Қазақ балалар әдебиетінің тарихы

Жоспар
Кіріспе

1 Абай Құнанбаев
2 Шоқан Уалихановтың өмірі мен шығармашылығы
3 Спандияр Көбеев .Ыбырай Алтынсарин үлгісіндегі педагог. жазушы
4 Міржақып Дулатұлының тәлім.тәрбиелік тағылымдары
5 Ұлы Отан соғысынан кейінгі кезеңдегі балалар әдебиеті (1945.1960 жж.)
6 Баубек . жауынгер жазушы
7 Сайын Мұратбеков . әңгіме .жазушы шебері.
8 Қадыр Мырза .балалар ақыны
9 Мұзафар Әлімбаев өмірі мен шығармашылығы

Абай өмірі туралы түсінік беріп, Бастауыш сыныпта Абай мұраларының оқытылуы ерекшеліктерін айқындау.
Абай Құнанбаев (1845-1904). Ақынның балалар әдебиеті тарихынан алатын орны. Оның ұлт болашағы – жастар деп бала оқытып, оларды тәрбиелеу ісіне ерекше көңіл бөлуі. Өз өлеңдерінде жастарды оқуға, өнер-білімге шақыруы, «дүниеге кірпіш боп қаланып», халқына қызмет ету мәселесін көтеруі. Бала тәрбиесіндегі ата-ананың жауапты міндетіне назар аударуы. Абайдың «Екінші», «Сегізінші», «Оныншы», «Он сегізінші» т.б. қара сөздерінде өнер-білім, оқу-ағарту мәселесін қоюы.
Абай өлең шығаруды бала кезден-ақ бастаған. Алайда жасы қырыққа келгеннен кейін ғана көркем әдебиетке шындап ықылас қойып, көзқарасы қалыптасып, сөз өнерінің халық санасына тигізер ықпалын түсінеді. Шығармалары үш жүйемен өрбиді: бірі-өз жанынан шығарған төл өлеңдері, екіншісі- ғақлия немесе қара сөз деп аталатын прозасы, үшіншісі- өзге тілдерден, әсіресе орысшадан аударған өлеңдері. Абай өлеңдері түгел дерлік лирикадан құралады, поэма жанрына көп бой ұрмағаны байқалады. Қысқа өлеңдерінде табиғат бейнесін, адам портретін жасауға, ішкі- сыртқы қылық- қасиеттерін, мінез-бітімдерін айқын суреттермен көрсетуге өте шебер. Қай өлеңінен де қазақ жерінің, қазақтың ұлттық сипатының ерекшеліктері көрініп тұрады. Абай лирикасы жанрлық ерекшеліктері жағынан көп салалы, көп қырлы болып келеді. Ол қазақ поэзиясында тіл кестесіне, сөз қолдануына да жаңа сипат дарытқан ақын. Абай поэзиясының тілінде адамның жан тебіренісін, көңіл-толғанысын, жүрек лүпілін, сезімнің сан құбылып ойнақшуын көрсететін сипаттамалар, эпитет, метафора және басқа да бейнелі сөздердің жаңа, өзі шығарған соны үлгі- өрнектері мол. Мысалы: «жүректің көзі», «жүректің оты», «ой өлкесі» деген ауыспалы мағына туғызатын бейнелі сөздері- метафораларды қолданады. Бірде ақын жүрегі кейіптеу бейне арқылы сипатталады: «жүрегім менің- қырық жамау». Осындағы жұлқынып, кескіленген, қырыққа бөлінген, парша-парша болып бөлектенген жүрек бейнесі ақынның өкінішін , арманын, қатаңдық-өшпенділіктен шеккен азабын, сүйенерге тірек таппай күйзеліп налуын, т.б
Ұлы педагог –ғұлама қазақ тәлім–тәрбиелік үрдіс жол жосық дәстүрлер мен мақал –мәтелдерді сынап, сырлап сұрыптар дамыта келе, өзінің жан –жақты педагогикалық жүйесін де ұтымды пайдаланғаны байқалады. Абай қазақтардың адам болғандағы ұят, ұтылығы туралы түйгендерін талдап, толықтырып, діни адамгершілік тәрбие құралы деңгейіне дейін көтереді.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Тапсырма:
1. Ауыз әдебиетінің балалар әдебиетінде алатын орны қандай?
2. Балалар ауыз әдебиетінің зерттелу жайы туралы конспект жаса.
3. Балалар фольклорын қалай жіктейміз?

2 тақырып Қазақ балалар әдебиетінің тарихындағы -Абай Құнанбаев
Сабақтың мақсаты: Абай өмірі туралы түсінік беріп, Бастауыш сыныпта
Абай мұраларының оқытылуы ерекшеліктерін айқындау.
Абай Құнанбаев (1845-1904). Ақынның балалар әдебиеті тарихынан алатын
орны. Оның ұлт болашағы – жастар деп бала оқытып, оларды тәрбиелеу ісіне
ерекше көңіл бөлуі. Өз өлеңдерінде жастарды оқуға, өнер-білімге шақыруы,
дүниеге кірпіш боп қаланып, халқына қызмет ету мәселесін көтеруі. Бала
тәрбиесіндегі ата-ананың жауапты міндетіне назар аударуы. Абайдың Екінші,
Сегізінші, Оныншы, Он сегізінші т.б. қара сөздерінде өнер-білім, оқу-
ағарту мәселесін қоюы.
Абай өлең шығаруды бала кезден-ақ бастаған. Алайда жасы қырыққа
келгеннен кейін ғана көркем әдебиетке шындап ықылас қойып, көзқарасы
қалыптасып, сөз өнерінің халық санасына тигізер ықпалын түсінеді.
Шығармалары үш жүйемен өрбиді: бірі-өз жанынан шығарған төл өлеңдері,
екіншісі- ғақлия немесе қара сөз деп аталатын прозасы, үшіншісі- өзге
тілдерден, әсіресе орысшадан аударған өлеңдері. Абай өлеңдері түгел дерлік
лирикадан құралады, поэма жанрына көп бой ұрмағаны байқалады. Қысқа
өлеңдерінде табиғат бейнесін, адам портретін жасауға, ішкі- сыртқы қылық-
қасиеттерін, мінез-бітімдерін айқын суреттермен көрсетуге өте шебер. Қай
өлеңінен де қазақ жерінің, қазақтың ұлттық сипатының ерекшеліктері көрініп
тұрады. Абай лирикасы жанрлық ерекшеліктері жағынан көп салалы, көп қырлы
болып келеді. Ол қазақ поэзиясында тіл кестесіне, сөз қолдануына да жаңа
сипат дарытқан ақын. Абай поэзиясының тілінде адамның жан тебіренісін,
көңіл-толғанысын, жүрек лүпілін, сезімнің сан құбылып ойнақшуын көрсететін
сипаттамалар, эпитет, метафора және басқа да бейнелі сөздердің жаңа, өзі
шығарған соны үлгі- өрнектері мол. Мысалы: жүректің көзі, жүректің оты,
ой өлкесі деген ауыспалы мағына туғызатын бейнелі сөздері- метафораларды
қолданады. Бірде ақын жүрегі кейіптеу бейне арқылы сипатталады: жүрегім
менің- қырық жамау. Осындағы жұлқынып, кескіленген, қырыққа бөлінген,
парша-парша болып бөлектенген жүрек бейнесі ақынның өкінішін , арманын,
қатаңдық-өшпенділіктен шеккен азабын, сүйенерге тірек таппай күйзеліп
налуын, т.б
Ұлы педагог –ғұлама қазақ тәлім–тәрбиелік үрдіс жол жосық дәстүрлер мен
мақал –мәтелдерді сынап, сырлап сұрыптар дамыта келе, өзінің жан –жақты
педагогикалық жүйесін де ұтымды пайдаланғаны байқалады. Абай қазақтардың
адам болғандағы ұят, ұтылығы туралы түйгендерін талдап, толықтырып, діни
адамгершілік тәрбие құралы деңгейіне дейін көтереді. Абай өзінің Қалың
елім, қазағым, қайран жұртым атты өлеңінде:
Қалың елім қазағым, қайран жұртым
Ұстарасыз аузыңа түсті мұртым
Жақсы менен жаманды айырмадың
Бірі қан, бірі май боп екі ұртың
Бет бергенде шырайың сондай жақсы
Қайдан ғана бұзылды сартша сыртың?
Ұқпайсың өз сөзіңнен басқа сөзді
Аузымен орақ ұрған өңкей қыртың
Өзімдікі дей алмай өз малыңды
Күндіз ұйқың бұзылды, түнде ұйқың
Бас –басына би бол,ан өңкей қиқым
Мінеки, бұзған жоқ па елдің сиқын? –
Деп, халықтың кемшіліктерін әжуа етеді.
Ұлы ақын Абайдың педагогикалық көзқарасындағы нысана Атаның баласы
болма, адамның баласы болт жақсы көңке ортақ, пайдаң еліңе, халқыңа тисін
деген гуманистік ой пікірді қуаттау болды. Оның жастарды тәрбиелеудегі
педагогикалық көзқарастары дүние жүзілік педагогика классиктері Ж.Руссо,
Д.Дидро, И.Кант т.б., орыстың ойшыл педагогтары: Л.Толстойдың,
К.Ушинскийдің ағартушылық ой пікірлермен терең қабысып жатыр.
Абай ұрығын сепкен оқу, өнер –білім, адамгершілік әдеп, мораль
мәселелері қазақ халқының рухани азығына айналып отыр.
Тапсырма:
1. Ақынның балалар әдебиеті тарихынан алатын орны қандай?
2. Оның ұлт болашағы – жастар деп бала оқытып, оларды тәрбиелеу ісіне
қалай көңіл бөлген?
3 тақырып Шоқан Уалихановтың өмірі мен шығармашылығы.
Сабақтың мақсаты: Шоқан Уалихановтың өмірі мен шығармашылығы туралы
мағұлмат беру.
Шоқан (шын аты - Мұхамедханафия) Шыңғыс ұлы -1835 жылы қараша айында
Құсмұрын бекінісінде қазіргі Қостанай облысында дүниеге келді. 1865 жылы
Алтынемел, қазіргі Талдықорған облысы дүниеден өтеді.
Ол – қазақтың ұлы ғалымы, ориенталист, тарихшы, этнограф, географ,
фольклорист, ағартушы демократ. Арғы атасы – Абылай.Оның үлкен ұлы Уәли –
Шоқанның туған атасы. Балалық шағы әуелі Құсмұрында (әкесі аға сұлтан
болғанда), кейін Көкшетаудағы ата мекені Сырымбетте халықтың қайнаған
ортасында өткен. Уалиханов жвс күнінен өлең, жыр, аңыз, әңгімелерді
қызықтап, соларға құлақ түріп өскен. Тіпті Құсмұрындағы шағының өзінде
Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырын жазып алғаны бар. Сырымбетте аңыз, жырлар
сюжетіне сурет салатын болған. Сөйтіп, табиғатынан алғыр, зерек баланың
рухани бағыт-бағдары ерте қалыптаса бастайды.
Шоқан әуелі Құсмұрында қазақ мектебінде оқып, арабша хат таниды. Шығыс
тілдерінен шағатай, араб тілін жасынан жақсы үйренген, кейінірек Орта
Азияның түркі тілдерін меңгерген.
1847 жылы күзде 12 жасар Шоқанды әкесі Омбыға әкеліп, орыс достарының
көмегімен Омбы кадет корпусына оқуға орналастырады. Сібірдегі ең таңдаулы
оқу орны болып есептелетін бұл корпус, декабрист А.Завалишиннің сөзімен
айтқанда, ағартушылық пен патриотизмнің өркен жайған жері болатын.
Корпуста ой-өрісі, білімі жағынан Шоқан тез өсті, орыс жолдастарын
басып озып отырды. Екі-үш жылдан кейін –ақ Шоқан өз кластастарынан ғана
емес. өзінен екі жас үлкендерді идея жағынан басып озды.,- дейді бірге
оқыған досы Г.Н.Потанин. Шоқанның рухани өсуіне орыс әдебиетінің мұғалімі,
ориенталист Н.Ф.Костылецский мәдениет тарихы курсын жүргізген айдаудағы
ғалым Гонсевский, әдебиетші В.П.Лободовский елеулі ықпал етті. Костылецский
арқылы 1852 жылы Шоқан мен И.Н.Березин арасында тікелей достық қатынас
басталады. Березиннің тапсырмасымен Шоқан Тоқтамыстың Хан жарлығына
талдау жасайды. Бұл - оның алғашқы ғылыми жұмысы. Осылайша Шоқан корпустың
мұғалімдері мен Омбының алдыңғы қатарлы интеллегенциясының көзіне түседі.
Шоқан тарих, география кітаптарынан бас алмай оқитын.Жас Шоқанның
білімдарлығын, әсіресе Шығыс әдебиетін жақсы білетін С.Ф.Дуров, Семенов
Тян-Шанский, Потанин, Н.М.Ядринцев жоғары бағалаған.
1853 жылы Шоқан кадет корпусты бітіріп, атты әскер корнеті атағын алып
шығады. Сібір қазақ-орыс әскері 6-атты әскер полкіне офицер болып
тағайындалады. Іс жүзінде Батыс Сібір генерал-губернаторының кеңсесінде
қалдырылады. Бір жылдан соң Батыс Сібір мен қазақстанның солт-батыс
аймағын басқарған генерал Г.Х.Гасфорттың адьютанты қызметіне
белгіленеді.Екінші жағынан Батыс Сібір өлкесінің бас басқармасы оны айрықша
тапсырмаларды орындайтын офицер етіп ұстайды. Қызметте Шоқан Бюрократтық
аппараттың Дюгамель, Фридрихе,Кройерус, Кури сияқты мансапқор, парақор, тоң
мойын чиновниктері мен патша өкіметінің отаршылдық саясаты туғызған
әділетсіздікке қарсы күресіп, олардан қысым көреді. Бұл туралы достарына –
Ф.М.Достоевский, А.Н.Майков, В.Курочкинге жазғғғған хаттарында, Омбыдан
кетуді, туған халқына пайдасы тиетін қызмет істеуді армандайтыны айтылған.

Ұлы жүздік Қоқан хандығының ықпалынан шығарып, бейбіт жолмен қосып алу
міндеті жүктелген бір топ офицердің (Гутковский, М.М.Хоментовскийй) ішіне
Шоқан да енгізілді. Осы сапарда қазақ, қырғыз ауыз әдебиетінің үлгілерін,
тарихы мен этнографиясының материалдарын жинап алады. Жинаған материалдарын
Омбыда қорытуға кіріскен Шоқанды наградаға ұсынған Гасфорттың оны аса
жоғары бағалаған мінездемесі сақталған. Осы ұсыныс бойынша 1856 жылы
Шоқанның әскери лауазымы бір саты жоғарылатылып, оған поручик атағы
беріледі.
1856 жылы Шоқан М.М.Хоментовский басқарған әскери- ғылми экспедицияға
қосылады. Экспедиция қырғыз елін жете зерттеуге, Ыстықкөл аймағының
картасын түсіруге тиіс болады. Бұл- Шоқанның ғылыми жұмыс жүргізуіне
мүмкіндік ашады. Осы жылы ол Манасқа назар аударады. Іленің басындағы
Манас жорық жасаған деген қаланың орнын барып көреді. Ыстықкөлге жетіп,
оның шығыс, солт-шығыс жағалауының, тау асуларының картасын түсіреді.
Экспедицияда Шоқан ориентологиялық, этномологиялық коллекция жинап, гербари
құрастырады. Жетісу, Ыстықкөл аймағының фаунасын зерттейді. Россия қол
астындағы Жоңғарияда, әсіресе Іле бойында отырықшылық болғанын анықтайды.
Алакөлден ТянШаньға дейінгі жерді тугел шарлаған ол қырғыздың
Бұғы,Сарыбағыш, Солту руларында болып, қырғы халқының шежіресін, өлең, жыр,
аңыздарын, Манас жырын жазып алады.
Қытаймен сауданы жолға қою мақсатымен Құлжаға Россияның өкілі болып
баруға тиісті полковник М.Д.Перемышельскийдің орнына ақырғы сәтте Шоқан
тағайындалады. 1856 жылы тамызда Құлжаға бет алған ол қытай мен Россия
арасындағы шекара дауын да жанжалсыз жымдастыру міндетін атқарады. Құлжа
жақта 3 ай болған Шоқан күзде Омбыға оралады. Саян-Тянь-Шань аралығы
қырғыздардың көш-қоныс мекені болғаны жайлы ылыми проблеманы қолға алады.
17-18 ғасырлардың жазба деректерін сүзуге кіріскен Шоқан 1856 жылдың қысын
Батыс Сібір облысының архивін ақтарумен өткізді.Сөйтіп, Сібір мен Тянь-Шань
аралығында көшіп-қонып жүрген қырғыздар Алатаудың автохтоны екенін тарихта
тұңғыш рет анықтап берген. Енисей мен Алтай, Жоңғар даласы , Тянь-Шань –
бәрі біртұтас географиялық аймақ болып тұрған дегенді дәлелдеді. Ол
Шығыстың да қырғыздар жөніндегі жазба деректерін зерттеген. Сол бойынша
Алтай мен Тянь-Шань арасында 17 ғасырда Ойрат мемлекеті пайда болғанда ғана
қырғыздардың Енисейге көшуі тоқталғанын анықтаған.
Уалихановтың тарих, география саласындағы еңбектерінің даңқы Петербург
ғалымдарына жетіп, 20-дан жаңа асқан Шоқанды 1857 жылы Орыс География
қоғамының толық мүшесі етіп сайланды. Бұл – оның орыс ғылымы алдыңдағы зор
еңбегін мойындағандықтың белгісі еді.
Тапсырма:
1. Шоқан – тарихшы, географ деген сұраққа қалай жауап берер
едіңіз?.
2. Шоқан – этнограф, фольклорист екенін дәлелдейтін қандай
еңбектері бар?
3. Шоқан – суретші және ана тілі оқулығындағы Мүсінші Мысық
әңгімесімен байланысы қандай?

4 -тақырып Спандияр Көбеев –Ыбырай Алтынсарин үлгісіндегі
педагог- жазушы

Сабақтың мақсаты: Спандияр Көбеев –Ыбырай Алтынсарин үлгісіндегі
педагог- жазушы туралы мағұлмат беру.
Спандияр Көбеев –Ыбырай Алтынсарин үлгісіндегі педагог- жазушы. Өз
ұстазына еліктеп, ол ұстаздық қызметін ағартушылық ісін дамыту үшін
пайдаланған, қазақ халқы арасында озық елдердің мәдениетін, әсіресе, орыс
әдебиетін насихаттаған. Сол арқылы Спандияр ұлы Абай мен Ыбырай Алтынсарин
негізін салған қазақ әдебиетіндегі демократтық-ағартушылық бағытты әрі
қарай жалғастырады және жаңа жағдайға лайықты дамытты.
Спандияр 1878 жылы 1 қазанда бұрынғы торғай облысы, Николай уезі,
Обаған болысына қарасты №3 ауылда (қазіргі қостанай облысының, Меңдіқара
ауданы)туған. Менен бұрын бес баласы, бір қызы бар ата-анамен дүниеге
келгенде, сірә, қуана қоймаған болуы керек,-дейді жазушы есбілгенде. –Ес
біліп, етек жапқан кезде анамыз Сен әрі суық, әрі қатты мұқтаждық көрген
кезімізде туып едің деуші еді.
Спандиярдың әкесі Көбей – мұсылманша хат таныған, шыншыл, қол өнерімен
(етік тігу, балташылық кәсіп, т.б.) күн көрген адам. Ол балаларын оқыту
жағын көбірек қарастырған. Анасы айтбоз да, жазушының айтуынша,қайратты,
есті, ауылдың ортақ анасы сияқты қадірлі адамы болған. Отбасының жарастығы,
үлгілі тәрбие болашақ педагог-жазушының мінез-құлқының қалыптасуына да әсер
еткен.
Спандияр мекетеп жасына жетіп қалған кезде ауылда Ыбырай Алтынсарин
мектеп ашады деген хабар тарап, әкесі баласын осы мекетепке орналастыруды
армандаған. Бірақ мектеп ашу ісі созылыңқырап кетеді де, Көбей тоғыз жасар
Спандиярды ескіше оқуға береді. Алайда діни-схолостикалық мектептің қатал
дене жазасына шыдай алмай, Спандияр оқуды тастап кетеді.
1187 жылы уәделі Ыбырай мектебі ашылады да, Спандияр ұлы ағартушының
өз көмегімен сол мектепке орналасады. Оны 1892 жылы бітіреді. Содан кейінгі
жылдары Қарағайлыкөл деген жердегі төртжылдық болыстық мекетепте (1892-
1895), Қостанай қаласындағы екі сыныптық орыс-қазақ мектебінде (1895-
1897)оқиды.
Болашақ педагог – жазушы бұдан кейін тағы да оқып, мұғалім болып
шығуды армандайды. Ыбырайдың өлімі менің оқытушы боламын деген ынта-
ниетімді енді бір жолға баянды етіп, бекітті дейді ол.
Жасынан Ыбырайдың ағартушылық, ұстаздық жолын үлгі тұтқан Спандияр
енді мақсатына жетіп, алған білімін ел мүддесіне жаратуға мүмкіндік туғанын
өз естеліктерінде былайша еске алады:
Алдымда туып-өскен ауылым. Мәдениеттен кенже қалған қараңғы ауыл.
Менің ендігі өмірім сол ауылда өтпекші. Сол ауылда қолымнан келгенінше
мәдениет шам-шырағын жақпақшымын. Бір кездегі өзім сияқты, кіршіксіз таза,
уыз тілекті жас жеткіншектерді оқытып, олардың көзін ашып, ғылым жолына,
мәдениет соқпағына түсіремін деп асығып келемін.
Спандияр өз ауылында және оған таяу жердегі мектептерде орын болмай,
Қостанайдан мың шақырымдай Ырғыз уезіндегі Толағай болысына қарайтын
Кішіқұм деген жерге жіберіледі. Онда бірталай қиыншылықтарға кездеседі.
Арнаулы салған мектеп үйінің жоқтығы, жабдықтар мен оқу құралдарының
жетімсіздігі, балаларын орысша оқытуға ел ішіндегі наразылық көзқарас-
бәрімен жас мұғалім жалғыз күреседі. Балаларды Ыбырай әдісімен орысша
оқытады. Сөйте жүріп, Спандияр өзіне тілектес достар табады. Ол ел
адамдарына ғылым салаларынан түсінік береді. Орыс әдебиетінің көрнекті
өкілдері Пушкиннің Дубровский, Н.В.Гогольдің Өлі жандар атты
шығармалары мен А.П.Чеховтың күлкілі әңгімелері, И.А. Крыловтың мысалдары
Спандиярдың ауызша әңгімелері арқылы ел ішіне тарайды.
Кейін Спандияр Крылов мысалдарын аудара бастайды. Мұны ол ескі
ауылдағы ұнамсыз мінез-құлық пен ел әкімдерінің, бай шонжарлардың кертартпа
көзқарастарын сынауға пайдаланады. Жазушы өз естеліктерінде бірде бала
оқытып жатқан үйге Ыбырай деген байдың жас төлдерді әкеп қамағанын
әңгімелейді.
1903-1905 жылдар ішінде Спандияр Петропавл уезіндегі Нілді болыстық
мектебінде істейді. 1905 жылы жазда Омбы қаласында бір айлық ауылшаруашылық
курсында оқиды. Бұдан кейін Спандияр Петропавлдағы екі сыныптық орыс-қазақ
мектебіне орналасады, онда 1910 жылға дейін мұғалім боп істейді. Осы
жылдарда (1908-1909) ол өзі Кішіқұмда бастап аударған Крылов мысалдарын
көбейтіп, жөндеп, баспаға ұсынады. Ол аудармалары 1910 жылы Қазанда Үлгілі
тәржімәдеген атпен басылады.
Үлгілі тәржімәнің шығуы Спандиярдың шығармашылық өмірінде елеулі
оқиға болды. Осы жинақ шыққаннан кейін мен жазушылыққа бет бұрдым,-дейді
ол. Орындалған арманда. Маған жазу жұмысы қолымнан келетін іс сияқты
болып көрінді. Бірақ ол кезде ең алдымен мекетеп балалары үшін қазақ
тілінде оқу құралдары керек еді. Сондықтан мен ең алдымен оқу құралын
жазып, кітап етіп бастырып шығаруға талаптандым.
С.Көбеев бұл кітабы-Үлгілі бала 1912 жылы Қазан қаласында басылып
шығады.
Үлгілі бала кітабының маңызы оның алғашқы оқу кітаптарының бірі
екендігінде ғана емес, ондағы шығакрмалар Спандиярдың жазушы ретіндегі
демократтық, ағартушылық көзқарасының толыса түскендігінің айғағы тәрізді.
1951 жылы Орындалған арманатты мемуралдық кітап жарияланды. Кітап
1954 жылы өңделіп, екінші рет басылды.
Орындалған арман - педагог-жазушының өткен өмір жолы қоғамдық
қызметі, ортасы мен дәуірі жайлы шығарма.
Қалың малдың елеулі сипаты мен тарихи маңызы – оның қазақ
әдебиетіндегі алғашқы романдардың бірі болуында және өзіне шақ көркемдік
үлгіде жазылуында.
Бұл романды жазу маған оңай тиген жоқ,-дейді С.Көбеев естелігінде. –
Мұның әртүрлі себептері де бар еді. Біріншіден, роман жазылған кезде баспа
жүзін көрген қазақтың жазба түрдегі көркем әдебиет шығармалары тіпті аз еді
және олардың идеялық бағыттарын былай қойып, түрлерін алсақ, ауыз әдебиеті
әсерінің шеңберінен асып шыға алмаған дәрежеде еді. Біздің солтүстік
аймақта маған тіл үйренер, үлгі-өнеге алар жалғыз-ақ қазақтың ауыз әдебиеті
және Ыбырайдың өлеңдері мен балаларға арнап оқу құралына лайықтап жазған
новеллалары ғана еді (Абайдың жинағы қолыма кейінірек түсті.) Сондықтан да
романның тіліне, стиліне ауыз әдебиетінің әсері тигендік барлығы қазіргі
оқушыға айқын байқалып отыратын болу керек.
Екіншіден, романның сюжеті, оның құрылысы (композициясы), кейі-
кескіндері жайында кеңесетін, пікір алысатын да адам жоқ еді. Мұны түсінер
бірен-саран адам болса, оның да қызық екен дегенннен басқа айтары жоқ
болатын. Маған тек орыс тіліндегі романдарды оқып, соларды үлгі ете отырып,
жазуға тура келді.
Қазақтың ұлттық әдебиеті дәстүрінің әсері романдағы кейіпкерлердің
мінездемесінен анық байқалады. Әсіресе, Ғайша мен Қожаш бейнелерін жасауда
жазушы ауыз әдебиетінің ұнамды кейіпкерлерді әрі сұлу, әрі әнші, әрі балуан
– сегіз қырлы, бір сырлы етіп суреттеу әдісін пайдаланады. Олар айтыс
үстінде табысады. Итбай бейнесінде Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырындағы
Қарабайдың көп белгілері бар. Романның компазициялық құрылысына да ауыз
әдебиетіне тән әңгімешілдіктің әсері тиген. Ғайшаның мұңын әкесіне өлеңмен
айтуы, серғазы үйіндегі той суреті, Ғайша мен Қожаштың кезекпен ән айтуы
ұлттық әдебиет ықпалынан туған. Сонымен бірге жасынан Пушкин, Гоголь, Чехов
шығармаларын оқып, оны қазақшалап ел ішіне таратқан жазушыға бұл
қаламгерлердің жазу тәсілі, гуманистік идеясы әсер етпей қойған жоқ. Ол
кейіпкерлеріне ат таңдауда (Итбай- Собакеевич), олардың іс-әрекетін
сыншылдық тұрғыда суреттеуде Гоголь тәжірибесіне жүгінген сияқты. Гогольдің
сараң, өзімшіл кейіпкерлерінің сипаттарын Қалың малдан да тануға болады.
Бір қарағанда бүгінгі ірі-ірі романдары бар реалистік әдебиет үшін
Қалың мал елеулі құбылыс көрінбеуі мүмкін. Бірақ туған кезімен, ол
кездегәі әдебиет дамуы тұрғысынан қарағанда оның маңызы үлкен. Автор
шығарманы оқиға мен тартысқа құра отырып, дәуір сырын, оның адамдарын тәп-
тәуір суреттейді. Оқиғаның өрбуі, адамдар кейпінің дамуы да орынды
беріледі. Онда желілі сюжет, қиюласқан компазиция бар.
Тапсырма:
1. Ыбырай ізімен
2. Жазылған әңгімелері туралы біраз сөз
3. Балаларды ынталандыру тәрбиесі туралы ойлары
5- тақырып Міржақып Дулатұлының тәлім-тәрбиелік тағылымдары
Сабақтың мақсаты: Қазақ ақыны, публицист және аудармашы-Міржақып
Дулатұлының өмірі мен шығармашылығы туралы мағұлмат беру.
Міржақып Дулатұлы қазақ ақыны, публицист және аудармашы. Екі жасында
шешеден, он екі жасында әкеден жетім қалған ол 1897 жылы Торғайдағы орыс-
қазақ мектебіне түсіп, оны 1902 жылы бітіріп шыққаннан кейін алты- жеті
жылдай ауылда бала оқытады.1904 жылы Омбы қаласына аттанып, өзінің болашақ
ұстазы Ахмет Байтұрсыновпен кездеседі. Оған еріп Қарқаралыға барады, ондағы
ұлттық демократиялық қозғалысқа белсене араласады.Сол жердегі зиялы топтың
өкілі ретінде қазақ конституциялық демократиялық партиясының Оралдағы
съезіне қатысады да, соның делегаттары қатарында 1906 жылы Петербургке
барады. 1907 жылы Петербургте жалғыз нөмірі ғана шыққан Серке газетінде
Жастарға деген өлеңі бастырады. 1909 жылы Уфада Оян қазақты, Қазандағы
ағайынды Кәрімовтар баспасынан Бақытсыз жамал романын бастырып шығарады,
Айқапқа түрлі тақырыптар төңірегінде (оқу-ағарту, мәдениет, тіл т.б)
үзбей мақала жазып тұрады.
1928 жылғы зобалаңда бір топ қазақ оқығандарымен бірге тұтқынға
алынып ату жазасына кесіледі, онысын кейіннен 10 жыл абақтыда қамаумен
алмастырады. 1935 жылы тұтқында жүріп, Балтық каналының бойындағы Сосноаец
деген жерде қайтыс болады. 1988 жылы республика Жоғары сотының коллегиясы
қылмыс құрамы болмағандықтан оны біржола ақтайды.
Әмбебап ағартушының артына қалдырған рухани мұрасында кешегі көшпелі
қазақ елінің әдет-ғұрпы, дәстүр салты, жол-жоралғысы, тәлім-тәрбиесі мен
үлгі-өнегесі, өзіне тән этикалық, эстетикалық ұнам-талғамдары ұлтық
колоритқа толы сан алуан нақты деректермен безендіріле баяндалған.Осы
тұрғыдан Оян қазақ атты туындысының орны бөлек. Ұстазы Ыбырай
Алтынсариннің оқу-ағарту мәселесіне байланысты идеяларын әрмен қарай дамыта
келіп, ол да Ахмет Байтұрсынов сияқты, оқу-тәрбие мәселесіне ғылыми
тұрғыдан қарауға, атап айтқанда оқытудың жаңа әдіс-тәсілдеріне,
шәкірттердің жаңа бағдарламалар арқылы білім алуына, ғылыми дидактикалық
қағидаларға сәйкес сабақ жүргізуге ерекше мән береді.
Қазақ газетінің бас редакторы Байтұрсыновтың орынбасары, жауапты
хатшы қызметінде болады. Сол кезеңде Дулатовтың Азамат (1913), Бақытсыз
Жамал (екінші рет,1914), Терме (1915) кітаптары жарық көрді. 1917 жылы
25 ақпанында Торғай губернаторы М. Эверсман, Ә.Бөкейхановтың ұсынуымен
Дулатовқа және дәрігер Ә. Алдияровқа арнайы куәлік беріп, оларды Минск маңы
мен Баранович қаласында тыл жұмыстарында жүрген қазақтарға қолдау көрсетіп,
жетекшілік етуге жібереді. Дулатов Минскіде Бөкейханов ұйымдастырған Еркін
дала (1917) атты саяси үйірменің ісін жандандырып, қазақ жастарының
көзқарасын қалыптастыруға ықпал ықпал етті. Дулатов 1916 жылғы оқиғалардың
зардабынан қырғынға ұшырап, босқынға айналған елге көмектесу мақсатында,
Семей қаласында, қазақ тарихындағы ең алғашқы Жанар жәрдем қорын
ұйымдастырды. Осы жылдары Алаш қозғалысы мен Алашорда үкіметінің жұмысына
белсене араласады.
1922-26 жылы Орынбордағы Қазақ халық ағарту институтында оқытушы,
Қызылжарда мерзімді баспасөз орындарында қызмет істеген. 1928 жылдың
желтоқсанында қамауға алынады. 1930 жылы ату жазасына кесіліп, кейін оны он
жыл абақтыға ауыстырады. Беломор-Балтық каналының құрылысы бойында Сосновск
станциясындағы лагерьдің лазаретінде ауыр науқастан қайтыс болады. Сүйегі
19992 жылы 1-18 қыркүйеку аралығында Торғай өңіріндегі өз есімімен аталатын
ауыл бейітіне әкелініп, қайта жерленді.
М.Дулатовтың 1921 жылы ташкенде шыққан Есеп құралы қазіргі кездегі
математикадан оқу кітаптарын құрастырушылар үшін теңесі жоқ үлгі деуге
болады. Осы кітаптың алғашқы нұсқасы 1914 жылы Орынборда басылған еді.
Мұнда бастауыш кластағылардың ұғымына оралымды, көкейіне қонымды,
күнделікті қазақ өмірінен алынған, қазақ психологиясына бесенеден танымал
есептер, тапсырмалар мен жаттығулардың төрт амалды (қосу, алу, көбейту,
бөлу) зердеге тез тоқып алуға жәрдемдесетіні дау туғызбайды. Бірінші класқа
арналған Есеп құрамында: Біздің үйде 6 ат бар еді, құдамыздан тағы бір
ат алдық, біздің үйдің аты нешеу болды? Ахметжанның үйі соғымға 5 қой, 1
сиыр сойды. Ахметжанның үйі соғымға неше мал сойды? Мерген 2 қаз атып алып
еді. Біреуін ақсақалға байлады, Мергеннің өзінде неше қаз қалды? Біздің
үйдің желісінде 10 құлын бар еді.Біреуін ағытып жіберді. Желіде неше құлын
қалды? т.б. осы іспетттес мысалдар балғын шәкіртті тек есеп шығаруға
машықтандырып қоймай, оны халықтың салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын танып-
білуге (құда, соғым, ақсақал, желі т.б) үйрететіні сөзсіз. Осы әдіс-
тәсілді мектептегі қай пәннің мұғалімі болмасын орынды пайдалана білсе құба-
құп. Сондықтан да қазіргі Математика кітаптарындағы Иванның 5 дәптері
бар еді... Коля 5 пласмастер сатып алды деп келетін ұлттық нақыштан
жұрдай тіркестерді қазақшалайтын күн бізге әлдеқашан туған сияқты.
Ал Міржақып Дулатов жазған Қирағат кітабы (1924) өзінің құрылысы
жағынан бастауыш класс оқушыларына жеңіл, түсінікті тілде, табиғатпен
байланысты әңгімелерден (жылдың төрт мезгілі, ол кездердегі жан-жануарлар
мен құстар өміріндегі ерекшеліктер, ел өмірі, тұрмыс тіршілігі т.б,)
тұрады, яғни мұнда биология, экология, салт-дәстүрден хабар беру көзделген.
Екінші бөлімде балаларды талаптылыққа, еңбек етуге, адамгершілікке баулитын
ғибаратты әңгімелер топтап берілген. Мысалы, оқымысты бала деген әңгімеде
қаладан оқып келген баланың ауылға келген соң еріншектік жасап, тырнауыштың
сабын басып қалғанда оны маңдайына соғып алып, Тырнауышты аяқ астына
тастаған қандай ақымақ екен деп ашулануын сықақ етеді. Қонақ кәде атты
әңгімеде қазақтың әдет-ғұрпын сөз етсе, Күлмеңіздер кәріге деген әңгімеде
әке тілін алмай өлмелі шал-кемпірді мазақтайтын әдепсіз балалардың қылығы
айтылады.
Міржақып Дулатовтың тәлім-тәрбиелік тағылымдарынан қазіргі күн талабы-
тілегімен ұштасатын тағы бір кесек ойды кездестіреміз. Ол жас ұрпақты
имандылыққа тәрбиелеу. Қазіргі қазақ жастарының тәрбиесінде көлеңкелі ,
келеңсіз жақтардың белең алуы тәлімгер қауымға жас буынды жөргегінен
мейірімділік пен имандылыққа баулып тәрбиелеу қажеттігін күн тәртібіне
қойып отыр. Осы жөнінде мұсылмандардың қасиетті кітабы, Құранның үлгі-
өнегеге толы тағылымдарына да баса назар аудару қажеттігі газет-
журналдарымызда сан рет жазылып жатыр. Ал осы мәселені бұдан 80 жыл бұрын
кемеңгер Міржақып Дулатов та көтерген екен. Ол жұртты оқуға, білім алуға
тартқан кезде бір жағынан діни оқуды да жатсынбау қажет дейді. Автор орысша
оқып, орыс тілін үйренген қандай пайдалы болса, мұсылманша оқып, дінді
танып, оны өмірлік қажетке пайдаланса кісі жан-жақты білімді азамат болып
шығатыны айтылған. Ол медреселер ауыл мектептерінде ғылыми пәндерді, түрлі
тілдерді меңгерумен қатар, діни оқудан да мағлұмат алудың маңызын былай
түсіндірді: Медреседе сыйласып екі молла. Бірі оқытсын мұсылманша, бірі
орысша. Педагогия тәртібімен оқытса, қазағым кетер едің сонда алға... Риза
қазақ халқы болар еді, хүкімі шариғаттың тұрса қолда...
Тапсырма:
1. Міржақып Дулатұлының өмірбаяны
2. Міржақып Дулатұлының шығармашылығы.
3. Міржақып Дулатұлының тәлім-тәрбиелік тағылымдары.
4. Бастаушы сынып оқушыларына арнап жазған еңбектері

6 тақырып Ұлы Отан соғысынан кейінгі кезеңдегі балалар әдебиеті
(1945-1960 жж.)
Сабақтың мақсаты: Балалар әдебиетінің Ұлы Отан соғысынан кейін
өркендеуі. Балаларға жаңа дәуір талабына сәйкес тәрбие беру бағытындағы
шығармашылық ізденістер. Балалар әдебиетін өркендетуге мемлекет тарапынан
жасалған іс-шаралар мен арнайы қаулылардың тигізген әсері туралы мағұлмат
беру.
Сапарғали Бегалин (1895-1983). Қазақ әдебиетінде С.Бегалиннің
алатын орны. Өмірі мен шығармашылық жолы. Жазушының балаларға арналған
әңгімелері, ертегілері, повестеріндегі ауыл өмірінің көріністері. Қыран
кегі, Көксегеннің хикаялары, Ермектің алмасы, Бақыт, Қыран туралы
аңыз, Жас аңшы т.б. шығармаларындағы ерлік, еңбек тақырыбы, балалардың
мал шаруасына, өндіріске араласуының нанымды, қызықты суреттелуі. Сәтжан,
Бала Шоқан повестері. Олардағы танымдық, тәрбиелік ойлар. Жазушының
балалар әдебиетінде проза жанрын дамытудағы ролі.
Өтебай Тұрманжанов (1905-1978). Өмірбаян өрімдері. Шығармашылық жолы.
Қазақ өнері мен әдебиетіндегі ролі. Балаларға арналған өлең-жырлары – ақын
мұрасының өзгеше ірі, қайталанбас қызықты саласы. Ақынның Сабантой,
Құмырысқалар, аралар – қиыспас дос-құдалар, Ащы терден – тәтті нан,
Бір кезде т.б. өлеңдеріндегі еңбек, ерлік, ынтымақ, бірлік тақырыбы.
Қарлығаш жинағы. Балаларға табиғат сырын танытушы суреткер ақын екендігі.
Ол – қазақ әдебиетінде мысал жанрын аударудың шебері. Ақын аудармаларының
тәрбиелік мәні. Маймыл мен бұршақ, Жолаушы мен жеті қасқыр, Арыстан
мен тышқан, Бөдене мен түлкі, Орман ертегісі т.б. шығармаларының
өзіндік сипаты. Суреткер мұрасының көркемдік ерекшеліктері мен тілі.
Өтебай Тұрманжановтың балалар әдебиеті саласында көтерген екінші үлкен
тақырыбы – балаларды еңбекке баулитын, еңбек зейнетін суреттейтін өлеңдері.
Еңбекке әркімнің әр қилы көзқарасын және соған тікелей қатысуын Өтебай әр
алуан тәсілдермен суреттелетін кішкентай кейіпкерлері арқылы танытады.
Балалар әдебиеті ерекшеліктерінің бірі әрқашан белгілі бір оқиға
айналасында ақиқатты дәл, нақтылы суреттеу. Өтебайдың Қарлығаш, жылан,
дәуіт, Жолбарыс, Құмырсқалар, аралар-қиыспас дос құдалар, Төрт өгіз
туралы ертегі, Жолаушы мен жеті қасқыр т.б. өлеңдерінің бәрінде де
қызықты оқиғалармен типтік кейіпкерлер бар. Сондықтанда Өтебай өлеңдерін
жас өспірімдерге ерекше жақын әрі түсінікті. Ұлы Отан соғыс жылдарынан
кейінгі өлшеусіз өскен балалар әдебиетінің жан-жақты қамтылған әр алуан
тақырыптары балаларды коммунистік рухта тәрбиелеуде елеулі табыстарға ие
болып келеді.
Өтебайдың аңыздар ізімен жазған Құмырсқалар, аралар-қиыспас дос
құдалар өлеңі өмір әлемінің неше алуан қызықты да сәулетті көріністері мен
еңбек жемісінің қуанышын жәндіктер тіршілігі арқылы суреттейді. Бүкіл
дүниеге, бүкіл табиғатқа жан беріп, меңіреу тасты да, майда қоңыр желді де,
гүл үстінде ұшып жүрген көбелекті де, сүйіспеншілікті де өмір тілімен
сөйлетеді. Шыбын-шіркей, көбелек жәндіктердің бәрі де қуанады, күледі,
сауық-сайран құрады. Жаратылыстың осындай әсем де сұлу көріністерін Өтебай
романтикалық әдіспен суреттейді:
Ертеде бір орманда
Өзі салған қорғанда
Бір топ ара тұрыпты
Бәрі еңбеккер жан екен
Жегендері бал екен
Тамаша өмір сүріпті, – деп еңбек еткен жәндіктерді мүлдем аспандата
мадақтап, серпілте жырлайды. Оның тұрған жері мен өмір сүрген айналасын
суреттеген де, жаратылыстың әсем бейнелерін жандандырып жібереді. Баланың
көз алдына жұпар аңқыған, майда қоңыр желі бар сәулетті орман іші, бал
арасының омартасы елестейді:
Алтын екен қорғаны,
Алқалаған орманы
Асыл маржан гүл екен.
Бәйшешегі балбырап,
Жасыл, лағыл дүр екен.
Тұрады екен күн сайын
Төбесінен нұр қойып,
Болмайды екен мұнда қыс. – деп балалардың таңдайын қаққызатындай әсерлі
аңыз сияқтандырып жырлайды. Жаратылыстың сәулетті көріністерін суреттеу –
балаларға эстетикалық әсер береді, бұрын байқалмайтын заттарын,
жәндіктерін, олардың іс-әрекеттері мен тіршілік тірегін, құпиясын білуге
зейінін аудартады. Солар арқылы балалардың байқағыштық қабілеті үшкірлене
түседі. Мұның өзі олардың мектепте жаратылыс тану пәнін тереңірек білуге,
үйренуге, соған қызыға кірісуге әсер етеді. Мектептегі тірі жәндіктер
мүйісінің ұлғая, молая түсуіне ықпал жасайды, баланың логикасын, ой-өрісін
кеңейтеді.
Ара алдында билеген инелік өз өнерін көрсетіп болған соң:
Қоғалы күміс көліміз,
Желікті жасыл жеріміз,
Сауықты сәнді ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.