Материктердіц физикалық географиясы
1 АМЕРИКА
2 СОЛТҮСТІК АМЕРИКА
3 СОЛТҮСТІК АМЕРИКА ЖАҒАЛАУЫНДАҒЫ МҰХИТТАР
4 ТАБЙҒАТЫ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ
5 ЖЕР БЕДЕРІНІҢ ТЕКТОНИКАЛЫҚ ҢҰРЫЛЫСЫ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ СИПАТТАРЫ ТАБИҒАТЫНЫҢ , ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕР
6 СУБАРКТИКАЛЫҚ ЖАЗЫҚТАР
7 ЛАВРЕНТИЙ ҚЫРАТЫ
8 КОРДИЛЬЕР
2 СОЛТҮСТІК АМЕРИКА
3 СОЛТҮСТІК АМЕРИКА ЖАҒАЛАУЫНДАҒЫ МҰХИТТАР
4 ТАБЙҒАТЫ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ
5 ЖЕР БЕДЕРІНІҢ ТЕКТОНИКАЛЫҚ ҢҰРЫЛЫСЫ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ СИПАТТАРЫ ТАБИҒАТЫНЫҢ , ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕР
6 СУБАРКТИКАЛЫҚ ЖАЗЫҚТАР
7 ЛАВРЕНТИЙ ҚЫРАТЫ
8 КОРДИЛЬЕР
Материктердіц физикалық географиясы (Мұхиттар-дыц іргелес беліктерімен бірге). Солтүстік Америка. Оц-түстік Америка. Австралия және Мұхиттық аралдар. Антарктида. Педагогика институттарында география мамандықтары бойынша оқитын студенттерге арналған •оқулық. Орыс тілінде өцделіп, толықтырылған үшінші басылымына сәйкес қазақ тілінде бірінші басылымы. Алматы, «Мектеп», 1985.
«Материг.тердіц физикалық географиясы» оқулыгмның екінші
Ооліміпде Солтүстік жэие Оцтүетіи Америкаиыд, Австралнн мен Мұхиттиқ арллдардыц, Аитарктида мен Антярктиканын табигатына сипаттама
Солтүстік және Оцтүстік Американы, оларға таяу жатқан аралдарды коса, әдеттс, дүниенің бір бөлігіне біріктіреді, оны Америка деп атайды. Бірақ бүл материктердің табиғат жағдай-лары бір-біріие мүлде үқсамайды, мүның өзі олардың география-лык. орнының және даму тарихының ерекшеліктеріне байланысты.
Батыс жарты шардағы осы материктердің табиғатындағы үл-кең айырмашылық олардың әрқайсысын жеке қарастыруды қажет етеді.
Европалықтардың Американы ашуы, жаулап алуы және игеруі ете үзақ арі күрделі процесс болды.
Америка дүнне бөлігіне жататын Гренлапдия аралы мен Сол-түстік Америка материгіиің солтүстік аймақтары европалықтарға (нормандарға) біздің дәуіріміздін, бірінші мың жылдығының аяк, кезінде-ақ белгілі болған. Нормандар XIV ғасырға таман мате-рикке ішкерілеп кірген деген де болжам бар. Кейішректе бұл ашылулар X. Колумбтыц XV ғасырдың аяғындағы саяхатына дейінғі кезге дейін ұмыт қалды, осы шақта аралдардың барлығы дерлік жоне Орталық Америка мойнағының едәуір жері, ал одан кеііін оңтүстік материктің солтүстік жағалауы ашылған-ды. Ис-пандардың, ағылшындардың және фраицуздардың Американы ашуы, зерттеуі жоне жаулап алуы, міне, осы кезден басталды. 1507 жылы картограф М. Вальдземюллер бүл жаңа жерлерді флоренциялық Америго Веспуччидің есімімен тұнғыш рет Амери-ка деп атады. Өйткені бұл құрлықты дүниенін. жаңа бір белігі деп алғашқы болжам жасаған А. Веспуччи болатын. Солтүстік және Оңтүстік Американың дербес материктер екені жөніндегі үғым әлдеқайда кейінірек қалыптасты.
«Материг.тердіц физикалық географиясы» оқулыгмның екінші
Ооліміпде Солтүстік жэие Оцтүетіи Америкаиыд, Австралнн мен Мұхиттиқ арллдардыц, Аитарктида мен Антярктиканын табигатына сипаттама
Солтүстік және Оцтүстік Американы, оларға таяу жатқан аралдарды коса, әдеттс, дүниенің бір бөлігіне біріктіреді, оны Америка деп атайды. Бірақ бүл материктердің табиғат жағдай-лары бір-біріие мүлде үқсамайды, мүның өзі олардың география-лык. орнының және даму тарихының ерекшеліктеріне байланысты.
Батыс жарты шардағы осы материктердің табиғатындағы үл-кең айырмашылық олардың әрқайсысын жеке қарастыруды қажет етеді.
Европалықтардың Американы ашуы, жаулап алуы және игеруі ете үзақ арі күрделі процесс болды.
Америка дүнне бөлігіне жататын Гренлапдия аралы мен Сол-түстік Америка материгіиің солтүстік аймақтары европалықтарға (нормандарға) біздің дәуіріміздін, бірінші мың жылдығының аяк, кезінде-ақ белгілі болған. Нормандар XIV ғасырға таман мате-рикке ішкерілеп кірген деген де болжам бар. Кейішректе бұл ашылулар X. Колумбтыц XV ғасырдың аяғындағы саяхатына дейінғі кезге дейін ұмыт қалды, осы шақта аралдардың барлығы дерлік жоне Орталық Америка мойнағының едәуір жері, ал одан кеііін оңтүстік материктің солтүстік жағалауы ашылған-ды. Ис-пандардың, ағылшындардың және фраицуздардың Американы ашуы, зерттеуі жоне жаулап алуы, міне, осы кезден басталды. 1507 жылы картограф М. Вальдземюллер бүл жаңа жерлерді флоренциялық Америго Веспуччидің есімімен тұнғыш рет Амери-ка деп атады. Өйткені бұл құрлықты дүниенін. жаңа бір белігі деп алғашқы болжам жасаған А. Веспуччи болатын. Солтүстік және Оңтүстік Американың дербес материктер екені жөніндегі үғым әлдеқайда кейінірек қалыптасты.
Рецеп-ент Т. ХЛИДЛРОВ
Луларму пп,і.'і;і : М. ІЛЕСОВ, Ә. БІ-РМАҒАМБЕТОВ,
С ЖЛМАЬЛІлВЛ.
Власова Т. В.
Материктердіц физикалық географиясы (Мұхиттар-дыц іргелес беліктерімен
бірге). Солтүстік Америка. Оц-түстік Америка. Австралия және Мұхиттық
аралдар. Антарктида. Педагогика институттарында география мамандықтары
бойынша оқитын студенттерге арналған •оқулық. Орыс тілінде өцделіп,
толықтырылған үшінші басылымына сәйкес қазақ тілінде бірінші басылымы.
Алматы, Мектеп, 1985.
Материг.тердіц физикалық географиясы оқулыгмның
екінші
Ооліміпде Солтүстік жэие Оцтүетіи Америкаиыд, Австралнн мен
Мұхит-
тиқ арллдардыц, Аитарктида мен Антярктиканын табигатына
сипаттама
Гі(тіі.[К'ДІ. Матерпктердіц физикалық географиясы курсы
боііычша етіле-
------мяга сәйкес аударыльш отырган окулмктмп пыр тілін-
' та-'лан-
АМЕРИКА
Солтүстік және Оцтүстік Американы, оларға таяу жатқан аралдарды коса,
әдеттс, дүниенің бір бөлігіне біріктіреді, оны Америка деп атайды. Бірақ
бүл материктердің табиғат жағдай-лары бір-біріие мүлде үқсамайды, мүның өзі
олардың география-лык. орнының және даму тарихының ерекшеліктеріне
байланысты.
Батыс жарты шардағы осы материктердің табиғатындағы үл-кең айырмашылық
олардың әрқайсысын жеке қарастыруды қажет етеді.
Европалықтардың Американы ашуы, жаулап алуы және игеруі ете үзақ арі
күрделі процесс болды.
Америка дүнне бөлігіне жататын Гренлапдия аралы мен Сол-түстік Америка
материгіиің солтүстік аймақтары европалықтарға (нормандарға) біздің
дәуіріміздін, бірінші мың жылдығының аяк, кезінде-ақ белгілі болған.
Нормандар XIV ғасырға таман мате-рикке ішкерілеп кірген деген де болжам
бар. Кейішректе бұл ашылулар X. Колумбтыц XV ғасырдың аяғындағы саяхатына
дейінғі кезге дейін ұмыт қалды, осы шақта аралдардың барлығы дерлік жоне
Орталық Америка мойнағының едәуір жері, ал одан кеііін оңтүстік материктің
солтүстік жағалауы ашылған-ды. Ис-пандардың, ағылшындардың және
фраицуздардың Американы ашуы, зерттеуі жоне жаулап алуы, міне, осы кезден
басталды. 1507 жылы картограф М. Вальдземюллер бүл жаңа жерлерді
флоренциялық Америго Веспуччидің есімімен тұнғыш рет Амери-ка деп атады.
Өйткені бұл құрлықты дүниенін. жаңа бір белігі деп алғашқы болжам жасаған
А. Веспуччи болатын. Солтүстік және Оңтүстік Американың дербес материктер
екені жөніндегі үғым әлдеқайда кейінірек қалыптасты.
XVIII ғасырдың орта кезіпен бастап орыс ғалымдары мен теціз
саяхатшылары Алеут аралдарында, Аляскада және Тынық мү-хит жағалауында кең
көлемді зерттеу жүмыстарын ,жургізді. Бұл жүмыстарды В. Беринг пен А. И.
Чириковтың экспедициялары бастаған еді, содан кейін А. А. Баранов, М. С.
Гвоздев және бас-қалар оны одан әрі жалғастырды.
Бүдан едәуір кейінірек кезде (XIX ғасырдың аяғы мен XX ға-сырдыц басы)
бірқатар орыс галымдары Оцтүстік Американын түрлі аймақтарыи зсрттеді. Бүл
ыцғайда Н. М. Альбовтыц Арген-тина мен Отты Жер туралы жлне материктің
шығыс жағына сая-хат жасаған А. С. Иоииннің еңбектері назар аударарлык.
8
СОЛТҮСТІК АМЕРИКА
(л).чтүстік Америка поляр ендіктерінен бастап экваторға дейін-гі
аралықты дерлік алып жатыр.
Материктіц солтүстіктегі ең шеткі нүктесі — Бутня түбегініч. Морчисон
мүйісі (солтүстік ендіктін 71°50'). Солтүстік Америка оцтүстікке қарай
солтүстік ендіктіц 7°12'-на деііін (Марьято мүйі-сі) созылады, осы жерде ол
енсіз мойнақ арқылы Оңтүстік Аме-рмкамсн жалғасады. Материктіц оцтүстіктегі
жінішкерген және бнлшектенген бөлігі Орталык, Америка деген атпен мәлім
болыл отыр.
Солтүстік Американыіі, ец кец жері қоңыржай ендіктер тұсыя-да. Оныц
батыстағы ең шеткі нүктесі Аляскадағы Прииц Уэльский мүііісі (батыс
бойлықтыц 168°-ы). шығыстағы ен шеткі нүктесі Лабрадор түбегіпдегі Сент-
Чарльз мүйісі (батыс бойлықтың ГЯЧ0'-и).
Солтүстік Амернка ,жағалауларында ірі аралдар мсн архнпе-лагтар бар.
Солтүстікте бұлар — Гренландия аралы мен көптеген філі-ұсақты аралдардан
түратын Канадалық Арктика архипела-гы. Солтүстік Американың шығысында
Ньюфаундленд аралы, оцтүстік-шығысында — Үлкен және Қіші Антиль мен Багам
арал-л,ары орналаскан. Солтүстік Америкаға онын, солтүстік-батысы мімі
батысыііда да көптеген аралдар таяу жатыр, олар: Алеут, Ксролева Шарлотта,
Ванкувер аралдары, Александр архипелагы. Оі.нүетік Америкаиыц ең солтүстік
аралдық шеткі күктесі — Г)спл,ч!іднядағы Моррпс-Джесеп мүйісі (солтүстік
ендіктің ,ч:і':*()'-и). Бұл — солтүстік жарты шардық полюске ен, таяу жат-
к.ап курлыь; бөлігі.
А\;п;-рнктіц жалпы көлемі аралдарды қоса есептегенде 24 250 мі.ііі
іч\Г-!, аралдардыц көлемі — 3890 мын. км2.
(;,,л іүстік Америка, әсіресе солтүстік ендіктіқ 70° және 30° ара-4
.плыіі.і.-і, погурлым енді және көлсмді болады. Құрлықтың к.ныр ■-;.пүпіі-
і моіі оцтүстігі су бассейндерімен көп бөлшектенген.
Г\кіл маториктін. пегізгі орографиялық элементтері субмсри-діі;иі
і.і.ік. оагитта созылып жатыр: батыста Тынық мүхіітті.щ жа-і;і.і,і\і,і
Гюиымсчі сопау Аляскадан Орталық Амсрнкага дсіііпгі 9 мі,пі і.иломстр
қашыі\ті)іқта Кордильср тау жүГк-сі алып жатса, ііііні і.ігі ;і (]д;ш гнрі
піагыидау Лнпалач тау жүіііч-і П.чр. Осы еке-уіиім :і).-і,іыі і.ін і;і
(',{лтүстік А'\ү:(л.ы мүхпттпп ААгксііка шыгапағы-п;і іі-іі ііі Гінік
ж.іік- (іініам. жгрк-гі Кіі.чыктар алайіл уідіксіз СОЗЫ-,!імп К;і і
.'' іі.і
4
Солтүстік жарты шардыц барлық сіідіктёршдё^к^^^п!^^ бпік жоталардың
үлкен ауытқулаімл Солтүстік Америка лаидшаф-тыныіі алуан түрлі болып
келуіне осор етоді.
Тау жоталары мен жазықтардыц көлденец созылып жатуы ауаның меридиап
бойлап ауысып отыруын қамтамасыз етеді, мұ-хиттардың тигізстіи ықпалын
шектеііді, атмосфералық алшактық-тарды (өзге матернктермен салыстырғаида)
едәуір күшейтеді, көлбеу жатқан зоналардың субмернднандық бағытта созылып
жатуына жағдай жасайды.
