірді,
бұны осы үшін құрметтемеуге болмайды... Түркістан үйірмесі алдарына үлкен
сеніммен мақсат қойған және сол үшін жұмыс жасайды. С.Ф.Ольденбург өзінің
тілегін былай білдірді: Үйірме өзінің ежелгі, жергілікті, белгілі
қалдықтардың тізімін сақтауы керек.
Төртінші жылы үйірменің қорытындысында (1899 жыл) былай делінді:
Түркістан археологиялық үйірмесі келешекте өлкелерді зерттеу үшін
археологиялық материал жинастыруда, әзірге археология әуесқойларының
жергілікті орталығына байланысты бәрі осында жиналады. Үйірменің
қызметкерлерінің мықты жақтары олардың шығыс және жергілікті тілдерді
білуінде еді (Диваев, Остроумов, Маллицкий, Калмыков және т.б.).
Үйірменің коллекциясы жоғары дәрежеде дамыды. Бірінші орында оның
археологиялық және нумизматикалық жиналысы, ол басында үйірменің музейі
болып құрылған болатын.
Музейлік коллекцияның өсуіне байланысты үйірменің 1896 жылы 3 маусымда
болған соңғы жиналысында Түркістандық белгілі кітапхана құрамындағы музей
мен кітапханаға бөлек орын беруді жоғарыдағылардан сұраған болатын, әрине
оларға қарсылық білдірді.
Орыс әскерлерінің 50 жылдығына байланысты Ташкентте үйірменің сол
кездегі хатшысына мақала жіберілді (30 желтоқсан 1914 жыл). В.Н.Милованова
жарты ғасырлық шолумен толықтырды: жергілікті ғылыми жұмыстың барлық күші
физика-географиялық, тарихи-этнографикалық және мәдени-экономикалық
тұрғыдан Түркістан өлкесін зерттеуге жұмсалуы керек.
Үйірменің қысқа мінездемесі ТАӘҮ-нің басты және түсінікті рөлін
қамтиды. Біздің күнгі профессор А.В.Крачковский: ХІХ ғасырдың соңында
Түркістан қызметкерлерінің көптеген қызығушылығына қарамастан, олардың
негізгі және шын жүректен шыққан армандары Отанына ғылымға байланысты пайда
әкелу болды, олардың басшылары болмаса да.
ТАӘҮ-нің көп мүшелері факторлық материал жинаудың әуесқойлары болатын.
Кейбір авторлардың, протоколдың бетінде басылғандай, статьялары
фантастикалық оймен және ақыл сараптаумен жарияланды. Жергілікті
ескерткіштерді жақын маңнан емес, ең бірінші алыс шет елдерден, кездейсоқ
әдебиеттерден және жергілікті әдебиетті білмеуіне байланысты параллель
іздеуге мәжбүр болды.
Осы жиырма жыл ішінде үйірме қызметкерлерінің жұмысы бір орнында тоқтап
қалмады, сонымен қатар үйірме жұмысындағы ғылым деңгейі жоғары дәрежеге
көтерілді.
ТАӘҮ-нің кейбір бөлек мүшелерінің жұмысы өз уақытында толық ғылыми
мінездемеге ие болды. Түркістан үйірмесі археология әуесқойларының негізгі
жұмыс жасаған жылдардағы тарихи білімі мен қызметкерлері осындай. Біздің
үйірменің тек қана мәліметтерімен шектелгеніміз қателік болар еді. Олардың
арасында белсенді үйірме мүшелері де болды, олар өздерінен кейін белгілі із
қалдырып, Түркістан тарихын тануға көп үлес қосты.
2. Түркістан археология үйірмесінің қайраткерлері
Үйірме құрылған жылдың соңында 100-ден астам мүшесі болған.1
ТАӘҮ кездейсоқ мүшелерінің арасында, әсіресе бірінші жылдары жоғарғы
әскери шенеуніктер және т.б., олардың ТАӘҮ мүшесі болудың себебі,
формальдық жақындығы үйірменің құрметті председателі, өлкенің генерал-
губернаторы, Ақ үйге жиі бару, өзін көрсетіп, басшылардың көзіне түсу, ал
ғылымға қызығушылық болмады. Е.М.Массонның сөзімен айтқанда, Археологияда
өзіне карьераны жасауға талпынған (өйткені, председатель генерал-губернатор
болған), бірақ (өлі жандар үйірмесі) саны жағынан алғанда, оның мүшелерінің
аз бөлігі ғылымның алдамшы қызығушылары, энтузиастық өлкетанушылар болды.
Үйірменің мүшелері В.В.Бартольд, Н.П.Остроумов, В.А.Каллур, А.А.Диваев
сияқты белсенді және көрнекті қайраткерлерді атап өтуге болады.
2.1. В.В.Бартольд
Түркістан өлкесінің тарихын зерттеуде ТАҮЕ қайраткері, ғалым-
шығыстанушы В.В.Бартольдты атап өтпеуге болмайды.
В.В.Бартольд (1869-1930 ж.ж.) 1887 жылы гимназия мектебін алтын
медальмен бітіріп, Петербург университетінің шығыс тілдері факультетіне
түседі. Н.И.Веселовский, В.Р.Розен, В.А.Жуковский және т.б. ұстаздар оған
білім берген. Сол уақытта жас ғалым Түркістан өлкесінің тарихына қызығады.
Кейінгі уақытта Бартольд өзінің Автобиографиясында өзінің ұмтылысы туралы
жазады: Маған орыс шығыстанушы-тарихшысы қызықтырды, географиялық және
тарихы жақын Ресей, Батыс Еуропа мен басқа шығыс елдеріне қарағанда орыс
ғалымы материалдармен қамтамасыз етілгені толық шындық болып көрінді....2
1893 жылы В.В.Бартольдтың және онымен бірге суретші-этнограф
С.М.Дудинмен (1863-1929 ж.ж.) Академия ғылымының және шығыс тілдерінің
Петербург университетінің бұйрығымен В.В.Радловтың қол астында Орта Азияға
бірінші сапары жасалады. Бартольдтың алдына қойған мақсаты: елдің өткен
тарихына қосымша жазбаша деректер, мекендеген адамдар туралы мағлұмат
жинап, қираған қалаларды қысқаша суреттеу.3
Мүмкіншілігі барынша ол әртүрлі қолжазбалар және т.б. айналысқан,
сонымен қатар Бартольдтың археологиялық сапарларында Орта Азия ерекше орын
алған.
Негізінен Шу алқабы мен Іле алқабына назар аудару керек еді. Бірақ,
экспедиция бағдарламасына ерттеу Траксоксион және жылқы мәдениеті
ескерткіштерін зерттеу кірмеді, сол үшін болжамдауды бастап Шымкент
аймағынан, көшпелілердің иеліктерінен ідестірді.4
Бартольд Ташкентке келісімен Шымкент-Әулие-Ата бағытымен және әрі қарай
Талас өзені (солтүстікке Оккум мекеніне, оңтүстікке Дмитриевский селосынан)
арқылы аттанып, ежелгі мекендер және басқа ежелгі ескерткіштер бақыланып,
есепке алынған. Бірақ, Бартольдтың жазатайым жағдайы (аттан құлап, аяғы
сынған) Әулие-Атада қалып, одан кейін Ташкентте әскери госпитальда жатады.
В.В.Бартольд 1893-1894 ж.ж. қыста Ташкентте қалуға мәжбүр болады. 1893 жылы
11 желтоқсанда Түркістан қоғам бөлімінің антропологтар мен этнография
еріктілері мәжілісінде Н.П.Остроумов және В.В.Бартольдтың шығуы болды.
Бартольдтың 1893 жылғы археологиялық іденістері туралы мәлімет беріп,
маңызды жергілікті қайраткерлерінің жұмысының мағынасы және жылқы
мәдениеті және ерттеу Траксоксиан ескерткіштерін зерттеуді жергілікті
жұмысшылардың көмегімен асыруын көрсетті. Өлкенің тарихын зерттеуде әлі
күнге дейін саяхатшылар өздері тарихи факторларды ойдан шығарады, не
болмаса фактілік білімі жоқ, ғылымды жаңа теориялармен және гипотизалармен
байытады. Мен ойлаймын, отырғандар менімен келіседі, өйткені, өлкені
зерттеуде әлі алда және басты рөл бұл жұмыста жергілікті қайраткерлердің
қарамағында болуы керек, өлкемен танысуда ескі қалалар, сауда суреттеу және
т.б. қайда орналасқаны оңай болады.5
1893 жылы 11 желтоқсандағы мәжілісте айтылған мәліметтер осы екі
хабарландырудан кейін пікір-таласпен алмасып, Ташкентте археологиялық
үйірме құруға шешім қабылдады.
1893-1894 ж.ж. Бартольдтың Орта Азияға сапары өзінің уақытысында
отандық археологияны кең материалдар мен ежелгі ескерткіштерді суреттеп,
байытып жемісін берді. Бартольд өзінің өмірінде археологиялық мағынасын
бағалаған, археологиялық әдебиеттердің жаңа түсімдерін бақылаған. Бартольд
еш уақытта тарих пен археологияны қарама-қайшы қоймаған.6
1983-1894 жылдардағы сапарының бағыттарында Бартольдтың талаптылығымен
қазба жұмыстары жүргізіледі. Н.В.Веселовский мен Бартольдтың арасында
қақтығысты жағдай болып, Петербургқа қайтқанда, Веселовский экспедицияның
қорытындысына қанағаттанбады. Н.В.Веселовскийдің айтуынша, Бартольд кейбір
жерлерде қазба жұмыстарын жүргізуі керек еді. Бартольдтің айтуы бойынша,
оның қазба жұмыстарын жүргізуге ешқандай құқығы, қаржысы, білімі,
тәжірибесі болмағандықтан, 1-2 жыл дайындалуы керектігін айтқан.7
Массонның айтуы бойынша, Бартольд Қырғызстан мен Қазақстанның
оңтүстікті зерттеудегі сапарында археология жағынан есеп беру үлгілі болып
қала береді.
Бартольдтың диссертациясын Түркістан моңғол шапқыншылығы кезеңінде
сөзсіз қабылдады. Бұл оның ғылыми іскерлігі, санасы, ғылыми көзқарастары,
қызығушылығы болып расталады. 1900 жылы 19 қарашада Петербург университеті
шығыс тілдері факультетінің мәжілісінде қорғалады. Бартольд еңбегінің І
бөлімі (Тексты) 1989 жылы басып шығарылды, ІІ бөлім (Исследование) 1900
жылы шығарылды. І бөлімде араб және парсы әңгімелерінің бөлігі, сол
уақыттағы қолжазба таңбалары, ғылыми маңызы болды. ІІ бөлімде моңғолдар
тарихының дамуы, Түркістанды және елді басып алу туралы жазылған.
Түркістан археологиялық үйірмесінің еріктілері жұмыстың 1899-1902 ж.ж. есеп
беруде Бартольдтың Түркістан моңғол шапқыншылығы кезеңінде, жергілікті
қайраткерлері қиналған жағдайда Бартольдтың еңбегінен керекті жауаптарын
тауып отырған.
2.2. Н.П.Остроумов
В.В.Бартольдтан басқа Түркістан археология үйірмесі қайраткерлерінің
бірі Н.П.Остроумов (1846-1930 ж.ж.). Оны өлкетану жұмыстары қызықтырған. Ол
Түркістан өлкесінің өткені мен бүгінгісі, әсіресе халықтың өмірі мен тұрмыс
жағдайына қатты қызыққан. Орта Азия мен Қазақстанның жергілікті тұрғын
халықтары мен тарихын зерттеуге әуестік танытқан. Остроумовтың өзінің
естеліктері мен тарихи-өлкетанушылық қызметі және археологияның өткен
Түркістан өлкесінің қатынасы туралы ЦГАРУЗ өзінің жеке қорынан табылған:
Ташкентке келуіммен мен ескеремін:
1) Архивте сақталған генерал-губернаторлық кеңсе мен облыстық басқару
жазбалары, қазіргі уақытқа мағынасы жоғалмаған Түркістан ежелгі
ескерткіштерін қайта қарастыру.
2) Сырдария облысында сақталған ескерткіштерді зерттеп, суреттеуді қайта
қарап, қателерін түзеу.
3) Археологияға қажетті қорғандар мен ескерткіштерді мүмкіншілігінше
қорғау.
4) Археология үйірмесінде жергілікті археологиялық сұрақтарды жалғастырып,
Орта Азиядағы хандық иеліктерінің кезеңіндегі тірі куәгерлерді пайдалану.
5) Археология үйірмесінің протоколдары мен хандық басқаруға қатысты
құжаттар жинау.
6) Қаржының бар болуы жағдайында археология үйірмесінің докладтарын қайта
басып, үйірме протоколдары алдын ала сатуға түспеу керек.
7) Түркістан археология үйірмесін тек археологиялық өлкемен шектеп қоймай,
үйірме бағдарламасына тарихи және этнографиялық, Түркістан тарихы мен
археологиясына қатынасы бар сұрақ енгізу.
8) Түркістанға қатынасы бар газет, журнал, статьяларды үйірмеде жинап
сақтау....11 Н.П.Остроумов Орта Азия мен Қазақстанда ғалым-зерттеуші,
еңбегі сіңген атақты тарихшы-өлкетанушы.
2.3. В.А.Каллур
Үйірменің белсенді мүшесі Каллур болды. 1893 жылы В.В.Бартольд Әулие-
Ата уезінің бастығы В.А.Каллурмен танысады. Кейін өзінің Отчетінде уездің
бастығы туралы, оның Әулие-Ата уезіндегі археологиялық ескерткіштерін
білетіндігі туралы жоғары үн қатты. Каллурдың көмегімен Талас аңғарындағы
экспедициядағы қорытындыға жақсы қол жеткізген, басқа зерттелген облыстарға
қарағанда маңызды болды.12
В.А.Каллур патша әкімшілігінің Түркістан өлкесіндегі шенеунігі болған
(1876 жылдан Әулие-Ата уезінің бастығы, 90 жылдардың аяғында – Перовскі
уезінің бастығы, полковник шенді болған).14 Ол шығыстанушы, ерікті археолог
және эпиграфикалық материалдар, ежелгі жазбалар, тиындарды зерттеген
зерттеуші ретінде атақ алған.
1899 жылы маусымда жұмыс бабымен сапарында Скобилево селосында Каллур
Сунақ-Ата қалашығын көріп шығады. Ертеректе бұл қалашықты П.И.Лерхпен
зерттеген. Каллурдың жазбаларында қалашық екі бекіністен тұрады: қамал және
цитадель. Қамалды зерттеу кезінде В.А.Каллур бетінен керамикалық шырақ
табады. Оңтүстікке қалашықтан Сунақ-Ата 125 саженях орналасқан екі қамал
күйдірілген кірпіштен соғылған, зерттеп және Каллурмен суреттелген. Сунақ-
Ата қалашығынан басқа Каллур Биш-там қамалының қалдықтарын зерттеген.
1900 жылы ТАӘҮ протоколында хабарлама шығарылды. Ол Каллурдың Ежелгі
Сығанақ, Ашнас немесе Эшнас (Асанас) қалалары және басқа Перовскі уезіндегі
қалалар 1219 жылы Шыңғыс ханмен қиратылған деген хабарламасы еді. Каллур
өз ескертуінде Сырдарияның сол жағалауындағы Перовскіден алыс емес Қыс-қала
(Гыш-кала) ежелгі қаласының қалдықтары Тұмар-уткуль шатқалында орналасқанын
айтады. Зерттеуші өз болжамында Қыс-қала қалашығының орнында ежелгі қала
Дженд болған деп айтады.
Бір айдан кейін қазанда 1899 жылы Каллур Сырдария өлкесінің төменгі
жағына Куткенчекский болысына жұмыс бабымен барады. Каллаур 1899 жылдың 29
қазанында қайтып бара жатқанда, қираған қала – Қыс-қаланы көріп шығады.
Қалашықта күйдірілген кірпіштен салынған қамал қалдықтары белгіленді.
1899 жылы сәуірде Каллаур Көк кесене мавзолейін көріп шығады. Төмен-
арық станциясынан солтүстік-батысқа 5 шақырым және Сунақ-Ата қалашығынан
оңтүстікке 8 шақырым жерде орналасқан Көк кесенені зерттеген Каллаурдың
жазбалары бойынша, мавзолей биік ғимарат, күйдірілген кірпіштен салынған,
көк бояулы орнаменті (ою-өрнегі) бар.
А.Ниязов Каллаурды алып жүргенде Көк кесене кірпішінің салынуы Хазрета
мешітіне ұқсас деген пікір айтады. Ол оны тек суреттеді. К.М.Байпақовтың
пікірінше, мавзолей Әбілқайырдың қабірі, Шайбани хан немересі ХVІ ғасырдың
басында Тимуридтер державасын құлатқан.26
2.4. А.А.Диваев
Түркістан археология еріктілер үйірмесінің белсенді мүшесі –
А.А.Диваев. А.А.Диваев 1855 жылы Орынборда дүниеге келген. Неплюев кадет
корпусында білім алады. 1876 жылдан бастап Ташкентте қызметін бастайды,
халықтық әскерді басқарады. 1877 жылдан бастап аудармашы болып істейді,
кейін Сырдарияның әскери губернаторының шенеунігі болады. 1906 жылы
халықтық кеңесші шенімен отставкаға кетеді. 1896 жылы 26 тамызда ТАӘҮ
Диваев өзінің бірінші хабарламасы, тарихи топография, Ташкент уезінің
ежелгі қонысы Ақасар болысы туралы айтады. Бұл жұмыста Диваев Шарбұлақ,
Қарабастау жерлерінде орналасқан археологиялық ескерткіштерге мінездеме
береді. Диваев ескерткіштерді өзі қарастырып, оларды толықтырған. Бұл жерде
Диваев архитектуралық құрылыстар – Исмаил-ата, Раиб-атаны еске алады және
Шарбұлақ, Төрткүлді түсіндіреді. Диваевтың зерттеулері белгіленген
географиялық объекті, атауларын талқылаудың бағалылығын көрсетеді. Болашақ
ТАӘҮ секретарі, ал 1900 жылы топограф Н.Руднев Кеты, Ұзын-ата, Артық-ата,
Сүткент, Байырқұм, Үшқала, Жартөбе, Рабат, Кавган-ата, Разды бойынша
ескерткіштердің археологиялық атауларына қызығады.
А.А.Диваев және В.А.Каллаур сияқты әйгілі зерттеушілердің жолы тек
ғылыми жолда ғана емес, қызметте де қиылысты. 1899 жылы Каллур Әулие-Ата
уезінің бастығы, Диваев 1890 жылғы мамырға дейін Әулие-Ата уезінің
учасковыйы болды. 1900 жылы 7 ақпанда Каллаур ТАӘҮ жиналысында Сығанақтан 8
шақырым жерде Көк кесене архитектуралық ескерткішінің табылғаны жайлы
хабарлады. Ол Көк кесене ғимаратының күйген кірпіштен салынғанын, күмбездің
ішінде араб жазуларының болғанын айтты. Өз қорытындысында Каллаур бл
ғимарат ұлы адамдардың мавзолейі болған деп келтірді. Осы хабарлама
Диваевты қызықтырып, ол осы ескерткіштер бойынша мағлұмат іздестіре
бастады. Диваев пен Каллаурдың айтуы бойынша, Ақ кесене мен Көк кесене
қалмақтар дәуірінде болған. 4 жылдан кейін Диваев Ақ кесене мен Көк кесене
арасындағы байланыс туралы осы тақырып бойынша Көк кесененің не үшін
аталғаны жайында мақала жазады. Л.И.Ремпль 1949 жылы мамырда Жамбыл
Тектұрмас мұражайы берген тапсырмаға сәйкес осы мәселеге зерттеу жүргізді.
Ол Каллаур мен Диваевтың Тектұрмас мавзолейі туралы жазған қорытындылары
мен мақаларын растады. Екі ғалымның Қазақстан үшін тарихи топография мен
тарихи топонимика саласы бойынша мол үлес қосқанын дәлелдеді. Осыған
байланысты өзінің өлшемі бойынша фактілі материал пайдаланған. Оған тарихи
мәдениет нақты көрсеткіш. Қазіргі археологтар тілімен айтқанда, далалық
болған. Каллаурға қарағанда Диваев Түркістан өлкесінің этнографиясына,
шығыс қолтаңбаларына, мәдениет тілдеріне қарап, зерттеу жүргізген.
3. Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің қызметі
3.1. Ежелгі қалалар мен қорғандарды оқып-білу. Археологиялық қазба
жұмыстары.
Ежелгі заманғы халқымыздың тарихын тек археологиялық қазба жұмыстары
арқылы табылған заттардан ғана білеміз.
Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанда ежелден орныққан халқымыз жайында
жиналып қалған аса маңызды деректер екенін ТАӘҮ түсінді. Бұл деректер ТАӘҮ-
ні қызықтырды. 1896 жылдың 22 қаңтардағы басқосуларында мынандай мәселе
көтерілді: Үлкен үйінді қорғандар қайдан пайда болды? Ол қорғандарды
салатын ол дәуірдің тіпті жер бедерінің өзі саз-батпақты болған, құрал-
саймандары болмаған. Басқа жақтан әкелінген деуге негіз жоқ. Дегенмен де,
қорған айналасындағы жер деңгейін отырған байқаған, сондықтан, сол жердің
қойнауынан алынған ба деген болжам да болып отыр.
Ол қорғандардың айырмашылығы алуан түрлі болып келеді. Үйірме
мүшелерінің мәлімдемесінде солай делінген. Олар: төбелер, қорғандар, дөң
тәрізді қорғандар, дөң тәрізді үйінділер, қалашықтар, үлкен бейіттер және
т.б. көптеген жағдайларда негізі еш күмәнсіз төбелер, отырықшылардың
қалдықтары және де басқа ескерткіштерді көргенде, мәдени дамыған ежелгі
үлкен қала деген тұжырымға келуге болады.
Үйірме мүшелерінің орасан зор еңбектері, сол төбелерден табылған
археологиялық заттар бізге Орта Азия мен Қазақстанда не болғанын,
адамдардың қалай өмір сүргенін және мәдениетін білуге жол ашып отыр.
Үйірме мүшелерінің үздіксіз зерттеулер жүргізуі мен табылып отырған
қазба заттарын есепке ала отырып, өте пайдалы жұмыстары, әлі де қазба
жұмыстарын жүргізуді талап етеді.
1893 жылдың маусымында Н.П.Остроумов өзінің Шымкент аумағы Мамаевка
жеріне сапарын тоқтатты, өйткені, осы жылдың мамыр айында Қарауыл-Төбе
басынан қыш құмыра толы қазына тауып алды, онда 1850 жылғы күмістер, 4000-
нан астам мыс тиындар, бірнеше маржан, 2 күміс білезік т.б. заттар табылды.
Сондай-ақ, Жуан-Төбе басынан үлкен домалақ, күйген қыштан қолдан жасаған
үстел табылды.
Н.П.Остроумов Қарауым төбесін де жақсылап зерттеді.
Н.П.Остроумов зерттеулердің нәтижесінде 2 жасанды дөң мен 3 жазық жырақ
аралығындағы үлкен үйінді қорған Жуан-Төбе (Таяқ-санды) төрт қырлы
пирамидаға ұқсас, алуан түрлі болып келетінін байқаған.
Бадам жағалауындағы жасанды төбешік Альбан-кенді, онда да
археологиялық қазбаларда көптеген заттар табылған. Мысалы, қыш құмыралар,
сынықтар.
Остроумов Мамаевқа жанындағы Қараспан туралы да халық әңгімелерін жазып
алды.
В.Тевреногов өзінің Әулие-Ата қаласының жанына жасалған зерттеулерінде
48 қорған (төбешіктерді) есепке алған.
ТАӘҮ мүшелерін қызықтырған ежелгі қалалардың орта ғасырларда жазу
мәдениетінің кезеңіндегі отырықшылық заманда ма деген ойға да келіп отыр.
Мысалы, ТАӘҮ Отырар қаласының құлап-қираған жерлерін де зерттеді. 1899
жылы Н.С.Лыкошин қираған Отырар қаласының орнына археологиялық қазба
жұмыстарын жүргізуге бүкіл ғалымдарды шақырып, мақалалар жазды. Лыкошиннің
ойынша, бұл Отырар қаласы Құмкент қаласымен бірге пайда болуы мүмкін, ол
жердегі тұрғындар Бұқарадан келгендер деген де тұжырымға келген.
В.В.Бартольд бұл тұжырымға келсіпейтінін, оған деректердің жеткіліксіз
екенін атап, өзінің Моңғол дәуіріндегі Түркістан атты еңбегінде Отырар
туралы мәліметтерді келтірды. Одан кішігірек ТАӘҮ мүшелері А.А.Черкасов
және А.К.Кларе өздерінің тез арада зерттеулерін жалғастырып, Отырар
қаласының қирандыларының қай жерге дейін созылып жатқанына (203 қашықтықта
Орынбор-Ташкент теміржолы бойында) топографиялық суреттемелер жасады.
Н.Руднев өзінің Заброшенный уголок атты еңбегінде Туркестанские
ведомости газетінде (1900 ж., №15-17) ТАӘҮ қайта басып шыарды, онда ежелгі
Сүткент қаласының қалдығы Қаракөл көлінен 2 км қашықтықта деп айтылған.
Руднев өз еңбегінде Сырдария өзенінің жағалауындағы ежелгі қалалардың
құрылысына мән берген. Ол қалалар қалай және қандай құрылыс материалдарымен
салынғанын зерттеген.
Үйірме мүшелері В.В.Бартольдың еңбектерін қолдай отырып, орта ғасырдағы
қалалар 3 бөліктен: цитадель, шахристан, рабаттан тұрған деген. Кейінірек
кеңестік археологтар мұның схемаға бөлінуін қажетсіз деп отыр.
1898 жылы В.А.Каллаур Талас өзені, Қаратау бойындағы ежелгі көне
ескерткіштерді көре отырып, Тас-төбе қорғанын, (Әулие-Ата қаласынан 25 км)
Жеті-төбе қорғанын (қаладан 125 км жердегі), ежелгі Тектұрмас қорғанын, Ақ-
Байлар қорғанын, Көктал өзенінің бойындағы қорғандарды, солтүстік жағындағы
Сасық-бұлақты тіркеді.
1899 жылы В.А.Каллаур өзінің зерттеулерінде Шыңғыс ханның
басқыншылығынан қалған қираған қалалар Сунақ-Ата (Сунақ қорған), орыстың
Скобелева ауылынан 18 км қашықтықтағы және де Сунақ-Ата керуен жолын
Перовск уезінде ашты. Каллаур Бунақ қорғанында ішкі бекеттері қорғаннан
бөлек қоршалған қабырғаларды, керуен-сарайларды, батпақтан көтерілген
қабырғаларды, жағалай қазылған арықтардың сол күйінде сақталуын, тіршілік
мәдениетінің жоғарғы екенін байқатады, қазірде ол жер сексеуіл өсетін
жазыққа айналған.
Каллурға сунақ тегі олардың өткені, оның ежелгі Сунақтан келген
ескерткіштер, ежелгі аумақтар Сағанақ қаласынан қалған ба деген ой да
келген.
Каллаур Бес-Там қорғанын (Скобиновның солтүстігінен 20 км
қашықтықтағы), қорған дөңдерін көре отырып, сол Бес-там жағалауындағы
аршылған арықтар Сағанаққа ежелгі қалаларға су жаңа қорғаннан келуі де
мүмкін деген.
Үйірме мүшесі И.В.Аничков осы үйірме мүшесі А.А.Диваевтың Бақсылар
егіншілер және дуалылар деген еңбегінде Сунақ-Ата есімі аталғанына көңіл
бөлген.
Бұдан кейін Каллаур Ашана үйінділеріне археологиялық қазбалар жүргізу
нәтижесінде осы Ашанас ежелгі Ашнастан туған да немесе Эшнас (Сырдарияның
сол жағалауынан, Ақ-арықтың төменгі жағынан, Сырдариядан 25 км, ал ст.
Берказаннан 30 км қашықтықтағы үйінділер құдай дала – Асанас-Кзект).
Каллаур бұл жерден 5 дарбазалы камалдар мен бұрынғы кездегі тұрғызылған
құрылыстар және қоршаулардың қалдықтары табылғанын да атап отыр.
Каллур ежелгі Үзкент қаласының қайда орналасқанын білу жұмысында осы
сұрақпен табылған үйінділерді байланыстырды. Олар: Сырдария арнасындағы
Қырғы-Үзкент, Ішкі-Үзкент, солтүстік және оңтүстігіндегі 20 км қашықтықта
Қырғы-Үзкент, Үзкент Сырдария өзенінің сол жағалауында орналасқан, Жаңа
қорғаннан 20 км қашықтықта.
Каллур Сырдария өзенінің сол жағалауында Тұмар-Өткел бейітіндегі Қыш-
қала қирандыларының барын анықтады. Бірақ, Каллаур Осы жерден Дженд
қаласын іздеп көрсек болмас па? екен деген ойға келіп, тәжірибе
зерттемелерінен кейін үйірмеге хабарлайтынын айтқан.
1899 жылы қазанда В.А.Каллаур жұмыс бабымен Күткенші Жаңа-дарияда болып
қайтқан сапарында қайта Қыш-қаланы көріп қайтты. Қалашық айналасында ежелгі
арықтар мен күйген қыштан салынған құрылыстарының қирандыларын тапты, одан
біраз жобалар жасап, біраз тұжырымдарға келді. Ол жерден археологиялық
қазбаларынан табылған замиор кірпіштердің, яғни құрылыс заттарының біразын
ТАӘҮ мұражайына берді.
Сонымен қатар, бұл қалашық қаншама аумақты алып жатқанын да анықтады.
Жақсылап зерттеулер жасауда осы ерекшеліктерді В.А.Каллаур бір шешімге
келді.
Бұл қалашық, яғни Қыш-қала ежелгі Дженд қаласымен қатарлас келуі
мүмкін. Ол өте үлкен аумақты алып жатыр, ал қаланың қорғаныс жағдайы Хиуа
және Бұқара жолында жатқаны, бұл қалашық өте дамыған мәдени орын болғаны
сөзсіз,- деген шешім жасады.
В.В.Бартольд өзінің көптеген еңбектерінде В.А.Каллаурдың ашқан Қыш-
қаласы сол ежелгі Дженд қаласының орны ма деген ойы да болғанын айтқан (ол
қалашық карта бойынша Томар өткелінің сол жағалауында, 25-30 км қашықтықта
Перовскіден, 4 км Хиуа қонысынан, яғни Хиуа мен Бұқараның керуен жолында).
Бұл деректер Каллурдың тұжырымын дәлелдеп отыр. Бірақ, қазіргі уақытта
басқаша тұжырымдар жасалуда. Профессор К.М.Байпақовтың ойынша, бұрынғы
Дженд қаласы Жан-қала қалашығы деп отыр. Ол Жаңадарияның оңтүстік
жағалауында. Ал, Қыш-қала Орта ғасырдағы Барчынлычкенд қаласымен тұспа-тұс
келеді.
Дегенмен де, атап өту керек, В.В.Бартольд пен В.А.Каллурдың
көзқарастары, әсіресе, географиялық орындары жайында екі түрлі болды.
Мысалы, В.В.Бартольд өзінің Есебінде шақпақ кілті Абарджадос қаласында
десе, В.А.Каллаур 1897 жылдың қыркүйегіндегі зерттеуінде ол Құлан өткелінде
болып қайтып, мынадай тұжырымға келді дейді. В.В.Бартольд қателеседі.
Абардшад Құлан аузы төрт көлмен тұспа-тұс келеді деді.
1940 жылы Жамбыл археологтарының экспедициясы керуен жолы бойындағы
ескерткіштерге В.В.Бартольд пен В.А.Каллаурдың деректері бойынша зерттеулер
жасады.
Осы экспедицияның жетекшісі Г.И.Пацевич В.А.Каллаурдың дерегіне қарсы
екенін білдіріп, үзілді-кесілді ондай тұжырымға келу ертерек деді.
1903 жылы В.А.Каллаур Сырдария мен Жаңадария даласындағы ежелгі қалалар
мен қоныстар туралы өте құнды мақала жариялады.
В.В.Бартольд өзінің Түркістан моңғол басқыншылығы дәуірінде атты
кітабында Жаңакент атауымен екі қаланың болғанын айтады. 1914 жылы 4
маусымда В.Д.Городецкий өзінің газет бетіне жариялаған мақаласында осы
қорғандар мен қалашықтарға жалпылама шолу жасап өткен. Бұл кезде ТАӘҮ
тарқап кеткен де еді.
Орта Азия мен Қазақстандағы ашылып отырған көптеген жаңалықтар ол
жердің жалпы табиғатын, тарихы мен мәдениетін білуге мүмкіндіктер береді.
1899 жылы В.А.Каллаур өзінің тағы бір жұмыс сапарын Скобенева қасындағы
Сунақ-Ата қалашығы мен Биік-тамда болып, ол жердегі ескерткіштерге, аумақты
зерттеуге шолу жасады.
Сығанақ қаласы, В.А.Каллаурдың ойынша, Арыс өзенінен аққан судан су
астында қалған. Осы жерде Төмен-арық каналы болған, қазір Қазар-арық деп
аталады, сол құрылысты салуға 10000 жұмысшы істеген екен.
Бес-там қалашығы және оның аумағы бір каналдан тазаланып алынған, ол
Сығанақтан келді деген тұжырым бар.
Каллаурдың тапсырмасымен, А.Ниязов каналдың қалған бойымен ере отырып
мынадай тоқтан жасады. Ол канал Сырдарияның оң жағалауынан келіп, Көк-
кесене, Сұнақа, Бес-тамға және Көк рабатқа бағытталады, яғни Бес-тамнан 3
км қашықтықта каналдың қалдықтары Сығанаққа дейін жақсылап бақыланды.
Ол Бес-тамнан Көк рабатқа дейін құм басып әрең байқалады. Бұл әсер Нан-
сай-деп аталған. В.А.Каллаур бұл жерлерді жақсылап бақылап, зерттеу жүргізу
барысында мынадай шешімге келеді. Ежелде бұл жер мәдени ошақ болған-
деген.
Бұл жердегі қалалар мен қоныстарды моңғол шапқыншылығында қираған
деген. Моңғол шапқыншылары бар бұл жердің тоғандары мен арықтарын бұзып,
тұрғандарды сусыз қалдырған.
1899 жылдың қазанында В.А.Каллаур Сырдарияның төменгі жағына іс-сапар
мен аттанды. Оны және де осы аумақтағы ежелгі қалалар мен қамалдар
қызықтырды. Зерттеушілерді ол жердің географиялық жағдайы да қызықтырды.
В.А. Каллаурдың Күткеншідегі әріптесі Даулет Бомаев оған мынадай
мәлімдеме берді: Жаңа-дария бастапқыда Іңкәрдария деп аталған ол
Сырдариямен жинасып Джуленге қарама-қарсы Қаракөл арқылы ағып өтіп
Бесмолаға, Хан-өзекке, Далакөлге, Көткенші және Жаңа-дарияға дейін ағып
барған. Ол жерден ескі, құрған қалған орындары байқалған. Перов уезін
жаулап алған қоқандықтар, ол жерлерді айналдыра қормаулар жасаған, ол бір
саяси көзқараспенде болуы мүмкін. В.А. Каллаурдың Бошаевтан басқа
жеткізушілері Жаңа-дария суын әдейі қоқандықтар Хивин хандығын сусыз
қалдыру үшін жасаған.
Өзінің ескі ағысын басқа жаққа бұру әдісін тұрғылықты халық түсіндіріп
берген. Мұндай қастандықты олар мұз қатқанда қыстың күні істеген. Бұл
жерлерге шырпы, қамыс, қарларды тастап тоған жасаған, сонда көктем шыққында
өзен ағысын басқа жаққа өзгерткен. В.А.Каллаурдың және бір атап өткені.
Қызылқұм даласындағы Баршыл-дарияның орны, алда Жаңа-дариямен қосылған
Шірік қала қамалының төменгі жағында. Сол себептен Үзкент пен Сырлытам
қалып қойған.
Орыс әскерлері Перов уезін басып алғаннан кейін Іңкәрдария өткен болды.
Ол Сырдариядан Қаракөл, Хан-Өзек Далакөлге, бұлар арқылы Күткеншек
каналымен Жаңадарияға баратын болды. Бұл канал азық болғандықтан 1882жылы
Жаңадарияға су баратын 2 канал салынды.
Бірі–Черняевскі, Хан-өзекпен, Далакөл, екіншісі–Джедігер, Кувандорьи
Дала-көл көлі арқылы Жаңадарияға.
Түркістан қаласы аумағын зерттеуде В.В.Бартольдтың еңбегі ерекше
болды. Оның кітабы өте құнды болса да, ондағы деректерді ескірген осы
немесе қайта қарау керек болып отыр.
Үйірме мүшелерінің жасалған еңбектері жайында В.Б.Бартольд өз кітабында
да атап өткен. Өзінің туған, тұрған жерінің тарихын және тарихи тағдырын
білгісі келген әрбір азаматтың бұл кітап қызықтыруға тиіс, ол жерден көп
нәрсені білуге болады.
1916 жылы В.В.Бартольд ТАӘҮ үйірменің істелген жұмысы орасан зор деп
атап өтті.
Түркістан үйірмесінің, Орта Азия мен Қазақстанда (оңтүстік)
археологиялық қазба жұмыстарын жүргізетін мамандарды жоқ еді.
Бұл істің бәрін олар өте үлкен сақтықпен тәжірибемен, біліммен, адал
және өздерінің ғылым алдындағы жауапкершілігінің сезіне отырып атқарды. Ол
кезде тіпті осы мамандар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
І. Археология әуесқойларының Қазақстан және Түркістан аумағындағы
қызметкерлері.
1.1.Түркістандық археология әуесқойлары үйірмесінің құрылуы
тарихынан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
ІІ. Түркістандық археология әуесқойларының қайраткерлері:
2.1.
В.В.Бартольд ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2.
Н.П.Остроумов ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 17
2.3.
В.А.Каллаур ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...18
2.4.
А.А.Диваев ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 20
ІІІ. Түркістандық археология әуесқойларының қызметтері және оның негізгі
бағыттары.
3.1. Ертедегі қалалар, елді мекендер және обаларды зерттеу.
Археологиялық
қазбалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..22
3.2. Тасқа салынған бейнелеулер, эпиграфика және жазбаша
қайнарлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3.3. Сәулетшілік
өнер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...31
3.4. Тас мүсіндерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 46
Қолданған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 50
КІРІСПЕ
Тап осы дипломдық жұмыстың тақырыбы – Түркістандық археология
әуесқойлары және Қазақстан аумағындағы оның қызметі (ТАӘҮ). ТАӘҮ 1895 жылы
Ташкентте білімін жетілдірді және 1895 жылы жергілікті әуесқойлармен –өлке
зерттеушілерімен және қоғамдық ғылыми өлкетанулық ұйым Түркістандағы
археологиялық ескерткіштерді зерттеумен шұғылданды. Бұл үйірме Қазақстан
халқына және Орта Азияда мәдениетті зерттеу ісінде маңызды мұра қалдырды
және келесі жылы көптеген тарихшылар мен археологтар ТАӘҮ-де сақталған
материалдарына назар аударған.
Қазақстан аумағында ғылыми жариялаулар және басқа да қызметкерлер бұл
үйірмеге көңіл бөлді, бірақ көп болмады.
Дәл осылай 1936 жылы Узкомстариса материалдарында М.Е.Массона мақала
жариялады. Бұл мақала Тарихтағы ерте түрік руникалық жазулардың Орта
Азияда ашылуы деп аталды.
ТАӘҮ архивтік материалдарына және В.А.Каллуар жариялаған хабарлауларына
сүйеніп, таластық тастардың бірінші ашушысының ерте түркі жазулары мен
М.Е.Массон ескерткіштердің таластық этнографикалық ашулары көпшілікке тарих
туралы мәлімдеулер берді.
1953 жылы В.А.Крачковскийдің Орта Азия этнографикасы деген мақаласы
жарияланды. Осы жұмыста автор эпиграфикалық ескерткіштердің негізгі
бағыттарымен және ТАӘҮ мүшелерінің жұмыс нәтижелерін қысқаша айтып
мазмұндайды.
1958 жылы Е.И.Агеевойдың және Г.М.Пацевичаның Оңтүстік Қазақстан
қалалары мен отырықшы елді мекендердің тарихынан деген байсалды есептеу
нәтижесін ұсынған. Автор Оңтүстік Қазақстан археологиялық ескерткіштерімен
көптеген жылдар бойы айналысуына байланысты өзінің есептеу нәтижесінде
бөлек қалалар мен елді мекендердің кейбір оқиғаларын суреттеп, ТАӘҮ
мүшелерінің жариялауларында хабарлайды. Сонымен қатар, 1958 жылы
Б.В.Лунинаның Орыс шығыстануы және Түркістандағы археологияның тарихынан
деген тарихи монографиясы жарияланған болатын.
1895 жылдан 1917 жылмен салыстырғанда мәжілістердің протоколдары және
ТӘАҮ мүшелерінің хабарлауларының жұмыстары көптеп жарияланған болатын және
олар қазіргі күнге дейін өз мағынасын жоғалтпаған. Бұл үйірменің белсенді
қайраткерлері, жергілікті өлке зерттеуші әуесқойлар (В.А.Каллуар,
Н.Н.Пантусов, И.В.Аничков, А.А.Диваев және т.б.) көп іздеп шұғылданғандар
суреттеумен және Қазақстан аумағындағы археология ескерткіштерін
зерттеумен, өздерінен кейін маңызды ғылыми мұра қалдырды.
Бүтінде констатциялауға болады, бүгінгі күні ғылыми жариялаулар
Қазақстан аумағында және ТАӘҮ қызметіне арналған. ТАӘҮ мүшелерінің
жұмыстары тарихи зерттеуімен маңызды және барлығы еске алына бүтіндей
қорытынды жасауға болады.
1. Түркістандық археология әуесқойлары үйірмесінің құрылуы тарихынан
Археология әуесқойларының түркістандық үйірмесі 1895 жылы Ташкентте
ашылды. Қазақстан және Орта Азияның археология ескерткіштеріне ТАӘҮ
жұмыстары бар болған.
Қазақстан мен Орта Азияның Ресейге қосылуына байланысты археологиялық
жұмыстардың қысқаша жалпы шолу очеркі бар. ТАӘҮ -ның негізгі қызметіне
Қазақстан аумағы тап осы жұмыстың орталығына жатады.
ХІХ ғасырдың ортасында Орта Азия мен Қазақстанда саяхатшылардың және
әуесқой ғалымдардың мекендеу оқиғалары жиіленді. Олар өздерінің жалпы
әсерлері мен бақылаулары туралы көнелік ескерткіштерде жалпы шолу жасайды.
Түркістан тарихында Е.Ф.Каляның, әсіресе А.Л.Лунаның аттары есте
қалған.
А.Л.Кунның материалдары Орта Азияға және Ресей ғалым қоғамдарына
арналған коллекциялар жинауға бағытталған болатын. 1868 жылы Түркістанға
келгеннен кейін 80 жылға дейін осы жерде қалып, ол өзінің миссиясын табысты
жүзеге асырды. Оның көп санды хабары туралы жергілікті көнелік
ескерткіштерде оларға деген қызығушылық болады.
А.Л.Кун 1868 жылдан бастап Түркістанға жұмыс істеген; бірінші нөмірде
Түркістандық ақпарат тізімдері деген деректе ол бірінші Османдық
құранға атақты адамды сыйғызды. Бұл мақалада вакуфах туралы, мұсылман
схоластикалы білімділік туралы көп жарияланды және жергілікті өмір туралы
әр түрлі сұрақ бар. 1882 жылы ол жұмысына байланысты Вильнаға келген
болатын және 1888 жылы осы жерде қайтыс болады.
Ерекше құрметпен А.Л.Кунаны Түркістандық альбомның құрастырушысы
ретінде білуіміз керек. Бұл альбомда көптеген ежелгі өлкелердің,
ескерткіштердің суреттері бар. Көптеген суреттер, ескерткіштер қазіргі
күнгідей түрде емес, ал кейде ондай ескерткіштерді бүгінгі күнге дейін
сақтау мүмкін болмаған. Осы себептен, альбом бағалы қайнар мағынасына ие
болған.
Белгілі бірінші орын Түркістан археологиялық өлкесін зерттеген
П.И.Лерку болды.
1860 жылдан бастап П.И.Лерку Орыс археологиялық қоғамының мүшесі болды,
ал 1873 жылы осы қоғамның секретары болып сайланды. Орта Азияға
командировкаға жіберілді, 1867 жылы Жанкент және басқа да қираған
орындарға, Сырдария өзенінің өлкелеріне барды. 1870 жылы бұл сапардың
нәтижелері жарияланды.
Көп сөзсіз, Лерканың бірнеше ондық беттерден тұратын есептеу нәтижесі
өз заманында ежелгі Түркістанды зерттеу үшін үлгі болды.
Ол 1867 жылы жол сапарында П.И.Лерхтің эпиграфикалық бақылауларына
ерекше назар аударды. Лерхтің жазулары өзгеріссіз бірінші орында тұрған
болатын,- деп В.А.Крачковская куәландырады.
Жоғарыда келтірілген мәлімдемелер Орта Азия мен Қазақстаннның тарихи
материалдық мәдениетін, ТАӘҮ-нің негізгі басты әрекеттерін көрсетеді. Бұл
археологиялық өлкетанудың бірінші кезеңі болды. Бұл кезең ХІХ ғасырдың 90
жылдарының ортасына дейін созылды.
Осыған байланысты ең мамандандырылған ғылыми-өлкетанулық ұйым
дайындалған. Түркістандық археология әуесқойларының айтуы бойынша, екінші
археологиялық кезең ашылды, яғни олар жергілікті археологиялық тарихты
зерттеді. ТАӘҮ және басқа да ғылыми қоғамдардың Орта Азияда В.В.Бартольдтың
басшылығымен Қазақстандағы, Орта Азиядағы көне ескерткіштері одан әрі
зерттелді.
ХІХ ғасырдың 80 жылдарында Ташкентте ТАӘҮ-нің келешек мүшелері
(шенеуніктер, мұғалімдер, докторлар) құрылды, олар Түркістан өлкесін
зерттеуге, тарихы, мәдениетіне қызығушылар болатын. Олардың кейбіреулері
жеке немесе басқа өлшемге байланысты Ташкент ғылыми-өлкетанулық ұйыммен
байланыста болды.
Олардың арасында Ташкент ерлер гимназиясының директоры Н.П.Остроумов
болды. Бұл ұйым арнайы археологиялық мекемемен, Петербургтегі археологиялық
комиссиямен, Мәскеу археологиялық қоғамымен байланыстар орнатты.
Түркістан өлкесіндегі археологиялық зерттеуге байланысты жазылған очерк
авторының айтуынша, 1886 жылға дейін Түркістан өлкесінде дербес қазулар
және жүйелі археологиялық зерттеулер шығарылған жоқ. Бұл өлкеде ешқандай
мекемелер өздері археологиялық комиссиямен тұрақты және сонымен қатар ресми
қатынас жасай алмады. 1886 жылы Н.П.Остроумовқа археологиялық комиссияның
ұсынысымен осы қатынасты өз мойнына алу керек болды.
1893 жылы 11 желтоқсанда Түркістандық бөлімде Орыс әмірлік қоғамымен
отырыс өтті. Остроумов сол кезде Түркістанда болған В.В.Бартольд
археология бөлімімен сөз сөйледі.
Біздің өлкемізде,- деді Остроумов, - ұшы-қиыры жоқ археологиялық
ескерткіштер, қорғандар, қалашықтар және қираған қалалар көптеп
кездеседі.... Остроумов бұл өлкеде дәл осы уақытта археологиялық қазбалар
көп зерттелмегенін, бұрынғы қазбалардың нәтижелерін жариялады. Нәтижесінде
ескі заман қалдық күзетіне шара қолдану қажеттілігі туралы ойын айтты.
В.В.Бартольд 1893 жылы археологиялық іздеулердің жиналысында
қатысушыларға өз тарапынан археологиялық істе жергілікті қайраткерлердің
маңызды орны бар екендігін көрсетеді.
11 желтоқсандағы отырыста айтылғандай, Ташкенттегі археологиялық
үйірмеде шешілгендей, көптеген хабарлаулар, пікірлер басқаша сипат алды.
Тез арада осыдан кейін жаңа жоба құрылды және жоба содан соң бекітуге
жіберілді.
1895 жылы 31 қазанда жарғы халық білім беру министрімен жүзеге
асырылған болатын.
Жарғы параграфында айтылғандай, үйірме мыналардан тұрды:
а) Түркістан өлкесінде кездесетін, ескі ескерткіштермен танысу;
б) Суреттерді археологиялық өлкенің картасына енгізу;
в) Археологиялық ескерткіштерді сақтау;
г) Өндірістегі археологиялық қазбаларды;
д) Баспаға арналған жергілікті археологиялық материалдарды өңдеу.
4-параграф қарастырғандай, үйірме құрметті және нақты мүшелерден
тұрады, ал 5-параграфта үйірменің мүшелері мен қызметкерлері жергілікті
археологияға қызыққан адамның сұрақ-дауысқа салумен сайланатындығы
қарастырылған; негізгі мүшелер өз ортасынан басқарушыны сайлайды (параграф
7), ал басқарушы ағымдағы істерді анықтап қарайды, шешеді және анықтайды,
қандай археологиялық ескерткіштер толық зерттеулерге жатады, қазулардың
жолымен, өндірістік қазбаға және үйірменің құрамына кіретіндерді шешеді
(параграф 9). Археологиялық рефераттарды тыңдауға және ағымдағы іс жайлы
маңызды шешім қабылдауға, үйірмеге жаңа мүшелер сайлауға және т.б. жалпы
жиналыс қарастырылады (параграф 10).
Өзіне деген қызығушылықты ТАӘҮ-нің архивында 1896 жылғы 24 қаңтардан
бері сақталған белгілі шығыс зерттеушісі Н.Ф.Кашгардың хаты тартады.
Үйірменің ашылуында Петровский былай деді: Үйірме азат қосылған
адамдардың жиналысы болуымен қатар, өз уақыттарын археологияға арнаушылар
өзі немесе басқа шығыс археологиясы бөлімдері..., ешқандай басшылық-
әкімшілік немесе басқа адамдармен..., құқық және міндеттерімен ол топқа
кіре алмайды...; нақты әуесқойлар,- деп жазды Петровский, - билік арқылы
тартпайды, олар өздері келеді, егер жұмыстың қалай жүріп жатқандығын
көрсе.
Петровский 5-параграф жарғысына байланысты өзінің ойын білдіреді,
дауыстаушыны қолдай келе, үйірме құрамына төменгі дәрежедегі нақты
қызметтегілерді жібермейді. Петровский барлық әскери борыштылар төменгі
дәрежедегі адамдардың қатарында болуымен қатар археология әуесқойлары,
сонымен қатар осы ғылымға өз өмірін арнағандар да болуы мүмкін деп жазды.
Түркістандық археология әуесқойлары үйірмесінің ашылуы 1895 жылы 11
желтоқсанда болды. Осы күні барлық мүшелер мен құрылтайшылардың жиналысы
өтті. Осы үйірмеге байланысты жергілікті баспасөзде мынадай тақырыпта
мақалалар жарияланды: 1895 жылғы 11 желтоқсандағы үйірменің ашылу тарихы,
үйірме жарғысы. Осы материалдардың барлығы содан кейін бөлек-бөлек орыс
және ескі өзбек тілдерінде жарық көрді.
ТАӘҮ-нің 1896 жылдың 22 желтоқсанындағы отырысында 47 адамның тізімі
берілді, үйірменің құрамына кіруге тілек білдіргендер үйірменің құрамына
қабылдануға тиіс болатын. Осы мүшелердің арасынан біз А.А.Диваев пен
В.А.Каллаурды кездестіреміз. Үйірменің белсенді және алмастырмайтындардың
қатарында ізденістерімен қоғамда белгілі болған.
Ғылыми өлкетанулық хабарлаулардың сериясын жасаған және ТАӘҮ мәжілісін
талқылаушы Е.Т.Смирнов мүшелердің үйірмесін ашты. Бұл мәжілісте 1895 жылғы
11 желтоқсанда ол былай деді: Археологиялық мінез-құлқы хабарына пайда
әкелу.
Е.Т.Смирнов астын сызып қойған археолог – маман емес, ал қарапайым
әуесқой, сыпайы факті мен мәлімдемелерді жинаушы, ойын басқара алатын, не
былай айтсақ, ғылымға пайда әкеле алады, сөнген, ежелгі адамдардың өміріне
арналған. Мен қандай да болсын қорытынды жасаудан аулақпын, өзімде жиналған
мәліметке байланысты мен мұны көбірек дайындықпен жасаймын.
Байқағанымыздай, Смирнов өзіне сеніммен археологиялық шешулерді Орталық
Азия мен Қазақстанды айта келе, жергілікті тарихты зерттеуге мүмкіндік
алады. Әзірге Орталық Азияға ешқандай назар аударылмайды. Олар бұндай
назарда болғанды қаламайды, оларға жақсы ғылыми күш қажет. Смирнов
көрсеткендей, ғылыми жұмысты бастау үшін грек тарихшылары мен
географтарындай жазбаша қайнарларды жинақтау керек, сонымен қатар азиаттық,
персид тілінде жазатын, арабша, түрікше және қытай тіліндегі және Орталық
Азиядағы тарихи-географиялық картаны, жергілікті атауларды, археологиялық
ескерткіштерді тіркеу т.с.с., яғни ежелгі заманды зерттеушілер өзінің
жұмыстарын мақтан тұтып, сақтау үшін.
Мейірбан тілекпен ашылған келесі үйірмеде мынадай телеграмма оқылды.
Шығыс бөлімінің Орыс археологиялық қоғамының төрағасы, белгілі шығыстанушы
В.Р.Розеннің телеграммасы.
Телеграмманың мәтіні (қаңтар 1896 жыл): Археологиялық қоғамның шығыс
бөлімі қаңтарда ашылған болатын. Ташкент үйірме әуесқойларына өзінің
сәлемін, жылы тілектерін, табысты және жемісті қызметтерін жолдауға қаулы
шығарды. Розен.
Келесі үйірме меценаттардан және оның құрметті орынбасарларынан құралды
(түркістандық генерал-губернаторлар) және оның мүшелерінің жылдық
жарналарымен есептелді.
Үйірменің келесі отырысы генерал-губернаторлардың резиденциясымен
өткізілді (Ақ үйде), Түркістан мұғалімдер семинариясының помещениесінде,
қалашық залда және т.б. жерлерде.
Үйірме өз отырыстарына жергілікті ұлт өкілдерін шақырды (өзбектер,
тәжіктер және т.б.). Аударушылар оларға маңызды баяндама жасады,
шақырушылар өздерінің белгілі және қызықты хаттарымен бөлісті.
Үйірменің бұл ашылуынан кейін көптеген отырыстарда бағалы хабарлар
оқылды. В.А.Каллаур Әулие-Ата уездік ескерткіштері туралы үйірмеге бірқатар
ежелгі пәндерді енгізді.
Қазіргі күндерде әділдікпен айтылғандай, Түркістандық үйірменің алғашқы
жылдары жетістікке жетуіне С.М.Граменицкийдің мүшелерге қатысты жасаған
программалық есептері ақталды.
Бұл құралдар ТАӘҮ-нің ізденуі мен басталуына қызықты мінездемелер
береді.
Көрсеткіштердегідей, сонымен қатар жергілікті зиялы шеңбер тар болды,
отырыста үйірменің қызметкерлері өздерінің қызметін есептей алды. Үйірменің
1896 жылы 3 маусымда болған жиналысында Граменицкийдің үйірменің құралдары
журналист-мүшелерге жасалғанын бекітеді. Үйірменің мүшесі Е.Т.Смирнов 150
оттиск дайындау қажеттігін ұсынды, олар ауылдық мұғалімдердің ең алдымен
басты образы болады.
Алғашқы екі жылдың өзінде үйірменің жемісті қызметіне орыс ғалымдары
жоғары баға берді.
Мысалы, В.Р.Розеннің 1897 жылы 6 қазанда үйірменің атына жазған хаты
осыны дәлелдейді: Біз бұл жерде Түркістан үйірмесінің әуесқой
археологтарының жұмысына қызығушылықпен қараймыз және Түркістанның ежелгі
тарихын зерттеуіне және келешегіне таң қаламыз.
1897 жылы қараша айында профессор В.В.Бартольдтің хатында былай
делінген: Протоколдың әрбір шығуы мені қатты қызықтырады... Сөзсіз,
жергілікті археологияның рөлі біздің тарихымызды оқыту үшін көмекші жол, ол
Түркістанның ежелгі тарихын зерттегені үшін бірнеше құрмет көмегіне ие
болуы тиіс.
Барлығы жиырма бірі шығарылды Түркістан үйірмесінің археология
әуесқойларының отырыстары мен хабарлауларының протоколы. Олар жарыққа 1895-
1896 ж.ж. (1 жыл) және 1917 жылдың соңында (ХХІ ғасыр), ХV-ХVІІ ғасырларға
байланысты (1909-1912 ж.ж.), яғни, протоколдарды басып шығару соңғы үш
жылда, ... И.Т.Пословскойдың ескерткіштер жинағы шыққанша кейінге
қалдырылды. Әзірге дейін белгісіз, - деп куәландырады М.Е.Массон, - ТАӘҮ
қызметкерлерінің протоколдары мен хабарлауларының жарыққа шықпауы, 1909
жылдан 1912 жылға дейін өз уақытында айтылғандай, әскери инженер
И.Т.Павловскийдің құрметіне арналған арнайы жинақта жария ету жоспарланды.
Үшінші жылында үйірме протоколының баспасында өзінің рецензиясын
ұсынған белгілі орыс шығыстанушысы С.Ф.Ольденбург былай деп жазды:
Түркістандық үйірме алғаш рет өздерінің қызықты протоколдарын біріктірді,
бұны осы үшін құрметтемеуге болмайды... Түркістан үйірмесі алдарына үлкен
сеніммен мақсат қойған және сол үшін жұмыс жасайды. С.Ф.Ольденбург өзінің
тілегін былай білдірді: Үйірме өзінің ежелгі, жергілікті, белгілі
қалдықтардың тізімін сақтауы керек.
Төртінші жылы үйірменің қорытындысында (1899 жыл) былай делінді:
Түркістан археологиялық үйірмесі келешекте өлкелерді зерттеу үшін
археологиялық материал жинастыруда, әзірге археология әуесқойларының
жергілікті орталығына байланысты бәрі осында жиналады. Үйірменің
қызметкерлерінің мықты жақтары олардың шығыс және жергілікті тілдерді
білуінде еді (Диваев, Остроумов, Маллицкий, Калмыков және т.б.).
Үйірменің коллекциясы жоғары дәрежеде дамыды. Бірінші орында оның
археологиялық және нумизматикалық жиналысы, ол басында үйірменің музейі
болып құрылған болатын.
Музейлік коллекцияның өсуіне байланысты үйірменің 1896 жылы 3 маусымда
болған соңғы жиналысында Түркістандық белгілі кітапхана құрамындағы музей
мен кітапханаға бөлек орын беруді жоғарыдағылардан сұраған болатын, әрине
оларға қарсылық білдірді.
Орыс әскерлерінің 50 жылдығына байланысты Ташкентте үйірменің сол
кездегі хатшысына мақала жіберілді (30 желтоқсан 1914 жыл). В.Н.Милованова
жарты ғасырлық шолумен толықтырды: жергілікті ғылыми жұмыстың барлық күші
физика-географиялық, тарихи-этнографикалық және мәдени-экономикалық
тұрғыдан Түркістан өлкесін зерттеуге жұмсалуы керек.
Үйірменің қысқа мінездемесі ТАӘҮ-нің басты және түсінікті рөлін
қамтиды. Біздің күнгі профессор А.В.Крачковский: ХІХ ғасырдың соңында
Түркістан қызметкерлерінің көптеген қызығушылығына қарамастан, олардың
негізгі және шын жүректен шыққан армандары Отанына ғылымға байланысты пайда
әкелу болды, олардың басшылары болмаса да.
ТАӘҮ-нің көп мүшелері факторлық материал жинаудың әуесқойлары болатын.
Кейбір авторлардың, протоколдың бетінде басылғандай, статьялары
фантастикалық оймен және ақыл сараптаумен жарияланды. Жергілікті
ескерткіштерді жақын маңнан емес, ең бірінші алыс шет елдерден, кездейсоқ
әдебиеттерден және жергілікті әдебиетті білмеуіне байланысты параллель
іздеуге мәжбүр болды.
Осы жиырма жыл ішінде үйірме қызметкерлерінің жұмысы бір орнында тоқтап
қалмады, сонымен қатар үйірме жұмысындағы ғылым деңгейі жоғары дәрежеге
көтерілді.
ТАӘҮ-нің кейбір бөлек мүшелерінің жұмысы өз уақытында толық ғылыми
мінездемеге ие болды. Түркістан үйірмесі археология әуесқойларының негізгі
жұмыс жасаған жылдардағы тарихи білімі мен қызметкерлері осындай. Біздің
үйірменің тек қана мәліметтерімен шектелгеніміз қателік болар еді. Олардың
арасында белсенді үйірме мүшелері де болды, олар өздерінен кейін белгілі із
қалдырып, Түркістан тарихын тануға көп үлес қосты.
2. Түркістан археология үйірмесінің қайраткерлері
Үйірме құрылған жылдың соңында 100-ден астам мүшесі болған.1
ТАӘҮ кездейсоқ мүшелерінің арасында, әсіресе бірінші жылдары жоғарғы
әскери шенеуніктер және т.б., олардың ТАӘҮ мүшесі болудың себебі,
формальдық жақындығы үйірменің құрметті председателі, өлкенің генерал-
губернаторы, Ақ үйге жиі бару, өзін көрсетіп, басшылардың көзіне түсу, ал
ғылымға қызығушылық болмады. Е.М.Массонның сөзімен айтқанда, Археологияда
өзіне карьераны жасауға талпынған (өйткені, председатель генерал-губернатор
болған), бірақ (өлі жандар үйірмесі) саны жағынан алғанда, оның мүшелерінің
аз бөлігі ғылымның алдамшы қызығушылары, энтузиастық өлкетанушылар болды.
Үйірменің мүшелері В.В.Бартольд, Н.П.Остроумов, В.А.Каллур, А.А.Диваев
сияқты белсенді және көрнекті қайраткерлерді атап өтуге болады.
2.1. В.В.Бартольд
Түркістан өлкесінің тарихын зерттеуде ТАҮЕ қайраткері, ғалым-
шығыстанушы В.В.Бартольдты атап өтпеуге болмайды.
В.В.Бартольд (1869-1930 ж.ж.) 1887 жылы гимназия мектебін алтын
медальмен бітіріп, Петербург университетінің шығыс тілдері факультетіне
түседі. Н.И.Веселовский, В.Р.Розен, В.А.Жуковский және т.б. ұстаздар оған
білім берген. Сол уақытта жас ғалым Түркістан өлкесінің тарихына қызығады.
Кейінгі уақытта Бартольд өзінің Автобиографиясында өзінің ұмтылысы туралы
жазады: Маған орыс шығыстанушы-тарихшысы қызықтырды, географиялық және
тарихы жақын Ресей, Батыс Еуропа мен басқа шығыс елдеріне қарағанда орыс
ғалымы материалдармен қамтамасыз етілгені толық шындық болып көрінді....2
1893 жылы В.В.Бартольдтың және онымен бірге суретші-этнограф
С.М.Дудинмен (1863-1929 ж.ж.) Академия ғылымының және шығыс тілдерінің
Петербург университетінің бұйрығымен В.В.Радловтың қол астында Орта Азияға
бірінші сапары жасалады. Бартольдтың алдына қойған мақсаты: елдің өткен
тарихына қосымша жазбаша деректер, мекендеген адамдар туралы мағлұмат
жинап, қираған қалаларды қысқаша суреттеу.3
Мүмкіншілігі барынша ол әртүрлі қолжазбалар және т.б. айналысқан,
сонымен қатар Бартольдтың археологиялық сапарларында Орта Азия ерекше орын
алған.
Негізінен Шу алқабы мен Іле алқабына назар аудару керек еді. Бірақ,
экспедиция бағдарламасына ерттеу Траксоксион және жылқы мәдениеті
ескерткіштерін зерттеу кірмеді, сол үшін болжамдауды бастап Шымкент
аймағынан, көшпелілердің иеліктерінен ідестірді.4
Бартольд Ташкентке келісімен Шымкент-Әулие-Ата бағытымен және әрі қарай
Талас өзені (солтүстікке Оккум мекеніне, оңтүстікке Дмитриевский селосынан)
арқылы аттанып, ежелгі мекендер және басқа ежелгі ескерткіштер бақыланып,
есепке алынған. Бірақ, Бартольдтың жазатайым жағдайы (аттан құлап, аяғы
сынған) Әулие-Атада қалып, одан кейін Ташкентте әскери госпитальда жатады.
В.В.Бартольд 1893-1894 ж.ж. қыста Ташкентте қалуға мәжбүр болады. 1893 жылы
11 желтоқсанда Түркістан қоғам бөлімінің антропологтар мен этнография
еріктілері мәжілісінде Н.П.Остроумов және В.В.Бартольдтың шығуы болды.
Бартольдтың 1893 жылғы археологиялық іденістері туралы мәлімет беріп,
маңызды жергілікті қайраткерлерінің жұмысының мағынасы және жылқы
мәдениеті және ерттеу Траксоксиан ескерткіштерін зерттеуді жергілікті
жұмысшылардың көмегімен асыруын көрсетті. Өлкенің тарихын зерттеуде әлі
күнге дейін саяхатшылар өздері тарихи факторларды ойдан шығарады, не
болмаса фактілік білімі жоқ, ғылымды жаңа теориялармен және гипотизалармен
байытады. Мен ойлаймын, отырғандар менімен келіседі, өйткені, өлкені
зерттеуде әлі алда және басты рөл бұл жұмыста жергілікті қайраткерлердің
қарамағында болуы керек, өлкемен танысуда ескі қалалар, сауда суреттеу және
т.б. қайда орналасқаны оңай болады.5
1893 жылы 11 желтоқсандағы мәжілісте айтылған мәліметтер осы екі
хабарландырудан кейін пікір-таласпен алмасып, Ташкентте археологиялық
үйірме құруға шешім қабылдады.
1893-1894 ж.ж. Бартольдтың Орта Азияға сапары өзінің уақытысында
отандық археологияны кең материалдар мен ежелгі ескерткіштерді суреттеп,
байытып жемісін берді. Бартольд өзінің өмірінде археологиялық мағынасын
бағалаған, археологиялық әдебиеттердің жаңа түсімдерін бақылаған. Бартольд
еш уақытта тарих пен археологияны қарама-қайшы қоймаған.6
1983-1894 жылдардағы сапарының бағыттарында Бартольдтың талаптылығымен
қазба жұмыстары жүргізіледі. Н.В.Веселовский мен Бартольдтың арасында
қақтығысты жағдай болып, Петербургқа қайтқанда, Веселовский экспедицияның
қорытындысына қанағаттанбады. Н.В.Веселовскийдің айтуынша, Бартольд кейбір
жерлерде қазба жұмыстарын жүргізуі керек еді. Бартольдтің айтуы бойынша,
оның қазба жұмыстарын жүргізуге ешқандай құқығы, қаржысы, білімі,
тәжірибесі болмағандықтан, 1-2 жыл дайындалуы керектігін айтқан.7
Массонның айтуы бойынша, Бартольд Қырғызстан мен Қазақстанның
оңтүстікті зерттеудегі сапарында археология жағынан есеп беру үлгілі болып
қала береді.
Бартольдтың диссертациясын Түркістан моңғол шапқыншылығы кезеңінде
сөзсіз қабылдады. Бұл оның ғылыми іскерлігі, санасы, ғылыми көзқарастары,
қызығушылығы болып расталады. 1900 жылы 19 қарашада Петербург университеті
шығыс тілдері факультетінің мәжілісінде қорғалады. Бартольд еңбегінің І
бөлімі (Тексты) 1989 жылы басып шығарылды, ІІ бөлім (Исследование) 1900
жылы шығарылды. І бөлімде араб және парсы әңгімелерінің бөлігі, сол
уақыттағы қолжазба таңбалары, ғылыми маңызы болды. ІІ бөлімде моңғолдар
тарихының дамуы, Түркістанды және елді басып алу туралы жазылған.
Түркістан археологиялық үйірмесінің еріктілері жұмыстың 1899-1902 ж.ж. есеп
беруде Бартольдтың Түркістан моңғол шапқыншылығы кезеңінде, жергілікті
қайраткерлері қиналған жағдайда Бартольдтың еңбегінен керекті жауаптарын
тауып отырған.
2.2. Н.П.Остроумов
В.В.Бартольдтан басқа Түркістан археология үйірмесі қайраткерлерінің
бірі Н.П.Остроумов (1846-1930 ж.ж.). Оны өлкетану жұмыстары қызықтырған. Ол
Түркістан өлкесінің өткені мен бүгінгісі, әсіресе халықтың өмірі мен тұрмыс
жағдайына қатты қызыққан. Орта Азия мен Қазақстанның жергілікті тұрғын
халықтары мен тарихын зерттеуге әуестік танытқан. Остроумовтың өзінің
естеліктері мен тарихи-өлкетанушылық қызметі және археологияның өткен
Түркістан өлкесінің қатынасы туралы ЦГАРУЗ өзінің жеке қорынан табылған:
Ташкентке келуіммен мен ескеремін:
1) Архивте сақталған генерал-губернаторлық кеңсе мен облыстық басқару
жазбалары, қазіргі уақытқа мағынасы жоғалмаған Түркістан ежелгі
ескерткіштерін қайта қарастыру.
2) Сырдария облысында сақталған ескерткіштерді зерттеп, суреттеуді қайта
қарап, қателерін түзеу.
3) Археологияға қажетті қорғандар мен ескерткіштерді мүмкіншілігінше
қорғау.
4) Археология үйірмесінде жергілікті археологиялық сұрақтарды жалғастырып,
Орта Азиядағы хандық иеліктерінің кезеңіндегі тірі куәгерлерді пайдалану.
5) Археология үйірмесінің протоколдары мен хандық басқаруға қатысты
құжаттар жинау.
6) Қаржының бар болуы жағдайында археология үйірмесінің докладтарын қайта
басып, үйірме протоколдары алдын ала сатуға түспеу керек.
7) Түркістан археология үйірмесін тек археологиялық өлкемен шектеп қоймай,
үйірме бағдарламасына тарихи және этнографиялық, Түркістан тарихы мен
археологиясына қатынасы бар сұрақ енгізу.
8) Түркістанға қатынасы бар газет, журнал, статьяларды үйірмеде жинап
сақтау....11 Н.П.Остроумов Орта Азия мен Қазақстанда ғалым-зерттеуші,
еңбегі сіңген атақты тарихшы-өлкетанушы.
2.3. В.А.Каллур
Үйірменің белсенді мүшесі Каллур болды. 1893 жылы В.В.Бартольд Әулие-
Ата уезінің бастығы В.А.Каллурмен танысады. Кейін өзінің Отчетінде уездің
бастығы туралы, оның Әулие-Ата уезіндегі археологиялық ескерткіштерін
білетіндігі туралы жоғары үн қатты. Каллурдың көмегімен Талас аңғарындағы
экспедициядағы қорытындыға жақсы қол жеткізген, басқа зерттелген облыстарға
қарағанда маңызды болды.12
В.А.Каллур патша әкімшілігінің Түркістан өлкесіндегі шенеунігі болған
(1876 жылдан Әулие-Ата уезінің бастығы, 90 жылдардың аяғында – Перовскі
уезінің бастығы, полковник шенді болған).14 Ол шығыстанушы, ерікті археолог
және эпиграфикалық материалдар, ежелгі жазбалар, тиындарды зерттеген
зерттеуші ретінде атақ алған.
1899 жылы маусымда жұмыс бабымен сапарында Скобилево селосында Каллур
Сунақ-Ата қалашығын көріп шығады. Ертеректе бұл қалашықты П.И.Лерхпен
зерттеген. Каллурдың жазбаларында қалашық екі бекіністен тұрады: қамал және
цитадель. Қамалды зерттеу кезінде В.А.Каллур бетінен керамикалық шырақ
табады. Оңтүстікке қалашықтан Сунақ-Ата 125 саженях орналасқан екі қамал
күйдірілген кірпіштен соғылған, зерттеп және Каллурмен суреттелген. Сунақ-
Ата қалашығынан басқа Каллур Биш-там қамалының қалдықтарын зерттеген.
1900 жылы ТАӘҮ протоколында хабарлама шығарылды. Ол Каллурдың Ежелгі
Сығанақ, Ашнас немесе Эшнас (Асанас) қалалары және басқа Перовскі уезіндегі
қалалар 1219 жылы Шыңғыс ханмен қиратылған деген хабарламасы еді. Каллур
өз ескертуінде Сырдарияның сол жағалауындағы Перовскіден алыс емес Қыс-қала
(Гыш-кала) ежелгі қаласының қалдықтары Тұмар-уткуль шатқалында орналасқанын
айтады. Зерттеуші өз болжамында Қыс-қала қалашығының орнында ежелгі қала
Дженд болған деп айтады.
Бір айдан кейін қазанда 1899 жылы Каллур Сырдария өлкесінің төменгі
жағына Куткенчекский болысына жұмыс бабымен барады. Каллаур 1899 жылдың 29
қазанында қайтып бара жатқанда, қираған қала – Қыс-қаланы көріп шығады.
Қалашықта күйдірілген кірпіштен салынған қамал қалдықтары белгіленді.
1899 жылы сәуірде Каллаур Көк кесене мавзолейін көріп шығады. Төмен-
арық станциясынан солтүстік-батысқа 5 шақырым және Сунақ-Ата қалашығынан
оңтүстікке 8 шақырым жерде орналасқан Көк кесенені зерттеген Каллаурдың
жазбалары бойынша, мавзолей биік ғимарат, күйдірілген кірпіштен салынған,
көк бояулы орнаменті (ою-өрнегі) бар.
А.Ниязов Каллаурды алып жүргенде Көк кесене кірпішінің салынуы Хазрета
мешітіне ұқсас деген пікір айтады. Ол оны тек суреттеді. К.М.Байпақовтың
пікірінше, мавзолей Әбілқайырдың қабірі, Шайбани хан немересі ХVІ ғасырдың
басында Тимуридтер державасын құлатқан.26
2.4. А.А.Диваев
Түркістан археология еріктілер үйірмесінің белсенді мүшесі –
А.А.Диваев. А.А.Диваев 1855 жылы Орынборда дүниеге келген. Неплюев кадет
корпусында білім алады. 1876 жылдан бастап Ташкентте қызметін бастайды,
халықтық әскерді басқарады. 1877 жылдан бастап аудармашы болып істейді,
кейін Сырдарияның әскери губернаторының шенеунігі болады. 1906 жылы
халықтық кеңесші шенімен отставкаға кетеді. 1896 жылы 26 тамызда ТАӘҮ
Диваев өзінің бірінші хабарламасы, тарихи топография, Ташкент уезінің
ежелгі қонысы Ақасар болысы туралы айтады. Бұл жұмыста Диваев Шарбұлақ,
Қарабастау жерлерінде орналасқан археологиялық ескерткіштерге мінездеме
береді. Диваев ескерткіштерді өзі қарастырып, оларды толықтырған. Бұл жерде
Диваев архитектуралық құрылыстар – Исмаил-ата, Раиб-атаны еске алады және
Шарбұлақ, Төрткүлді түсіндіреді. Диваевтың зерттеулері белгіленген
географиялық объекті, атауларын талқылаудың бағалылығын көрсетеді. Болашақ
ТАӘҮ секретарі, ал 1900 жылы топограф Н.Руднев Кеты, Ұзын-ата, Артық-ата,
Сүткент, Байырқұм, Үшқала, Жартөбе, Рабат, Кавган-ата, Разды бойынша
ескерткіштердің археологиялық атауларына қызығады.
А.А.Диваев және В.А.Каллаур сияқты әйгілі зерттеушілердің жолы тек
ғылыми жолда ғана емес, қызметте де қиылысты. 1899 жылы Каллур Әулие-Ата
уезінің бастығы, Диваев 1890 жылғы мамырға дейін Әулие-Ата уезінің
учасковыйы болды. 1900 жылы 7 ақпанда Каллаур ТАӘҮ жиналысында Сығанақтан 8
шақырым жерде Көк кесене архитектуралық ескерткішінің табылғаны жайлы
хабарлады. Ол Көк кесене ғимаратының күйген кірпіштен салынғанын, күмбездің
ішінде араб жазуларының болғанын айтты. Өз қорытындысында Каллаур бл
ғимарат ұлы адамдардың мавзолейі болған деп келтірді. Осы хабарлама
Диваевты қызықтырып, ол осы ескерткіштер бойынша мағлұмат іздестіре
бастады. Диваев пен Каллаурдың айтуы бойынша, Ақ кесене мен Көк кесене
қалмақтар дәуірінде болған. 4 жылдан кейін Диваев Ақ кесене мен Көк кесене
арасындағы байланыс туралы осы тақырып бойынша Көк кесененің не үшін
аталғаны жайында мақала жазады. Л.И.Ремпль 1949 жылы мамырда Жамбыл
Тектұрмас мұражайы берген тапсырмаға сәйкес осы мәселеге зерттеу жүргізді.
Ол Каллаур мен Диваевтың Тектұрмас мавзолейі туралы жазған қорытындылары
мен мақаларын растады. Екі ғалымның Қазақстан үшін тарихи топография мен
тарихи топонимика саласы бойынша мол үлес қосқанын дәлелдеді. Осыған
байланысты өзінің өлшемі бойынша фактілі материал пайдаланған. Оған тарихи
мәдениет нақты көрсеткіш. Қазіргі археологтар тілімен айтқанда, далалық
болған. Каллаурға қарағанда Диваев Түркістан өлкесінің этнографиясына,
шығыс қолтаңбаларына, мәдениет тілдеріне қарап, зерттеу жүргізген.
3. Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің қызметі
3.1. Ежелгі қалалар мен қорғандарды оқып-білу. Археологиялық қазба
жұмыстары.
Ежелгі заманғы халқымыздың тарихын тек археологиялық қазба жұмыстары
арқылы табылған заттардан ғана білеміз.
Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанда ежелден орныққан халқымыз жайында
жиналып қалған аса маңызды деректер екенін ТАӘҮ түсінді. Бұл деректер ТАӘҮ-
ні қызықтырды. 1896 жылдың 22 қаңтардағы басқосуларында мынандай мәселе
көтерілді: Үлкен үйінді қорғандар қайдан пайда болды? Ол қорғандарды
салатын ол дәуірдің тіпті жер бедерінің өзі саз-батпақты болған, құрал-
саймандары болмаған. Басқа жақтан әкелінген деуге негіз жоқ. Дегенмен де,
қорған айналасындағы жер деңгейін отырған байқаған, сондықтан, сол жердің
қойнауынан алынған ба деген болжам да болып отыр.
Ол қорғандардың айырмашылығы алуан түрлі болып келеді. Үйірме
мүшелерінің мәлімдемесінде солай делінген. Олар: төбелер, қорғандар, дөң
тәрізді қорғандар, дөң тәрізді үйінділер, қалашықтар, үлкен бейіттер және
т.б. көптеген жағдайларда негізі еш күмәнсіз төбелер, отырықшылардың
қалдықтары және де басқа ескерткіштерді көргенде, мәдени дамыған ежелгі
үлкен қала деген тұжырымға келуге болады.
Үйірме мүшелерінің орасан зор еңбектері, сол төбелерден табылған
археологиялық заттар бізге Орта Азия мен Қазақстанда не болғанын,
адамдардың қалай өмір сүргенін және мәдениетін білуге жол ашып отыр.
Үйірме мүшелерінің үздіксіз зерттеулер жүргізуі мен табылып отырған
қазба заттарын есепке ала отырып, өте пайдалы жұмыстары, әлі де қазба
жұмыстарын жүргізуді талап етеді.
1893 жылдың маусымында Н.П.Остроумов өзінің Шымкент аумағы Мамаевка
жеріне сапарын тоқтатты, өйткені, осы жылдың мамыр айында Қарауыл-Төбе
басынан қыш құмыра толы қазына тауып алды, онда 1850 жылғы күмістер, 4000-
нан астам мыс тиындар, бірнеше маржан, 2 күміс білезік т.б. заттар табылды.
Сондай-ақ, Жуан-Төбе басынан үлкен домалақ, күйген қыштан қолдан жасаған
үстел табылды.
Н.П.Остроумов Қарауым төбесін де жақсылап зерттеді.
Н.П.Остроумов зерттеулердің нәтижесінде 2 жасанды дөң мен 3 жазық жырақ
аралығындағы үлкен үйінді қорған Жуан-Төбе (Таяқ-санды) төрт қырлы
пирамидаға ұқсас, алуан түрлі болып келетінін байқаған.
Бадам жағалауындағы жасанды төбешік Альбан-кенді, онда да
археологиялық қазбаларда көптеген заттар табылған. Мысалы, қыш құмыралар,
сынықтар.
Остроумов Мамаевқа жанындағы Қараспан туралы да халық әңгімелерін жазып
алды.
В.Тевреногов өзінің Әулие-Ата қаласының жанына жасалған зерттеулерінде
48 қорған (төбешіктерді) есепке алған.
ТАӘҮ мүшелерін қызықтырған ежелгі қалалардың орта ғасырларда жазу
мәдениетінің кезеңіндегі отырықшылық заманда ма деген ойға да келіп отыр.
Мысалы, ТАӘҮ Отырар қаласының құлап-қираған жерлерін де зерттеді. 1899
жылы Н.С.Лыкошин қираған Отырар қаласының орнына археологиялық қазба
жұмыстарын жүргізуге бүкіл ғалымдарды шақырып, мақалалар жазды. Лыкошиннің
ойынша, бұл Отырар қаласы Құмкент қаласымен бірге пайда болуы мүмкін, ол
жердегі тұрғындар Бұқарадан келгендер деген де тұжырымға келген.
В.В.Бартольд бұл тұжырымға келсіпейтінін, оған деректердің жеткіліксіз
екенін атап, өзінің Моңғол дәуіріндегі Түркістан атты еңбегінде Отырар
туралы мәліметтерді келтірды. Одан кішігірек ТАӘҮ мүшелері А.А.Черкасов
және А.К.Кларе өздерінің тез арада зерттеулерін жалғастырып, Отырар
қаласының қирандыларының қай жерге дейін созылып жатқанына (203 қашықтықта
Орынбор-Ташкент теміржолы бойында) топографиялық суреттемелер жасады.
Н.Руднев өзінің Заброшенный уголок атты еңбегінде Туркестанские
ведомости газетінде (1900 ж., №15-17) ТАӘҮ қайта басып шыарды, онда ежелгі
Сүткент қаласының қалдығы Қаракөл көлінен 2 км қашықтықта деп айтылған.
Руднев өз еңбегінде Сырдария өзенінің жағалауындағы ежелгі қалалардың
құрылысына мән берген. Ол қалалар қалай және қандай құрылыс материалдарымен
салынғанын зерттеген.
Үйірме мүшелері В.В.Бартольдың еңбектерін қолдай отырып, орта ғасырдағы
қалалар 3 бөліктен: цитадель, шахристан, рабаттан тұрған деген. Кейінірек
кеңестік археологтар мұның схемаға бөлінуін қажетсіз деп отыр.
1898 жылы В.А.Каллаур Талас өзені, Қаратау бойындағы ежелгі көне
ескерткіштерді көре отырып, Тас-төбе қорғанын, (Әулие-Ата қаласынан 25 км)
Жеті-төбе қорғанын (қаладан 125 км жердегі), ежелгі Тектұрмас қорғанын, Ақ-
Байлар қорғанын, Көктал өзенінің бойындағы қорғандарды, солтүстік жағындағы
Сасық-бұлақты тіркеді.
1899 жылы В.А.Каллаур өзінің зерттеулерінде Шыңғыс ханның
басқыншылығынан қалған қираған қалалар Сунақ-Ата (Сунақ қорған), орыстың
Скобелева ауылынан 18 км қашықтықтағы және де Сунақ-Ата керуен жолын
Перовск уезінде ашты. Каллаур Бунақ қорғанында ішкі бекеттері қорғаннан
бөлек қоршалған қабырғаларды, керуен-сарайларды, батпақтан көтерілген
қабырғаларды, жағалай қазылған арықтардың сол күйінде сақталуын, тіршілік
мәдениетінің жоғарғы екенін байқатады, қазірде ол жер сексеуіл өсетін
жазыққа айналған.
Каллурға сунақ тегі олардың өткені, оның ежелгі Сунақтан келген
ескерткіштер, ежелгі аумақтар Сағанақ қаласынан қалған ба деген ой да
келген.
Каллаур Бес-Там қорғанын (Скобиновның солтүстігінен 20 км
қашықтықтағы), қорған дөңдерін көре отырып, сол Бес-там жағалауындағы
аршылған арықтар Сағанаққа ежелгі қалаларға су жаңа қорғаннан келуі де
мүмкін деген.
Үйірме мүшесі И.В.Аничков осы үйірме мүшесі А.А.Диваевтың Бақсылар
егіншілер және дуалылар деген еңбегінде Сунақ-Ата есімі аталғанына көңіл
бөлген.
Бұдан кейін Каллаур Ашана үйінділеріне археологиялық қазбалар жүргізу
нәтижесінде осы Ашанас ежелгі Ашнастан туған да немесе Эшнас (Сырдарияның
сол жағалауынан, Ақ-арықтың төменгі жағынан, Сырдариядан 25 км, ал ст.
Берказаннан 30 км қашықтықтағы үйінділер құдай дала – Асанас-Кзект).
Каллаур бұл жерден 5 дарбазалы камалдар мен бұрынғы кездегі тұрғызылған
құрылыстар және қоршаулардың қалдықтары табылғанын да атап отыр.
Каллур ежелгі Үзкент қаласының қайда орналасқанын білу жұмысында осы
сұрақпен табылған үйінділерді байланыстырды. Олар: Сырдария арнасындағы
Қырғы-Үзкент, Ішкі-Үзкент, солтүстік және оңтүстігіндегі 20 км қашықтықта
Қырғы-Үзкент, Үзкент Сырдария өзенінің сол жағалауында орналасқан, Жаңа
қорғаннан 20 км қашықтықта.
Каллур Сырдария өзенінің сол жағалауында Тұмар-Өткел бейітіндегі Қыш-
қала қирандыларының барын анықтады. Бірақ, Каллаур Осы жерден Дженд
қаласын іздеп көрсек болмас па? екен деген ойға келіп, тәжірибе
зерттемелерінен кейін үйірмеге хабарлайтынын айтқан.
1899 жылы қазанда В.А.Каллаур жұмыс бабымен Күткенші Жаңа-дарияда болып
қайтқан сапарында қайта Қыш-қаланы көріп қайтты. Қалашық айналасында ежелгі
арықтар мен күйген қыштан салынған құрылыстарының қирандыларын тапты, одан
біраз жобалар жасап, біраз тұжырымдарға келді. Ол жерден археологиялық
қазбаларынан табылған замиор кірпіштердің, яғни құрылыс заттарының біразын
ТАӘҮ мұражайына берді.
Сонымен қатар, бұл қалашық қаншама аумақты алып жатқанын да анықтады.
Жақсылап зерттеулер жасауда осы ерекшеліктерді В.А.Каллаур бір шешімге
келді.
Бұл қалашық, яғни Қыш-қала ежелгі Дженд қаласымен қатарлас келуі
мүмкін. Ол өте үлкен аумақты алып жатыр, ал қаланың қорғаныс жағдайы Хиуа
және Бұқара жолында жатқаны, бұл қалашық өте дамыған мәдени орын болғаны
сөзсіз,- деген шешім жасады.
В.В.Бартольд өзінің көптеген еңбектерінде В.А.Каллаурдың ашқан Қыш-
қаласы сол ежелгі Дженд қаласының орны ма деген ойы да болғанын айтқан (ол
қалашық карта бойынша Томар өткелінің сол жағалауында, 25-30 км қашықтықта
Перовскіден, 4 км Хиуа қонысынан, яғни Хиуа мен Бұқараның керуен жолында).
Бұл деректер Каллурдың тұжырымын дәлелдеп отыр. Бірақ, қазіргі уақытта
басқаша тұжырымдар жасалуда. Профессор К.М.Байпақовтың ойынша, бұрынғы
Дженд қаласы Жан-қала қалашығы деп отыр. Ол Жаңадарияның оңтүстік
жағалауында. Ал, Қыш-қала Орта ғасырдағы Барчынлычкенд қаласымен тұспа-тұс
келеді.
Дегенмен де, атап өту керек, В.В.Бартольд пен В.А.Каллурдың
көзқарастары, әсіресе, географиялық орындары жайында екі түрлі болды.
Мысалы, В.В.Бартольд өзінің Есебінде шақпақ кілті Абарджадос қаласында
десе, В.А.Каллаур 1897 жылдың қыркүйегіндегі зерттеуінде ол Құлан өткелінде
болып қайтып, мынадай тұжырымға келді дейді. В.В.Бартольд қателеседі.
Абардшад Құлан аузы төрт көлмен тұспа-тұс келеді деді.
1940 жылы Жамбыл археологтарының экспедициясы керуен жолы бойындағы
ескерткіштерге В.В.Бартольд пен В.А.Каллаурдың деректері бойынша зерттеулер
жасады.
Осы экспедицияның жетекшісі Г.И.Пацевич В.А.Каллаурдың дерегіне қарсы
екенін білдіріп, үзілді-кесілді ондай тұжырымға келу ертерек деді.
1903 жылы В.А.Каллаур Сырдария мен Жаңадария даласындағы ежелгі қалалар
мен қоныстар туралы өте құнды мақала жариялады.
В.В.Бартольд өзінің Түркістан моңғол басқыншылығы дәуірінде атты
кітабында Жаңакент атауымен екі қаланың болғанын айтады. 1914 жылы 4
маусымда В.Д.Городецкий өзінің газет бетіне жариялаған мақаласында осы
қорғандар мен қалашықтарға жалпылама шолу жасап өткен. Бұл кезде ТАӘҮ
тарқап кеткен де еді.
Орта Азия мен Қазақстандағы ашылып отырған көптеген жаңалықтар ол
жердің жалпы табиғатын, тарихы мен мәдениетін білуге мүмкіндіктер береді.
1899 жылы В.А.Каллаур өзінің тағы бір жұмыс сапарын Скобенева қасындағы
Сунақ-Ата қалашығы мен Биік-тамда болып, ол жердегі ескерткіштерге, аумақты
зерттеуге шолу жасады.
Сығанақ қаласы, В.А.Каллаурдың ойынша, Арыс өзенінен аққан судан су
астында қалған. Осы жерде Төмен-арық каналы болған, қазір Қазар-арық деп
аталады, сол құрылысты салуға 10000 жұмысшы істеген екен.
Бес-там қалашығы және оның аумағы бір каналдан тазаланып алынған, ол
Сығанақтан келді деген тұжырым бар.
Каллаурдың тапсырмасымен, А.Ниязов каналдың қалған бойымен ере отырып
мынадай тоқтан жасады. Ол канал Сырдарияның оң жағалауынан келіп, Көк-
кесене, Сұнақа, Бес-тамға және Көк рабатқа бағытталады, яғни Бес-тамнан 3
км қашықтықта каналдың қалдықтары Сығанаққа дейін жақсылап бақыланды.
Ол Бес-тамнан Көк рабатқа дейін құм басып әрең байқалады. Бұл әсер Нан-
сай-деп аталған. В.А.Каллаур бұл жерлерді жақсылап бақылап, зерттеу жүргізу
барысында мынадай шешімге келеді. Ежелде бұл жер мәдени ошақ болған-
деген.
Бұл жердегі қалалар мен қоныстарды моңғол шапқыншылығында қираған
деген. Моңғол шапқыншылары бар бұл жердің тоғандары мен арықтарын бұзып,
тұрғандарды сусыз қалдырған.
1899 жылдың қазанында В.А.Каллаур Сырдарияның төменгі жағына іс-сапар
мен аттанды. Оны және де осы аумақтағы ежелгі қалалар мен қамалдар
қызықтырды. Зерттеушілерді ол жердің географиялық жағдайы да қызықтырды.
В.А. Каллаурдың Күткеншідегі әріптесі Даулет Бомаев оған мынадай
мәлімдеме берді: Жаңа-дария бастапқыда Іңкәрдария деп аталған ол
Сырдариямен жинасып Джуленге қарама-қарсы Қаракөл арқылы ағып өтіп
Бесмолаға, Хан-өзекке, Далакөлге, Көткенші және Жаңа-дарияға дейін ағып
барған. Ол жерден ескі, құрған қалған орындары байқалған. Перов уезін
жаулап алған қоқандықтар, ол жерлерді айналдыра қормаулар жасаған, ол бір
саяси көзқараспенде болуы мүмкін. В.А. Каллаурдың Бошаевтан басқа
жеткізушілері Жаңа-дария суын әдейі қоқандықтар Хивин хандығын сусыз
қалдыру үшін жасаған.
Өзінің ескі ағысын басқа жаққа бұру әдісін тұрғылықты халық түсіндіріп
берген. Мұндай қастандықты олар мұз қатқанда қыстың күні істеген. Бұл
жерлерге шырпы, қамыс, қарларды тастап тоған жасаған, сонда көктем шыққында
өзен ағысын басқа жаққа өзгерткен. В.А.Каллаурдың және бір атап өткені.
Қызылқұм даласындағы Баршыл-дарияның орны, алда Жаңа-дариямен қосылған
Шірік қала қамалының төменгі жағында. Сол себептен Үзкент пен Сырлытам
қалып қойған.
Орыс әскерлері Перов уезін басып алғаннан кейін Іңкәрдария өткен болды.
Ол Сырдариядан Қаракөл, Хан-Өзек Далакөлге, бұлар арқылы Күткеншек
каналымен Жаңадарияға баратын болды. Бұл канал азық болғандықтан 1882жылы
Жаңадарияға су баратын 2 канал салынды.
Бірі–Черняевскі, Хан-өзекпен, Далакөл, екіншісі–Джедігер, Кувандорьи
Дала-көл көлі арқылы Жаңадарияға.
Түркістан қаласы аумағын зерттеуде В.В.Бартольдтың еңбегі ерекше
болды. Оның кітабы өте құнды болса да, ондағы деректерді ескірген осы
немесе қайта қарау керек болып отыр.
Үйірме мүшелерінің жасалған еңбектері жайында В.Б.Бартольд өз кітабында
да атап өткен. Өзінің туған, тұрған жерінің тарихын және тарихи тағдырын
білгісі келген әрбір азаматтың бұл кітап қызықтыруға тиіс, ол жерден көп
нәрсені білуге болады.
1916 жылы В.В.Бартольд ТАӘҮ үйірменің істелген жұмысы орасан зор деп
атап өтті.
Түркістан үйірмесінің, Орта Азия мен Қазақстанда (оңтүстік)
археологиялық қазба жұмыстарын жүргізетін мамандарды жоқ еді.
Бұл істің бәрін олар өте үлкен сақтықпен тәжірибемен, біліммен, адал
және өздерінің ғылым алдындағы жауапкершілігінің сезіне отырып атқарды. Ол
кезде тіпті осы мамандар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz