Қазақ ұлтының негізін құраған қайнар көздер

Жоспар
Кіріспе

1 Түркі әлемі кеңістігіндегі этникалық қатынастар
2 Қазақ даласына казактар мен мұжықтардың қоныстандырылуы
3 Тіл . қоғамдық қатынас құралдарының ішіндегі ең маңыздысы
4 1917 ж. революциядан кейінгі кеңес өкіметі
5 Латындандырылған қазақ жазуын орыс графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге көшіру

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Түркі әлемі кеңістігіндегі этникалық қатынастар ғаламдану үдерісі (процесі)
күшейген сайын жаңа түрлермен байытылуда. Соның ішінде қазақ халқының
қалыптасуына негіз болған этногенетикалық туыстықтың тамыры тереңнен
басталатыны белгілі. Қазақ ұлтының негізін құраған қайнар көздер ғасырлар
бойы тарихи терең өзгерістерге ұшырағанымен, өз тілін, өз жерін сақтап,
этностық компоненттерін дамыта түсті.
Ертеден өз жұртында өмір сүрген қазақ халқы мыңдаған жылдар бойы талай
тар жол тайғақ кешулерді басынан өткізіп, қазіргі кезеңде бірнеше
халықтардың өкілдерімен бірге өмір сүруде. Өркениетті елдегі ұлтаралық
қатынастар жекелеген этностардың мүдделерімен сабақтаса отырып, саяси және
мәдени тепе-теңдікті дамытуда.
Адамзат өмірі өркениеттің жаңа белестеріне көтерілген сайын халықтар
арасындағы қарым-қатынастың жаңа, анағұрлым жетілген түрі – өзара
түсіністік пен бірлікке, ұлтаралық келісім мен ынтымаққа негізделген түрі
қалыптасуда. Бұл процесс біздің мемлекетімізді мекендеуші ұлттар мен
халықтарға тән. Мемлекеттік саясат осы ерекшелікті сақтау мен дамытуға күш
салады. Бүгінгі Қазақстан азаматы үшiн негiзгi мәселе ұлттық татулық,
ұлттық даму, ұлттық сана, ұлтаралық келісім мен ынтымақты қатынас. Ендеше
қоғамымыздың болашақтағы тұрақтылығының бір ұшы республикадағы бiр-бiрiнен
ажырағысыз этникалық дифференциация және интеграция үрдістеріне байланысты.
Бұл ауқымды да күрделі демографиялық процестердің заңды жалғасы.
Қазақстан халқының көп ұлттылығын қалыптастырған көші-қон ғасырлар
бойы жүргізілген саяси, әлеуметтік-экономикалық саясаттың нәтижесі.
ХVІ ғ. бастап Қазақстанға ағыла бастаған казактар мен орыс әскери
отрядтарының көші-қонынан бөлек патша үкіметі ХІХ ғ. II жартысында
Ресейдегі жері жоқ басы артық шаруалардан құтылу және шет аймақтардағы
отарлық билікті нығайту мақсатында орыс мұжықтарын қоныс аудартып,
жергілікті халықтың сандық және сапалық құрамына өзгерістер енгізді. 1871-
1916 жж. Қазақстанға (кері көшіп кеткендерді есептемегенде) Ресейден 1,6
миллиондай адам келіп қоныстанды [1]. 1881-1883 жж. Шыңжан өлкесінен
(Қытай) келген 50 мың ұйғыр мен дүнгеннің басым көпшілігі Қазақстанға
орналасты [2]. Мұндай көші-қондық тасқындар жергілікті халықтың үлесін
кемітті: егер 1897 жылы қазақтар 81,8%, ал орыстар 11,0% болса, 1914 жылы
қазақтар 58,5%-ға, орыстар 29,6%-ға жетіп, ХХ ғ. І жартысында қазақтардың
ел халқының құрамындағы үлесінің кему үрдісі тіпті күшейді [3].
Қоныс аударылған мұжықтар қазақ жеріндегі жергілікті халықты жерінен айырып
қана қоймай [4], олар сондай-ақ, қазақ тілінің қолданыс аясын тарылтып,
қазақ жазуынан көрі орыс жазуының шешуші рөлде қолдануына мүмкіндік берер
факторға айналды.
Қазақ даласына казактар мен мұжықтардың қоныстандырылу саясаты
жергілікті жерлерде орыс тілін дамытуға итермеледі. Сырттан келген
келімсектер саны өскен сайын қазақ жеріндегі оларға білім беретін
мектептердің ашылуы қажетсініліп, оларда білім алған орысша сауаттылар саны
да өсе түсті. Қазақ жеріне өзге ұлт өкілдерінің, әсіресе орыс және
украиндардың көші-қонының арқасында орыс тілділердің саны мен үлесінің
артуы қазақты және оның тілін кемсіту мен менсінбеуге негізделген
шовинистік қарым-қатынастың қалыптасуына және қазақ тілінің қолдану аясының
тарылуына әкелді.
Ал, кез-келген отарлаушы ел отар еліне үстемдік жүргізу барысында өз
билігіне ыңғайлы әдістерді сол елдерге қолданып, жергілікті халықтың
мәдениеті, тілі мен тарихы, әдет-ғұрпын дамытуға көңіл бөлмей, өз тәртібін
орнатуға кіріседі. Қазақстанды отарлау барысында ресейлік арнайы
экспедициялар мен комиссиялардың Қазақстанның түкпір-түкпірлерінде елдің
тілі, тарихы, әдет-ғұрпы, табиғи байлықтары мен стратегиялық маңызды тірек
пункттерін анықтау, билігін нәтижелі жүргізу үшін халқының тыныс-тіршілігін
білу мақсатында көптеген зерттеу жұмыстарын жүргізгенін, нәтижесінде қазақ
елінің тарихына байланысты еңбектердің жарыққа шыққанын білеміз. [5].
Бірақ, Ресейдің қол астына кіргеннен бергі қазақ жерінің тарихы – колония
тарихы. Колония тарихы – бірте-бірте қазақ жерін сырттан келіп иемденудің
тарихы, талаудың тарихы... – дегендей [6], отарлық саясат тұрғысынан
қарастырылған зерттеу жұмыстарында сол саясатқа сай келетін бағыт үстем
болды.
Сонымен, патша үкіметі билік жүргізу шараларын өзге бұратана ұлт
өкілдері жылдам түсініп, тәртіпке тез көндігуі мен өз саясатын жүзеге асыру
үшін тілін де енгізе бастады.
Тіл – қоғамдық қатынас құралдарының ішіндегі ең маңыздысы болып
табылады. Кез-келген елдің дамуына, оның ұлттық рухани ділінің сақталуына
қай тілдің көбірек қолданылатыны ерекше әсер етеді. Тілді қолдану және
жергілікті халық тілінің жазу графикасын өзгерту мәселесі отарлау саясаты
кезінде арнайы мәнге ие болады. Яғни, Қазақстан ресейге бодан болғаннан
кейінгі кирилл графикасын енгізудің отарлық саясатты жүргізу процесіндегі
орны ерекше.
Тарихтан мәлім болғандай түрік мемлекетінің үстемдік құруы ежелгі
түрік жазуының, араб жаулап алуларына сәйкес мұсылмандықтың тарауы орта
ғасырларда араб жазуының Қазақстан жеріне кең тарауына әкелді. Араб тілінде
жазылған інжу-маржандардың дүниеге келгені де мәлім. Қазақ тарихының қыры
мен сырын нақтылаудағы ол туындылардың мәні ерекше зор. Ал, Қазақстанды
Ресей отарлап алған соң, патша өкіметі орыс жазуының қазақ жеріндегі
негізгі жазу болуына көңіл бөлді. ХІХ ғасырдың ІІ жартысында қазақ жазуын
араб графикасынан кирилл графикасына көшіру әрекеті жасалды. 1861 ж.
миссионер И.Ильминский араб әліппесінің орнына орыс әліппесін қолдануды
ұсынады. Ол сол кезден бастап өзінің қазақ тіліне, қазақ әдебиетіне
байланысты еңбектерін орыс әліппесімен жазды. 1866 ж. Радлов өзінің Түрік
тайпаларының әдебиет нұсқалары атты шығармаларын (3-томы қазақ әдебиетіне
арналған), 1871 жылы Ы.Алтынсарин да өзінің қазақтар үшін жазған оқу
құралдарын осы орыс әліппесімен басып шығарады. Мұнымен қатар сол кездегі
оқымыстылар арасында орыс әліппесіне тек бірен-саран жіңішке дауысты ерекше
таңбалайтын (ә,ө,ү) әріптерді ғана қосып, дауыссыздарға ерекше таңба қоспай
алуды ұсынушылар да (Григорьев, Васильев), дауыстылардың ә, ө, у, j, u (v)
түріне ерекше таңба алумен қатар дауыссыз z, q, g, n, дыбыстарына керекті
таңбаларды алу керектігін айтқан оқымыстылар да болды (Ильминский, Радлов).
Қазақтан шыққан оқымыстылар да: Алтынсарин, Дүйсембаевтар осылайша орыс
әліппесін қолдануға атсалысады (Дала уәлаятына 1986 жылдары кирилл
графикасымен жазылған мақалалары шығады).
ХІХ ғ. соңындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму процестері
Ресейде капиталистік қарым-қатынастардың қалыптасуымен байланысты болды.
Қазақстанға капиталистік қатынастардың енуі жаңадан қалыптасып келе жатқан
буржуазия үшін өндіріс орындарындағы станок, техникалармен жұмыс істеуге
мүмкіндік беретін білімі бар жұмысшыларды қажетсіндірді. Жергілікті
жерлерде техникамен жұмыс істеудің көзін білетін мамандар даярлау үшін жаңа
қоғамға орыс графикасын қолдану тиімдірек болар еді. Яғни, патша үкіметінің
отарлық саясатын қалыптасудағы де капиталистік қоғамға сай жүргізу үшін де
орыс графикасын енгізу қажеттілігі туындайды. Қазақтың жазуын орыс
әліпбиіне көшіруді Орынбор, Түркістан генерал-губернаторлары да қолдап,
халық ағарту министріне тілек білдіреді. Ағарту министрі бұл тілек-ұсынысты
Ішкі істер министрі арқылы патшаның алдына қояды. 1876 ж. патша бұған қол
қояды. Іс осылайша шешілді, бірақ қазақ арасында орыс әліппесі ол кезде кең
өріс ала қойған жоқ.
Орыс графикасына негізделген әліппе сөз жүзінде ғана айтылып, іс
жүзінде енгізілмеді. Оның себебі екі түрлі: біріншіден, ол кезде қазақ
халқы орыс патшасын қалай жек көрсе, орыс тілін де сондай жек көрді. Патша
өкіметінің қысымына қарсылық есебінде оның барлық қарарларына қарсы болды;
екіншіден және ең бастысы, патша өкіметі қазақ жазуын орыс графикасына
көшіруді ойластырғанымен, қазақтарда ана тілінде мектеп болып, газет-
журналдардың көбейіп, қазақша кітаптардың басылуына қарсы болды, оған жол
бермеді. Осындай себептер кирилл графикасына негізделген қазақ жазуының ХІХ
ғасырда-ақ пайда болуына тоқтау болған деуге болады.
Патша өкіметінің осылайша орыс әліппиін енгізудегі екіұшты әрекетін Қазан,
Стамбул, Уфа арабшылары пайдаланып, қазақ даласына діни мазмұндағы
кітаптарды таратты. Міне, осылайша араб жаулап алуларынан кейін қазақ
даласына таралған араб графикасы кеңес үкіметі орнағаннан кейін де 1929
жылға дейін қазақ жазуының негізі болды.
1897 ж. халықтың сандық және сапалық құрамындағы өзгерістерді тіркеген
Ресей империясының Бірінші халық санағы өтті. Бұл санақтан халықтың ұлттық
құрамын толық анықтау мүмкін болмады. Себебі санақ халықтың құрамын
этникалық емес, тілдік белгісіне байланысты анықтап, есептеді. Империя
құрамындағы этникалық топтардың қай тілді білуіне байланысты ұлтын
белгілеуі ұлттардың нақты санын анықтауда жаңсақтықтар жіберуге
итермелейді. Мысалы, украин, белорус, еврей және мордвалардың бір бөлігі
(санақ материалдарында олар великорустар деп жазылды) орыс тілін ана тілі
деп есептегендіктен, орыс ұлтына жатқызылды. Сондай-ақ, қырғыздар мен
қырғыз-қайсақтар біріктіріліп те берілді, ал олардың бір бөлігі қазақтар
болды. Екіншіден, қазақтар көшпелі өмір сүргендіктен, санақтан тайқып,
кейде отбасы құрамын дұрыс көрсетпеуге әкелді. Демографтардың пікірі
бойынша 1897 ж. санақта қазақтардың 10%-ы есепке кірмей қалуы да мүмкін
[7].
Ресейлік отаршылдық саясатты жүргізу жолындағы патшалық әкімшілікке
ыңғайлы орыс тілін қолданушы этникалық топтардың саны мен құрамының өсуі
қазақ жеріне келімсектердің көптеп келуі негізінде тіпті күшейді. Арнайы
мақсатпен келген миссионерлер, сонымен бірге, өзге діндегілерді
христиандыққа енгізумен де айналысты. Шоқынған адамдардың аты-жөні де
орысша өзгеріп шыға келетін. Сөйтіп, отарлау, орыстандыру саясатының тағы
бір нәтижесі – 1897 ж. санақ бойынша патша өкіметі мен христиан діни
басшыларының іс-әрекеті нәтижесінде 660 қазақтың шоқынғаны көрсетілді,
жалпы 1911 ж. дейін бұлардың саны 2659-ға жетті.
1897 ж. жүргізілген санақ қағазында ана тілі, оқи білуі мен оқыған жерін
көрсетуі қажеттілігін көрсететін бағандар болды. ХІХ ғ. соңындағы
мәліметтердің ішіндегі анағұрлым толық және дәл деуге тұратын осы санақта
алғаш рет сауаттылығын, сауаттылық деңгейін анықтауға негізделген сұрақтар
болды. Сауаттылық деңгейін анықтауға мүмкіндік беретін бағанда үш сұрақ-
көрсеткіш белгіленді: орысша сауаттылығы, басқа тілдердегі сауаттылығы және
бастауыштан жоғары білім алғандығы туралы. Қазақстан территориясындағы
халықтың 8,1% сауатты (12,6 % – ер адамдар, 3,6% – әйелдер) деп есептелінді
[8]. Сауаттылығы жағынан басқа ұлттарға қарағанда орыстар жоғарғы көрсеткіш
көрсетті – орыстардың 26,6%-ы сауатты болды. Олардың арасында басқа тілдегі
сауаттылар болмады. Сауаттылығы жөнінен екінші кезекте татарлар тұрды.
Үшінші орынды қазақтар иеленді: 86005 қазақ немесе бүкіл қазақтардың 2,7% -
сауатты деп есептелінді.
1917 ж. революциядан кейін кеңес өкіметі орнаған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.