Географпялық жағдайьша және геологиялық дамуы мем қү-рылымының
ерекшеліктеріне қарап Солтүстік Американыц Евра-зиямен көптеген
үқсастықтары бар. Бүл матерпктердін, климат .қальштасу заңдылықтары ұқсас
болады, климаты біртекті келеді, зоналық ландшафтардың, жер бедерініц
түрлері және басқа да жағдайлар үқсас болады. Дегенмен олардың мөлшері мем
пішіні, орографиясы, қүрылым элементтерініц арақатысындағы айырма-шылықтар
ор материктің географнялық өзіндік ерекшеліктерін танытады. Солтүстік
Америка Евразияга ұқсас, бірақ сонымеи бірге оның өзіне ғана тон
қайталанбас географиялық ерекшелік-тері бар.
СОЛТҮСТІК АМЕРИКА ЖАҒАЛАУЫНДАҒЫ МҰХИТТАР
Солтүстік Америка жағалауын үш мүхнттың: Атлант, Солтүс-тік Мұзды.жэне
Тынық мүхит суы шайып жатыр. Материктін. шы-ғыс және солтүстік жағалауларын
теңіздер ішкерілеп кіріп күшті белшектеп жіберген, оныц батыс жағалауы
едәуір аз тілімденген.
Атлант мұхиты Солтүстік Амерпка жағалауында құрлыққа ішкері еніп жатқан
теңіздер мен шығанақтар қүрайды. Олардыц кейбіреуі материк жағалауындағы
қайраңдарда едәуір кең көлем-ді жерді алып жатса, басқалары барғам сайын
тереңдей түсетін жерлері бар суы мол табаны төмендеп бара жатқан шүнғыма бо-
лып табылады. Материк жағалауындағы қайраң әсіресе Флормда түбегі мен
Баффин Жері аралығында мснлінше кеңейе түседі. Әулие Лав.рентий мен Гудзон
шығанақтары түгелдей дерлік осы аймақта жатыр. Флорида мен Ныофаундленд
аралығындағы кон-тиненттік платформаиың су астында қалғанына онша көп уақыт
болған жоқ, сондықтан да оның бетінде матерпк жер бедерініц белтілері
қалпында сақталып қалған: өзен ацғарындағы терең алқаптар, қүм басқан дөң
жоталар және басқалар айқын бап-қалады.
Солтүстік Американыц оцтүстік-шығыс жағалауында суы те-рец екі бассейн
— Мекснка шығанағы мен Қариб теңізі жатыр. Мүхиттаи Флорида, Юкатан
түбектері мен аралдар арқылы өз ал-дына оқшауланып жатқан Мексика шығанағы
сонау мезозоі заманында пайда болған орасан зор шүңғыма, оныа орталық бе-
ліктерінің терецдігі 4000 метрден асады. Ал Кариб теңізі неоген
Жазик, жагалаудагы су толысуыныц биіктігі шамалы (1—2 метрдеп
асиаііды), ал қопнаулар мсн шығанақтарда биіктен түседі (Калпфорпия
шиганағында 7—9 м).
Тыііык, мүхпттыц солтүстік бөлігіндегі жылы ағыстар Атлант мұхіітиііың
Евразия жағалауындағыдай күшті емес. Солтустік Ат-лапт ағысыпа Солтустік
Тынық мұхит жылы ағысы бара-бар ке-,'іі'ді, ол Қуро-Сиво ағысын солтүстік
ендіктің 40°-ы бонымен онан орі жалі астыра отырып, Солтүстік Амермка
.жағалауына жете Гіеро бі)те-бірте солтүстікке қарай ойысады. Ал?
Солтустік-Батыс Каплда меп Оцтүстік Аляска жағалауларьша жеткенде оны Аляс-
ка агысы жалғастырып әкетеді. Оның ағысының жылдамдығы слглтына 1—2 км,
февральда оның суының температурасы +2°-тан I 7" С-ге дейін болады, бүл
Солтүстік Каиада мен Аляска жаға-лауларындағы судыц қатпауына ьпшал
етеді.
Солтүстік еидіктіц 40°-нан оңтүстікке қарай Қалифорнпя еуык, агысының
күшті ағыны өтеді. Ол субтропиктік ендіктерде жаздық шінде мухиттын үстіңгі
қабатындағы судың температурасыіт - 12° С-ге дейін төмендетіп жібереді.
Тропиктен оңтүстікке таман бұл ағыс батысқа қарай ағатын Солтүстік Пассат
ағысы жуйесіне қосылып кетеді. Калифориия ағысы Солтүстік Американың тро-
пнктік және субтропиктік ендіктердегі Тынық мұхит жағалаула-рының табиғат
жағдайына өте күштіі әсерін тигізеді.
Тынық мұхиттың солтүстік бөлігіндегі фауна Атлант мүхиты-пың солтүстік
бөлігіидсгіге карағанда жұтаңдау келеді. Ондағы пстізгі кәсіпшілік балық —
албырт, ал майшабақ пен камбаланың мацызы азырак.
ТАБЙҒАТЫ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ
Протерозой дәуірінің аяқ кезіне қарай қазіргі Солтүстік Аме-ркка
материгінің орньшда ,жан-жағынан геосинклинальдық (ұзатс уакыт бопы төмен
түеумен болған кең алқап) белдеулермен көм-кс[)ілғен аса үлкен платформа
болған. Оны солтүстігінде — Арк-іпкалық, шығысында, солтүстік-шығысы мен
оңтүстік-шығысын-да - ■ Атлаитикалық геосинклинальдық белдеулер көмкерген.
Бул гсосііпклинальдық белдеулер Солтүстік Америка платформасын Тінропа
платформасынан, сондай-ак, кейінгі протерозой дәуірінде погізі түзілғсчі
Шығыс Тынық мүхиттық белдеу платформаны 'Гыпық мұхиттыц ежелгі
ойысынан бөліп тастады.
('олтүстік Америка платформасының Жоғарғы квл аймағы мічі
Грсчгландияиың солтүстік бөлігі аралығындағы солтүстік-шы-п.іс Онлігіпіц
көпшілігі көтеріліп, содан Канада кл.'ік.:іпы пайда Г;о.і іы. Гсоліоічіялық
тарихи дамудың бұдап ксіііпгі барысында п.ілтформ.-іш.ің н.чгс бөліктсрі
жалпы алғапда тн.үкчідпі борді. Па-..■ц-о.чоіі .і.іуіріпім оас ксиҒпоіі
бастлп пллтформл Камада қа.мқанынан (іціус і і г М' карліі к;іис
Лт.чаитмкл геосішк.і пмл.п, і.і.іқ бі'лдеуініц бір пн.ііп по.ііап Лшіалач
іччкчііік.ііііі;і.чі,іплм Гіл і і.ц-қа і\.арай ба-рыішіл )омі'іі
ңччм, оиііі 'іччі.гі суы блскан
Сонымен қатар бүл майысу қалқаиның қазіргі Гудзон шыға-нағы алып жатқан
ішкі бөлігі мен оның жағалауы маңындағы ойпаттарды. да, эрі Арктикалық
геосмнклинальдык. белдеудің қу-рамына енген Франклин геосинклиналымен
шектесетін солтүстік бөлігін де қамтыды.
Канада калқанынан оңтүстікке қарай шөгінді жыныстардын. темен түсуі мен
оның жинақталуы палеозой дәуіріпің букіл ба-рысыпда үздіксіз жүріп жатты,
сөйтіп ондағы шөгіиді жыныстар ■қабатының жалпы қалыңдығы 1000—2000 метрге
жетті.
' Кордильер геосинклинальдык. белдеуінің жер қыртысы қатпар-ларының
түзілуі мен арагідік жоғары көтерілу процесі кейінгі кембрийге дейінгі
дәуірде және алғашқы палеозой дәуірінде жүрді. Ал, шыи мәнінде, Кордильер
тауларыидағы алғашқы орогендік (тау түзілу) процестердің білінуі жоғарғы
палеозой дәуіріндегі девон кезеңіпің аяғынан бастап пайда болды. Бұл
процестер бүкіл белдеуді түгелдей дерлік қамтыды және Аляскадан Сьерра-Нева-
да тауларына дейінгі аралықта магмалық жыныстардың енуімон коса жүрді..,
Ежелгі платформаны солтүстік-шығыс, шыгыс жэис оңтүстік-шығыс жағынан
көмкеріп жатқап басқа геосішклинальдык, белдеу-лерде де осындай күшті
тектогенез (жер қыртысы қүрылысында болатын өзгерістер) орын алды. Төменгі
палеозой дәуірінде плат-форманың солтүстік-шығысында қалыц қатпарлардыц
түзі^і}чне__ апарып соққан ең кушті қозғалыстар болды. Сөйтіп, ол жерде
Солтүстік Америка және Европа платформаларын өзара жалғас-тырған орасан
улкен қүрлық пайда болды. Бүл қүрылымдар Грен-ландияның солтүстігі мен
шығысында ,және Аппалач тауларьшда, осіресе оның солтүстік бөлігінде,
сақталып қалған. Сол кезде тү-зілген таулардын жеміріліп бүзылғаи
қалдықтары платформаның жалғас жатқан өзге бөліктеріие жиналды, сөйтіп,
Аппалач етегін-дегі орасан зор майысқан ойпатты толтырып тастады. Бүл ойпат-
тық майысу сол кездегі Аппалачтың батысында, Аппалач пен ежелгі
платформаның екі аралығында болды. Аппалач жәпе Уачита тауларының негізгі
орогендік циклі жоғарғы палеозой (герцин) дәуірінде жүзеге асты. Сондай-ақ
осы цикл кезінде қа-зіргі Аппалачтың шығысы мен оңтүстігіне қарай, Мексика
шыға-нағының айнала төңіреғінде құрлық пайда болды. Мұның соңғы-сы кейінгі
палеозой немесе алғаілқы мезозой дәуіпінде пайда бол-ған сииеклиза (төмен
қарай иілгеи жердің ойлы-қырлы қатпарла-ры) болып табылады, ал оның
айналасындағы иалсозой кезінде түзілғен қүрлық (Голф-Кост) дамудың
платформалық сатысына ауысқан. _
Сөйтіп, палеозопдың зяғы мен мезозойдын, басьшда Солтүстік Америка
қазіргі материктен мейлінше өзгеше болған. Ол кем-брийге дейінгі және
палеозой дәуірлерінде паііда болған катпар-лардың өзара тығыз біріккен
қүрылымдарынан түзілген және ол солтустікте Евразиямен жалғасып, көне
замаиғы біртұтас Лавра^-зия континентіи құрған. Ода;і батысқа жомо
оцтүстікке караіі геосинклинальдык, тұргыдағы тсціз бассейндері болған.
Ал \ор-
9
дилъер ғспсшіклммалы алабында құрлықтың палеозой дәуірінде
қальттап.ап жскслегеи жерлері жогары көтерілген.
Солтүгпк Лмерпка өзініц қазіргі табигат жағдашіарыньщ ка-
.мі,пітаі'уыіід;і мацызы болған үлкец өзгерістерге мезозой дәуірі млііпді-
душар болды. Мезозой окнғаларынын. әсіресе Қордильер' Гг.;і.!.і-уі үшіп зор
мацызы болды. Ол кезде бұл белдеу альпі тек-■1 огсмк-.ііміц алгашқы
кезецдерінен өтті.
Шіміпді жыныстардың тереаге ойысып батуынан жэне мол ,кшіалуиііаіі
кейін триас дэуірінде жоне юра доуірініц бас кезіиде іччііішклшіальдык.
белдеуді түгел қамтыған, сөйтін эоцен дәуіріне дсііін созылған жоғары
көтерілулер, қалыц қатпарлықтар және куііні магмалық әрекет пайда болды.
Бұл кезде тектонккалық әре-м.тпц екі дәуірі — мевадалық жәие ларамилік
дәуірі болғаны ай-м.шдалды. Бірақ, бұрын жорып келгендегідей, бұл екі
дәуірдің арасында анык. үзіліс жоқ. Кейінгі невадалық кезеңде (бср дәуі-
ріпііі. бас кезі) орогендік процестер Алясканы, Сеңгір тауларды,. Жағалық
жсталарды, Мексиканы және Орталық Американы қоса алғанда геосішклинальды
түгелдей қамтыды. Күшті интрузиялық ;ірскеттің барысында Сьерра-Невадада,
Каскад тауларында бас-ка да тауларда батолиттер (терецдегі қабаттарда
суынудан пайда болған магмалық тау жынысы) түзілді.
Көтерілген тау ^жоталарының батысына таман майысу пайда болды, онда
шөгінділердің қалың қат-қабаты жиналды. Бор мен :-оценніц аралық кезеңіиде
тектогенездің ларамилік дәуірі болған. Пүл дэуірде платформаның көтерілуі
мен қатпарлық қазіргі Сен-гір таулардың Қанададан бастап Мексикаға дейінгі
аймағын, бүкіл Алясканы қамтыды, Калифорнияныц Жағалық жотасы тү-.■'.ілді,
жарылған желілер бойында аса қуатты иитрузиялық про-ц(.ч-тер болып жатты.
Оцтүстік-шығыс пен солтүстіктегі ларамилік қозғалыстар ай-магы
платформаның шеткі бөлігін де қамтыды, мүның өзі Аме-рпка Қүрама
Штаттарындағы Шығыс Сеңгір таулары мен Маккен-:!іі тауларыныц пайда
болуына апарып соқты.
Снйтіп, кайнозойдын бас кезінде 'Солтүстік Американын. баты-
і■і.підагы геосниклинальдыц орнында Корднльер тау жүйесінің қа-
.чілі қатпарлары пайда болды, бұл жүйе Солтүстік-Шығыс Евра-
ч .иіяга дсйін жалғасып жатты. Бірак. оның қазіргі тау жүйесінен
;і.:іі ;і.с слеулі айырмашылығы болды.
(д).ііүстік Амерпканың платформалық бөлігі кайнозой доуірі-піп. оас
ксзінде қүрлық түрінде болды, ол солтүстіктс ікшоске діміін со:шлып,
солтүстік-батыс пен солтүстік-шыгыста Квразия-мсц г.а.іі асып жатқан
құрлық болғап. Бор доуіріпіп. орта ксзінен (іасіап Гіү.п қүрлықтыц алабына
оцтүстіктеп су Гккчччміі қаптап, пла і(ю)маііы Ічордпльсрдеіі бөліп
түрғап маііисуш іолтырған. ( лі! ымі-н і%.аіар чччіі.ч суы к.а:і)гі ма
іч'міі\ тіи. чіп\сііі\ ип.іг.исын іүі''і чагі.ш мчкгіі. Ка іиккіоіідыіі
пас м-чіп.іі4 .ісірічч- су оассейні-ііін. каі аіарі.ш.і.а іч.пімат
і,к"іі,ііу. арі і.і.іі а.члм іні.і и,і ();і ксрлерде к;і '- і І 10
мара.-і.:іг.-іі,,и-ц солтүс-і-іккі- қараіі кс і і.ч-щ-и і і п
соквойя,
10
магнолия, мәңгі жасыл емен және басқа ағаш тұқымдарынан құ-ралған
жылылықты сүйетін мәңгі жасыл ормандар есті.
Солтүстік Американы оңтүстік материкпен жалғастырған күр-лык, алқабы
солтүстік материкке өсімдіктер мен жануарлардың. тропнктік апмақта тараған
түрлері енетін тете жолға айналды.
4 Бордыц аяқ кезі мен палеоген дэуірінде платформа мен Қор-дильер
таулары арасындағы су бассейні солтүстіктен оңтүстікке қараіі бірте-бірте
шегіис бастады да, ақырында жойылып кетті., Тап осы кезде матерпктің
солтүстік және ішкі анмақтарында кли-мат суытып, қүрғай түсті, сондай-ақ
онда далалық және шөлді аймақтарда өсетін ксерофитті есімдіктер пайда бола
бастады.
Олигоцен дәуірінен басталып, осы уақытқа дейін созылып келе жатқан жаңа
— кейінгі альпі дәуірі (В. Е. Ханн бойынша) — Кордильердегі орогендік
кезен, болып табылады. Ол тау жүйесі-нін, түрлі бөліктерінде әр түрлі
болды. Мысалы, Тынық мұхит бө-лігінде түрліше белінген қозғалыстар болып
өтті. Мүнын, езі бір аймақтардьщ су астында қалуына, ал басқаларының жоғары
кө-терілуіне апарып соқты. Суға ең көп батқан, сөйтіп шөгінділердің қалың
қабаттарын түзген қозғалыстар, әсіресе Калифорнияны, Ванкувер аралы
аймағын, Алясканы, сондай-ақ қазір Тынық мұ-хит суынын, астында жатқан
бірқатар көрші аудандарды қамты-ды. Тап сол кезде Америка Құрама
Штаттарындағы Жағалық жә-не Аралдық жоталардың, Қанаданың, Оңтүстік
Алясканын. анти-клинорийлері жоғары көтерілді.
Кордильердің өзге бөлігінде орасан зор территориялардың күмбезденіп
көтерілуі орын алды. Бүған платформаның қатар жатқан бөліктері де қамтылды.
Бұл күмбездердің үстінде ойыс-тар пайда болды. Мысалы, Үлкен Бассейндегі,
Мексикадағы, Алясканың ішкі бөліктеріндегі ойыстарды айтуға болады.
Сонымен қатар тектоникалық әрекет жанар таулардың өте тсүшті
атқылауынан лаваның ысып ағуы түрінде жүріп жатты. Ол эоцен дәуірінде
басталып, миоцен дәуірінде ең жоғары саты-ға жетті, сөйтіп Америка Құрама
Штаттарындағы Сеңгір таулар-ды, Үлкен Бассейнді, Мексика таулы қыратын,
Колумбия үстіртін, Каскад тауларын қамтыды. Жаиар тау әрекеті плиоцен
дәуіріиде де тоқтаған жоқ, бүл кезде ол Алеут жотасын және Мексиканың Жанар
тау сьеррасын қамтыды. Қазіргі кезеңде бүл әрекет едә-уір бәсеңдеді.
Олигоцен дәуірінде бүған дейін тегістелген Аппалач аймағын-да жоғары
көтерілу қозғалысы басталды да, онда тау бедері пай-да болды. Атлант мүхиты
мацындағы жазық пен Мексика маңьш-дағы жазықта жердің жоғары көтерілу
әрекеті теціз суыныц ше-гііііп, құрлық көлемінің үлғаюына орі күшті
эрозияға (мужіліп-шакылуға) тап болды. Атлант мүхиты жағасындағы жерлердің
арагідік төмен түсуі өзен сағаларының су астында қалуына және казіргі
эстуарийлік-лағуналык жағалаулардын панда болуына ық-пал жасады.
11
ЖЕР БЕДЕРІНІҢ ТЕКТОНИКАЛЫҚ ҢҰРЫЛЫСЫ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ СИПАТТАРЫ
В. С. Х.чіііііііц пікірі боГіипша, Солтустік Америка өзге мате-
рыктермсп салысті.іргапда курылымыпың мейлінше сммметриялы болуымоп ж;нс
қу)ы,;плмы меп жер бедерініц мейлінше толык сәй-кес кслстіпдігімі'11
срекшеленеді. Материктін орталық, гнпсомет-риялык (жор бетіпдегі бміктікті
аііықтайтып ғылым тарауы) төмен-дегеи бнлігі, сопымеп қатар Гренлапдияныц
едоуір бөлігі мсн Кана-далық Лрктпка арміпелагының аралдарын қоса қамтитын
ежелгі нлатформадан түзілгеп. Бұл платформа барлық жағынан ерте және
ксііііііі иалеозой дәуірі мен мезозой-кайнозой дәуірлеріиде әр кезде лаііда
болған қатпарлы тау сілемдерімен көмкерілген.
Ілжелгі Солтустік Америка платформасы Европа платформасы сиякгы осы
күнгі жазық жер бедері басым болатын тұрақты плат-формалар түріне
жатады.
Платформанын, мейлінше тұрақты бөлігі — Қанада кристалды қалқаны. Оныц
етегіндегі жер бедерінде Лаврентий қыраты жатыр. Бүл қыраттың ен, биік
жерлері 500—700 метрге, ал біршама төмен жерлершің биіктігі 100—200 метрге
жетеді. Қыраттың ежелгі тегіс-телген жер бетінде әр түрлі қатты тау
жыныстарының шығып жатуына сай күмбездер мен бұйратты адырлар жиі
кездеседі. Онда сонымен қатар тектошікалық процестер мен мүздықтардың нәти-
жесінде пайда болған көптеген көлдер де бар. Сондай-ақ к,ыратта жер
бедерінің экзарацііялық (мұздықтардың жүріп өткен жерле-рінде пайда болған
кедір-бүдырльГ жер бедерінін, түрі) және ак-кумуляциялық (шөгінді
жыныстардың бір жерғе жиналуынан тү-зілген жер бедерінің түрі) түрлері
кездеседі.
Гренландияда және Канада архипелагы аралдарында қалқан-ның етегінде
жатқан жазықты материктегі мұз қабаттары басып қалған және оныц деңгейі кей
жердерде мүхит децгейінеи төмен.
Гудзоп шығанағыпың бұрыннан қалған орасан зор қазан шұң-қырларының щет
жақтарында және төменгі Маккензи бассейнінде қабатты және аккумуляциялық
жазықтар бар. Олар төменгі палео-зон дәуірінің қалыц шөгінді жыныстарынан
қүралған. Сонымен қа-тар мұздық дәуірінен кейінгі теңіздіц қүрлыкты басуы
кезінде оның ,ч үстіңгі қабатып шегінді жыныстар жапқан.
Қалқаинан омтүстікке қарай жатқаи территория Орталык, жа-зілқ деп
аталады, ал қүрылымы жағынан ол палеозой доуіріпдегі ■ісціз іиөгінділерініц
қалыц қабатын жамылып жатқлп илптаға үқсаГіді.і. Оның жер бетінде крнсталды
тау .жыныстарипми котері-луімс баііланысты паііда болгаи сшіскліізалы
(оіілы-кыр.іі-і к,атпар-лапіаіі) күмбездер (Мичпған, Иллпнойс т. б.) жиі кг-
дгсоді. Жа-зықті.мі. оц бпік жері—Озарк үстірті. Ол 700 мотрдсм ;к ,іды.
Оның жоғарі'ы Гінліғіиде кристалды негізді құраГіты:; іау жі.шыстары
көріиіп жатадм.
Со.;і і \ч-і іктс кригталды қалқаішыц жисғіп ісгі ;ш\ілкгп, тығыз-дығы
;ф •і\).іі бо.іып колетіи шогіиді тау жыш.іг і ;іры чір жаққа қа-рай
көлбеіі жаткаидыктаи ол жсрлсрдг ку -д-1.;. і :ір (м.іраттардың
14
Солтүстік Американыц тектоиикалық картасы
100 км-ден аспаііды; матсрмктік беткеіі кей жерііідс су асті.і ірі өзен
аңғарларымен тілімденгеп тік ксмср жасаііды. Лудапы сн үлкені — шсткі
Аравия тецізі. Ол солтүстік-батыста Омаи шыічі-нағы арқылы Парсы
шығапағымен, ал оцтустік-батыста Л.кчі шығанагы арқылы жерорталық Қызыл
тсцізбен жалғасады. Сол-түстік шығыста Бснгаль шыгаиагы ориаласқан, ол
дурысыида, шеткі теціз болыи кследі. Одап Андамаи аралдар тобы меп Амда-ман
тсңізі бөлііюді.
Үнді мұхитыиыц Евразняға тпіп тұрғап солтустік бөлігі тә-менгі
ендіктсрдегі орнымсн жоне коіітинспт ішіпдік ормымси анықталатын зіие тән
термиилық ыргаққа не. Үиді мұхиты к.ат-ты қызады, сондықтан экватордаи
солтустікто опыц суыныц тем-пературасы бетіпдс +27°, -:-29°С; оныц
солтустік тсиЬдері —-жер шарындағы ец жылы бассеііндер. Үнді мухитында
бсткі агыс-тар муссон желдсрінс баііламысты жупс маусымдық сішатта бо-лады.
Солтүстік бөлікте қыста бятыс, жаз кезінде шыгыс агыс-тары басьш келеді.
Үнді әсірссс Тьшық мүхнты ксіідс дауылдар іісмссо таііфундар деп
аталатын трониктік циклондардыц басталатым жопе1 дамитып алацьг. Бул, сагат
тіліис карсы ашіалатып жоис шыгыстаіі батыс-қа қаран зор жылдамдыкпеіі
қозгалатыи алып куііындар. Тыиык. мұхитта тайфундар 20° с. е. Уэіік аралы
мен Жаңа Гшшся аралы-ғында кец ксцістіктс панда болып, батысқа караіі
ауысады, бу-дан еоң солтустікке жәнс солтустік-шыгыска бурылып
матсрик жағалары бойымсм) немесс Үігді мухитыныц солтустік
бөлігі арқылы қозғалады. Таіфун ксзіидс желдін жылдамдығы шама-мен
250 кмсағ., ал кеіібір жагданда —400 кмсаг жетеді. Тайфуи-дар, иөсер
жаңбырлар, ойпат жагалауларды су басулар, цуііами-лардың басталуы және
баска апатты кубылыстар қатар журеді'. Ерекшс кушті дауылдар Тыиық мухитта
пайда болады, өиткені олардың тузілуі және кушсюі ушін бсті ксм дсгсндс
2б°С-ге дсіііп қызған кең су кецістігі және тузілгсн циклонға удемелі
қозғалыс-ты жсткізіп отыратын атмосфералык, энергия кажет. Барлык осі.і
жағдайлар Тынық мұхит акваториясыныц көрсстілген аудапында бар.
Тайфундар жылма-жыл дсрлік июііһ — дскабрьде өршиді.
Олардан Филипшш жәие Жапон аралдары меіілінше қатты зар-дап шегеді, бірақ
олардыц апатты зардаптары матсрикте дс--Қытайдык оцтустік-шыгысьшда,
Бснгалпяда жоне басқа аудан-дарда да байкалады.
ТАБИҒАТЫНЫҢ , ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕР
Казіргі Пііра.иіяпың ориыпда Ксмбрііііге дсііінгі ксзоциіц со-цыпда үш
көлсмді платформалық облыс (Енропа, Сибирі. жоие Қытан) орналасқан.
Оңтүстіккс тамаи, негізшеіі Солтүстік тро-пиктіц оцтүстігіпде, одан да
ертеректе зор суперплатформа Гоид-иапа қалыитасты. ГІлатформалар аралығымда
гсосиііклииалдық бслдеулср орналасқан. Солтүстік үш нлатформаныц
оңтүстігінде Алыіі-Гималаіі геосинкліпіалдык, бслдеуі созылыи жатты. Ол
қазіргі шстслдііс Евразияиыц үлксп бнлігін камтыды жонс оцтүс-тік-шығысм
қаран созылын, солтүстік илатформаларды Гоидва-надан бөліп тұрды. Бұған
солтүстік платформаларды бір-бірінсп бөліп түрғап Урал-Тямь-Шань, Мопгол-
Охота жопе Қаледок гсо-сшіклииалдыіс, облыстары солтүетіктімі қосыльш
жатты. Алыіі-Ги-малан геосинклиналдык. белдеуі оңтүстік-шыгыста (Тынық мү-
хиттық геосинклиналдық сақинапыц бөлігі) мсридиандық бағыт-та созылып
жатқан Батыс Тынық мұхнттык. белдеуімен жалгасты.
Палсозойдыц алғашқы жартысындагы оқнғалар Евразкя қүр-лығының
қалынтасуына слеулі дорсжсдс эсср етті, оиы геосип-клиналдық белдеулср
ессбіиен сдоуір үлкейтті, Платформалық облыстарды тсціздіц бірнсше рет
басуы геосииклиналдык. бслдеу-лср шсгінде тау паііда болуымен алмасты.
Сибііді платформасы-ііап оцтүстіктс байкал қатпарлыгы аііқындалды. Тау
қүрылу процсстерінін, масштабы силурдыц аяғында (соңғы каледон қатпарлығы)
срскше арта түсті. Европа жонс Солтүстік Америка платформаларын
біріктіргои. Калсдоп геосинклиналы құрлық-қа аііналды. Соныц нәтижесінде
Солтүстік-Атлант материгі пай-да болды. Қатпарлы ғимарат сондай-ақ Монгол-
Охота гсосипклн-палыпыц. орнында да түзілді. Снбирь платформасы'мсн жаңадан
қалыптасқан тау гимараттарын қамтыған Апгарида материгі пайда болды. Басқа
гсосипклиналдық облыстарды калсдон к.оз-ғалыстары елеулі өзгеріске
ұшыратпады, геосішклиналды рсжнм бүрынгыша сақталды. Тектоникалық әрскет
геосинклиналдық зоналар шегінде рудалану жәнс нитрузпялар түзілумен қоса жү-
реді. Қалсдон қатпарлығы салдарынан континенттік жағдай мен жер бсдерініц
тілімдсиуі күшсііді. Платформалар мен жацадан пайда болғаи тау ғимараттары
кнтсрілс түсті, ол қарқынды эф-фузивтік урскспчіеп коса жүрді. Тау
құрылыстарыныц стегінде қалыц қабатты шөгіндігс толған иіндер пайда болды,
онда мү-иай, боксит, тсмір рудаларыныц түзілуі жүріп жатты.
Карбоішыц скікші жартысы мси ГІермьдс Евразия үіиіи үлксн мацызы болгап
жаца тектошікалық цикл (герцин) өтті. Триас доуірініц басына дсііін
жалғасқаи үдемелі қозғалыстын. нәтиже-сіндс Урал-Тииь-Шаііь, Мопғол-Охота
(шығыс бөлігінен баска) гсосинклипалдык облыстары жопе Алкпі-Х^щддай
(.Жерорта тс-цізі) гсосшіклііііаліпің аіітарлыктаГГб' . -" *-?лыс болған
бүкіл дсрлік қазіргі тау жүііелсрііііц чіі-і -і;"-іл..-п\,'
Карпат,
17
еубмеридиандық жүйемен көсіліп жатуы, і удзон және Мексика
шығапақтарыныц салыстырмалы түрде алғанда таяу болуы, Ты-нық мұхит
ықпальшыц шектелуі Шығыс аймағының шеңберінде кеңістіктін, саралануыныц
ерекше, қайталанбайтын жағдайларын жасайды.
Материктін ішкі бөліктеріндегі белдеулердін, арасындағы кли-маттық
айырмашылықтар жер бедерінің жазық болуына және ауа алмасуыньщ меридиандык
құбылысына байланысты азая түседі; аймақтың Атлант мұхитына таяу жатуыкың
атқаратын ролі ендік-тік жағдайлардың атқаратын ролінен көп болмаса, аз
емес. Мұ-ның өзі матсриктің ішкі бөліктеріндегі биоклиматтык, жағдайлар-дыц
солтүстіктен оңтүстікке қарай ауысуынан ғана емес, сонымеи қатар шығыстан
батысқа қарай ауысуынан да айқын көрінеді. Солтүстік Америка үшін
соншалықты үйреншікті мұндай қүбы-лысты көбінесе меридиандық аймаққа бөліну
деп атайды.
Сөйтіп, Солтүстік Американьщ шығыс белігіндегі кещстіктің саралануы
көбінесе субмеридиандық жүйемен көсіліп жатады жә-не бір ғана климаттық
белдеудіқ шедберіне барлық аймақтар тү-гел қамтыла бермейді.
Материктің солтүстігінде Лаврентий үстіртінін, физикалық-гео-графиялық.
аймағы орасан зор территорияны алып жатыр. Солтүс-тік-батыстан оған
Солтүстік субарктикалық жазықтар аймағы ке-ліп тіреледі. Оныц шекарасы
тектоникалық-геоморфологиялық және аймақтық факторлармен айқындалады. Одан
оңтүстікке та-ман Аппалач таулары мен оған іргелес аудандар климаты қоңыр
салқын және жарым-жартылай субтропиктік белдеулерде жатыр. Бірақ
орографиялық жағынан алғанда біртұтас болғандықтан бұ-лар бір ғана
физикалық-географиялық аймақ ретінде қарастыры-лады.
Келесі аймақты Аппалач тауларына оңтүстікте және оңтүстік-шығыста
іргелес жатқан субтропиктік жағалау ойпаттары түзеді. Аппалачтьщ батысына
қарай Орталық және Үлы жазықтар ай-мақтары жатады.
СУБАРКТИКАЛЫҚ ЖАЗЫҚТАР
Солтүстік Мүзды мұхиттыц жағасында Маккензи өзенінің тө-мснгі ағысы меи
Лабрадордың солтүстігі арасыкда ойпгт жазық-тар алқабы жатыр. Қанада
кристалл қалқанының жер бетіне таяу ж;ітқан тау жыныстарьш бұл алқапта мүз
көшкіидерінен кейінгі тргпісгрессиялар кезіндс тсңіз тұнбалары басып
қалған, ал батыс-т;!, Маккензи бассейиі мен атырауыида оны палеозой және
мезо-:*ііі ,ціуіріпде өзен агысы алып келген жьшыстардың шөгінді ка-о.г;
!„ м':ауып қалған. Маккензидін. мүхитқа ішқерілеп ене түсіп к;;.-ч.;:і;
.гплрауы қыруар тармақтарға бөлінеді.
:ч(Ч) Одгрінің жазық болуы, су сіңбейтін қабаттардын, таяу жатуы, 6,-
!;.;іык, жерде де мәңгі тоцкың сақталуы судыц ағып ке-туііі к.іішід;,-!-."-
;',! жзне ми батпақтыц пайда болуына әкеп соғады. Бұ.л аіім:•;,■;,, ы;:.
і.;лі;маттык жағдайлары өте-мөте қатал.
08
Январь айының орташа температурасы —30° С шамасында
Тюлады, ал жазда +10° С-ден жоғарыламайды. Жауын-шашынныц
: жылдық мөлшері 200—300 мм-ден аспайды. Ландшафта тундра-
ның көлді және батпақты жалаңқай даласы немесе қара шырша,
қайың, қандыағаш арагідік жеке-жеке "орманды тундра басым ке-
леді. Маккензи өзенінің алқабындағы ағаш өсімдіктері езге аймак,-
тарға қарағанда солтүстікке қарай көбірек ішкерілей түседі. Өзен
■көктемгі тасқын кезінде ірі ағаш діңгектерін мұхитқа ағызып әке-
'. леді.
Осы бір кішкентай ғана, халқы да аз аймақ Лрктикалық сол-түстіктен
Солтүстік Американьщ Шығысына қарай апаратын өт-кел тәрізді.
ЛАВРЕНТИЙ ҚЫРАТЫ
Бұл физикалық-географиялық аймақ Гудзон шығанағының батысы мен
оңтүстігіне қарай жатқан территорияны және Лабра-дор түбегінің көпшілік
бөлігін алып жатыр. Жер көлемі жағынан орасан зор осы бір аймақтың бейнесін
ен, алдымен айқындайтын негізгі белгілер ондағы жазықтын, үстіңгі қабатында
кристалл жы-ныстардын. ете кеп болуы, жер бедерінің мүз кешкінінен қалған
іздерінің байқалуы, қылқан жапырақты ормандардың молая түсуі болып
табылады. Солтүстік Американын, бұл бөлігінің табиғаты көп жағдайда
Европадағы Фенноскандия табиғатына үқсас келе-Ді.
Аймақтын үстіңгі жер қабаты Канада қалқанынық докембрий дәуіріндегі
кристалл жыныстарынан түрады. Гудзон шығанағы айналасындағы ерте заыанда
ойысқан ойпаттық.шеңберінде крис-талл жыныстар төмен түсіп кеткен де, оның
үстіңгі жағын төменгі палеозой дәуіріндегі түнба шөгінділер басып калған.
, Бұл аймақтағы пайдалы қазба байлықтар Қанада қалқанының крйсталл тау
жыныстарына тікелей байланысты. Олар негізінен алғанда әр түрлі ауданда
өндірілетін қара, түсті және сирек кез-десетін металдардың рудалары.
Оңтүстікте темірдің, никельдін, мыстың, кобальттың мол қоры бар.
Солтүстікте, Үлкен Аю көлі ауданындағы кен орындарында күміс, қорғасын,
вольфрам, ко-бальт және мыс өндірілуде. Сондай-ақ, онда уран рудасы да өи-
діріледі. Мыс өндірілетін орындарды кезінде үндістер мен эски-мостар да
білген болатын. Олар мыс рудасын өндіріп, окы қоры-тып, еңдейтін, қару-
жарақ және ыдыс-аяқ жасау үшін пайдалана-тьтн. Көп жерлерде алтынмың мол
кендері кездеседі.'.
■ Территррияның Әулие Лаврентий өзеиі мен Үлы көлдердіц сол-тустігіне
қарай жатқан негізгі бөлігін кристалл қатпарлы Лаврен-тий үстірті алып
жатыр. Ол Гудзон шығанағы меіі Солтүстік Мұз-ды мұхитқа таянған сайын
аласара береді. Үстірттің ойлы-қырлы адырлы жотасында бкіктігі 500—600 м
келетін тау шоқылары кез-деседі, олар мейлікше қатты тау жыныстарынан
түзілген. Үстірт әсіресе солтүстік-шығыста, Какада қалқанының неоген
дәуіріндегі көтерілулер мен жарылулардың әсерімен мейлінше биіктеген ай-
69
мақта, яғни Лабрадор түбегі шеңберіиде ерекше жоғары көтеріле-ді.
Түбектін шығыс жақ жағалауында Торнгат кристалл жотасы бар. Оның бір
бөлігі 1500 м биіктікте жатса, ең биік шыңы —
1676 м.
Гудзон шығанағыньщ жағалаулары әдетте ойпат және жар-тасты немесе
құмдауыт келеді. Лабрадордың Торнгат тауына ті-релетін жағалауы биік,
жартасты және түрлі су қойнауларымен тілімденген.
Канада қалканынын, кристалл қабатты жазығы оңтүстіктен де, батыстан да
төменгі палеозой дәуіріндегі тұнба шегінділер мен мүз көшкіні кезіндегі
калдықтарға толып қалған ойпаттармен қор-шалып жатыр. Міне, осы ойпаттар
шеңберінде қазір Канаданын. ірі көлдері бар. Бүл ойпаттың бір бөлігін
(Виннипег келінің ауда-нын) антропоген дэуірінін бірінші жартысында мәңгі
мүздар қүр-сауы түсындағы бассейн алып жатқан еді.
Бүл аймақтын жер бедерінен мұз көшкінінің белгілері барлық жерде де
білінеді. Лаврентий үстіртініц бет жағы әбден тегістел-ген, мәқгі мүздар
қазып кеткен жыралар бар, дөңкиген қойтастар толып жатыр, өте қатты негізгі
тау жыныстарының сорайған жар-тасты бөліктері қошқар маңдайы сияқты болып
түрады. Лабра-дор түбегіндегі тауларға биік беткейлердің аралығындағы алып
аңғарлар тән болады. Оңтүстік және батыс жиекте мүз кешкінінің
үйінділерікен пайда болған, жер бедері күрделі әрі алуан түрлі ке-летін
аймактар кездеседі.
Мүз басқыны әсіресе су желісі калыптасуына күшті ықпал ет-ті. Жалпы су
айдыны бірнеше ондаған мың шаршы километр бо-латын көлдер (Үлкен Аю көлі,
Үлкен Еріксіздік көлі, Атабаска, Бүғылы көл, Виннипег және басқалары)
Лаврентий үстіртін баты-сынан да, оңтүстігінен де қоршап жатыр. Жағалау
жиегінің алуач түрлі құбыла өзгеруі, аралдардық еоншалық көптігі, мүз
көшкіні-нен қалған тау жыныстарыныц үйінділері мүнда осы көлдердія. пайда
болуына мүз басқынының қатысы болғанын айқын көрсете-ді. Дегенмен де
көлдердің қазан шұңқыр табандарының о баста тектоникалык процестерге
байланысты пайда болғаны мәлім. Бүл аймақта үлкен көлдермен қатар ұсақ
келдер де кеп. Олар үзын-дығы әр түрлі толып жатқан езендермен қосылып,
күрделі су жү-ііссін қүрайды. Өзендердің барлығы дерлік келдерден басталады
да, мұхитқа, Гудзон шығанағына жеткенше немесе басқа бір көлге барып
қүйғанша кейде көл тәріздес, ондаған енді аңғарлар аркы-лы ағып өтеді.
Кейбір аймақтардағы су бассейндерінің кептігі соішіа, олар сол жердін.
тіпті бүкіл аумағының басым кепшілік бн.пігіп алып жатады.
- ,П;іврсіітіп"і үстірті — климаты мейлінше катал әрі суық аймақ.
Опі.пі. климаты тек Үлы көлдер мен Гудзон шығанағьшың әсерінеи с;.ч
жумеараіи. Атлантика жағалауы бойымен суық ағыс өтеді. Қыпл учакка
сшылады, аяздық беті қайтпай түрып алады, жазы әрі салкші, лрі млгалды
болады.
Еіі. сүыь аіі.-і,і.иі. орташа температурасы оңтүстіктен солтүстікке
қарай, олгү, ііі; Патыстан оңтүстік-шығыска карай төмендей бере-
70
ді. Январь айыныц орташа температурасы Үл-л көлдердіц жаға-
( сында шамамен— 12° С, Гудзон шығанағының жағасында — 26° С
! болады. Ең теменгі температура — 50° С-ге дейін барады. Қыс
■ барлық жерде бірдей қарлы болады. Дегенмен де жауын-шашын-
і иың ен, мол мөлшері жазда түседі. Қыстыгүні өте жиі қырау түсіп,
үйлердің тебесін, ағаш пен бұталардыи, бүтағын басып қалады да,
ландшафтқа бейне бір ертегідегідей ерекше түр береді.
Гудзон шьғанағының батысына қарай аязсыз кезең мейлінше ұзара туседі
(жылына 65 күнге дейін жетеді). Мүның өзі оңтүс-тіктегі жазықтар, прернялар
арқылы соғатын жылы ауаның тигі-зетін әсеріне байланысты. Ал езге
территорияларда аязсыз кезен, не бары 40—50 күннен аспайды. Сентябрьдің аяқ
кезінен бастап-ақ жағалаудағы суларда, езендер мен келдерде мүз қата бастай-
ды, ал октябрьдің аяғына қарай сірсскен мұз басып қалады. Көл-дер мен
өзендерде сең жүруі, жағалаудағы мүздардың бұзылуы июнь айында басталады.
Июль айыньщ орташа температурасы тек қиыр оңтүстікте ғана + 18° С-ге
жетеді, басқа аймақтарда ол +13°, +14° С-ден аспайды, ал Лабрадор түбегініқ
шығыс жақ жағалауында тіпті + 10°, + 11° С-ге дейін төмендейді. Осы
түбектін. жағалауында жазда жиі-жиі нөсер жаңбыр жауады, жылдың қай
мезгілінде болса да қалың түмаң арылмайды.
Бүл анмақтың басым кепшілік бөлігі күлгін топырақты бола-ды, мұнда
кылқан жапырақты ормандар бар. Ормандардағы ағаш-тың негізгі түрі — қара
шырша. Ол ағаштьщ өзге түрлерін аралас-тырмай тұтас орманды түгелдей алып
жатад і, кейде бальзам самырсынымен, бал қарағаймен, ақ шыршамен, қайыңмен
және көк терекпен аралас өседі. Құмайт топырақта Банкс қарағайы бар.
Тайганың учаскелері батпақты жерлермен ауысып отырады. Көптеген жерлерді
батпақты ормандар алып жатыр, оларда қарз қарағай көбірек өседі. Батыста
батпақты жерлер аз, өйткені онда жылдық жауын-шашынның орташа мәлшері
әлдеқайда темен. Солтүстікке қарай барған сайын ормандар сирей түседі,
бірте-бір-те шоқ-шоқ ормандар мен орманды тундраға үласады. Орманды
тундрада өсетін ағаштын. неғізгі түрі — қара шырша. Лабрадор тауларын
түгелдей тундра алып жатыр.
Бүл аймақть ң негізгі табиғи байлығы — орман, ал жергілікті халықтың
негізгі кәсібі—ағаш кесу, оны өңдеу және тасымалдау. Тағы бір маңызды
табиғи байлығы — терісі қымбат бағаланатын аң, олардың ішінде мейлінше
құндылары—құндыз, қара күзен, ондатра және түлкі. Ішкі су көздері мен теқіз
жағалауларында балық көп. Окың ішінде кәсіпшілікке жарамды негізгі түрлері
— ала балық (сиг), шортан, май шабақ және кел форелі.
Бұл енірде халық біршама сирек және ала-құла орналасқан. Халықтың
неғұрлым жиі орналасқан жері — оңтүстік жағы.
Үлкен Еріксіздік және Атабаска көлдерінің екі аралығын кәле-мі жағыиан
орасан зор (4,5 мнллион гектар шамасында) Вуд-Буф-фало қорығы алып жатыр.
Мүнда бальзам самырсыны, шырша
71
жағалаудағы кейбір жерлерде карагаіі орманды учаскелер бар. 1
Олар курорттар мен сая бақ орналасатын орындарға айналған. I
орталық жазық 1
Лаврентий қыратының оңтүстігіне қарай және Аппалач тау- ларынын,
батысына қарай Миссисипи өзенінін, орга ағысының екі жағын; ал жоғарғы
ағысының батыс жағын альіп жатқан алқап — Америка Құрама Штаттарының
Орталық жазық деп аталатын ] аймағы. Бұл аймақтың оцтүстіктегі шекарасын
солтүстік ендіктін . 32—33°-ы бойымен жүргізуге болады.
Бөлшек-бөлшек болып жатқан адырлы жер бедері бар, қо-ңыржай белдеудін,
оңтүстік бөлігі мен субтропикалық белдеудін солтүстік бөлігіпдегі ішкі
континенттік жағдайы қолайлы, топы-рағы құнарлы, пайдалы қазба байлығының
қоры мол бүл аймақ халықтын жиі қоныстануына және шаруашылықты күшті
дамытуға ете-мөте ыңғайлы болды. Сондықтан да ол Құрама Штаттардың халық
мейлінше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Луларму пп,і.'і;і : М. ІЛЕСОВ, Ә. БІ-РМАҒАМБЕТОВ,
С ЖЛМАЬЛІлВЛ.
Власова Т. В.
Материктердіц физикалық географиясы (Мұхиттар-дыц іргелес беліктерімен
бірге). Солтүстік Америка. Оц-түстік Америка. Австралия және Мұхиттық
аралдар. Антарктида. Педагогика институттарында география мамандықтары
бойынша оқитын студенттерге арналған •оқулық. Орыс тілінде өцделіп,
толықтырылған үшінші басылымына сәйкес қазақ тілінде бірінші басылымы.
Алматы, Мектеп, 1985.
Материг.тердіц физикалық географиясы оқулыгмның
екінші
Ооліміпде Солтүстік жэие Оцтүетіи Америкаиыд, Австралнн мен
Мұхит-
тиқ арллдардыц, Аитарктида мен Антярктиканын табигатына
сипаттама
Гі(тіі.[К'ДІ. Матерпктердіц физикалық географиясы курсы
боііычша етіле-
------мяга сәйкес аударыльш отырган окулмктмп пыр тілін-
' та-'лан-
АМЕРИКА
Солтүстік және Оцтүстік Американы, оларға таяу жатқан аралдарды коса,
әдеттс, дүниенің бір бөлігіне біріктіреді, оны Америка деп атайды. Бірақ
бүл материктердің табиғат жағдай-лары бір-біріие мүлде үқсамайды, мүның өзі
олардың география-лык. орнының және даму тарихының ерекшеліктеріне
байланысты.
Батыс жарты шардағы осы материктердің табиғатындағы үл-кең айырмашылық
олардың әрқайсысын жеке қарастыруды қажет етеді.
Европалықтардың Американы ашуы, жаулап алуы және игеруі ете үзақ арі
күрделі процесс болды.
Америка дүнне бөлігіне жататын Гренлапдия аралы мен Сол-түстік Америка
материгіиің солтүстік аймақтары европалықтарға (нормандарға) біздің
дәуіріміздін, бірінші мың жылдығының аяк, кезінде-ақ белгілі болған.
Нормандар XIV ғасырға таман мате-рикке ішкерілеп кірген деген де болжам
бар. Кейішректе бұл ашылулар X. Колумбтыц XV ғасырдың аяғындағы саяхатына
дейінғі кезге дейін ұмыт қалды, осы шақта аралдардың барлығы дерлік жоне
Орталық Америка мойнағының едәуір жері, ал одан кеііін оңтүстік материктің
солтүстік жағалауы ашылған-ды. Ис-пандардың, ағылшындардың және
фраицуздардың Американы ашуы, зерттеуі жоне жаулап алуы, міне, осы кезден
басталды. 1507 жылы картограф М. Вальдземюллер бүл жаңа жерлерді
флоренциялық Америго Веспуччидің есімімен тұнғыш рет Амери-ка деп атады.
Өйткені бұл құрлықты дүниенін. жаңа бір белігі деп алғашқы болжам жасаған
А. Веспуччи болатын. Солтүстік және Оңтүстік Американың дербес материктер
екені жөніндегі үғым әлдеқайда кейінірек қалыптасты.
XVIII ғасырдың орта кезіпен бастап орыс ғалымдары мен теціз
саяхатшылары Алеут аралдарында, Аляскада және Тынық мү-хит жағалауында кең
көлемді зерттеу жүмыстарын ,жургізді. Бұл жүмыстарды В. Беринг пен А. И.
Чириковтың экспедициялары бастаған еді, содан кейін А. А. Баранов, М. С.
Гвоздев және бас-қалар оны одан әрі жалғастырды.
Бүдан едәуір кейінірек кезде (XIX ғасырдың аяғы мен XX ға-сырдыц басы)
бірқатар орыс галымдары Оцтүстік Американын түрлі аймақтарыи зсрттеді. Бүл
ыцғайда Н. М. Альбовтыц Арген-тина мен Отты Жер туралы жлне материктің
шығыс жағына сая-хат жасаған А. С. Иоииннің еңбектері назар аударарлык.
8
СОЛТҮСТІК АМЕРИКА
(л).чтүстік Америка поляр ендіктерінен бастап экваторға дейін-гі
аралықты дерлік алып жатыр.
Материктіц солтүстіктегі ең шеткі нүктесі — Бутня түбегініч. Морчисон
мүйісі (солтүстік ендіктін 71°50'). Солтүстік Америка оцтүстікке қарай
солтүстік ендіктіц 7°12'-на деііін (Марьято мүйі-сі) созылады, осы жерде ол
енсіз мойнақ арқылы Оңтүстік Аме-рмкамсн жалғасады. Материктіц оцтүстіктегі
жінішкерген және бнлшектенген бөлігі Орталык, Америка деген атпен мәлім
болыл отыр.
Солтүстік Американыіі, ец кец жері қоңыржай ендіктер тұсыя-да. Оныц
батыстағы ең шеткі нүктесі Аляскадағы Прииц Уэльский мүііісі (батыс
бойлықтыц 168°-ы). шығыстағы ен шеткі нүктесі Лабрадор түбегіпдегі Сент-
Чарльз мүйісі (батыс бойлықтың ГЯЧ0'-и).
Солтүстік Амернка ,жағалауларында ірі аралдар мсн архнпе-лагтар бар.
Солтүстікте бұлар — Гренландия аралы мен көптеген філі-ұсақты аралдардан
түратын Канадалық Арктика архипела-гы. Солтүстік Американың шығысында
Ньюфаундленд аралы, оцтүстік-шығысында — Үлкен және Қіші Антиль мен Багам
арал-л,ары орналаскан. Солтүстік Америкаға онын, солтүстік-батысы мімі
батысыііда да көптеген аралдар таяу жатыр, олар: Алеут, Ксролева Шарлотта,
Ванкувер аралдары, Александр архипелагы. Оі.нүетік Америкаиыц ең солтүстік
аралдық шеткі күктесі — Г)спл,ч!іднядағы Моррпс-Джесеп мүйісі (солтүстік
ендіктің ,ч:і':*()'-и). Бұл — солтүстік жарты шардық полюске ен, таяу жат-
к.ап курлыь; бөлігі.
А\;п;-рнктіц жалпы көлемі аралдарды қоса есептегенде 24 250 мі.ііі
іч\Г-!, аралдардыц көлемі — 3890 мын. км2.
(;,,л іүстік Америка, әсіресе солтүстік ендіктіқ 70° және 30° ара-4
.плыіі.і.-і, погурлым енді және көлсмді болады. Құрлықтың к.ныр ■-;.пүпіі-
і моіі оцтүстігі су бассейндерімен көп бөлшектенген.
Г\кіл маториктін. пегізгі орографиялық элементтері субмсри-діі;иі
і.і.ік. оагитта созылып жатыр: батыста Тынық мүхіітті.щ жа-і;і.і,і\і,і
Гюиымсчі сопау Аляскадан Орталық Амсрнкага дсіііпгі 9 мі,пі і.иломстр
қашыі\ті)іқта Кордильср тау жүГк-сі алып жатса, ііііні і.ігі ;і (]д;ш гнрі
піагыидау Лнпалач тау жүіііч-і П.чр. Осы еке-уіиім :і).-і,іыі і.ін і;і
(',{лтүстік А'\ү:(л.ы мүхпттпп ААгксііка шыгапағы-п;і іі-іі ііі Гінік
ж.іік- (іініам. жгрк-гі Кіі.чыктар алайіл уідіксіз СОЗЫ-,!імп К;і і
.'' іі.і
4
Солтүстік жарты шардыц барлық сіідіктёршдё^к^^^п!^^ бпік жоталардың
үлкен ауытқулаімл Солтүстік Америка лаидшаф-тыныіі алуан түрлі болып
келуіне осор етоді.
Тау жоталары мен жазықтардыц көлденец созылып жатуы ауаның меридиап
бойлап ауысып отыруын қамтамасыз етеді, мұ-хиттардың тигізстіи ықпалын
шектеііді, атмосфералық алшактық-тарды (өзге матернктермен салыстырғаида)
едәуір күшейтеді, көлбеу жатқан зоналардың субмернднандық бағытта созылып
жатуына жағдай жасайды.
Географпялық жағдайьша және геологиялық дамуы мем қү-рылымының
ерекшеліктеріне қарап Солтүстік Американыц Евра-зиямен көптеген
үқсастықтары бар. Бүл матерпктердін, климат .қальштасу заңдылықтары ұқсас
болады, климаты біртекті келеді, зоналық ландшафтардың, жер бедерініц
түрлері және басқа да жағдайлар үқсас болады. Дегенмен олардың мөлшері мем
пішіні, орографиясы, қүрылым элементтерініц арақатысындағы айырма-шылықтар
ор материктің географнялық өзіндік ерекшеліктерін танытады. Солтүстік
Америка Евразияга ұқсас, бірақ сонымеи бірге оның өзіне ғана тон
қайталанбас географиялық ерекшелік-тері бар.
СОЛТҮСТІК АМЕРИКА ЖАҒАЛАУЫНДАҒЫ МҰХИТТАР
Солтүстік Америка жағалауын үш мүхнттың: Атлант, Солтүс-тік Мұзды.жэне
Тынық мүхит суы шайып жатыр. Материктін. шы-ғыс және солтүстік жағалауларын
теңіздер ішкерілеп кіріп күшті белшектеп жіберген, оныц батыс жағалауы
едәуір аз тілімденген.
Атлант мұхиты Солтүстік Амерпка жағалауында құрлыққа ішкері еніп жатқан
теңіздер мен шығанақтар қүрайды. Олардыц кейбіреуі материк жағалауындағы
қайраңдарда едәуір кең көлем-ді жерді алып жатса, басқалары барғам сайын
тереңдей түсетін жерлері бар суы мол табаны төмендеп бара жатқан шүнғыма бо-
лып табылады. Материк жағалауындағы қайраң әсіресе Флормда түбегі мен
Баффин Жері аралығында мснлінше кеңейе түседі. Әулие Лав.рентий мен Гудзон
шығанақтары түгелдей дерлік осы аймақта жатыр. Флорида мен Ныофаундленд
аралығындағы кон-тиненттік платформаиың су астында қалғанына онша көп уақыт
болған жоқ, сондықтан да оның бетінде матерпк жер бедерініц белтілері
қалпында сақталып қалған: өзен ацғарындағы терең алқаптар, қүм басқан дөң
жоталар және басқалар айқын бап-қалады.
Солтүстік Американыц оцтүстік-шығыс жағалауында суы те-рец екі бассейн
— Мекснка шығанағы мен Қариб теңізі жатыр. Мүхиттаи Флорида, Юкатан
түбектері мен аралдар арқылы өз ал-дына оқшауланып жатқан Мексика шығанағы
сонау мезозоі заманында пайда болған орасан зор шүңғыма, оныа орталық бе-
ліктерінің терецдігі 4000 метрден асады. Ал Кариб теңізі неоген
Жазик, жагалаудагы су толысуыныц биіктігі шамалы (1—2 метрдеп
асиаііды), ал қопнаулар мсн шығанақтарда биіктен түседі (Калпфорпия
шиганағында 7—9 м).
Тыііык, мүхпттыц солтүстік бөлігіндегі жылы ағыстар Атлант мұхіітиііың
Евразия жағалауындағыдай күшті емес. Солтустік Ат-лапт ағысыпа Солтустік
Тынық мұхит жылы ағысы бара-бар ке-,'іі'ді, ол Қуро-Сиво ағысын солтүстік
ендіктің 40°-ы бонымен онан орі жалі астыра отырып, Солтүстік Амермка
.жағалауына жете Гіеро бі)те-бірте солтүстікке қарай ойысады. Ал?
Солтустік-Батыс Каплда меп Оцтүстік Аляска жағалауларьша жеткенде оны Аляс-
ка агысы жалғастырып әкетеді. Оның ағысының жылдамдығы слглтына 1—2 км,
февральда оның суының температурасы +2°-тан I 7" С-ге дейін болады, бүл
Солтүстік Каиада мен Аляска жаға-лауларындағы судыц қатпауына ьпшал
етеді.
Солтүстік еидіктіц 40°-нан оңтүстікке қарай Қалифорнпя еуык, агысының
күшті ағыны өтеді. Ол субтропиктік ендіктерде жаздық шінде мухиттын үстіңгі
қабатындағы судың температурасыіт - 12° С-ге дейін төмендетіп жібереді.
Тропиктен оңтүстікке таман бұл ағыс батысқа қарай ағатын Солтүстік Пассат
ағысы жуйесіне қосылып кетеді. Калифориия ағысы Солтүстік Американың тро-
пнктік және субтропиктік ендіктердегі Тынық мұхит жағалаула-рының табиғат
жағдайына өте күштіі әсерін тигізеді.
Тынық мұхиттың солтүстік бөлігіндегі фауна Атлант мүхиты-пың солтүстік
бөлігіидсгіге карағанда жұтаңдау келеді. Ондағы пстізгі кәсіпшілік балық —
албырт, ал майшабақ пен камбаланың мацызы азырак.
ТАБЙҒАТЫ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ
Протерозой дәуірінің аяқ кезіне қарай қазіргі Солтүстік Аме-ркка
материгінің орньшда ,жан-жағынан геосинклинальдық (ұзатс уакыт бопы төмен
түеумен болған кең алқап) белдеулермен көм-кс[)ілғен аса үлкен платформа
болған. Оны солтүстігінде — Арк-іпкалық, шығысында, солтүстік-шығысы мен
оңтүстік-шығысын-да - ■ Атлаитикалық геосинклинальдық белдеулер көмкерген.
Бул гсосііпклинальдық белдеулер Солтүстік Америка платформасын Тінропа
платформасынан, сондай-ак, кейінгі протерозой дәуірінде погізі түзілғсчі
Шығыс Тынық мүхиттық белдеу платформаны 'Гыпық мұхиттыц ежелгі
ойысынан бөліп тастады.
('олтүстік Америка платформасының Жоғарғы квл аймағы мічі
Грсчгландияиың солтүстік бөлігі аралығындағы солтүстік-шы-п.іс Онлігіпіц
көпшілігі көтеріліп, содан Канада кл.'ік.:іпы пайда Г;о.і іы. Гсоліоічіялық
тарихи дамудың бұдап ксіііпгі барысында п.ілтформ.-іш.ің н.чгс бөліктсрі
жалпы алғапда тн.үкчідпі борді. Па-..■ц-о.чоіі .і.іуіріпім оас ксиҒпоіі
бастлп пллтформл Камада қа.мқанынан (іціус і і г М' карліі к;іис
Лт.чаитмкл геосішк.і пмл.п, і.і.іқ бі'лдеуініц бір пн.ііп по.ііап Лшіалач
іччкчііік.ііііі;і.чі,іплм Гіл і і.ц-қа і\.арай ба-рыішіл )омі'іі
ңччм, оиііі 'іччі.гі суы блскан
Сонымен қатар бүл майысу қалқаиның қазіргі Гудзон шыға-нағы алып жатқан
ішкі бөлігі мен оның жағалауы маңындағы ойпаттарды. да, эрі Арктикалық
геосмнклинальдык. белдеудің қу-рамына енген Франклин геосинклиналымен
шектесетін солтүстік бөлігін де қамтыды.
Канада калқанынан оңтүстікке қарай шөгінді жыныстардын. темен түсуі мен
оның жинақталуы палеозой дәуіріпің букіл ба-рысыпда үздіксіз жүріп жатты,
сөйтіп ондағы шөгіиді жыныстар ■қабатының жалпы қалыңдығы 1000—2000 метрге
жетті.
' Кордильер геосинклинальдык. белдеуінің жер қыртысы қатпар-ларының
түзілуі мен арагідік жоғары көтерілу процесі кейінгі кембрийге дейінгі
дәуірде және алғашқы палеозой дәуірінде жүрді. Ал, шыи мәнінде, Кордильер
тауларыидағы алғашқы орогендік (тау түзілу) процестердің білінуі жоғарғы
палеозой дәуіріндегі девон кезеңіпің аяғынан бастап пайда болды. Бұл
процестер бүкіл белдеуді түгелдей дерлік қамтыды және Аляскадан Сьерра-Нева-
да тауларына дейінгі аралықта магмалық жыныстардың енуімон коса жүрді..,
Ежелгі платформаны солтүстік-шығыс, шыгыс жэис оңтүстік-шығыс жағынан
көмкеріп жатқап басқа геосішклинальдык, белдеу-лерде де осындай күшті
тектогенез (жер қыртысы қүрылысында болатын өзгерістер) орын алды. Төменгі
палеозой дәуірінде плат-форманың солтүстік-шығысында қалыц қатпарлардыц
түзі^і}чне__ апарып соққан ең кушті қозғалыстар болды. Сөйтіп, ол жерде
Солтүстік Америка және Европа платформаларын өзара жалғас-тырған орасан
улкен қүрлық пайда болды. Бүл қүрылымдар Грен-ландияның солтүстігі мен
шығысында ,және Аппалач тауларьшда, осіресе оның солтүстік бөлігінде,
сақталып қалған. Сол кезде тү-зілген таулардын жеміріліп бүзылғаи
қалдықтары платформаның жалғас жатқан өзге бөліктеріие жиналды, сөйтіп,
Аппалач етегін-дегі орасан зор майысқан ойпатты толтырып тастады. Бүл ойпат-
тық майысу сол кездегі Аппалачтың батысында, Аппалач пен ежелгі
платформаның екі аралығында болды. Аппалач жәпе Уачита тауларының негізгі
орогендік циклі жоғарғы палеозой (герцин) дәуірінде жүзеге асты. Сондай-ақ
осы цикл кезінде қа-зіргі Аппалачтың шығысы мен оңтүстігіне қарай, Мексика
шыға-нағының айнала төңіреғінде құрлық пайда болды. Мұның соңғы-сы кейінгі
палеозой немесе алғаілқы мезозой дәуіпінде пайда бол-ған сииеклиза (төмен
қарай иілгеи жердің ойлы-қырлы қатпарла-ры) болып табылады, ал оның
айналасындағы иалсозой кезінде түзілғен қүрлық (Голф-Кост) дамудың
платформалық сатысына ауысқан. _
Сөйтіп, палеозопдың зяғы мен мезозойдын, басьшда Солтүстік Америка
қазіргі материктен мейлінше өзгеше болған. Ол кем-брийге дейінгі және
палеозой дәуірлерінде паііда болған катпар-лардың өзара тығыз біріккен
қүрылымдарынан түзілген және ол солтустікте Евразиямен жалғасып, көне
замаиғы біртұтас Лавра^-зия континентіи құрған. Ода;і батысқа жомо
оцтүстікке караіі геосинклинальдык, тұргыдағы тсціз бассейндері болған.
Ал \ор-
9
дилъер ғспсшіклммалы алабында құрлықтың палеозой дәуірінде
қальттап.ап жскслегеи жерлері жогары көтерілген.
Солтүгпк Лмерпка өзініц қазіргі табигат жағдашіарыньщ ка-
.мі,пітаі'уыіід;і мацызы болған үлкец өзгерістерге мезозой дәуірі млііпді-
душар болды. Мезозой окнғаларынын. әсіресе Қордильер' Гг.;і.!.і-уі үшіп зор
мацызы болды. Ол кезде бұл белдеу альпі тек-■1 огсмк-.ііміц алгашқы
кезецдерінен өтті.
Шіміпді жыныстардың тереаге ойысып батуынан жэне мол ,кшіалуиііаіі
кейін триас дэуірінде жоне юра доуірініц бас кезіиде іччііішклшіальдык.
белдеуді түгел қамтыған, сөйтін эоцен дәуіріне дсііін созылған жоғары
көтерілулер, қалыц қатпарлықтар және куііні магмалық әрекет пайда болды.
Бұл кезде тектонккалық әре-м.тпц екі дәуірі — мевадалық жәие ларамилік
дәуірі болғаны ай-м.шдалды. Бірақ, бұрын жорып келгендегідей, бұл екі
дәуірдің арасында анык. үзіліс жоқ. Кейінгі невадалық кезеңде (бср дәуі-
ріпііі. бас кезі) орогендік процестер Алясканы, Сеңгір тауларды,. Жағалық
жсталарды, Мексиканы және Орталық Американы қоса алғанда геосішклинальды
түгелдей қамтыды. Күшті интрузиялық ;ірскеттің барысында Сьерра-Невадада,
Каскад тауларында бас-ка да тауларда батолиттер (терецдегі қабаттарда
суынудан пайда болған магмалық тау жынысы) түзілді.
Көтерілген тау ^жоталарының батысына таман майысу пайда болды, онда
шөгінділердің қалың қат-қабаты жиналды. Бор мен :-оценніц аралық кезеңіиде
тектогенездің ларамилік дәуірі болған. Пүл дэуірде платформаның көтерілуі
мен қатпарлық қазіргі Сен-гір таулардың Қанададан бастап Мексикаға дейінгі
аймағын, бүкіл Алясканы қамтыды, Калифорнияныц Жағалық жотасы тү-.■'.ілді,
жарылған желілер бойында аса қуатты иитрузиялық про-ц(.ч-тер болып жатты.
Оцтүстік-шығыс пен солтүстіктегі ларамилік қозғалыстар ай-магы
платформаның шеткі бөлігін де қамтыды, мүның өзі Аме-рпка Қүрама
Штаттарындағы Шығыс Сеңгір таулары мен Маккен-:!іі тауларыныц пайда
болуына апарып соқты.
Снйтіп, кайнозойдын бас кезінде 'Солтүстік Американын. баты-
і■і.підагы геосниклинальдыц орнында Корднльер тау жүйесінің қа-
.чілі қатпарлары пайда болды, бұл жүйе Солтүстік-Шығыс Евра-
ч .иіяга дсйін жалғасып жатты. Бірак. оның қазіргі тау жүйесінен
;і.:іі ;і.с слеулі айырмашылығы болды.
(д).ііүстік Амерпканың платформалық бөлігі кайнозой доуірі-піп. оас
ксзінде қүрлық түрінде болды, ол солтүстіктс ікшоске діміін со:шлып,
солтүстік-батыс пен солтүстік-шыгыста Квразия-мсц г.а.іі асып жатқан
құрлық болғап. Бор доуіріпіп. орта ксзінен (іасіап Гіү.п қүрлықтыц алабына
оцтүстіктеп су Гккчччміі қаптап, пла і(ю)маііы Ічордпльсрдеіі бөліп
түрғап маііисуш іолтырған. ( лі! ымі-н і%.аіар чччіі.ч суы к.а:і)гі ма
іч'міі\ тіи. чіп\сііі\ ип.іг.исын іүі''і чагі.ш мчкгіі. Ка іиккіоіідыіі
пас м-чіп.іі4 .ісірічч- су оассейні-ііін. каі аіарі.ш.і.а іч.пімат
і,к"іі,ііу. арі і.і.іі а.члм іні.і и,і ();і ксрлерде к;і '- і І 10
мара.-і.:іг.-іі,,и-ц солтүс-і-іккі- қараіі кс і і.ч-щ-и і і п
соквойя,
10
магнолия, мәңгі жасыл емен және басқа ағаш тұқымдарынан құ-ралған
жылылықты сүйетін мәңгі жасыл ормандар есті.
Солтүстік Американы оңтүстік материкпен жалғастырған күр-лык, алқабы
солтүстік материкке өсімдіктер мен жануарлардың. тропнктік апмақта тараған
түрлері енетін тете жолға айналды.
4 Бордыц аяқ кезі мен палеоген дэуірінде платформа мен Қор-дильер
таулары арасындағы су бассейні солтүстіктен оңтүстікке қараіі бірте-бірте
шегіис бастады да, ақырында жойылып кетті., Тап осы кезде матерпктің
солтүстік және ішкі анмақтарында кли-мат суытып, қүрғай түсті, сондай-ақ
онда далалық және шөлді аймақтарда өсетін ксерофитті есімдіктер пайда бола
бастады.
Олигоцен дәуірінен басталып, осы уақытқа дейін созылып келе жатқан жаңа
— кейінгі альпі дәуірі (В. Е. Ханн бойынша) — Кордильердегі орогендік
кезен, болып табылады. Ол тау жүйесі-нін, түрлі бөліктерінде әр түрлі
болды. Мысалы, Тынық мұхит бө-лігінде түрліше белінген қозғалыстар болып
өтті. Мүнын, езі бір аймақтардьщ су астында қалуына, ал басқаларының жоғары
кө-терілуіне апарып соқты. Суға ең көп батқан, сөйтіп шөгінділердің қалың
қабаттарын түзген қозғалыстар, әсіресе Калифорнияны, Ванкувер аралы
аймағын, Алясканы, сондай-ақ қазір Тынық мұ-хит суынын, астында жатқан
бірқатар көрші аудандарды қамты-ды. Тап сол кезде Америка Құрама
Штаттарындағы Жағалық жә-не Аралдық жоталардың, Қанаданың, Оңтүстік
Алясканын. анти-клинорийлері жоғары көтерілді.
Кордильердің өзге бөлігінде орасан зор территориялардың күмбезденіп
көтерілуі орын алды. Бүған платформаның қатар жатқан бөліктері де қамтылды.
Бұл күмбездердің үстінде ойыс-тар пайда болды. Мысалы, Үлкен Бассейндегі,
Мексикадағы, Алясканың ішкі бөліктеріндегі ойыстарды айтуға болады.
Сонымен қатар тектоникалық әрекет жанар таулардың өте тсүшті
атқылауынан лаваның ысып ағуы түрінде жүріп жатты. Ол эоцен дәуірінде
басталып, миоцен дәуірінде ең жоғары саты-ға жетті, сөйтіп Америка Құрама
Штаттарындағы Сеңгір таулар-ды, Үлкен Бассейнді, Мексика таулы қыратын,
Колумбия үстіртін, Каскад тауларын қамтыды. Жаиар тау әрекеті плиоцен
дәуіріиде де тоқтаған жоқ, бүл кезде ол Алеут жотасын және Мексиканың Жанар
тау сьеррасын қамтыды. Қазіргі кезеңде бүл әрекет едә-уір бәсеңдеді.
Олигоцен дәуірінде бүған дейін тегістелген Аппалач аймағын-да жоғары
көтерілу қозғалысы басталды да, онда тау бедері пай-да болды. Атлант мүхиты
мацындағы жазық пен Мексика маңьш-дағы жазықта жердің жоғары көтерілу
әрекеті теціз суыныц ше-гііііп, құрлық көлемінің үлғаюына орі күшті
эрозияға (мужіліп-шакылуға) тап болды. Атлант мүхиты жағасындағы жерлердің
арагідік төмен түсуі өзен сағаларының су астында қалуына және казіргі
эстуарийлік-лағуналык жағалаулардын панда болуына ық-пал жасады.
11
ЖЕР БЕДЕРІНІҢ ТЕКТОНИКАЛЫҚ ҢҰРЫЛЫСЫ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ СИПАТТАРЫ
В. С. Х.чіііііііц пікірі боГіипша, Солтустік Америка өзге мате-
рыктермсп салысті.іргапда курылымыпың мейлінше сммметриялы болуымоп ж;нс
қу)ы,;плмы меп жер бедерініц мейлінше толык сәй-кес кслстіпдігімі'11
срекшеленеді. Материктін орталық, гнпсомет-риялык (жор бетіпдегі бміктікті
аііықтайтып ғылым тарауы) төмен-дегеи бнлігі, сопымеп қатар Гренлапдияныц
едоуір бөлігі мсн Кана-далық Лрктпка арміпелагының аралдарын қоса қамтитын
ежелгі нлатформадан түзілгеп. Бұл платформа барлық жағынан ерте және
ксііііііі иалеозой дәуірі мен мезозой-кайнозой дәуірлеріиде әр кезде лаііда
болған қатпарлы тау сілемдерімен көмкерілген.
Ілжелгі Солтустік Америка платформасы Европа платформасы сиякгы осы
күнгі жазық жер бедері басым болатын тұрақты плат-формалар түріне
жатады.
Платформанын, мейлінше тұрақты бөлігі — Қанада кристалды қалқаны. Оныц
етегіндегі жер бедерінде Лаврентий қыраты жатыр. Бүл қыраттың ен, биік
жерлері 500—700 метрге, ал біршама төмен жерлершің биіктігі 100—200 метрге
жетеді. Қыраттың ежелгі тегіс-телген жер бетінде әр түрлі қатты тау
жыныстарының шығып жатуына сай күмбездер мен бұйратты адырлар жиі
кездеседі. Онда сонымен қатар тектошікалық процестер мен мүздықтардың нәти-
жесінде пайда болған көптеген көлдер де бар. Сондай-ақ к,ыратта жер
бедерінің экзарацііялық (мұздықтардың жүріп өткен жерле-рінде пайда болған
кедір-бүдырльГ жер бедерінін, түрі) және ак-кумуляциялық (шөгінді
жыныстардың бір жерғе жиналуынан тү-зілген жер бедерінің түрі) түрлері
кездеседі.
Гренландияда және Канада архипелагы аралдарында қалқан-ның етегінде
жатқан жазықты материктегі мұз қабаттары басып қалған және оныц деңгейі кей
жердерде мүхит децгейінеи төмен.
Гудзоп шығанағыпың бұрыннан қалған орасан зор қазан шұң-қырларының щет
жақтарында және төменгі Маккензи бассейнінде қабатты және аккумуляциялық
жазықтар бар. Олар төменгі палео-зон дәуірінің қалыц шөгінді жыныстарынан
қүралған. Сонымен қа-тар мұздық дәуірінен кейінгі теңіздіц қүрлыкты басуы
кезінде оның ,ч үстіңгі қабатып шегінді жыныстар жапқан.
Қалқаинан омтүстікке қарай жатқаи территория Орталык, жа-зілқ деп
аталады, ал қүрылымы жағынан ол палеозой доуіріпдегі ■ісціз іиөгінділерініц
қалыц қабатын жамылып жатқлп илптаға үқсаГіді.і. Оның жер бетінде крнсталды
тау .жыныстарипми котері-луімс баііланысты паііда болгаи сшіскліізалы
(оіілы-кыр.іі-і к,атпар-лапіаіі) күмбездер (Мичпған, Иллпнойс т. б.) жиі кг-
дгсоді. Жа-зықті.мі. оц бпік жері—Озарк үстірті. Ол 700 мотрдсм ;к ,іды.
Оның жоғарі'ы Гінліғіиде кристалды негізді құраГіты:; іау жі.шыстары
көріиіп жатадм.
Со.;і і \ч-і іктс кригталды қалқаішыц жисғіп ісгі ;ш\ілкгп, тығыз-дығы
;ф •і\).іі бо.іып колетіи шогіиді тау жыш.іг і ;іры чір жаққа қа-рай
көлбеіі жаткаидыктаи ол жсрлсрдг ку -д-1.;. і :ір (м.іраттардың
14
Солтүстік Американыц тектоиикалық картасы
100 км-ден аспаііды; матсрмктік беткеіі кей жерііідс су асті.і ірі өзен
аңғарларымен тілімденгеп тік ксмср жасаііды. Лудапы сн үлкені — шсткі
Аравия тецізі. Ол солтүстік-батыста Омаи шыічі-нағы арқылы Парсы
шығапағымен, ал оцтустік-батыста Л.кчі шығанагы арқылы жерорталық Қызыл
тсцізбен жалғасады. Сол-түстік шығыста Бснгаль шыгаиагы ориаласқан, ол
дурысыида, шеткі теціз болыи кследі. Одап Андамаи аралдар тобы меп Амда-ман
тсңізі бөлііюді.
Үнді мұхитыиыц Евразняға тпіп тұрғап солтустік бөлігі тә-менгі
ендіктсрдегі орнымсн жоне коіітинспт ішіпдік ормымси анықталатын зіие тән
термиилық ыргаққа не. Үиді мұхиты к.ат-ты қызады, сондықтан экватордаи
солтустікто опыц суыныц тем-пературасы бетіпдс +27°, -:-29°С; оныц
солтустік тсиЬдері —-жер шарындағы ец жылы бассеііндер. Үнді мухитында
бсткі агыс-тар муссон желдсрінс баііламысты жупс маусымдық сішатта бо-лады.
Солтүстік бөлікте қыста бятыс, жаз кезінде шыгыс агыс-тары басьш келеді.
Үнді әсірссс Тьшық мүхнты ксіідс дауылдар іісмссо таііфундар деп
аталатын трониктік циклондардыц басталатым жопе1 дамитып алацьг. Бул, сагат
тіліис карсы ашіалатып жоис шыгыстаіі батыс-қа қаран зор жылдамдыкпеіі
қозгалатыи алып куііындар. Тыиык. мұхитта тайфундар 20° с. е. Уэіік аралы
мен Жаңа Гшшся аралы-ғында кец ксцістіктс панда болып, батысқа караіі
ауысады, бу-дан еоң солтустікке жәнс солтустік-шыгыска бурылып
матсрик жағалары бойымсм) немесс Үігді мухитыныц солтустік
бөлігі арқылы қозғалады. Таіфун ксзіидс желдін жылдамдығы шама-мен
250 кмсағ., ал кеіібір жагданда —400 кмсаг жетеді. Тайфуи-дар, иөсер
жаңбырлар, ойпат жагалауларды су басулар, цуііами-лардың басталуы және
баска апатты кубылыстар қатар журеді'. Ерекшс кушті дауылдар Тыиық мухитта
пайда болады, өиткені олардың тузілуі және кушсюі ушін бсті ксм дсгсндс
2б°С-ге дсіііп қызған кең су кецістігі және тузілгсн циклонға удемелі
қозғалыс-ты жсткізіп отыратын атмосфералык, энергия кажет. Барлык осі.і
жағдайлар Тынық мұхит акваториясыныц көрсстілген аудапында бар.
Тайфундар жылма-жыл дсрлік июііһ — дскабрьде өршиді.
Олардан Филипшш жәие Жапон аралдары меіілінше қатты зар-дап шегеді, бірақ
олардыц апатты зардаптары матсрикте дс--Қытайдык оцтустік-шыгысьшда,
Бснгалпяда жоне басқа аудан-дарда да байкалады.
ТАБИҒАТЫНЫҢ , ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕР
Казіргі Пііра.иіяпың ориыпда Ксмбрііііге дсііінгі ксзоциіц со-цыпда үш
көлсмді платформалық облыс (Енропа, Сибирі. жоие Қытан) орналасқан.
Оңтүстіккс тамаи, негізшеіі Солтүстік тро-пиктіц оцтүстігіпде, одан да
ертеректе зор суперплатформа Гоид-иапа қалыитасты. ГІлатформалар аралығымда
гсосиііклииалдық бслдеулср орналасқан. Солтүстік үш нлатформаныц
оңтүстігінде Алыіі-Гималаіі геосинкліпіалдык, бслдеуі созылыи жатты. Ол
қазіргі шстслдііс Евразияиыц үлксп бнлігін камтыды жонс оцтүс-тік-шығысм
қаран созылын, солтүстік илатформаларды Гоидва-надан бөліп тұрды. Бұған
солтүстік платформаларды бір-бірінсп бөліп түрғап Урал-Тямь-Шань, Мопгол-
Охота жопе Қаледок гсо-сшіклииалдыіс, облыстары солтүетіктімі қосыльш
жатты. Алыіі-Ги-малан геосинклиналдык. белдеуі оңтүстік-шыгыста (Тынық мү-
хиттық геосинклиналдық сақинапыц бөлігі) мсридиандық бағыт-та созылып
жатқан Батыс Тынық мұхнттык. белдеуімен жалгасты.
Палсозойдыц алғашқы жартысындагы оқнғалар Евразкя қүр-лығының
қалынтасуына слеулі дорсжсдс эсср етті, оиы геосип-клиналдық белдеулср
ессбіиен сдоуір үлкейтті, Платформалық облыстарды тсціздіц бірнсше рет
басуы геосииклиналдык. бслдеу-лср шсгінде тау паііда болуымен алмасты.
Сибііді платформасы-ііап оцтүстіктс байкал қатпарлыгы аііқындалды. Тау
қүрылу процсстерінін, масштабы силурдыц аяғында (соңғы каледон қатпарлығы)
срскше арта түсті. Европа жонс Солтүстік Америка платформаларын
біріктіргои. Калсдоп геосинклиналы құрлық-қа аііналды. Соныц нәтижесінде
Солтүстік-Атлант материгі пай-да болды. Қатпарлы ғимарат сондай-ақ Монгол-
Охота гсосипклн-палыпыц. орнында да түзілді. Снбирь платформасы'мсн жаңадан
қалыптасқан тау гимараттарын қамтыған Апгарида материгі пайда болды. Басқа
гсосипклиналдық облыстарды калсдон к.оз-ғалыстары елеулі өзгеріске
ұшыратпады, геосішклиналды рсжнм бүрынгыша сақталды. Тектоникалық әрскет
геосинклиналдық зоналар шегінде рудалану жәнс нитрузпялар түзілумен қоса жү-
реді. Қалсдон қатпарлығы салдарынан континенттік жағдай мен жер бсдерініц
тілімдсиуі күшсііді. Платформалар мен жацадан пайда болғаи тау ғимараттары
кнтсрілс түсті, ол қарқынды эф-фузивтік урскспчіеп коса жүрді. Тау
құрылыстарыныц стегінде қалыц қабатты шөгіндігс толған иіндер пайда болды,
онда мү-иай, боксит, тсмір рудаларыныц түзілуі жүріп жатты.
Карбоішыц скікші жартысы мси ГІермьдс Евразия үіиіи үлксн мацызы болгап
жаца тектошікалық цикл (герцин) өтті. Триас доуірініц басына дсііін
жалғасқаи үдемелі қозғалыстын. нәтиже-сіндс Урал-Тииь-Шаііь, Мопғол-Охота
(шығыс бөлігінен баска) гсосинклипалдык облыстары жопе Алкпі-Х^щддай
(.Жерорта тс-цізі) гсосшіклііііаліпің аіітарлыктаГГб' . -" *-?лыс болған
бүкіл дсрлік қазіргі тау жүііелсрііііц чіі-і -і;"-іл..-п\,'
Карпат,
17
еубмеридиандық жүйемен көсіліп жатуы, і удзон және Мексика
шығапақтарыныц салыстырмалы түрде алғанда таяу болуы, Ты-нық мұхит
ықпальшыц шектелуі Шығыс аймағының шеңберінде кеңістіктін, саралануыныц
ерекше, қайталанбайтын жағдайларын жасайды.
Материктін ішкі бөліктеріндегі белдеулердін, арасындағы кли-маттық
айырмашылықтар жер бедерінің жазық болуына және ауа алмасуыньщ меридиандык
құбылысына байланысты азая түседі; аймақтың Атлант мұхитына таяу жатуыкың
атқаратын ролі ендік-тік жағдайлардың атқаратын ролінен көп болмаса, аз
емес. Мұ-ның өзі матсриктің ішкі бөліктеріндегі биоклиматтык, жағдайлар-дыц
солтүстіктен оңтүстікке қарай ауысуынан ғана емес, сонымеи қатар шығыстан
батысқа қарай ауысуынан да айқын көрінеді. Солтүстік Америка үшін
соншалықты үйреншікті мұндай қүбы-лысты көбінесе меридиандық аймаққа бөліну
деп атайды.
Сөйтіп, Солтүстік Американьщ шығыс белігіндегі кещстіктің саралануы
көбінесе субмеридиандық жүйемен көсіліп жатады жә-не бір ғана климаттық
белдеудіқ шедберіне барлық аймақтар тү-гел қамтыла бермейді.
Материктің солтүстігінде Лаврентий үстіртінін, физикалық-гео-графиялық.
аймағы орасан зор территорияны алып жатыр. Солтүс-тік-батыстан оған
Солтүстік субарктикалық жазықтар аймағы ке-ліп тіреледі. Оныц шекарасы
тектоникалық-геоморфологиялық және аймақтық факторлармен айқындалады. Одан
оңтүстікке та-ман Аппалач таулары мен оған іргелес аудандар климаты қоңыр
салқын және жарым-жартылай субтропиктік белдеулерде жатыр. Бірақ
орографиялық жағынан алғанда біртұтас болғандықтан бұ-лар бір ғана
физикалық-географиялық аймақ ретінде қарастыры-лады.
Келесі аймақты Аппалач тауларына оңтүстікте және оңтүстік-шығыста
іргелес жатқан субтропиктік жағалау ойпаттары түзеді. Аппалачтьщ батысына
қарай Орталық және Үлы жазықтар ай-мақтары жатады.
СУБАРКТИКАЛЫҚ ЖАЗЫҚТАР
Солтүстік Мүзды мұхиттыц жағасында Маккензи өзенінің тө-мснгі ағысы меи
Лабрадордың солтүстігі арасыкда ойпгт жазық-тар алқабы жатыр. Қанада
кристалл қалқанының жер бетіне таяу ж;ітқан тау жыныстарьш бұл алқапта мүз
көшкіидерінен кейінгі тргпісгрессиялар кезіндс тсңіз тұнбалары басып
қалған, ал батыс-т;!, Маккензи бассейиі мен атырауыида оны палеозой және
мезо-:*ііі ,ціуіріпде өзен агысы алып келген жьшыстардың шөгінді ка-о.г;
!„ м':ауып қалған. Маккензидін. мүхитқа ішқерілеп ене түсіп к;;.-ч.;:і;
.гплрауы қыруар тармақтарға бөлінеді.
:ч(Ч) Одгрінің жазық болуы, су сіңбейтін қабаттардын, таяу жатуы, 6,-
!;.;іык, жерде де мәңгі тоцкың сақталуы судыц ағып ке-туііі к.іішід;,-!-."-
;',! жзне ми батпақтыц пайда болуына әкеп соғады. Бұ.л аіім:•;,■;,, ы;:.
і.;лі;маттык жағдайлары өте-мөте қатал.
08
Январь айының орташа температурасы —30° С шамасында
Тюлады, ал жазда +10° С-ден жоғарыламайды. Жауын-шашынныц
: жылдық мөлшері 200—300 мм-ден аспайды. Ландшафта тундра-
ның көлді және батпақты жалаңқай даласы немесе қара шырша,
қайың, қандыағаш арагідік жеке-жеке "орманды тундра басым ке-
леді. Маккензи өзенінің алқабындағы ағаш өсімдіктері езге аймак,-
тарға қарағанда солтүстікке қарай көбірек ішкерілей түседі. Өзен
■көктемгі тасқын кезінде ірі ағаш діңгектерін мұхитқа ағызып әке-
'. леді.
Осы бір кішкентай ғана, халқы да аз аймақ Лрктикалық сол-түстіктен
Солтүстік Американьщ Шығысына қарай апаратын өт-кел тәрізді.
ЛАВРЕНТИЙ ҚЫРАТЫ
Бұл физикалық-географиялық аймақ Гудзон шығанағының батысы мен
оңтүстігіне қарай жатқан территорияны және Лабра-дор түбегінің көпшілік
бөлігін алып жатыр. Жер көлемі жағынан орасан зор осы бір аймақтың бейнесін
ен, алдымен айқындайтын негізгі белгілер ондағы жазықтын, үстіңгі қабатында
кристалл жы-ныстардын. ете кеп болуы, жер бедерінің мүз кешкінінен қалған
іздерінің байқалуы, қылқан жапырақты ормандардың молая түсуі болып
табылады. Солтүстік Американын, бұл бөлігінің табиғаты көп жағдайда
Европадағы Фенноскандия табиғатына үқсас келе-Ді.
Аймақтын үстіңгі жер қабаты Канада қалқанынық докембрий дәуіріндегі
кристалл жыныстарынан түрады. Гудзон шығанағы айналасындағы ерте заыанда
ойысқан ойпаттық.шеңберінде крис-талл жыныстар төмен түсіп кеткен де, оның
үстіңгі жағын төменгі палеозой дәуіріндегі түнба шөгінділер басып калған.
, Бұл аймақтағы пайдалы қазба байлықтар Қанада қалқанының крйсталл тау
жыныстарына тікелей байланысты. Олар негізінен алғанда әр түрлі ауданда
өндірілетін қара, түсті және сирек кез-десетін металдардың рудалары.
Оңтүстікте темірдің, никельдін, мыстың, кобальттың мол қоры бар.
Солтүстікте, Үлкен Аю көлі ауданындағы кен орындарында күміс, қорғасын,
вольфрам, ко-бальт және мыс өндірілуде. Сондай-ақ, онда уран рудасы да өи-
діріледі. Мыс өндірілетін орындарды кезінде үндістер мен эски-мостар да
білген болатын. Олар мыс рудасын өндіріп, окы қоры-тып, еңдейтін, қару-
жарақ және ыдыс-аяқ жасау үшін пайдалана-тьтн. Көп жерлерде алтынмың мол
кендері кездеседі.'.
■ Территррияның Әулие Лаврентий өзеиі мен Үлы көлдердіц сол-тустігіне
қарай жатқан негізгі бөлігін кристалл қатпарлы Лаврен-тий үстірті алып
жатыр. Ол Гудзон шығанағы меіі Солтүстік Мұз-ды мұхитқа таянған сайын
аласара береді. Үстірттің ойлы-қырлы адырлы жотасында бкіктігі 500—600 м
келетін тау шоқылары кез-деседі, олар мейлікше қатты тау жыныстарынан
түзілген. Үстірт әсіресе солтүстік-шығыста, Какада қалқанының неоген
дәуіріндегі көтерілулер мен жарылулардың әсерімен мейлінше биіктеген ай-
69
мақта, яғни Лабрадор түбегі шеңберіиде ерекше жоғары көтеріле-ді.
Түбектін шығыс жақ жағалауында Торнгат кристалл жотасы бар. Оның бір
бөлігі 1500 м биіктікте жатса, ең биік шыңы —
1676 м.
Гудзон шығанағыньщ жағалаулары әдетте ойпат және жар-тасты немесе
құмдауыт келеді. Лабрадордың Торнгат тауына ті-релетін жағалауы биік,
жартасты және түрлі су қойнауларымен тілімденген.
Канада қалканынын, кристалл қабатты жазығы оңтүстіктен де, батыстан да
төменгі палеозой дәуіріндегі тұнба шегінділер мен мүз көшкіні кезіндегі
калдықтарға толып қалған ойпаттармен қор-шалып жатыр. Міне, осы ойпаттар
шеңберінде қазір Канаданын. ірі көлдері бар. Бүл ойпаттың бір бөлігін
(Виннипег келінің ауда-нын) антропоген дэуірінін бірінші жартысында мәңгі
мүздар қүр-сауы түсындағы бассейн алып жатқан еді.
Бүл аймақтын жер бедерінен мұз көшкінінің белгілері барлық жерде де
білінеді. Лаврентий үстіртініц бет жағы әбден тегістел-ген, мәқгі мүздар
қазып кеткен жыралар бар, дөңкиген қойтастар толып жатыр, өте қатты негізгі
тау жыныстарының сорайған жар-тасты бөліктері қошқар маңдайы сияқты болып
түрады. Лабра-дор түбегіндегі тауларға биік беткейлердің аралығындағы алып
аңғарлар тән болады. Оңтүстік және батыс жиекте мүз кешкінінің
үйінділерікен пайда болған, жер бедері күрделі әрі алуан түрлі ке-летін
аймактар кездеседі.
Мүз басқыны әсіресе су желісі калыптасуына күшті ықпал ет-ті. Жалпы су
айдыны бірнеше ондаған мың шаршы километр бо-латын көлдер (Үлкен Аю көлі,
Үлкен Еріксіздік көлі, Атабаска, Бүғылы көл, Виннипег және басқалары)
Лаврентий үстіртін баты-сынан да, оңтүстігінен де қоршап жатыр. Жағалау
жиегінің алуач түрлі құбыла өзгеруі, аралдардық еоншалық көптігі, мүз
көшкіні-нен қалған тау жыныстарыныц үйінділері мүнда осы көлдердія. пайда
болуына мүз басқынының қатысы болғанын айқын көрсете-ді. Дегенмен де
көлдердің қазан шұңқыр табандарының о баста тектоникалык процестерге
байланысты пайда болғаны мәлім. Бүл аймақта үлкен көлдермен қатар ұсақ
келдер де кеп. Олар үзын-дығы әр түрлі толып жатқан езендермен қосылып,
күрделі су жү-ііссін қүрайды. Өзендердің барлығы дерлік келдерден басталады
да, мұхитқа, Гудзон шығанағына жеткенше немесе басқа бір көлге барып
қүйғанша кейде көл тәріздес, ондаған енді аңғарлар аркы-лы ағып өтеді.
Кейбір аймақтардағы су бассейндерінің кептігі соішіа, олар сол жердін.
тіпті бүкіл аумағының басым кепшілік бн.пігіп алып жатады.
- ,П;іврсіітіп"і үстірті — климаты мейлінше катал әрі суық аймақ.
Опі.пі. климаты тек Үлы көлдер мен Гудзон шығанағьшың әсерінеи с;.ч
жумеараіи. Атлантика жағалауы бойымен суық ағыс өтеді. Қыпл учакка
сшылады, аяздық беті қайтпай түрып алады, жазы әрі салкші, лрі млгалды
болады.
Еіі. сүыь аіі.-і,і.иі. орташа температурасы оңтүстіктен солтүстікке
қарай, олгү, ііі; Патыстан оңтүстік-шығыска карай төмендей бере-
70
ді. Январь айыныц орташа температурасы Үл-л көлдердіц жаға-
( сында шамамен— 12° С, Гудзон шығанағының жағасында — 26° С
! болады. Ең теменгі температура — 50° С-ге дейін барады. Қыс
■ барлық жерде бірдей қарлы болады. Дегенмен де жауын-шашын-
і иың ен, мол мөлшері жазда түседі. Қыстыгүні өте жиі қырау түсіп,
үйлердің тебесін, ағаш пен бұталардыи, бүтағын басып қалады да,
ландшафтқа бейне бір ертегідегідей ерекше түр береді.
Гудзон шьғанағының батысына қарай аязсыз кезең мейлінше ұзара туседі
(жылына 65 күнге дейін жетеді). Мүның өзі оңтүс-тіктегі жазықтар, прернялар
арқылы соғатын жылы ауаның тигі-зетін әсеріне байланысты. Ал езге
территорияларда аязсыз кезен, не бары 40—50 күннен аспайды. Сентябрьдің аяқ
кезінен бастап-ақ жағалаудағы суларда, езендер мен келдерде мүз қата бастай-
ды, ал октябрьдің аяғына қарай сірсскен мұз басып қалады. Көл-дер мен
өзендерде сең жүруі, жағалаудағы мүздардың бұзылуы июнь айында басталады.
Июль айыньщ орташа температурасы тек қиыр оңтүстікте ғана + 18° С-ге
жетеді, басқа аймақтарда ол +13°, +14° С-ден аспайды, ал Лабрадор түбегініқ
шығыс жақ жағалауында тіпті + 10°, + 11° С-ге дейін төмендейді. Осы
түбектін. жағалауында жазда жиі-жиі нөсер жаңбыр жауады, жылдың қай
мезгілінде болса да қалың түмаң арылмайды.
Бүл анмақтың басым кепшілік бөлігі күлгін топырақты бола-ды, мұнда
кылқан жапырақты ормандар бар. Ормандардағы ағаш-тың негізгі түрі — қара
шырша. Ол ағаштьщ өзге түрлерін аралас-тырмай тұтас орманды түгелдей алып
жатад і, кейде бальзам самырсынымен, бал қарағаймен, ақ шыршамен, қайыңмен
және көк терекпен аралас өседі. Құмайт топырақта Банкс қарағайы бар.
Тайганың учаскелері батпақты жерлермен ауысып отырады. Көптеген жерлерді
батпақты ормандар алып жатыр, оларда қарз қарағай көбірек өседі. Батыста
батпақты жерлер аз, өйткені онда жылдық жауын-шашынның орташа мәлшері
әлдеқайда темен. Солтүстікке қарай барған сайын ормандар сирей түседі,
бірте-бір-те шоқ-шоқ ормандар мен орманды тундраға үласады. Орманды
тундрада өсетін ағаштын. неғізгі түрі — қара шырша. Лабрадор тауларын
түгелдей тундра алып жатыр.
Бүл аймақть ң негізгі табиғи байлығы — орман, ал жергілікті халықтың
негізгі кәсібі—ағаш кесу, оны өңдеу және тасымалдау. Тағы бір маңызды
табиғи байлығы — терісі қымбат бағаланатын аң, олардың ішінде мейлінше
құндылары—құндыз, қара күзен, ондатра және түлкі. Ішкі су көздері мен теқіз
жағалауларында балық көп. Окың ішінде кәсіпшілікке жарамды негізгі түрлері
— ала балық (сиг), шортан, май шабақ және кел форелі.
Бұл енірде халық біршама сирек және ала-құла орналасқан. Халықтың
неғұрлым жиі орналасқан жері — оңтүстік жағы.
Үлкен Еріксіздік және Атабаска көлдерінің екі аралығын кәле-мі жағыиан
орасан зор (4,5 мнллион гектар шамасында) Вуд-Буф-фало қорығы алып жатыр.
Мүнда бальзам самырсыны, шырша
71
жағалаудағы кейбір жерлерде карагаіі орманды учаскелер бар. 1
Олар курорттар мен сая бақ орналасатын орындарға айналған. I
орталық жазық 1
Лаврентий қыратының оңтүстігіне қарай және Аппалач тау- ларынын,
батысына қарай Миссисипи өзенінін, орга ағысының екі жағын; ал жоғарғы
ағысының батыс жағын альіп жатқан алқап — Америка Құрама Штаттарының
Орталық жазық деп аталатын ] аймағы. Бұл аймақтың оцтүстіктегі шекарасын
солтүстік ендіктін . 32—33°-ы бойымен жүргізуге болады.
Бөлшек-бөлшек болып жатқан адырлы жер бедері бар, қо-ңыржай белдеудін,
оңтүстік бөлігі мен субтропикалық белдеудін солтүстік бөлігіпдегі ішкі
континенттік жағдайы қолайлы, топы-рағы құнарлы, пайдалы қазба байлығының
қоры мол бүл аймақ халықтын жиі қоныстануына және шаруашылықты күшті
дамытуға ете-мөте ыңғайлы болды. Сондықтан да ол Құрама Штаттардың халық
мейлінше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz