Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығының пайда болуы және оның мәні
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
I. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығының пайда болуы және оның мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.11
1.1. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылықтың тарихы және пайда болу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.7
1.2. Ауыл шаруашылығының мәні және маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... 7.11
II. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылықтың атқаратын қызметтері мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12.16
2.1. Ауыл шаруашылықтың түрлері атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... 12.13
2.2. Рыноктық экономикадағы ауыл шаруашылықтың түлері ... ... ... ... 14.15
2.3. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығының алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15.16
III. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығының саналарын реттеу мен қадағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.22
3.1. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығын дамыту саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17.19
3.2. Ауыл шаруашылығын реттеу түрлері мен жүйелері ... ... ... ... ... ... 19.22
ІV. Ауыл шаруашылық кешендердің экономикалық тиімділігін арттырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23.29
4.1. Ауыл шаруашылық сала өнімінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру және сатудың көлемін ұлғайту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23.25
4.2. Ауыл шаруашылық кешендердің экономикалық тиімділігін арттырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25.29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30.32
Пайдаланған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
I. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығының пайда болуы және оның мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.11
1.1. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылықтың тарихы және пайда болу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.7
1.2. Ауыл шаруашылығының мәні және маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... 7.11
II. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылықтың атқаратын қызметтері мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12.16
2.1. Ауыл шаруашылықтың түрлері атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... 12.13
2.2. Рыноктық экономикадағы ауыл шаруашылықтың түлері ... ... ... ... 14.15
2.3. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығының алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15.16
III. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығының саналарын реттеу мен қадағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.22
3.1. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығын дамыту саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17.19
3.2. Ауыл шаруашылығын реттеу түрлері мен жүйелері ... ... ... ... ... ... 19.22
ІV. Ауыл шаруашылық кешендердің экономикалық тиімділігін арттырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23.29
4.1. Ауыл шаруашылық сала өнімінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру және сатудың көлемін ұлғайту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23.25
4.2. Ауыл шаруашылық кешендердің экономикалық тиімділігін арттырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25.29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30.32
Пайдаланған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Кіріспе
Қазақстан Республикасының экономикасы кәзіргі таңда қарқынды әрі өркениетті дамып келе жатыр. Қазақстан Республикасының қалыптасуы мен дамуының стратегиялық мақсаты аралас әлеуметтік бағытталған нарықтық экономика болып табылады. Нарықтық экономикадағы меншікті нысандардың түрлері өте көп.
Соның бір нысаны ауыл шаруашылық болып табылады. Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы өте қарқынды дамып келе жатыр.
Қазақтың алтын тамыры, ыстық ұясы, асырайтын анасы дала. Жердің перзенті ауыл. Ауылсыз даланың құны жоқ. Ауыл тағдыры жер тағдырынан келіп туады,-дегендей ауылсыз адам тұралмайды. Көптеген елдерді ауыл шаруашылық асырап отыр. Байлықтың негізгі көзі ауыл шаруашылықта жатыр
Ауыл шаруашылық проблемалары өте күрделі мәселе, еліміздің бүгінгі тіршілігі мен келешегінің мүдделі міндеттернің бірі, бірі емес бірегейі. Президент бұл мәселені бекер көтеріп отырмаса керек. Еліміз экономикасының, егемендігінің, мәдениетінің келешегін жан-жақты ойлап, күрделі міндетті қолға алып отыр деп есептеймін.
Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстанның егемен мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» деген еңбегінде былай деп атап көрсетті: «...барлық стратегиялық жоспарлардың алдында агроөнеркәсіп кешенінің дамуы, оны жүйелі және батыл реформалау келеді...». «Ауыл, селоны және агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың артықшылықтары туралы» Заң қабылдау да осы мақсаттарға арналады.
Мемлекет басшысының идеяларын, қабылданған заңдар мен Республика үкіметінің қабылданған қаулыларын іс жүзінде асыра отырып, Қазақ ауыл шаруашылығы ғылымдары академиясының ғалымдары «Қазақстан Республикасы агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 1993-1995 жылдарға және 2003-2005 жылға дейінгі тұжырымдық Бағдарламасын» жасады.
Оны жасау барысы кезінде мынадай көптеген обьективтік факторлар еске алынды:
• Егемен мемлекет құру;
• Материалдық өндіріс сферасындағы нарықтық қатынас заңдары;
• Адам тамақтануының ғылыми негізделген нормалары;
• Жеңіл және өңдеу өнеркәсібінің шикізатқа деген қажеттілігі;
• Табиғи аймақтардың потенциальдық биоклиматтық мүмкіндіктері;
• Аграрлық ғылым мен техника жетістіктері;
• Ауыл шаруашылық өнім өндірісінің тиімділігі;
• Мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасының мақсаты, міндеттері мен өлшемдері;
Бағдарламада жергілікті жағдайда азық-түлік және өнеркәісп үшін шикізат өңдірудің тиімділігі, сондай-ақ негізгі ауыл шаруашылық өнімдерін сыртқа шығару және сырттан алу мүмкіндіктері ғылыми тұрғыдан обьективті және қатаң түрде талданды.
Тұжырымдық бағдарлама тиісті министрліктер мен ведомстволар, облыстық әкімдер мен Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің мәжілісінде сындарлы жағдайда қаралып, Үкіметтің арнаулы қаулысымен мақұлданды. Сөйтіп, мемлекеттің жаңа аграрлық саясатының негізі қаланды.
Әңгіме – ауылды қазіргі орын алып отырған дағдарыс жағдайынан шығаруда ғана емес. Әрине, егіндікке жарайтын жер, шабындық, су толық және тиімді пайдаланылмай келеді. Ауыл шаруашылығы жұмыстары жан –жақты қамтылған, арзандау техника емес, білектің күшіне қарап қалды. Негізінен соның салдарынан егіндік пен мал басы кеміп кетті. Ауылдық жерде жұмыссыздық бой көтеріп, колхоз, совхоз тараған тұста жастардың қалаға қаш – қаштауы кең орын алып кеткені де белгілі. Көптеген денсаулық, мәдениет орындары қаңырап қалды.
Қазақстан Республикасының саяси тәуелсіздігі оның алдына экономикалық дербестік міндетін қойып отыр. Қазақстанның мұндай дербес экономикалық көтерілуі қайта жаңғырту мен елдің әрі қарай даму жолына терең теориялық негіздеу арқылы ғана іске асуы мүмкін.
Қазақстан экономикасының қазіргі даму кезеңінде бір – бірімен байланысты мынадай екі міндет шешілуге тиіс: нарықтық қатынастарды қалыптастыруды аяқтау және дағдарыстан шығу. Соңғы жылдары еліміздің әлеуметтік экономикалық дамуында едәуір оң өзгерістерге қол жеткіздік: біріншіден, Қазақстан егемен тәуелсіз мемлекет болды; екіншіден, біз кең ауқымды әлеуметтік, саяси және экономикалық реформаларды жүргізе бастадық. Сөйтіп, мемлекеттік - ұжымдық дүниетанымды жекешіл дербес дүниетаныммен ауыстырдық. Дегенмен де, экономикалық әл – ауқатымыз әлі де болса күрделі, шиеленіскен жағдайда тұр. Мысалы, бәсекелестерге қабілетсіздік, көптеген кәсіпорындардың тұрып қалуы, дәстүрлі өткізу рыноктарын жоғалту, төлемсіздіктер мен өндірістің құлдырауы, міне, осылардың барлығы, бізде соңғы жылдары өндіріс деңгейінің екі еседен артық қысқаруына, ал бюджеттік түсімдердің одан да көбірек қысқарылуына әкелді. Сол себепті жағдайдың оңалуы үшін көп іс істеу қажет. Осы тұрғыдан шыға келіп, оқырман қауым назарына ұсынылып отырған дипломдық жұмысымда қарапайымда белгілі қағидалармен қатар аграрлық шаруашылықтың күрделі мәселері, алға қойылған мемлекеттік бағдарламалар қозғалады.
Осы дипломдық жұмыста нарықтық өзгерістерге байланысты болатын процестер мен құбылыстарды бір жүйеге келтіру, аграрлық рынокті қалыптастыру, мемлекеттік реттеудің қажеттілігі, салық салу проблемалары – зерттеудің одан кейінгі маңызды тақырыптарын бір жүйеге келтіруге талпыныс жасалады.
Қазақстан Республикасының экономикасы кәзіргі таңда қарқынды әрі өркениетті дамып келе жатыр. Қазақстан Республикасының қалыптасуы мен дамуының стратегиялық мақсаты аралас әлеуметтік бағытталған нарықтық экономика болып табылады. Нарықтық экономикадағы меншікті нысандардың түрлері өте көп.
Соның бір нысаны ауыл шаруашылық болып табылады. Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы өте қарқынды дамып келе жатыр.
Қазақтың алтын тамыры, ыстық ұясы, асырайтын анасы дала. Жердің перзенті ауыл. Ауылсыз даланың құны жоқ. Ауыл тағдыры жер тағдырынан келіп туады,-дегендей ауылсыз адам тұралмайды. Көптеген елдерді ауыл шаруашылық асырап отыр. Байлықтың негізгі көзі ауыл шаруашылықта жатыр
Ауыл шаруашылық проблемалары өте күрделі мәселе, еліміздің бүгінгі тіршілігі мен келешегінің мүдделі міндеттернің бірі, бірі емес бірегейі. Президент бұл мәселені бекер көтеріп отырмаса керек. Еліміз экономикасының, егемендігінің, мәдениетінің келешегін жан-жақты ойлап, күрделі міндетті қолға алып отыр деп есептеймін.
Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстанның егемен мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» деген еңбегінде былай деп атап көрсетті: «...барлық стратегиялық жоспарлардың алдында агроөнеркәсіп кешенінің дамуы, оны жүйелі және батыл реформалау келеді...». «Ауыл, селоны және агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың артықшылықтары туралы» Заң қабылдау да осы мақсаттарға арналады.
Мемлекет басшысының идеяларын, қабылданған заңдар мен Республика үкіметінің қабылданған қаулыларын іс жүзінде асыра отырып, Қазақ ауыл шаруашылығы ғылымдары академиясының ғалымдары «Қазақстан Республикасы агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 1993-1995 жылдарға және 2003-2005 жылға дейінгі тұжырымдық Бағдарламасын» жасады.
Оны жасау барысы кезінде мынадай көптеген обьективтік факторлар еске алынды:
• Егемен мемлекет құру;
• Материалдық өндіріс сферасындағы нарықтық қатынас заңдары;
• Адам тамақтануының ғылыми негізделген нормалары;
• Жеңіл және өңдеу өнеркәсібінің шикізатқа деген қажеттілігі;
• Табиғи аймақтардың потенциальдық биоклиматтық мүмкіндіктері;
• Аграрлық ғылым мен техника жетістіктері;
• Ауыл шаруашылық өнім өндірісінің тиімділігі;
• Мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасының мақсаты, міндеттері мен өлшемдері;
Бағдарламада жергілікті жағдайда азық-түлік және өнеркәісп үшін шикізат өңдірудің тиімділігі, сондай-ақ негізгі ауыл шаруашылық өнімдерін сыртқа шығару және сырттан алу мүмкіндіктері ғылыми тұрғыдан обьективті және қатаң түрде талданды.
Тұжырымдық бағдарлама тиісті министрліктер мен ведомстволар, облыстық әкімдер мен Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің мәжілісінде сындарлы жағдайда қаралып, Үкіметтің арнаулы қаулысымен мақұлданды. Сөйтіп, мемлекеттің жаңа аграрлық саясатының негізі қаланды.
Әңгіме – ауылды қазіргі орын алып отырған дағдарыс жағдайынан шығаруда ғана емес. Әрине, егіндікке жарайтын жер, шабындық, су толық және тиімді пайдаланылмай келеді. Ауыл шаруашылығы жұмыстары жан –жақты қамтылған, арзандау техника емес, білектің күшіне қарап қалды. Негізінен соның салдарынан егіндік пен мал басы кеміп кетті. Ауылдық жерде жұмыссыздық бой көтеріп, колхоз, совхоз тараған тұста жастардың қалаға қаш – қаштауы кең орын алып кеткені де белгілі. Көптеген денсаулық, мәдениет орындары қаңырап қалды.
Қазақстан Республикасының саяси тәуелсіздігі оның алдына экономикалық дербестік міндетін қойып отыр. Қазақстанның мұндай дербес экономикалық көтерілуі қайта жаңғырту мен елдің әрі қарай даму жолына терең теориялық негіздеу арқылы ғана іске асуы мүмкін.
Қазақстан экономикасының қазіргі даму кезеңінде бір – бірімен байланысты мынадай екі міндет шешілуге тиіс: нарықтық қатынастарды қалыптастыруды аяқтау және дағдарыстан шығу. Соңғы жылдары еліміздің әлеуметтік экономикалық дамуында едәуір оң өзгерістерге қол жеткіздік: біріншіден, Қазақстан егемен тәуелсіз мемлекет болды; екіншіден, біз кең ауқымды әлеуметтік, саяси және экономикалық реформаларды жүргізе бастадық. Сөйтіп, мемлекеттік - ұжымдық дүниетанымды жекешіл дербес дүниетаныммен ауыстырдық. Дегенмен де, экономикалық әл – ауқатымыз әлі де болса күрделі, шиеленіскен жағдайда тұр. Мысалы, бәсекелестерге қабілетсіздік, көптеген кәсіпорындардың тұрып қалуы, дәстүрлі өткізу рыноктарын жоғалту, төлемсіздіктер мен өндірістің құлдырауы, міне, осылардың барлығы, бізде соңғы жылдары өндіріс деңгейінің екі еседен артық қысқаруына, ал бюджеттік түсімдердің одан да көбірек қысқарылуына әкелді. Сол себепті жағдайдың оңалуы үшін көп іс істеу қажет. Осы тұрғыдан шыға келіп, оқырман қауым назарына ұсынылып отырған дипломдық жұмысымда қарапайымда белгілі қағидалармен қатар аграрлық шаруашылықтың күрделі мәселері, алға қойылған мемлекеттік бағдарламалар қозғалады.
Осы дипломдық жұмыста нарықтық өзгерістерге байланысты болатын процестер мен құбылыстарды бір жүйеге келтіру, аграрлық рынокті қалыптастыру, мемлекеттік реттеудің қажеттілігі, салық салу проблемалары – зерттеудің одан кейінгі маңызды тақырыптарын бір жүйеге келтіруге талпыныс жасалады.
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Әбдімәлік Нысанбаев “Қазақстан ұлттық энциклопедиясы”. Алматы,
1998 жыл.552 бет.
2. А. Аяпов “Қазақ совет энциклопедиясы”. Алматы, 1978 жыл. 584 бет.
3. Айқын Несіппай ”Атырау газеті”. Атырау, 2003 жыл 11 қаңтар.
4. А.Базарбаев “Егемен Қазақстан” газеті. 2003 жыл 18 ақпан.
5. Ж. Б. Әбдіғожин “Қазақстан тарихы, көне заманнан бүгінге дейін
(очерк)”. «Қазақстанның ауыл шаруашылығының жағдайы»тарауы.
Алматы, 1994 жыл.
6. Мусин Чапай “Қазақстан тарихы. Жоғарғы оқу орнының
қауымдастығы” .Алматы, 2003 жыл.449 бет.
7. Аққошқаров. Е. “Қазақстан тарихы”. Алматы, 1997 жыл. 625 бет.
8. Абылғожин. Ж. Б. ”Традиционная структура Казахстана”. Алматы, 1991 жыл.398 бет.
9. Рұрамы Әжіғалиев ”Атырау газеті”. Атырау, 2004 жыл 18 мамыр.
10. Қамал Смаилов ”Егемен Қазақстан”. 2003 жыл 29 қаңтар.
11.Ә. Кекілбаев ”Маңғыстау”.Алматы, 1997 жыл. «Атамұра» баспасы. 526 бет
12.Н. Мырзаханов ”Ауыл шаруашылығының негізіне арналған
тәжірибелер құралы”. Алматы, 1994 жыл. Республика баспасы. 219 бет.
13. Қ.Бекбергенов ”Ауыл шаруашылығының мелиорациясы”. 1994 жыл
Қайнар баспасы. 243 бет.
14. К. С. Алдамжаров, М. Х. Асылбеков, Ж. Н. Қасымбаев, М. К.
Қозыбеав “История Казахстана” Алматы, 2000 жыл. Атамұра
баспасы.586 бет.
15. Қ. Қайымов “Балықтар әлемінде” Алматы,1981 жыл. Қайнар
баспасы.475 бет.
16. С. С. Алпатанов “Атырау облысының әлеуметтік дамуы” Атырау,
2005 жыл.380 бет.
17. Үкімет бюлетені. Үкімет басылымдар редакциясы. Астана,2002 жыл
18. Кан. Г “История Казахстана” Алматы, 2002 жыл. 511 бет.
19. А. Абдакимов “История Казахстана” Алматы, 2002 жыл.426 бет.
20. Қ. Аманжолов “Қазақстан тарихы” 1,2 кітап Алматы, 2004 жыл.448 бет.
21. Т. Б. Балакаев “Колхозное крестянство Казахстана в годы Великой
Отечественной войны 1941-1945 годов” Алма-Ата, 1971 год.339 бет.
22. Қазақстан Республикасының конституциясы. Алматы, 1993 жыл.
1. Әбдімәлік Нысанбаев “Қазақстан ұлттық энциклопедиясы”. Алматы,
1998 жыл.552 бет.
2. А. Аяпов “Қазақ совет энциклопедиясы”. Алматы, 1978 жыл. 584 бет.
3. Айқын Несіппай ”Атырау газеті”. Атырау, 2003 жыл 11 қаңтар.
4. А.Базарбаев “Егемен Қазақстан” газеті. 2003 жыл 18 ақпан.
5. Ж. Б. Әбдіғожин “Қазақстан тарихы, көне заманнан бүгінге дейін
(очерк)”. «Қазақстанның ауыл шаруашылығының жағдайы»тарауы.
Алматы, 1994 жыл.
6. Мусин Чапай “Қазақстан тарихы. Жоғарғы оқу орнының
қауымдастығы” .Алматы, 2003 жыл.449 бет.
7. Аққошқаров. Е. “Қазақстан тарихы”. Алматы, 1997 жыл. 625 бет.
8. Абылғожин. Ж. Б. ”Традиционная структура Казахстана”. Алматы, 1991 жыл.398 бет.
9. Рұрамы Әжіғалиев ”Атырау газеті”. Атырау, 2004 жыл 18 мамыр.
10. Қамал Смаилов ”Егемен Қазақстан”. 2003 жыл 29 қаңтар.
11.Ә. Кекілбаев ”Маңғыстау”.Алматы, 1997 жыл. «Атамұра» баспасы. 526 бет
12.Н. Мырзаханов ”Ауыл шаруашылығының негізіне арналған
тәжірибелер құралы”. Алматы, 1994 жыл. Республика баспасы. 219 бет.
13. Қ.Бекбергенов ”Ауыл шаруашылығының мелиорациясы”. 1994 жыл
Қайнар баспасы. 243 бет.
14. К. С. Алдамжаров, М. Х. Асылбеков, Ж. Н. Қасымбаев, М. К.
Қозыбеав “История Казахстана” Алматы, 2000 жыл. Атамұра
баспасы.586 бет.
15. Қ. Қайымов “Балықтар әлемінде” Алматы,1981 жыл. Қайнар
баспасы.475 бет.
16. С. С. Алпатанов “Атырау облысының әлеуметтік дамуы” Атырау,
2005 жыл.380 бет.
17. Үкімет бюлетені. Үкімет басылымдар редакциясы. Астана,2002 жыл
18. Кан. Г “История Казахстана” Алматы, 2002 жыл. 511 бет.
19. А. Абдакимов “История Казахстана” Алматы, 2002 жыл.426 бет.
20. Қ. Аманжолов “Қазақстан тарихы” 1,2 кітап Алматы, 2004 жыл.448 бет.
21. Т. Б. Балакаев “Колхозное крестянство Казахстана в годы Великой
Отечественной войны 1941-1945 годов” Алма-Ата, 1971 год.339 бет.
22. Қазақстан Республикасының конституциясы. Алматы, 1993 жыл.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
I. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығының пайда болуы және оның
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...5-11
1.1. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылықтың тарихы және пайда болу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 5-7
1.2. Ауыл шаруашылығының мәні және маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... 7-
11
II. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылықтың атқаратын қызметтері мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...12-16
2.1. Ауыл шаруашылықтың түрлері атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... 12-
13
2.2. Рыноктық экономикадағы ауыл шаруашылықтың түлері ... ... ... ... 14-15
2.3. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығының алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15-16
III. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығының саналарын реттеу мен
қадағалау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .17-22
3.1. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығын дамыту
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17-19
3.2. Ауыл шаруашылығын реттеу түрлері мен жүйелері
... ... ... ... ... ... 19-22
ІV. Ауыл шаруашылық кешендердің экономикалық тиімділігін арттырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .23-29
4.1. Ауыл шаруашылық сала өнімінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру
және сатудың көлемін
ұлғайту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23-
25
4.2. Ауыл шаруашылық кешендердің экономикалық тиімділігін арттырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 25-29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 30- 32
Пайдаланған
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...33
Кіріспе
Қазақстан Республикасының экономикасы кәзіргі таңда қарқынды әрі
өркениетті дамып келе жатыр. Қазақстан Республикасының қалыптасуы мен
дамуының стратегиялық мақсаты аралас әлеуметтік бағытталған нарықтық
экономика болып табылады. Нарықтық экономикадағы меншікті нысандардың
түрлері өте көп.
Соның бір нысаны ауыл шаруашылық болып табылады. Қазақстан
Республикасының ауыл шаруашылығы өте қарқынды дамып келе жатыр.
Қазақтың алтын тамыры, ыстық ұясы, асырайтын анасы дала. Жердің перзенті
ауыл. Ауылсыз даланың құны жоқ. Ауыл тағдыры жер тағдырынан келіп туады,-
дегендей ауылсыз адам тұралмайды. Көптеген елдерді ауыл шаруашылық асырап
отыр. Байлықтың негізгі көзі ауыл шаруашылықта жатыр
Ауыл шаруашылық проблемалары өте күрделі мәселе, еліміздің
бүгінгі тіршілігі мен келешегінің мүдделі міндеттернің бірі, бірі емес
бірегейі. Президент бұл мәселені бекер көтеріп отырмаса керек. Еліміз
экономикасының, егемендігінің, мәдениетінің келешегін жан-жақты ойлап,
күрделі міндетті қолға алып отыр деп есептеймін.
Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстанның егемен мемлекет
ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы деген еңбегінде былай деп атап
көрсетті: ...барлық стратегиялық жоспарлардың алдында агроөнеркәсіп
кешенінің дамуы, оны жүйелі және батыл реформалау келеді.... Ауыл, селоны
және агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың артықшылықтары туралы Заң қабылдау
да осы мақсаттарға арналады.
Мемлекет басшысының идеяларын, қабылданған заңдар мен Республика
үкіметінің қабылданған қаулыларын іс жүзінде асыра отырып, Қазақ ауыл
шаруашылығы ғылымдары академиясының ғалымдары Қазақстан Республикасы
агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 1993-1995 жылдарға және 2003-2005 жылға
дейінгі тұжырымдық Бағдарламасын жасады.
Оны жасау барысы кезінде мынадай көптеген обьективтік факторлар еске
алынды:
• Егемен мемлекет құру;
• Материалдық өндіріс сферасындағы нарықтық қатынас заңдары;
• Адам тамақтануының ғылыми негізделген нормалары;
• Жеңіл және өңдеу өнеркәсібінің шикізатқа деген қажеттілігі;
• Табиғи аймақтардың потенциальдық биоклиматтық мүмкіндіктері;
• Аграрлық ғылым мен техника жетістіктері;
• Ауыл шаруашылық өнім өндірісінің тиімділігі;
• Мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасының мақсаты, міндеттері
мен өлшемдері;
Бағдарламада жергілікті жағдайда азық-түлік және өнеркәісп үшін
шикізат өңдірудің тиімділігі, сондай-ақ негізгі ауыл шаруашылық өнімдерін
сыртқа шығару және сырттан алу мүмкіндіктері ғылыми тұрғыдан обьективті
және қатаң түрде талданды.
Тұжырымдық бағдарлама тиісті министрліктер мен ведомстволар, облыстық
әкімдер мен Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің мәжілісінде
сындарлы жағдайда қаралып, Үкіметтің арнаулы қаулысымен мақұлданды. Сөйтіп,
мемлекеттің жаңа аграрлық саясатының негізі қаланды.
Әңгіме – ауылды қазіргі орын алып отырған дағдарыс жағдайынан шығаруда
ғана емес. Әрине, егіндікке жарайтын жер, шабындық, су толық және тиімді
пайдаланылмай келеді. Ауыл шаруашылығы жұмыстары жан –жақты қамтылған,
арзандау техника емес, білектің күшіне қарап қалды. Негізінен соның
салдарынан егіндік пен мал басы кеміп кетті. Ауылдық жерде жұмыссыздық бой
көтеріп, колхоз, совхоз тараған тұста жастардың қалаға қаш – қаштауы кең
орын алып кеткені де белгілі. Көптеген денсаулық, мәдениет орындары қаңырап
қалды.
Қазақстан Республикасының саяси тәуелсіздігі оның алдына экономикалық
дербестік міндетін қойып отыр. Қазақстанның мұндай дербес экономикалық
көтерілуі қайта жаңғырту мен елдің әрі қарай даму жолына терең теориялық
негіздеу арқылы ғана іске асуы мүмкін.
Қазақстан экономикасының қазіргі даму кезеңінде бір – бірімен
байланысты мынадай екі міндет шешілуге тиіс: нарықтық қатынастарды
қалыптастыруды аяқтау және дағдарыстан шығу. Соңғы жылдары еліміздің
әлеуметтік экономикалық дамуында едәуір оң өзгерістерге қол жеткіздік:
біріншіден, Қазақстан егемен тәуелсіз мемлекет болды; екіншіден, біз кең
ауқымды әлеуметтік, саяси және экономикалық реформаларды жүргізе бастадық.
Сөйтіп, мемлекеттік - ұжымдық дүниетанымды жекешіл дербес дүниетаныммен
ауыстырдық. Дегенмен де, экономикалық әл – ауқатымыз әлі де болса күрделі,
шиеленіскен жағдайда тұр. Мысалы, бәсекелестерге қабілетсіздік, көптеген
кәсіпорындардың тұрып қалуы, дәстүрлі өткізу рыноктарын жоғалту,
төлемсіздіктер мен өндірістің құлдырауы, міне, осылардың барлығы, бізде
соңғы жылдары өндіріс деңгейінің екі еседен артық қысқаруына, ал бюджеттік
түсімдердің одан да көбірек қысқарылуына әкелді. Сол себепті жағдайдың
оңалуы үшін көп іс істеу қажет. Осы тұрғыдан шыға келіп, оқырман қауым
назарына ұсынылып отырған дипломдық жұмысымда қарапайымда белгілі
қағидалармен қатар аграрлық шаруашылықтың күрделі мәселері, алға қойылған
мемлекеттік бағдарламалар қозғалады.
Осы дипломдық жұмыста нарықтық өзгерістерге байланысты болатын
процестер мен құбылыстарды бір жүйеге келтіру, аграрлық рынокті
қалыптастыру, мемлекеттік реттеудің қажеттілігі, салық салу проблемалары –
зерттеудің одан кейінгі маңызды тақырыптарын бір жүйеге келтіруге талпыныс
жасалады.
I.Қазақстан Республикасында ауылшаруашылығының пайда болуы және оның мәні.
1.1.Қазақстан Республикасында ауылшаруашылықтың тарихы және пайда болу
кезеңдері.
Біздің дәуірімізге дейінгі ХІІ-ІХ ғасырларда қазақ даласын,оның
ішінде Арал мен Каспий арасын мекен еткен сақтар, бұлардың құрамына кіретін
массагет, дай, каспий т. б. тайпалар үнемі қозғалыста мал шаруашылығымен
айналысып,көші-қон мен күн кешкен: шығыс Римнің елшілері Валентин мен
Земарк Түрік қағаны Истемиде (Дизабул) болған сапарынан Бұрын өздерін сақ
деп атаушы, бұл ел енді түрік деп аталатын болыпты. Жылқы, қой, түйе, сиыр
малдарын ұстайды деп император Юстинан екіншіге ресми мәләмдеме жасаған.
Тарихтың атсы Геродот пен географы Страбон бірі скиф, бірі сақ деп жаза
келіп, олардың бір тарамы массагеттер мен дайлар туралы: Өздері ат үстінде
де,жаяу да мықты жауынгерлер, қарулары-садақ, қылыш, қалқан, балта,- деп
келтіреді. Бұл сөздерге қарағанда, массагеттер мен дайлар және оған көрші
тайпалардың жылқы өсіріп, оны күш-көлік ретінде жақсы пайдаланғанына көз
жеткізуге болады.
Археологтар Г.Ф.Коробкова, Б.Х.Батыровтың айтуынша. Орта Азия мен
Қазақстанда алғаш қолға үйретілген мал - ешкі. Біздің дәуірімізге дейінгі
алтыншы мың жылдықтар тұсындағы неолит заманы мекен-жайларынан табылған
сүйектердің 80 проценті ешкінің сүйегң болса, одан кейініректегі көне мекен-
жайлардан табыл, ан сүйектердің басым көпшілігі қойдың сүйектері болып
шыққан. Ешкі мен қойдың қолда көптеп өсірілуі, адамдарды алыс жайылымдарды
игеруге, тыңнан су көздерін іздеуге,көшпелі мал шаруашылығын кеңінен
өрістетуге итермелеген. Сөйтіп үнемі қозғалыстағы мал шаруашылығы, тасымал
жүктерінің ұлғаюы, күш-көліктің қажеттілігі түйе түлігін көптеп өсіруге
әкеліп тірейді. Ал теңіз жағасы, аралдар, бұлақтар мен сулы
қамысшылықтарды сағалаған отырықшыларда сиыр малы өсіріледі.
Қазақстанда ауыл шаруашылығы оның ішінде мал шаруашылығы ежелден
негізгі өндіріс саласы болып келеді. Қазақ жерінде Б.З.Д. 2-мыңжылдықтан
бастап адамдар қолда мал өсіре бастады. Оларды көбейту үшін жайылымдар
іздеп, көшіп қонатын болды. Олар көбінесе жылқы, қой, түйе өсірді.
Малдарының жағдайына байланысты көшіп жүретіндіктен сиырды өте аз ұстады.
Сол кезден бастап адамдар егін салумен де айналысқан. Оған дәлел-археол,
қазбалардан табылған қыш құмыралардағы арпаның, бидайдың, тарының дәндері.
Егін егу мал өсіруге қарағанда баяу дамыды. Себебі тастан,ағаштан жасалған
құралдар қатты жерлерді өңдеуге жарамды. Олармен тек өзен, көл жағасындағы
жерлер өңделеді. XVI-XVII ғасырдан бастап Қазақстан жерінде егіншілік дами
бастады. 1694 жылы Тәуке ханның Түркістандағы сарайында болған Ресей елшісі
В.Кобяков жергіліктк тұрғындардың бидайды, арпаны, тарыны өте көп мөлшерде
егетінін және бидайдың жаздық, күздік түрлерін өсіретінін жазған. Шығыс
Қазақстан және Жетісу тұрғындары егін шаруашылығы мал шаруашылығымен және
балық аулау кәсібімен қатар жүргізді. Бұл жерлерде егін суару үшін қолдан
арық жасалды. Шу, Талас өзендерінің бойына бау бақша егілді. ХХ ғасырдың 30
жылдарынан 90 жылдарына дейін Қазақстан ауыл шаруашылық құрылымының
негізін Кеңестік шаруашылықтар (кеңшар) мен ұжымдық шаруашылықтар (ұжымдар)
құрады.
Қазақстанда балық шаруашылығы 1907-1910 жылдан бастап қармақпен
мұзастынан аулып басталған. Кейінгірек ықпа аулармен алабұға ауланып тек
1930 жылдан бастап ғана ондағы балық өнеркәсібі бірсыдырғы дами бастады.
Балқаштың негізгі кәсіптік балықтары шармай мен Балқаш алабұғасы. Балқаш
көлінде тіршілік ететін балықтардың жоғарыда келтірілген бес түрінен
бастағанның барлығы кейінгі жылдары жерсіндірілген. Балқаштың соңғы жылдары
118 мың центнерге жуық балық ауланды. Мұнда сазанның, көксеркенің табан
балықтарының түрі басым. Көксерке Балқаш көліне 1918-1958 жылдары ңана Орал
өзенінің сағасынан әкеліп жіберілді. Қазір жақсы жерсініп кетті. Ал сазан
Балқаш көліне ең алғаш жерсендірілген балықтардың бірінен саналады. Ол 1905
жылы ғана Балқаш көлінен 54 шың центнер сазан ауланған. Табан балық
Балқашқа Сырдария өзенінен 1949 жылы әкелінген. Алғаш әкелінген 598 табан.
Жаңа ротаға тез қалыптасып 1961 жылдан бастап оны кәсіптік мақсатта аулауға
рұқсат етілген. Он жыл өткен соң жылма жыл 18 мың центнерден астам табан
ауланғаны туралы мәлімет бар. 1933-1934 жылдары Іле өзеніне Арал теңізінде
тіршілік еткен пілмай деп аталатын 289 балық жерсіндірілді. Балқаш көлінде
кездесетін пілмайдың дене тұрқы 1 м 30 см салмағы 9-9,5 кг болып келеді.
Пілмайлар 30 жыл жасайды. Жайын ақшарқа, ақ амур және т.б. балықтар да
Балқаш көліне мүлде жерсініп кетті, кейінгі жылдары әкелінген дөңмаңдай
(1958 жылы), ақ амур (1962 жылы) балықтары сондай ақ сазан мен тұқының
күріш плантацияларында агротехникалық шараларда жүргізеді. Олар күрішке
зиян келтірмейтін, оның тамыр жүйелері мен сабақтарының қалыпты өсуіне
жағдай жасайды, топырақты қопсытып, оны тыңайтады. Зиянды жәндіктерді
құртады, күрішшілерге жәрдем етеді.
Жандары ашитын Алаш басшылары жасаған, ұсынған жер туралы заң
жобасында олар әуел бастан жер сату деген болмауы, әркім өз жерін өзі
пайдалануы керек деп көрсеткен .Пайдасынан артық жер астығы байлығы
қазынанікі болып билігі земство қолында болуы тиіс. Аса зор ағаш (орман)
ірі өзендер мемлекеттік болып аз ағаш көл байлықтары болып земство мүмкіне
салынуға тиіс. Бұл заң жобасында Алихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов,
Міржақып Дулатов барлығы жеті адам болып қол қойған. Кешегі өткен ХХ
ғасырдың осы қазақ даласында 40 млн. қой, 5 млн.жылқы, жарты млн. түйе
өсірілген кезде солардың панасы да қорғаны да болған қазақ ауылдары.
Қазақтың өоралары мен киіз үйлері қазақ өлкесінде алғаш өнркәсіп орындары
орындай бастағанда соларға келіп жұмысқа тұрған жер астына түсіп кен қазған
тұз тасып мұнай шығарған сол қазақ ауылының азаматтары. Түркісіптің қос
шегін тартып, ”қара айыр тізгінін” ұстаған да сол Мұхтар Қаптағаев пен
Әбілхан Қастеев та, үй-үйді аралап айтыс өткізген. Жамбылда сахнадан
сөйлеген Қалибек Қуанышбаев осылардың бәрі де ауылда өскен. Сонау тарихты
шолып өтсек, ауылға деген ынта-ықаластың қамқорлықтың аз болғанын көреміз.
Брежнев 1980-ші жылдар басында Қазақстанда қой санын 50 млн-ға жеткізейік
деген міндет қойған. Оған күдіктенушілерге Димекең (Д.Қонаев) “Жігіттер,
саспаңдар бұдан Қазақстанға пайда болса зиян келмейді. Осының арқасында
орталықтан қаржы алып,далада жолдар салып, су тартып аламыз”-деген.
Осындай қамқорлық жақсылықтыңда екінші бір жағы болды. Ауылды
аялайтын емес, ауыл адамдарына аяншақ жағдай жасауға тырысқан кеңес үкіметі
кей кезде күткен нәтижеден шыға алмайтын. Бұрын ауылда қалай тіршілік
болғанын бір газетте былай суреттейді.
“Малшыларға шөпті біреу дайындайды, жемді біреу әкеп береді, қорасын
біреу салып үйін басқа біреу үшін біреуі бәрі үшін деген заманның
жанашырлығы, жақсылығы болар. Бірақ ақырында сол қамқорлық жақсылық та
болып шықпайды. Бірақ ол үшін кешегі заманды кінәлауға болмайды. Қазақстан
секілді табиғаты қатал, жем шөбі аз аймақта соншама малды бағып, өсіру,
көбейту ойға түспейтін”.
1.2. Ауыл шаруашылығының мәні және маңыздылығы.
Ауыл шаруашылықтың-материалдық өндірістің ең маңызды түрі. Негізгі
салалары-егіншілік пен мал шаруашылығы. Олардың құрамына ауыл шаруашылық
дақылдарының, малдық түрі , топтары, т.б. бойынша бөлінетін қосалқы
салалар енеді. Ол халықты азық түлікпен (сүт, май, ет тоңмай, т.б.) жеңіл
және тамақ өнеркәсіптерінің шикізатпен қамтамасыз етеді. 1990 жылдан бастап
республиканың агроөнеркәсіп кешенінде кең ауқымды әлеуметтік экономикалық
өзгерістер болды. Қазір Қазақстанда ауыл шаруашылығы мақсатына арналған
жеке меншік иелері мен жер иеленушілердің қарамағында 149,1 млн. га жер
бар. Оның 25,7 млн. га егістік 3,6 млн. га жайылым (1998). Мемлекеттік ауыл
шаруашылық кәсіпорындарын жекешелендіру және ұжымшарлар жүйесін қайта
жаңарту оң нәтиже берді. Жерге байланысты құқықтық
қарым-қатынас жүйесі өзгерді, баға, несие, қаржы саясаты
реформаланды.[247-249]
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығына келсек әлемде жайлау-
жайылымы жан бпсына шаққанда бізден асатын ел жоқ. Бізден 180 млн. гектар
егіндікке, шабындыққа, жайылымға жарайтын жер бар. Табиғаттың өзі бұл
өлкені мал бақсын ең алдымен қой мен жылқы өсірсін деп жаратқан. Осынша
жайылымды суландырып қыста қар тоқтатып көктемде тоғандар тоспалар салып
күтіп баптаса 2 гектар жайылымда бір қой ұстауға болар еді. Ондай жоспар-
жобалар талай рет жасалған. Расында 1916 жылы 18 млн. қой болған. Солақай
саясат, қолдан жасалған ашаршылықтан кейін 1930-шы жылдардың басын да 2
жарым млн.ғана қалды. Даланың шөлімен бірге туысып өскен қой қайта көбейе
бастады. Ақыры 1980-ші жылдардың аяғында 36 млн. жетті Содан жаппай реформа
асығыс жүріп шаруашылықтар таратылып, ұсақ қожалықтар орнын басты. Жайылым
жайлаудың ортасында отырған адамдарға жеке меншігіне мал берсек ол малды
асырайтын жер бөлсек нарық, баршаруаны өзі бағыттап, бастап алып кетеді ғой
деген жоспар жақсы ой болған еді. Бірақ бар мал мен байлықтың бестен бірін
қолдарына алған ауыл басшылары сонша малды талапайға салып берекесін
кетірді. Ақыры 4-5 жылдың ішінде 36 млн. қойдан 9 млн. қой ғана қалды.
Миллиондаған бас қой болып мыңдаған тонна ет дайындалып жатқан кездерде
сондағы үкімет басшылары бізге сонша малдың сонша еттің,не керегі бар қажет
болса етті Австралия мен Аргентинадан алып келеміз өзіміздің еті аз және
дәмсіз деп көкіді. Ал шынында ет бал татитын құйрығы қазандай еділбай
тұқымбас қойлар қандай еді. Олардағы арабтар алғаш көргенде ұшаққа салып
алып кетіп жатты ғой.
Балық шаруашылығының маңызына келетін болсақ. ТМД суларында әлемдегі
барлық балықтардың 1500-ге жуық түрі. Ал, республикамызда балықтардың 140
түрі тіршілік етеді деп есептеледі. Совет Одағы әсіресе кәсіптік балықтарға
бай. Елімізде кездесетін балықтардың 250 түрі кәсіби балық және олардың 100-
ге жуық түрі басқа ел суларында мүлде тіршілік етпейді. Мысалы: дүние
жүзінде етінің дәмділігімен өндірілетін өнімдерінің құндылығы және қара
уылдырығымен танымал болған бекіре тұқымдас балықтардың 95%-і ТМД елдерінің
суларынан ғана ауланады.Еліміз көксерке,ақсаха,сазан, хамса, қамбыла, табан
балықтардың малшылығы жөнінен дүние жүзінде бірінші орын алады.Балық аулау
негізінен мұхит пен ашық теңіз арқылы жүзеге асырылады. Алайда соңғы
кездерде көптеген мемлекеттер өз территориясындағы балық ауланатын су
аймағы ұлғайта түскендіктен мұхиттан балық аулауды дамыту мәселесі біраз
қиындық келтіруде. Бізге 1960 жылдардан бастап тоғанда балық өсіру ісінің
дамығаны белгілі,товар түрінде балық өсіру ісінің дамығаны белгі товар
түрінде балық өсіру жөніндегі балық шаруашылығының жаңа формасы балықтарды
тоғандарда өсіру негізінде пайда болды.Товар түрінде балық өсіру дегеніміз
балықтарды бақылауға болатын жағдайларда:бассейндерде, жылы суларда,
көлдерде, күріш плантацияларында және ирригациялық,су қоймаларында өсіру,
сондай-ақ молюскілерді шаян тәрізділерді,балдырларды және т.б.өсіру
Балықтарды тоғандарда өсіру және оларды жетілдіру нәтижесінде балық
шаруашылығында екі сала пайда болады:балығы бар су қоймаларында
(теңіз,көл,су қоймасы және өзендер) пайдалану негізінде балық аулау мұнда
балық табиғи жағдайда ұрпақ беріп отырды.товар түрлерінде балықтарды аулау
балықтарды бақылауға болатын жағдайда өсіру негізделген.Тоған шаруашылығы
техникалық процестің барлығын тікелей адам бақылап отырды,сондықтан оның
тиімділігі жұмсалған адам күшінің мөлшері мен сапасына байланысты
анықталады,бұл жерде табиғи фактордың айтарлықтай тигізер әсері жоқ.Қазіргі
кезде ішкі судан балық аулауға да баса назар аударылуда. КПСС XXV съезінің
негізгі бағыттарында ішкі су каналдарда балықтың және бағалы түрлерінің
қоры көбейтілсін.Мемлекеттік тоған шаруашылығында балық өндіруді 1,7 есе
өсіру кездессін деп көрсетілген.Қазақ ССР министрлер советінің балық
шаруашылығын дамыту жағдайындағы бұдан барлығы қараған мәселесінде-бір
жастағы тұқы мен басқа да бағалы балықтардың бағалы біржылдық шабақтарын
тоғандарда және ьалық шаруашылығында өсіру 1975 жылы миллион данаға
жеткізілген және кәсіптік бағалы балықтар шабағының 22 миллион данасын
Республикамыздың ішкі су қоймаларына жіберу жүзеге асырылсын-деп көрсетуі
республикалардың ішкі су қоймаларындағы шаруашылығына баса назар
аударғандары болып табылады.Бұл жерде ішкі су қоймаларының халық
шаруашылығы су қоры ретінде маңызын ескертусіз қалдыруға болмайды. Сусыз
өмір тұссыз аспен тең, Су-табиғаттың ажары, Сулы жер пулы жер, Сулы
жер тұрақсыз болмас,таулы жер бұлақсыз болмас-деген халық даналығы адам
өміріндегі судың маңызын қосымша анықтамасыз ақ дәлелдеп отыр. Табиғаттағы
су қорын сақтап,оны ұлғайту себебін де осы халық даналығынан түсінуге
болады.
Біздің Республмкада жалпы көлемі 7 миллион гектардан астам үлкенді-
кішілі көлдер бар.Осы судың 3 миллион 300 мың гектары балық өнеркәсібіне
бекітіліп берілген,сондай-ақ Қазақстанда көлемі 900 мың гектардан астам
салынып жатқан және салынып болған 29 су қоймасы бар. Олардан ауланатын
балыұтардың түрі де сан алуан осыған орай Республика суларындағы балықтар
әлемінде түрліше болып келеді. Республиканың солтүстік өзен көлеміндегі
балықтардың түрі еліміздің европалық су қоймаларында тіршілік ететін
балықтар түрін қамтиды. Мұндай балықтарға:алабұға, аққайран, нәлім, сазан,
сылан, таймень, шортан, ақбалық, мөңке, т.б.балықтарды кездестіруге болады.
Қазақстандағы ішкі сулардың ксіптік маңызы және олардан ауланған балық пен
балықтан әзірленген тағамдар жағынан Республикамыз ТМД елдері бойынша
екінші орын алады. Каспий, Арал теңіздері Балқаш көлі, Қашағай су қоймасы,
сондай-ақ Жамбыл, Шымкент, Астана, Шығыс Қазақстан, Павлодар, Орал, Ақтөбе,
Солтүстік Қазақстан, Көкшетау, Қостанай, Қарағанды, Торғай, Қызыл-Орда,
Алматы, обылыстарындағы өзендер мен көлдер кәсіптік маңызы бар балықтардың
мекені болып табылады. Олардың ішінде балық малшылығы жөнінен Каспий
теңізінің алатын орны ерекше.
Каспий теңізі әлемдегі ең үлкен тұйық көлдің бірі болып саналады. Ол
балық аулау шаруашылығы жөнінен дүние жүзіндегі көрнекті орын алады.ТМД
елдерінде ауланатын бекіре тұқымдас
(бекіре,шоқыр,қортпа,пілмай,т.б.бал ықтардың 97 тұрі бар) көп тараған
кәсіптік балықтардың ең ірісі қортпа балық 15 жастағы қортпаның ұзындығы 4
м,20 см роташа салмағы 70-80 кг болады.Тіпті одан да салмақтылары
болады.Мәселен Атыраудығы Балықшы ауданының Қызыл балық колхозындағы
Фазыл Бақиев Жолдас басқаратын балықшылар звеносы салиағы 350 кг қортпа
ұстаса сол колхоздағы Қ. Ізтілеуов басқарған звеноның коллективі салмағы
275 кг балық ұстаған.Алғашқы балықтың ішін жарғанда,балықшылар бір балықтың
өзінен 70 кг бағалы уылдырық алған.Сирек те болса ұзындығы 9 м,салмағы 1,5-
2 тонна қортпалар балықшылар ауына оралатын кездер болды.Каспий қортпасы
жыныстық жағынан 16-17 жастарында ғана толысады.Уылдырығының саны орта
есеппен 937 мың,кейде одан да кқп.Қортпа ұзақ жасайтын жыртқыш
балық.Олардың 100 жыл жысайтындары да болады.Қортпа өрістегіш балықтардың
қатарына жатады.Денесінде сүйек болмайды,шеміршектен тұрады хордасы ғана
бар.Ұрғашы қортпа балықтарының дәмді еті мен бірге аса бағалы уылдырығы
болады.Тағы бір көп кездесетін балық-қаракөз.Каспий қаракөзінің дене тұрқы
айтарлықтай емес.12-15 см негізгі қорегі малюскалар болғалы мен су
түбіндегі мекендейтін шаян тәрізділермен де қоректенеді.Жыл сайын 500 мың
мөлшерінде қаракөз балығы ауланады.Тіршілік ететін жері теңіз болса да
апрель мамыр айларының соңында уылдырық шашу үшін өзендерге өріcтейді.
Қазақатсандағы басқа бай көлдердің бірі Арал теңізі.Егер бір гектар
суға келетін балық салмағын салыстыратын болсақ онда солтүстік Каспийде 30
кг-нан,Арал теңізінде 0,5 кг-нан келеді.Арал теңізіндегі негізгі кәсіптік
балық,одан басқа бекіре,альбырт,сазан тұқымдас балықтар,сондай ақ
көксерке,шотан,алабұға,гаутан,қарак өз,
шемей,ақмарқа,қояз,аққаз,қылышбалық ,қызыл қант,аққайран,мөңке (балықтың 20
түрі бар) балықтары болып табылады.Арал теңізінде бекіре тұқымдас
балықтардан тек пілмай ғана кездеседі,ал альбырт
тұқымдас балықтардан арал альбырты ғана ұшырайды,сондықтан бұл аталған
балықтарды аулауға тиым салынған.Деректерге қарағанда Арал теңізінен балық
ең алғаш 1775 жылдардан бастап аулапты.1910 жылы Арал теңізінен жылына 334
мың центнер балық ауланған.Қазір жылына 200 мың центнер балық ауланады.Арал
теңізінде сазан аулау Совет Одағы бойынша бірінші табан аулау екінші орында
болған. Бұдан кейінгі кәсіптік балықтардың бірі қояз.Оның салмағы 20 кг,ал
дене тұрқы 1-1 м 20 см.Әсіресе оның жон еті тәтті болды.Қояз май айында
диаметрі 4,6-6,8 мм болып келетін.193-550 ірі уылдырық шашады.Арал
теңізінде шемей деп аталатын майбалық тіршілік етеді. Балықтардың олай
аталуын да тарихы бар.Шемей барынша шах май деген сөз.Егер оны
қазақшаласақ патша майы,яғни патша балығы деген балама шығады.Кезінде
осы майлы балықтың патшалық сүйіп жейтін тағамы болуы да ғажап емес.Шемей 9
жыл тіршілік етеді.Дене тұрқы 40 см болатын салмағы 800 г болды.Негізгі
қорегі жамбас құрттар мен хирономид қуыршақтары.
Республикадағы су айдынының аумағы 17500 шаршы км-ден астам.Тағы бір
ірі су қоймасы Балқаш көлі.Балқашқа бес өзен құяды.
Олар:Іле,Қаратал,Ақсу,Аягөз және Лепсі.Балқашта шармайдың екі түрі балқаш
алабұғасы,қортық алабұға, теңбіл салперін балықтары ғана тіршілік еткен.
Қазақстан су қоймаларының ішіндегі ең ірісі және кәсіптік
байлықтардың көп тарағаны Бұқтырма, Зайсан су қоймасы. Оның көлемі 561 мың
гектардан астасм, ұзындығы 500 км, ені 30км су қоймаларда балықтың 28 түрі
бар солардың 14 түрінің ғана кәсіптік маңызы бар, су қоймадағы балықтарға
сибирь шоқыры, сибирь бекіресі, осы екі балықтың буданы, таймень, сылан,
сибирь торпасы, тарақ балық шабақ сондай ақ кейіннен жерсіндірілген
көксерке түрке, көкжұбар балық,табан,тағы басқалар жатады. Шығыс Қазақстан
және Семей облысындағы Салық көл, Черкал, Монастыр көлдеріндегі, өкбекті
Базар,Еспе,Жарма,Аякөз өзендерінде шортан,бекіре тұқымдас балықтар
мекендейді. [196-198]
Ауылдың ертеңі қандай болады.ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейтін
кәсіпорындар қажеттілігі төңірегінде әңгіме қозғаймыз.Бірақ кей жерлердегі
шұжық цехтары болмаса әңгіме күйінде қалады. Ауылдық жерлерде не көп,сүйек-
саяқ,мүйіз-тұяқ кқп.Соның бәрі өңделіп жұтынып шыға келсе көл көсір табыс
қып-қызыл ақша.Бір жапон жұтыры бір қазақ ауылының күл-қоқыс тасталған
маңын әдейі аралап шығып:Қазақтардың бар байлығын осында жатыр екен деп
тамсанған екен.Ең болмағанда бір округте ауыл шикізатын өзі өңдеп әзір
тауарлар шығара алатын жағдайға жетсе Қазақ ауылы дүниедегі ең ауқатты
ауылдар қатарына қосылар еді-ау!
II.Қазақстан Республикасында ауылшаруашылықтың атқаратын қызметтері мен
түрлері.
2.1.Ауылшаруашылықтың түрлері атқаратын қызметтері.
Қазақстанның ауыл шаруашылығы көп және оның көп өндіретіні: астық, ет
және қаракөл елтірісі. Ұлы Отан революциясынан кейін Қазақстан ауыл
шаруашылық соцоилогиясының негізінде қайта жаңартып өлшеу,көшпелі
шаруашылықты жоғары дәрежеде механикаландыру ауыл шаруашылықты
күрделендіруге, өндіріс көлемінің ұлғаюына, ауыл шаруашылық өнімдері
көбейіп оның сапасы жақсаруына, күрделі жүйе процесстерінде уақыттың
үнемдеу еңбек өнімділігінің артуына өзінің ықпалын тигізді. Сондай-ақ бұл
жұмыс көлігін ұстауға жем-шөп дайындау үшін көп жер падаланатын болса, енді
ол жерге егін егу маусымдық жұмыстардың аяқталуы мерзімі де едәуір
қысқарды. Жергілікті ауа райына бейімделген, өсімді кеселі зиян кестеріне
төзімі әрі түсімі мол ауыл шаруашылығы дақылдарының жаңа сорттарын өсіру
арқылы өсімдік шаруашылығының түсімі артты. Жаңа тұқымын
жақсарту,азықтандыру, ауыруын емдеудің тәсілдерін жетілдіру және мал
тұқымын асылдандыру жұмысын жақсарту арқылы мал шаруашылығы өнімдерін
көбейтуге мүмкіндік туды. Әсірісе өндірістік будандастыру әдісі кең өріс
алуда. Минералдық заттар,антибиотиктер және гармондарды араластырып құрама
жем шығару ісі елімізде қанат жайып отыр. Мал азығын дайындау әдістерін
жетілдіру, оны тасу мен сақтандыруға жұсалатын шығынды кемітудің маңызы
зор. Мал өсіруде мал тұқымын,азық сапасын жақсарту өсімдік өсіруде таңдаулы
ауыспалы егіс жүйесін қолдану,жайылыммен шабындықтарды жақсарту,егістікке
тыңайтқышты тиімді қолдану арқылы ауыл шаруашылық өнімдері молайып олардың
сапасы жақсарды.Елімізде колхоздар мен совхоздар Ауыл шаруашылығының ірі
кәсіпорны болып қалыптасты. Қазақстанда егіс көлемі 1913 жылдан не барлығы
4,1 млн. гектар болса, 1970 жылы 32,9 млн. гектарға жетті, немесе 7,6 есе
көбейді. Егіс көлемін кеңейту,яғни 21,8 млн. гектар тың және тыңайған жерді
игеру арқылы астық балансында Қазақстанның алатын үлес салмағы 2%-ке жуық
болса,қазір бұл 20-25%-ке жетті және Ресей мен Украинадан соңғы орынды
алады. 1946-1970 жылдары Қазақстан орта есеппен жылына 20,6 млн.тонна астық
өндірілді. Республика шаруашылығында 1971 жылы 7,2 млн.ірі қара,оның ішінде
1,5 сиыр, 31,7 млн. қой мен ешкі, 2,2 млн. шошқа 1,2 млн. жылқы, 147 мың
түйе болды. Қазақстанда 1970 жылы 1609 совхоз, 449 колхоз болды. Республика
бойынша әр совхозға орта есеппен 16 мың гектар егістік, 2,7 мың ірі қара,
14,5 мың қой мен ешкі, 1 мың шошқадан, 100 трактор, 55 комбайн, 51 жүк
автомобилі және басқа да көптеген ауыл шаруашылық техникасы әр колхозға 8
мың гектар егістік 4 мыңға жуық
ірі қара, 16 мығ қой мен ешкі, 118 трактор (15а к-не есептегенде),
21комбайннан келді. Бөлінбейтін қор мөлшері әр шаруашылыққа шаққанда 2,2
млн. сомнан айналды. Қазақстанның ауыл шаруашылығында совхоздар жетекшісі
орын алады. Республика бойынша 1966-1969 жылдары орта есеппен жалпы өнімнің
60%-і совхоздың еншісіне тиді. Дәнді дақылдар егісінің 78%-і совхоздарға
яғни бұлар жалпы өнімнің 70%-ке жуықын өндіреді, сондай ақ ірі қараның 55%-
ін шошқаның 54%-ін, қой ешкінің 70%-ке жуығын совхоздар өсіріп отыр.
Қазақстанның ауыл шаруашлығында суармалы егіншілікке зор көңіл бөлінді.
Совет өкіметі жылдары суармалы егіс көл, 2 есе өсіп 1300 мың гектарға
жетті. Жалпы егістіктің әр гектарынан түскен өнім мен суармалы егістікпен
салыстырғанды өнім 5,5 есе артық салынады. Ауыл шаруашылығында өндірісті
жүйелі түрде белгілі кәсіпке бейімдеу жұмысы тиянақты жүзеге асырылып
келеді. Осының нәтижесінде 1964 жылмен салыстырғанда жұмырқа өндіру 13 есе
(1970) артты, ірі құс фабрикалары іске қосылды. Республикада мал
бордақылайтын арнаулы шаруашылықтарда көбейіп келеді. Қазіргі жағдайда ауыл
шаруашылығын нарқынды әдіспен өркендетудің, оны осы заманғы жаңа техникамен
қайта жабдықтаудың үлкен маңызы бар. Әр гектардан алынатын өнімнің мөлшері
жыл сайын артып отыруы қажет. Өткен бесжылдықтың (1965-1970) төрт жылында
акыл шаруашылығының жалпы өнімі одан бұрынғы төрт жылмен салыстырғанда
жылына орта есеппен 22% молайды, астық өндіру жылына 20,6 млн. тоннаға
жетті яғни 40%, оның ішінде бидай 44% күріш үш есеге көбейді. Астық сатып
алу 55% өсті. Дәнді дақылдардың түсімі 2,7 центнерге артты. Бесжылдықтың
(1965-1970) төрт жылында ет өндіру өткендегімен салыстырғанда жылына орта
есеппен 14%, сүт 25%, жүн 15%, жұмыртқа 32% артты. Мемлекетке жоспардан тыс
226,4 мың тонна мал мен құс еті, 297,2 млн. жұмыртқа сатылды. Еңбек
өнімділігі совхоздарда 18,9%, колхоздарда 20,8% артты. Қазақстан алдында
жаңа бесжылдықта (1971-1975) астық өндіруді жылына орта есеппен 24 млн.
тоннаға жеткізу жоспардан тыс 10 млн. 600мың тонна сатық стау міндеті
қойылды. Республика шапуашылықтары 1975 жылға дейін жыл сайын мемлекетке
1443 тонна мал мен құс етін. 1850 мың тонна жүн сатуға тиіс. Сондай ақ
колхоздар мен совхоздар мал шаруашылығы өнімдерін анағұрлым молайтуға,
сөйтіп әрбір шаруашылық мемлекетке жыл сайын өнімнің кемінде 8-10%-ін
жоспардан тыс сатып тұруға міндетті деп белгіленді. Бұл үшін ет
өнеркәсібіне өткізілетін ірі қараның орта есеппен салмағын кемінде 350-400
кг-ға, қойды 45 кг-ға, шошқаны 100-120 кг-ға жеткізіп семірту керек.
Мемлекет Қазақстанның ауыл шаруашылығы үшін көп күрделі қаржы жұмсап келді,
бұл қаржы жаңа бесжылдықта қазіргіден 1,5 есе артады. Мұның өзі совхоз
құрылысын едәуір кеңейтуге,ауыл шаруашылық қызметкерлерін үй, мектеп,
аурухана, балалар бақшасы және мекемелерді қамтамасыз етуді
жақсартуға,малды күту үшінжақсы жағдай жасауға шаруашылықтарды негізгі
өндірістік құрылыспен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. КПСС ОК-ның март
(1965) және июль (1970) пленумдары мен КПСС XXIV cъезінің карары техникалық
экономика шараларды жүзеге асырып, социал ауыл шаруашылық өндірісінің
үздіксіз өркендеуіне жағдай туғызды. [154-156]
2.2.Рыноктық экономикадағы ауылшаруашылықтың түлері.
Қазақстан экономикасында,әсіресе,ауыл шаруашылығының үлес салмағы
үлкен екені белгілі.Бірақ осыған қарамастан 1992-1993 жылдардағы елеулі
дағдарыс ауыл шаруашылығында басталды. Оның басты себебі-ауыл шаруашылығы
мен өнеркәсіп салалары өнімдерінің арасындағы үлкен алшақтық еді. Бұл ауыл
шаруашылығын қатты күйзеліске әкеп соқтырды.Мәселен, 1993 жылы 1990 жылмен
салыстырғанда К-700 маркалы трактордың бағасы 1287 есе, МТЗ-82 маркалы
трактордың бағасы 1667 есе,астық жинайтын “Нива” комбайнның бағасы 2050
есе, Дон-1500 комбайның бағасы-1236 есе қымбаттады.Ал бұған керісінше осы
жылдар ішінде астықтың сатылып алу бағасы бар болғаны 148 есе,мүйізді
қараның бағасы-65 есе,қой- 62,сүт-87, жүн-66, құс-127, жұмыртқа-219, ауыл
шаруашылығы барлық өнімдерінің бағасы-116 есе өсті. Бұл деректерден
өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасы арасындағы алшақтықты
айқын көруге болады. Ауыл шаруашылығына қажетті өнімдерге бағаның
бейберекеттігінен техниканы, тыңайтқыш, өсімдікті қорғайтын химиялық
құралдар қолдану қауырт төмендетеді.
Ауыл шаруашылығының терең дағдарысқа ұшырауына республикадағы
колхоздар мен кең шараларды жаппай және тез арада жекешелендіру науқанының
үлкен зардабы тиді.Бұрын 600-ден астам астық өндіретін,700-дей қой
шаруашылығымен шұғылданатын кеңшаралармен колхоздар,80-дей құс фабрикасы
бар еді.Шошұа өсіретін бордақылайтын өндірістік негізде дамыған бірнеше ірі-
ірі кешендер жұмыс істеді.Халық жұмыртқамен,құс етімен толық қамтамасыз
етілген еді.
Алайда КСРО-ның соғыстан кейінгі дамуындағы оң құбылыстар болып
көрінгендер Германия және Жапонияның-екінші дүниежүзілік соғыстан күйрей
жеңілген елдердің соғыстан кейінгі жылдары дамуымен салыстыруға да
келмейді.Бұл елдерде күйреген халық шаруашылығын қалпына келтіру (ал онан
кейін оны экономикалық күлденуге қарай шапшаң өркендету) шаруашылық
саясатын реформаторлық жолмен нарыққа қарай қайта бағыттау арқылы
қамтамасыз етеді.Ал біздің елде халық шаруашылығын қалпына келтіру
негізінен Отанның игілігіне жан аямай ерлікпен еңбек еткен халықтың ынта-
жігері мен отаншылдығы арқасында жүзеге асырылады.
Сырттай қарағанда жап-жақсы көрінген соғыстан кейінгі жылдар
бесжылдықтың көрсеткіштері село еңбекшілерінің азапты еңбегінің, жоқшылығы
мен аштығының,өмір жастары дәрежесі төмендегінің, балалар мен әйелдер
еңбегін қанаудың халыұты шаршатып-шалдықтыруды еі жоғарғы шегіне жеткізудің
нәтижесі еді.
Сайып келгенде,соғыстан кейін ауыл шаруашылығын қалпына
келтіріп,дамытудың нәтижелеріне баға бергенде мынаны айту қажет: бұл
процесстер бұқараның бойындағы күш-жігерін,халықтың табиғатына тән аса зор
еңбек ынтасын,тапұырлығын тұншықтырып келген жүйенің арасында емес,оның
еркінен тыс жүріп жатты.
КОКП Орталық Комитетінің қыркүйек (1953) пленумында шаруаларға
экономикалық және саяси қысымды болаңсыту туралы алғаш рет сөз
болды.Деревняны бұдан әрі шексіз тонай беруге болатынын түсінген Н.Хрущев
партиялық шешімдерге мемлекеттік салықты азайту,аграрлық секторға
инвестицияны көбейту туралы идеяларды кіргізе бастады.Осыған байланысты
ұлттық табысты қайта бөлу жөнінде бір сыпыра шаралар қабылданды.Салық
саясаты өзгертілді.Сатып алу және дайындау бағалары көтерілді.
Осымен бірге жаңа басшылық экономикалық тәсілдерден тыс зорлаудың
тиімсіздігін түсінетінін көрсете бастады.Бұл белгіленген міндетті түрде
еңбек күн минимумын табу (1948-1952) түріндегіден-іс жұзінде феодалдық
жүйеден бас тартудан көрінді.
Сталиндік қатаң бағыттан бас тарту кешікпей қз нәтижесін берді.
Аграрлық саясаттағы алғашқы түзетулерге жауап ретінде колхозды шаруалар
ауыл шаруашылық өндірісін елеулі түрде өсірді.
Колхоздар мен совхоздар өзінің басты міндетін-қоғамды азық түлікпен
қамтамасыз ету міндетін орындай алмағанын жұрттың бәрі айтып жүрді. [79-80]
2.3.Қазақстан Республикасында ауылшаруашылығының алатын орны.
Қазақстан даласында мал өсіріп,қой мен жылқыны көбейтуге ғана
бағытталмаған.Бұл далада мол астық сапалы астық өндіруге,өсңруге
болады.Егіндік көлемі жағынан Қазақстан,Үндістан,Ресей,АҚШ, Канададан кейін
дүние жүзңнде алтыншы орынды алады.Тыңайтқышты мол берсе топырақты қанамыр
қолмен өңдесе, екі жайды арам шөптерді таза ұстаса мүмкіндігінше ск берсе
сонда дақылдардың бір гектарына орташа 50 центнер өнңмдң ертерек алып
отыруға болар еді.Оған топырақтың күші жетеді.Сонда 50 миллион астық алар
едік.Бір адамға жылына 250 миллион тонна астық қажет деп есептесек сонда
біздің даламыздан миллиард адамды асырауға жетеді екен.Бұл асқақ арман
құрғақ қиял емес.Бидайға аса қажетті фосфор тыңайтқышы Қаратаудың
қазынасынан алатын болсақ топырақты аудармай жыртатын жер бетін
қозғамай,техниканы өзмізде мол шығаратын болсақ зиянкестерге қарсы
химикаттың түр түрін қолға алсақ және соған қоса аздаған су болса онда ол
орындалатын арман. Қазақстан топырағының мүмкіндігі қандай екендігін осында
алған дүние жүзілік рекрдтар дәлелдейді.Күрішті Азия елдері көп,мол
өсіреді.Олардың басты тағамы,наны.Ал сол Сыр жағасынан алған ғой. Дала
академигі Ыбырай Жақаберіштің 1 гектарынан 170 центнер өнім алу дүние
жүзінде болып көрмеген көрсеткішіне ие болды.Демек мұндай өнімді алуға
болады,бұл ертегі емес қой Тарыныңда жер жүзінде рекорды бізде,Қазақстанда
жасаған.Дана диқан Шығанақ Берсиев 1 гектардан 201 центнер дән
алған.Ғажап,ол туралы неміс ақыны Берьтолд Брехт арнайы роман жазған.Мұндай
көлемді шығармаларға жарайтын оқиға мен ой болуы керек.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап меншік атаулының мемлекеттен
алып,жекешелендіру жұмыстары белсенді жүргені белгілі.Ауылдар мен селоларға
байланысты айтқанда,кеңшаралармен ұжымдардың таратылуы,шаруалар мен
крестяндарға ауыр соққы болып тигені алдымен ауызға алынады жұмыссыз
қалғандар беті ауған жаққа көше жөнелді.Орыстар Ресейге,немістер
Алланияға,басқа да шашырандылар өздерінің тарихи отандарына жол
тартты.Қазақтар көрші аудан,облыстардан,ірі қалалардан баспана
іздеді.Статистика агенттігінің мәлеметтеріне қарағанда соңғы он жыл ішінде
бір миллионнан астам қандастарымыз жылы орнын суытып жаңа жерлерге қоныс
аударған көрінеді.
Қара орнында,ата-баба моласын қимай отырғандар ше? Көшкендердің айтуы
бойынша,олардың ”жаңа жұртқа” барғысы келеді ақ.Бірақ ұшарға қанаты жоқ.Екі
қолдағы бір жұмыстан айырғалы қашан. Бір екілі сиыры мен бес-он тұяқ қой
ешкісінің емшегін сорып күн көрген байғұстардың қысқа көрпесі басына тартса
аяғына жетпейді.Сол себептен өз еліміздің мал жағдайын айтамыз.Қазақстанда
өндірілетін барлық ет өнімнің тек 8 пайызы ғана елімізде өңделетін қыңжына
айтты.Кешегі Семей ет комбинаты өзіміздің малды былай қойғанда маңғол және
басқа да көоші елдердің малын сойып,неше түрлі ет тағамдарын шығарып сатушы
еді.Дәл сондай болмаса да өздерінің малын сойып мүшелеп беретін комбинаттар
облыстардың бәрінде болатын мал да бұрынғыдан көп емес.Қазақстан
Республикасының статистика жөніндегі агентігінің Қазақстан және оның
аймақтары журналының 2002 жылғы 4-ші нөміріндегі жарияланған деректерге
қарағанда,қазір бізде 4,952 мың ірі қара (оның ішінде сиыр 193,2 мың)
12,721 мың түйе бір жарым миллиондай шошқа 272 миллионнан астам құс
бар.Осылардың бордақыланып соғымға шығарылған бөлігін сойып жей алмай
жүргеніміз ұлт-ақ. [23]
III.Қазақстан Республикасында ауылшаруашылығының саналарын реттеу мен
қадағалау.
3.1.Қазақстан Республикасында ауылшаруашылығын дамыту саясаты.
1920-шы жылдардың басында қабылданған жаңа экономикалық саясат
бойынша шаруаларды ұжымдастыру,халықтың материалдық әл ауқаты мен мәдени
дәрежесінкөтеру сияқты күрделі мәселелер шешіледі деп есептелінді.Шаруалар
кооперациясы мемлекеттік қысым күшімен емес,экономикалық тиімділік
шарттарын сөзсіз орындау арқылы жүзеге асыратын шаралар ретінде
қаралды.Жаңа эконмикалық саясаттың алғашқы жылдардағы тәжірибесі оның
мүмкін екенін дәйектеп берді.
Алайда 1920-шы жылдардың екінші жартысында жаңа экономикалық саясат
негізінде қалыптасқан шынайы бағыт түбірінен өзгерді.Басты міндет ең зәру
көкейкесті мақсат индустрияландыруды қызу қарқынмен жүргізу көзделді.Атап
айтқанда,бұл мақсат мемлекеттендірілген колхоз жүйесін жасау,яғни
шаруаларды ұжымдастыруды жаппай өткізу арқылы іске асырылды.Сөйтіп 1920-шы
жылдардың аяқ шенінде бүкіл елдегі сияқты Қазақстанда да колхоздандыру
науқаны басталды.Бұл шараның іске асырылуына шаруалардың тілегі мен ықыласы
себеп болған жоқ,ол жоғарыдан берілген әмір,нұсқаулар негізінде жүргізілді.
Қазақстанда колхоздандыруды 1932 жылдың көктемінде қарай аяқтау белгіленді.
Шаруаларды күштеп ұжымдастыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
I. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығының пайда болуы және оның
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...5-11
1.1. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылықтың тарихы және пайда болу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 5-7
1.2. Ауыл шаруашылығының мәні және маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... 7-
11
II. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылықтың атқаратын қызметтері мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...12-16
2.1. Ауыл шаруашылықтың түрлері атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... 12-
13
2.2. Рыноктық экономикадағы ауыл шаруашылықтың түлері ... ... ... ... 14-15
2.3. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығының алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15-16
III. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығының саналарын реттеу мен
қадағалау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .17-22
3.1. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығын дамыту
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17-19
3.2. Ауыл шаруашылығын реттеу түрлері мен жүйелері
... ... ... ... ... ... 19-22
ІV. Ауыл шаруашылық кешендердің экономикалық тиімділігін арттырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .23-29
4.1. Ауыл шаруашылық сала өнімінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру
және сатудың көлемін
ұлғайту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23-
25
4.2. Ауыл шаруашылық кешендердің экономикалық тиімділігін арттырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 25-29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 30- 32
Пайдаланған
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...33
Кіріспе
Қазақстан Республикасының экономикасы кәзіргі таңда қарқынды әрі
өркениетті дамып келе жатыр. Қазақстан Республикасының қалыптасуы мен
дамуының стратегиялық мақсаты аралас әлеуметтік бағытталған нарықтық
экономика болып табылады. Нарықтық экономикадағы меншікті нысандардың
түрлері өте көп.
Соның бір нысаны ауыл шаруашылық болып табылады. Қазақстан
Республикасының ауыл шаруашылығы өте қарқынды дамып келе жатыр.
Қазақтың алтын тамыры, ыстық ұясы, асырайтын анасы дала. Жердің перзенті
ауыл. Ауылсыз даланың құны жоқ. Ауыл тағдыры жер тағдырынан келіп туады,-
дегендей ауылсыз адам тұралмайды. Көптеген елдерді ауыл шаруашылық асырап
отыр. Байлықтың негізгі көзі ауыл шаруашылықта жатыр
Ауыл шаруашылық проблемалары өте күрделі мәселе, еліміздің
бүгінгі тіршілігі мен келешегінің мүдделі міндеттернің бірі, бірі емес
бірегейі. Президент бұл мәселені бекер көтеріп отырмаса керек. Еліміз
экономикасының, егемендігінің, мәдениетінің келешегін жан-жақты ойлап,
күрделі міндетті қолға алып отыр деп есептеймін.
Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстанның егемен мемлекет
ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы деген еңбегінде былай деп атап
көрсетті: ...барлық стратегиялық жоспарлардың алдында агроөнеркәсіп
кешенінің дамуы, оны жүйелі және батыл реформалау келеді.... Ауыл, селоны
және агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың артықшылықтары туралы Заң қабылдау
да осы мақсаттарға арналады.
Мемлекет басшысының идеяларын, қабылданған заңдар мен Республика
үкіметінің қабылданған қаулыларын іс жүзінде асыра отырып, Қазақ ауыл
шаруашылығы ғылымдары академиясының ғалымдары Қазақстан Республикасы
агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 1993-1995 жылдарға және 2003-2005 жылға
дейінгі тұжырымдық Бағдарламасын жасады.
Оны жасау барысы кезінде мынадай көптеген обьективтік факторлар еске
алынды:
• Егемен мемлекет құру;
• Материалдық өндіріс сферасындағы нарықтық қатынас заңдары;
• Адам тамақтануының ғылыми негізделген нормалары;
• Жеңіл және өңдеу өнеркәсібінің шикізатқа деген қажеттілігі;
• Табиғи аймақтардың потенциальдық биоклиматтық мүмкіндіктері;
• Аграрлық ғылым мен техника жетістіктері;
• Ауыл шаруашылық өнім өндірісінің тиімділігі;
• Мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасының мақсаты, міндеттері
мен өлшемдері;
Бағдарламада жергілікті жағдайда азық-түлік және өнеркәісп үшін
шикізат өңдірудің тиімділігі, сондай-ақ негізгі ауыл шаруашылық өнімдерін
сыртқа шығару және сырттан алу мүмкіндіктері ғылыми тұрғыдан обьективті
және қатаң түрде талданды.
Тұжырымдық бағдарлама тиісті министрліктер мен ведомстволар, облыстық
әкімдер мен Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің мәжілісінде
сындарлы жағдайда қаралып, Үкіметтің арнаулы қаулысымен мақұлданды. Сөйтіп,
мемлекеттің жаңа аграрлық саясатының негізі қаланды.
Әңгіме – ауылды қазіргі орын алып отырған дағдарыс жағдайынан шығаруда
ғана емес. Әрине, егіндікке жарайтын жер, шабындық, су толық және тиімді
пайдаланылмай келеді. Ауыл шаруашылығы жұмыстары жан –жақты қамтылған,
арзандау техника емес, білектің күшіне қарап қалды. Негізінен соның
салдарынан егіндік пен мал басы кеміп кетті. Ауылдық жерде жұмыссыздық бой
көтеріп, колхоз, совхоз тараған тұста жастардың қалаға қаш – қаштауы кең
орын алып кеткені де белгілі. Көптеген денсаулық, мәдениет орындары қаңырап
қалды.
Қазақстан Республикасының саяси тәуелсіздігі оның алдына экономикалық
дербестік міндетін қойып отыр. Қазақстанның мұндай дербес экономикалық
көтерілуі қайта жаңғырту мен елдің әрі қарай даму жолына терең теориялық
негіздеу арқылы ғана іске асуы мүмкін.
Қазақстан экономикасының қазіргі даму кезеңінде бір – бірімен
байланысты мынадай екі міндет шешілуге тиіс: нарықтық қатынастарды
қалыптастыруды аяқтау және дағдарыстан шығу. Соңғы жылдары еліміздің
әлеуметтік экономикалық дамуында едәуір оң өзгерістерге қол жеткіздік:
біріншіден, Қазақстан егемен тәуелсіз мемлекет болды; екіншіден, біз кең
ауқымды әлеуметтік, саяси және экономикалық реформаларды жүргізе бастадық.
Сөйтіп, мемлекеттік - ұжымдық дүниетанымды жекешіл дербес дүниетаныммен
ауыстырдық. Дегенмен де, экономикалық әл – ауқатымыз әлі де болса күрделі,
шиеленіскен жағдайда тұр. Мысалы, бәсекелестерге қабілетсіздік, көптеген
кәсіпорындардың тұрып қалуы, дәстүрлі өткізу рыноктарын жоғалту,
төлемсіздіктер мен өндірістің құлдырауы, міне, осылардың барлығы, бізде
соңғы жылдары өндіріс деңгейінің екі еседен артық қысқаруына, ал бюджеттік
түсімдердің одан да көбірек қысқарылуына әкелді. Сол себепті жағдайдың
оңалуы үшін көп іс істеу қажет. Осы тұрғыдан шыға келіп, оқырман қауым
назарына ұсынылып отырған дипломдық жұмысымда қарапайымда белгілі
қағидалармен қатар аграрлық шаруашылықтың күрделі мәселері, алға қойылған
мемлекеттік бағдарламалар қозғалады.
Осы дипломдық жұмыста нарықтық өзгерістерге байланысты болатын
процестер мен құбылыстарды бір жүйеге келтіру, аграрлық рынокті
қалыптастыру, мемлекеттік реттеудің қажеттілігі, салық салу проблемалары –
зерттеудің одан кейінгі маңызды тақырыптарын бір жүйеге келтіруге талпыныс
жасалады.
I.Қазақстан Республикасында ауылшаруашылығының пайда болуы және оның мәні.
1.1.Қазақстан Республикасында ауылшаруашылықтың тарихы және пайда болу
кезеңдері.
Біздің дәуірімізге дейінгі ХІІ-ІХ ғасырларда қазақ даласын,оның
ішінде Арал мен Каспий арасын мекен еткен сақтар, бұлардың құрамына кіретін
массагет, дай, каспий т. б. тайпалар үнемі қозғалыста мал шаруашылығымен
айналысып,көші-қон мен күн кешкен: шығыс Римнің елшілері Валентин мен
Земарк Түрік қағаны Истемиде (Дизабул) болған сапарынан Бұрын өздерін сақ
деп атаушы, бұл ел енді түрік деп аталатын болыпты. Жылқы, қой, түйе, сиыр
малдарын ұстайды деп император Юстинан екіншіге ресми мәләмдеме жасаған.
Тарихтың атсы Геродот пен географы Страбон бірі скиф, бірі сақ деп жаза
келіп, олардың бір тарамы массагеттер мен дайлар туралы: Өздері ат үстінде
де,жаяу да мықты жауынгерлер, қарулары-садақ, қылыш, қалқан, балта,- деп
келтіреді. Бұл сөздерге қарағанда, массагеттер мен дайлар және оған көрші
тайпалардың жылқы өсіріп, оны күш-көлік ретінде жақсы пайдаланғанына көз
жеткізуге болады.
Археологтар Г.Ф.Коробкова, Б.Х.Батыровтың айтуынша. Орта Азия мен
Қазақстанда алғаш қолға үйретілген мал - ешкі. Біздің дәуірімізге дейінгі
алтыншы мың жылдықтар тұсындағы неолит заманы мекен-жайларынан табылған
сүйектердің 80 проценті ешкінің сүйегң болса, одан кейініректегі көне мекен-
жайлардан табыл, ан сүйектердің басым көпшілігі қойдың сүйектері болып
шыққан. Ешкі мен қойдың қолда көптеп өсірілуі, адамдарды алыс жайылымдарды
игеруге, тыңнан су көздерін іздеуге,көшпелі мал шаруашылығын кеңінен
өрістетуге итермелеген. Сөйтіп үнемі қозғалыстағы мал шаруашылығы, тасымал
жүктерінің ұлғаюы, күш-көліктің қажеттілігі түйе түлігін көптеп өсіруге
әкеліп тірейді. Ал теңіз жағасы, аралдар, бұлақтар мен сулы
қамысшылықтарды сағалаған отырықшыларда сиыр малы өсіріледі.
Қазақстанда ауыл шаруашылығы оның ішінде мал шаруашылығы ежелден
негізгі өндіріс саласы болып келеді. Қазақ жерінде Б.З.Д. 2-мыңжылдықтан
бастап адамдар қолда мал өсіре бастады. Оларды көбейту үшін жайылымдар
іздеп, көшіп қонатын болды. Олар көбінесе жылқы, қой, түйе өсірді.
Малдарының жағдайына байланысты көшіп жүретіндіктен сиырды өте аз ұстады.
Сол кезден бастап адамдар егін салумен де айналысқан. Оған дәлел-археол,
қазбалардан табылған қыш құмыралардағы арпаның, бидайдың, тарының дәндері.
Егін егу мал өсіруге қарағанда баяу дамыды. Себебі тастан,ағаштан жасалған
құралдар қатты жерлерді өңдеуге жарамды. Олармен тек өзен, көл жағасындағы
жерлер өңделеді. XVI-XVII ғасырдан бастап Қазақстан жерінде егіншілік дами
бастады. 1694 жылы Тәуке ханның Түркістандағы сарайында болған Ресей елшісі
В.Кобяков жергіліктк тұрғындардың бидайды, арпаны, тарыны өте көп мөлшерде
егетінін және бидайдың жаздық, күздік түрлерін өсіретінін жазған. Шығыс
Қазақстан және Жетісу тұрғындары егін шаруашылығы мал шаруашылығымен және
балық аулау кәсібімен қатар жүргізді. Бұл жерлерде егін суару үшін қолдан
арық жасалды. Шу, Талас өзендерінің бойына бау бақша егілді. ХХ ғасырдың 30
жылдарынан 90 жылдарына дейін Қазақстан ауыл шаруашылық құрылымының
негізін Кеңестік шаруашылықтар (кеңшар) мен ұжымдық шаруашылықтар (ұжымдар)
құрады.
Қазақстанда балық шаруашылығы 1907-1910 жылдан бастап қармақпен
мұзастынан аулып басталған. Кейінгірек ықпа аулармен алабұға ауланып тек
1930 жылдан бастап ғана ондағы балық өнеркәсібі бірсыдырғы дами бастады.
Балқаштың негізгі кәсіптік балықтары шармай мен Балқаш алабұғасы. Балқаш
көлінде тіршілік ететін балықтардың жоғарыда келтірілген бес түрінен
бастағанның барлығы кейінгі жылдары жерсіндірілген. Балқаштың соңғы жылдары
118 мың центнерге жуық балық ауланды. Мұнда сазанның, көксеркенің табан
балықтарының түрі басым. Көксерке Балқаш көліне 1918-1958 жылдары ңана Орал
өзенінің сағасынан әкеліп жіберілді. Қазір жақсы жерсініп кетті. Ал сазан
Балқаш көліне ең алғаш жерсендірілген балықтардың бірінен саналады. Ол 1905
жылы ғана Балқаш көлінен 54 шың центнер сазан ауланған. Табан балық
Балқашқа Сырдария өзенінен 1949 жылы әкелінген. Алғаш әкелінген 598 табан.
Жаңа ротаға тез қалыптасып 1961 жылдан бастап оны кәсіптік мақсатта аулауға
рұқсат етілген. Он жыл өткен соң жылма жыл 18 мың центнерден астам табан
ауланғаны туралы мәлімет бар. 1933-1934 жылдары Іле өзеніне Арал теңізінде
тіршілік еткен пілмай деп аталатын 289 балық жерсіндірілді. Балқаш көлінде
кездесетін пілмайдың дене тұрқы 1 м 30 см салмағы 9-9,5 кг болып келеді.
Пілмайлар 30 жыл жасайды. Жайын ақшарқа, ақ амур және т.б. балықтар да
Балқаш көліне мүлде жерсініп кетті, кейінгі жылдары әкелінген дөңмаңдай
(1958 жылы), ақ амур (1962 жылы) балықтары сондай ақ сазан мен тұқының
күріш плантацияларында агротехникалық шараларда жүргізеді. Олар күрішке
зиян келтірмейтін, оның тамыр жүйелері мен сабақтарының қалыпты өсуіне
жағдай жасайды, топырақты қопсытып, оны тыңайтады. Зиянды жәндіктерді
құртады, күрішшілерге жәрдем етеді.
Жандары ашитын Алаш басшылары жасаған, ұсынған жер туралы заң
жобасында олар әуел бастан жер сату деген болмауы, әркім өз жерін өзі
пайдалануы керек деп көрсеткен .Пайдасынан артық жер астығы байлығы
қазынанікі болып билігі земство қолында болуы тиіс. Аса зор ағаш (орман)
ірі өзендер мемлекеттік болып аз ағаш көл байлықтары болып земство мүмкіне
салынуға тиіс. Бұл заң жобасында Алихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов,
Міржақып Дулатов барлығы жеті адам болып қол қойған. Кешегі өткен ХХ
ғасырдың осы қазақ даласында 40 млн. қой, 5 млн.жылқы, жарты млн. түйе
өсірілген кезде солардың панасы да қорғаны да болған қазақ ауылдары.
Қазақтың өоралары мен киіз үйлері қазақ өлкесінде алғаш өнркәсіп орындары
орындай бастағанда соларға келіп жұмысқа тұрған жер астына түсіп кен қазған
тұз тасып мұнай шығарған сол қазақ ауылының азаматтары. Түркісіптің қос
шегін тартып, ”қара айыр тізгінін” ұстаған да сол Мұхтар Қаптағаев пен
Әбілхан Қастеев та, үй-үйді аралап айтыс өткізген. Жамбылда сахнадан
сөйлеген Қалибек Қуанышбаев осылардың бәрі де ауылда өскен. Сонау тарихты
шолып өтсек, ауылға деген ынта-ықаластың қамқорлықтың аз болғанын көреміз.
Брежнев 1980-ші жылдар басында Қазақстанда қой санын 50 млн-ға жеткізейік
деген міндет қойған. Оған күдіктенушілерге Димекең (Д.Қонаев) “Жігіттер,
саспаңдар бұдан Қазақстанға пайда болса зиян келмейді. Осының арқасында
орталықтан қаржы алып,далада жолдар салып, су тартып аламыз”-деген.
Осындай қамқорлық жақсылықтыңда екінші бір жағы болды. Ауылды
аялайтын емес, ауыл адамдарына аяншақ жағдай жасауға тырысқан кеңес үкіметі
кей кезде күткен нәтижеден шыға алмайтын. Бұрын ауылда қалай тіршілік
болғанын бір газетте былай суреттейді.
“Малшыларға шөпті біреу дайындайды, жемді біреу әкеп береді, қорасын
біреу салып үйін басқа біреу үшін біреуі бәрі үшін деген заманның
жанашырлығы, жақсылығы болар. Бірақ ақырында сол қамқорлық жақсылық та
болып шықпайды. Бірақ ол үшін кешегі заманды кінәлауға болмайды. Қазақстан
секілді табиғаты қатал, жем шөбі аз аймақта соншама малды бағып, өсіру,
көбейту ойға түспейтін”.
1.2. Ауыл шаруашылығының мәні және маңыздылығы.
Ауыл шаруашылықтың-материалдық өндірістің ең маңызды түрі. Негізгі
салалары-егіншілік пен мал шаруашылығы. Олардың құрамына ауыл шаруашылық
дақылдарының, малдық түрі , топтары, т.б. бойынша бөлінетін қосалқы
салалар енеді. Ол халықты азық түлікпен (сүт, май, ет тоңмай, т.б.) жеңіл
және тамақ өнеркәсіптерінің шикізатпен қамтамасыз етеді. 1990 жылдан бастап
республиканың агроөнеркәсіп кешенінде кең ауқымды әлеуметтік экономикалық
өзгерістер болды. Қазір Қазақстанда ауыл шаруашылығы мақсатына арналған
жеке меншік иелері мен жер иеленушілердің қарамағында 149,1 млн. га жер
бар. Оның 25,7 млн. га егістік 3,6 млн. га жайылым (1998). Мемлекеттік ауыл
шаруашылық кәсіпорындарын жекешелендіру және ұжымшарлар жүйесін қайта
жаңарту оң нәтиже берді. Жерге байланысты құқықтық
қарым-қатынас жүйесі өзгерді, баға, несие, қаржы саясаты
реформаланды.[247-249]
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығына келсек әлемде жайлау-
жайылымы жан бпсына шаққанда бізден асатын ел жоқ. Бізден 180 млн. гектар
егіндікке, шабындыққа, жайылымға жарайтын жер бар. Табиғаттың өзі бұл
өлкені мал бақсын ең алдымен қой мен жылқы өсірсін деп жаратқан. Осынша
жайылымды суландырып қыста қар тоқтатып көктемде тоғандар тоспалар салып
күтіп баптаса 2 гектар жайылымда бір қой ұстауға болар еді. Ондай жоспар-
жобалар талай рет жасалған. Расында 1916 жылы 18 млн. қой болған. Солақай
саясат, қолдан жасалған ашаршылықтан кейін 1930-шы жылдардың басын да 2
жарым млн.ғана қалды. Даланың шөлімен бірге туысып өскен қой қайта көбейе
бастады. Ақыры 1980-ші жылдардың аяғында 36 млн. жетті Содан жаппай реформа
асығыс жүріп шаруашылықтар таратылып, ұсақ қожалықтар орнын басты. Жайылым
жайлаудың ортасында отырған адамдарға жеке меншігіне мал берсек ол малды
асырайтын жер бөлсек нарық, баршаруаны өзі бағыттап, бастап алып кетеді ғой
деген жоспар жақсы ой болған еді. Бірақ бар мал мен байлықтың бестен бірін
қолдарына алған ауыл басшылары сонша малды талапайға салып берекесін
кетірді. Ақыры 4-5 жылдың ішінде 36 млн. қойдан 9 млн. қой ғана қалды.
Миллиондаған бас қой болып мыңдаған тонна ет дайындалып жатқан кездерде
сондағы үкімет басшылары бізге сонша малдың сонша еттің,не керегі бар қажет
болса етті Австралия мен Аргентинадан алып келеміз өзіміздің еті аз және
дәмсіз деп көкіді. Ал шынында ет бал татитын құйрығы қазандай еділбай
тұқымбас қойлар қандай еді. Олардағы арабтар алғаш көргенде ұшаққа салып
алып кетіп жатты ғой.
Балық шаруашылығының маңызына келетін болсақ. ТМД суларында әлемдегі
барлық балықтардың 1500-ге жуық түрі. Ал, республикамызда балықтардың 140
түрі тіршілік етеді деп есептеледі. Совет Одағы әсіресе кәсіптік балықтарға
бай. Елімізде кездесетін балықтардың 250 түрі кәсіби балық және олардың 100-
ге жуық түрі басқа ел суларында мүлде тіршілік етпейді. Мысалы: дүние
жүзінде етінің дәмділігімен өндірілетін өнімдерінің құндылығы және қара
уылдырығымен танымал болған бекіре тұқымдас балықтардың 95%-і ТМД елдерінің
суларынан ғана ауланады.Еліміз көксерке,ақсаха,сазан, хамса, қамбыла, табан
балықтардың малшылығы жөнінен дүние жүзінде бірінші орын алады.Балық аулау
негізінен мұхит пен ашық теңіз арқылы жүзеге асырылады. Алайда соңғы
кездерде көптеген мемлекеттер өз территориясындағы балық ауланатын су
аймағы ұлғайта түскендіктен мұхиттан балық аулауды дамыту мәселесі біраз
қиындық келтіруде. Бізге 1960 жылдардан бастап тоғанда балық өсіру ісінің
дамығаны белгілі,товар түрінде балық өсіру ісінің дамығаны белгі товар
түрінде балық өсіру жөніндегі балық шаруашылығының жаңа формасы балықтарды
тоғандарда өсіру негізінде пайда болды.Товар түрінде балық өсіру дегеніміз
балықтарды бақылауға болатын жағдайларда:бассейндерде, жылы суларда,
көлдерде, күріш плантацияларында және ирригациялық,су қоймаларында өсіру,
сондай-ақ молюскілерді шаян тәрізділерді,балдырларды және т.б.өсіру
Балықтарды тоғандарда өсіру және оларды жетілдіру нәтижесінде балық
шаруашылығында екі сала пайда болады:балығы бар су қоймаларында
(теңіз,көл,су қоймасы және өзендер) пайдалану негізінде балық аулау мұнда
балық табиғи жағдайда ұрпақ беріп отырды.товар түрлерінде балықтарды аулау
балықтарды бақылауға болатын жағдайда өсіру негізделген.Тоған шаруашылығы
техникалық процестің барлығын тікелей адам бақылап отырды,сондықтан оның
тиімділігі жұмсалған адам күшінің мөлшері мен сапасына байланысты
анықталады,бұл жерде табиғи фактордың айтарлықтай тигізер әсері жоқ.Қазіргі
кезде ішкі судан балық аулауға да баса назар аударылуда. КПСС XXV съезінің
негізгі бағыттарында ішкі су каналдарда балықтың және бағалы түрлерінің
қоры көбейтілсін.Мемлекеттік тоған шаруашылығында балық өндіруді 1,7 есе
өсіру кездессін деп көрсетілген.Қазақ ССР министрлер советінің балық
шаруашылығын дамыту жағдайындағы бұдан барлығы қараған мәселесінде-бір
жастағы тұқы мен басқа да бағалы балықтардың бағалы біржылдық шабақтарын
тоғандарда және ьалық шаруашылығында өсіру 1975 жылы миллион данаға
жеткізілген және кәсіптік бағалы балықтар шабағының 22 миллион данасын
Республикамыздың ішкі су қоймаларына жіберу жүзеге асырылсын-деп көрсетуі
республикалардың ішкі су қоймаларындағы шаруашылығына баса назар
аударғандары болып табылады.Бұл жерде ішкі су қоймаларының халық
шаруашылығы су қоры ретінде маңызын ескертусіз қалдыруға болмайды. Сусыз
өмір тұссыз аспен тең, Су-табиғаттың ажары, Сулы жер пулы жер, Сулы
жер тұрақсыз болмас,таулы жер бұлақсыз болмас-деген халық даналығы адам
өміріндегі судың маңызын қосымша анықтамасыз ақ дәлелдеп отыр. Табиғаттағы
су қорын сақтап,оны ұлғайту себебін де осы халық даналығынан түсінуге
болады.
Біздің Республмкада жалпы көлемі 7 миллион гектардан астам үлкенді-
кішілі көлдер бар.Осы судың 3 миллион 300 мың гектары балық өнеркәсібіне
бекітіліп берілген,сондай-ақ Қазақстанда көлемі 900 мың гектардан астам
салынып жатқан және салынып болған 29 су қоймасы бар. Олардан ауланатын
балыұтардың түрі де сан алуан осыған орай Республика суларындағы балықтар
әлемінде түрліше болып келеді. Республиканың солтүстік өзен көлеміндегі
балықтардың түрі еліміздің европалық су қоймаларында тіршілік ететін
балықтар түрін қамтиды. Мұндай балықтарға:алабұға, аққайран, нәлім, сазан,
сылан, таймень, шортан, ақбалық, мөңке, т.б.балықтарды кездестіруге болады.
Қазақстандағы ішкі сулардың ксіптік маңызы және олардан ауланған балық пен
балықтан әзірленген тағамдар жағынан Республикамыз ТМД елдері бойынша
екінші орын алады. Каспий, Арал теңіздері Балқаш көлі, Қашағай су қоймасы,
сондай-ақ Жамбыл, Шымкент, Астана, Шығыс Қазақстан, Павлодар, Орал, Ақтөбе,
Солтүстік Қазақстан, Көкшетау, Қостанай, Қарағанды, Торғай, Қызыл-Орда,
Алматы, обылыстарындағы өзендер мен көлдер кәсіптік маңызы бар балықтардың
мекені болып табылады. Олардың ішінде балық малшылығы жөнінен Каспий
теңізінің алатын орны ерекше.
Каспий теңізі әлемдегі ең үлкен тұйық көлдің бірі болып саналады. Ол
балық аулау шаруашылығы жөнінен дүние жүзіндегі көрнекті орын алады.ТМД
елдерінде ауланатын бекіре тұқымдас
(бекіре,шоқыр,қортпа,пілмай,т.б.бал ықтардың 97 тұрі бар) көп тараған
кәсіптік балықтардың ең ірісі қортпа балық 15 жастағы қортпаның ұзындығы 4
м,20 см роташа салмағы 70-80 кг болады.Тіпті одан да салмақтылары
болады.Мәселен Атыраудығы Балықшы ауданының Қызыл балық колхозындағы
Фазыл Бақиев Жолдас басқаратын балықшылар звеносы салиағы 350 кг қортпа
ұстаса сол колхоздағы Қ. Ізтілеуов басқарған звеноның коллективі салмағы
275 кг балық ұстаған.Алғашқы балықтың ішін жарғанда,балықшылар бір балықтың
өзінен 70 кг бағалы уылдырық алған.Сирек те болса ұзындығы 9 м,салмағы 1,5-
2 тонна қортпалар балықшылар ауына оралатын кездер болды.Каспий қортпасы
жыныстық жағынан 16-17 жастарында ғана толысады.Уылдырығының саны орта
есеппен 937 мың,кейде одан да кқп.Қортпа ұзақ жасайтын жыртқыш
балық.Олардың 100 жыл жысайтындары да болады.Қортпа өрістегіш балықтардың
қатарына жатады.Денесінде сүйек болмайды,шеміршектен тұрады хордасы ғана
бар.Ұрғашы қортпа балықтарының дәмді еті мен бірге аса бағалы уылдырығы
болады.Тағы бір көп кездесетін балық-қаракөз.Каспий қаракөзінің дене тұрқы
айтарлықтай емес.12-15 см негізгі қорегі малюскалар болғалы мен су
түбіндегі мекендейтін шаян тәрізділермен де қоректенеді.Жыл сайын 500 мың
мөлшерінде қаракөз балығы ауланады.Тіршілік ететін жері теңіз болса да
апрель мамыр айларының соңында уылдырық шашу үшін өзендерге өріcтейді.
Қазақатсандағы басқа бай көлдердің бірі Арал теңізі.Егер бір гектар
суға келетін балық салмағын салыстыратын болсақ онда солтүстік Каспийде 30
кг-нан,Арал теңізінде 0,5 кг-нан келеді.Арал теңізіндегі негізгі кәсіптік
балық,одан басқа бекіре,альбырт,сазан тұқымдас балықтар,сондай ақ
көксерке,шотан,алабұға,гаутан,қарак өз,
шемей,ақмарқа,қояз,аққаз,қылышбалық ,қызыл қант,аққайран,мөңке (балықтың 20
түрі бар) балықтары болып табылады.Арал теңізінде бекіре тұқымдас
балықтардан тек пілмай ғана кездеседі,ал альбырт
тұқымдас балықтардан арал альбырты ғана ұшырайды,сондықтан бұл аталған
балықтарды аулауға тиым салынған.Деректерге қарағанда Арал теңізінен балық
ең алғаш 1775 жылдардан бастап аулапты.1910 жылы Арал теңізінен жылына 334
мың центнер балық ауланған.Қазір жылына 200 мың центнер балық ауланады.Арал
теңізінде сазан аулау Совет Одағы бойынша бірінші табан аулау екінші орында
болған. Бұдан кейінгі кәсіптік балықтардың бірі қояз.Оның салмағы 20 кг,ал
дене тұрқы 1-1 м 20 см.Әсіресе оның жон еті тәтті болды.Қояз май айында
диаметрі 4,6-6,8 мм болып келетін.193-550 ірі уылдырық шашады.Арал
теңізінде шемей деп аталатын майбалық тіршілік етеді. Балықтардың олай
аталуын да тарихы бар.Шемей барынша шах май деген сөз.Егер оны
қазақшаласақ патша майы,яғни патша балығы деген балама шығады.Кезінде
осы майлы балықтың патшалық сүйіп жейтін тағамы болуы да ғажап емес.Шемей 9
жыл тіршілік етеді.Дене тұрқы 40 см болатын салмағы 800 г болды.Негізгі
қорегі жамбас құрттар мен хирономид қуыршақтары.
Республикадағы су айдынының аумағы 17500 шаршы км-ден астам.Тағы бір
ірі су қоймасы Балқаш көлі.Балқашқа бес өзен құяды.
Олар:Іле,Қаратал,Ақсу,Аягөз және Лепсі.Балқашта шармайдың екі түрі балқаш
алабұғасы,қортық алабұға, теңбіл салперін балықтары ғана тіршілік еткен.
Қазақстан су қоймаларының ішіндегі ең ірісі және кәсіптік
байлықтардың көп тарағаны Бұқтырма, Зайсан су қоймасы. Оның көлемі 561 мың
гектардан астасм, ұзындығы 500 км, ені 30км су қоймаларда балықтың 28 түрі
бар солардың 14 түрінің ғана кәсіптік маңызы бар, су қоймадағы балықтарға
сибирь шоқыры, сибирь бекіресі, осы екі балықтың буданы, таймень, сылан,
сибирь торпасы, тарақ балық шабақ сондай ақ кейіннен жерсіндірілген
көксерке түрке, көкжұбар балық,табан,тағы басқалар жатады. Шығыс Қазақстан
және Семей облысындағы Салық көл, Черкал, Монастыр көлдеріндегі, өкбекті
Базар,Еспе,Жарма,Аякөз өзендерінде шортан,бекіре тұқымдас балықтар
мекендейді. [196-198]
Ауылдың ертеңі қандай болады.ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейтін
кәсіпорындар қажеттілігі төңірегінде әңгіме қозғаймыз.Бірақ кей жерлердегі
шұжық цехтары болмаса әңгіме күйінде қалады. Ауылдық жерлерде не көп,сүйек-
саяқ,мүйіз-тұяқ кқп.Соның бәрі өңделіп жұтынып шыға келсе көл көсір табыс
қып-қызыл ақша.Бір жапон жұтыры бір қазақ ауылының күл-қоқыс тасталған
маңын әдейі аралап шығып:Қазақтардың бар байлығын осында жатыр екен деп
тамсанған екен.Ең болмағанда бір округте ауыл шикізатын өзі өңдеп әзір
тауарлар шығара алатын жағдайға жетсе Қазақ ауылы дүниедегі ең ауқатты
ауылдар қатарына қосылар еді-ау!
II.Қазақстан Республикасында ауылшаруашылықтың атқаратын қызметтері мен
түрлері.
2.1.Ауылшаруашылықтың түрлері атқаратын қызметтері.
Қазақстанның ауыл шаруашылығы көп және оның көп өндіретіні: астық, ет
және қаракөл елтірісі. Ұлы Отан революциясынан кейін Қазақстан ауыл
шаруашылық соцоилогиясының негізінде қайта жаңартып өлшеу,көшпелі
шаруашылықты жоғары дәрежеде механикаландыру ауыл шаруашылықты
күрделендіруге, өндіріс көлемінің ұлғаюына, ауыл шаруашылық өнімдері
көбейіп оның сапасы жақсаруына, күрделі жүйе процесстерінде уақыттың
үнемдеу еңбек өнімділігінің артуына өзінің ықпалын тигізді. Сондай-ақ бұл
жұмыс көлігін ұстауға жем-шөп дайындау үшін көп жер падаланатын болса, енді
ол жерге егін егу маусымдық жұмыстардың аяқталуы мерзімі де едәуір
қысқарды. Жергілікті ауа райына бейімделген, өсімді кеселі зиян кестеріне
төзімі әрі түсімі мол ауыл шаруашылығы дақылдарының жаңа сорттарын өсіру
арқылы өсімдік шаруашылығының түсімі артты. Жаңа тұқымын
жақсарту,азықтандыру, ауыруын емдеудің тәсілдерін жетілдіру және мал
тұқымын асылдандыру жұмысын жақсарту арқылы мал шаруашылығы өнімдерін
көбейтуге мүмкіндік туды. Әсірісе өндірістік будандастыру әдісі кең өріс
алуда. Минералдық заттар,антибиотиктер және гармондарды араластырып құрама
жем шығару ісі елімізде қанат жайып отыр. Мал азығын дайындау әдістерін
жетілдіру, оны тасу мен сақтандыруға жұсалатын шығынды кемітудің маңызы
зор. Мал өсіруде мал тұқымын,азық сапасын жақсарту өсімдік өсіруде таңдаулы
ауыспалы егіс жүйесін қолдану,жайылыммен шабындықтарды жақсарту,егістікке
тыңайтқышты тиімді қолдану арқылы ауыл шаруашылық өнімдері молайып олардың
сапасы жақсарды.Елімізде колхоздар мен совхоздар Ауыл шаруашылығының ірі
кәсіпорны болып қалыптасты. Қазақстанда егіс көлемі 1913 жылдан не барлығы
4,1 млн. гектар болса, 1970 жылы 32,9 млн. гектарға жетті, немесе 7,6 есе
көбейді. Егіс көлемін кеңейту,яғни 21,8 млн. гектар тың және тыңайған жерді
игеру арқылы астық балансында Қазақстанның алатын үлес салмағы 2%-ке жуық
болса,қазір бұл 20-25%-ке жетті және Ресей мен Украинадан соңғы орынды
алады. 1946-1970 жылдары Қазақстан орта есеппен жылына 20,6 млн.тонна астық
өндірілді. Республика шаруашылығында 1971 жылы 7,2 млн.ірі қара,оның ішінде
1,5 сиыр, 31,7 млн. қой мен ешкі, 2,2 млн. шошқа 1,2 млн. жылқы, 147 мың
түйе болды. Қазақстанда 1970 жылы 1609 совхоз, 449 колхоз болды. Республика
бойынша әр совхозға орта есеппен 16 мың гектар егістік, 2,7 мың ірі қара,
14,5 мың қой мен ешкі, 1 мың шошқадан, 100 трактор, 55 комбайн, 51 жүк
автомобилі және басқа да көптеген ауыл шаруашылық техникасы әр колхозға 8
мың гектар егістік 4 мыңға жуық
ірі қара, 16 мығ қой мен ешкі, 118 трактор (15а к-не есептегенде),
21комбайннан келді. Бөлінбейтін қор мөлшері әр шаруашылыққа шаққанда 2,2
млн. сомнан айналды. Қазақстанның ауыл шаруашылығында совхоздар жетекшісі
орын алады. Республика бойынша 1966-1969 жылдары орта есеппен жалпы өнімнің
60%-і совхоздың еншісіне тиді. Дәнді дақылдар егісінің 78%-і совхоздарға
яғни бұлар жалпы өнімнің 70%-ке жуықын өндіреді, сондай ақ ірі қараның 55%-
ін шошқаның 54%-ін, қой ешкінің 70%-ке жуығын совхоздар өсіріп отыр.
Қазақстанның ауыл шаруашлығында суармалы егіншілікке зор көңіл бөлінді.
Совет өкіметі жылдары суармалы егіс көл, 2 есе өсіп 1300 мың гектарға
жетті. Жалпы егістіктің әр гектарынан түскен өнім мен суармалы егістікпен
салыстырғанды өнім 5,5 есе артық салынады. Ауыл шаруашылығында өндірісті
жүйелі түрде белгілі кәсіпке бейімдеу жұмысы тиянақты жүзеге асырылып
келеді. Осының нәтижесінде 1964 жылмен салыстырғанда жұмырқа өндіру 13 есе
(1970) артты, ірі құс фабрикалары іске қосылды. Республикада мал
бордақылайтын арнаулы шаруашылықтарда көбейіп келеді. Қазіргі жағдайда ауыл
шаруашылығын нарқынды әдіспен өркендетудің, оны осы заманғы жаңа техникамен
қайта жабдықтаудың үлкен маңызы бар. Әр гектардан алынатын өнімнің мөлшері
жыл сайын артып отыруы қажет. Өткен бесжылдықтың (1965-1970) төрт жылында
акыл шаруашылығының жалпы өнімі одан бұрынғы төрт жылмен салыстырғанда
жылына орта есеппен 22% молайды, астық өндіру жылына 20,6 млн. тоннаға
жетті яғни 40%, оның ішінде бидай 44% күріш үш есеге көбейді. Астық сатып
алу 55% өсті. Дәнді дақылдардың түсімі 2,7 центнерге артты. Бесжылдықтың
(1965-1970) төрт жылында ет өндіру өткендегімен салыстырғанда жылына орта
есеппен 14%, сүт 25%, жүн 15%, жұмыртқа 32% артты. Мемлекетке жоспардан тыс
226,4 мың тонна мал мен құс еті, 297,2 млн. жұмыртқа сатылды. Еңбек
өнімділігі совхоздарда 18,9%, колхоздарда 20,8% артты. Қазақстан алдында
жаңа бесжылдықта (1971-1975) астық өндіруді жылына орта есеппен 24 млн.
тоннаға жеткізу жоспардан тыс 10 млн. 600мың тонна сатық стау міндеті
қойылды. Республика шапуашылықтары 1975 жылға дейін жыл сайын мемлекетке
1443 тонна мал мен құс етін. 1850 мың тонна жүн сатуға тиіс. Сондай ақ
колхоздар мен совхоздар мал шаруашылығы өнімдерін анағұрлым молайтуға,
сөйтіп әрбір шаруашылық мемлекетке жыл сайын өнімнің кемінде 8-10%-ін
жоспардан тыс сатып тұруға міндетті деп белгіленді. Бұл үшін ет
өнеркәсібіне өткізілетін ірі қараның орта есеппен салмағын кемінде 350-400
кг-ға, қойды 45 кг-ға, шошқаны 100-120 кг-ға жеткізіп семірту керек.
Мемлекет Қазақстанның ауыл шаруашылығы үшін көп күрделі қаржы жұмсап келді,
бұл қаржы жаңа бесжылдықта қазіргіден 1,5 есе артады. Мұның өзі совхоз
құрылысын едәуір кеңейтуге,ауыл шаруашылық қызметкерлерін үй, мектеп,
аурухана, балалар бақшасы және мекемелерді қамтамасыз етуді
жақсартуға,малды күту үшінжақсы жағдай жасауға шаруашылықтарды негізгі
өндірістік құрылыспен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. КПСС ОК-ның март
(1965) және июль (1970) пленумдары мен КПСС XXIV cъезінің карары техникалық
экономика шараларды жүзеге асырып, социал ауыл шаруашылық өндірісінің
үздіксіз өркендеуіне жағдай туғызды. [154-156]
2.2.Рыноктық экономикадағы ауылшаруашылықтың түлері.
Қазақстан экономикасында,әсіресе,ауыл шаруашылығының үлес салмағы
үлкен екені белгілі.Бірақ осыған қарамастан 1992-1993 жылдардағы елеулі
дағдарыс ауыл шаруашылығында басталды. Оның басты себебі-ауыл шаруашылығы
мен өнеркәсіп салалары өнімдерінің арасындағы үлкен алшақтық еді. Бұл ауыл
шаруашылығын қатты күйзеліске әкеп соқтырды.Мәселен, 1993 жылы 1990 жылмен
салыстырғанда К-700 маркалы трактордың бағасы 1287 есе, МТЗ-82 маркалы
трактордың бағасы 1667 есе,астық жинайтын “Нива” комбайнның бағасы 2050
есе, Дон-1500 комбайның бағасы-1236 есе қымбаттады.Ал бұған керісінше осы
жылдар ішінде астықтың сатылып алу бағасы бар болғаны 148 есе,мүйізді
қараның бағасы-65 есе,қой- 62,сүт-87, жүн-66, құс-127, жұмыртқа-219, ауыл
шаруашылығы барлық өнімдерінің бағасы-116 есе өсті. Бұл деректерден
өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасы арасындағы алшақтықты
айқын көруге болады. Ауыл шаруашылығына қажетті өнімдерге бағаның
бейберекеттігінен техниканы, тыңайтқыш, өсімдікті қорғайтын химиялық
құралдар қолдану қауырт төмендетеді.
Ауыл шаруашылығының терең дағдарысқа ұшырауына республикадағы
колхоздар мен кең шараларды жаппай және тез арада жекешелендіру науқанының
үлкен зардабы тиді.Бұрын 600-ден астам астық өндіретін,700-дей қой
шаруашылығымен шұғылданатын кеңшаралармен колхоздар,80-дей құс фабрикасы
бар еді.Шошұа өсіретін бордақылайтын өндірістік негізде дамыған бірнеше ірі-
ірі кешендер жұмыс істеді.Халық жұмыртқамен,құс етімен толық қамтамасыз
етілген еді.
Алайда КСРО-ның соғыстан кейінгі дамуындағы оң құбылыстар болып
көрінгендер Германия және Жапонияның-екінші дүниежүзілік соғыстан күйрей
жеңілген елдердің соғыстан кейінгі жылдары дамуымен салыстыруға да
келмейді.Бұл елдерде күйреген халық шаруашылығын қалпына келтіру (ал онан
кейін оны экономикалық күлденуге қарай шапшаң өркендету) шаруашылық
саясатын реформаторлық жолмен нарыққа қарай қайта бағыттау арқылы
қамтамасыз етеді.Ал біздің елде халық шаруашылығын қалпына келтіру
негізінен Отанның игілігіне жан аямай ерлікпен еңбек еткен халықтың ынта-
жігері мен отаншылдығы арқасында жүзеге асырылады.
Сырттай қарағанда жап-жақсы көрінген соғыстан кейінгі жылдар
бесжылдықтың көрсеткіштері село еңбекшілерінің азапты еңбегінің, жоқшылығы
мен аштығының,өмір жастары дәрежесі төмендегінің, балалар мен әйелдер
еңбегін қанаудың халыұты шаршатып-шалдықтыруды еі жоғарғы шегіне жеткізудің
нәтижесі еді.
Сайып келгенде,соғыстан кейін ауыл шаруашылығын қалпына
келтіріп,дамытудың нәтижелеріне баға бергенде мынаны айту қажет: бұл
процесстер бұқараның бойындағы күш-жігерін,халықтың табиғатына тән аса зор
еңбек ынтасын,тапұырлығын тұншықтырып келген жүйенің арасында емес,оның
еркінен тыс жүріп жатты.
КОКП Орталық Комитетінің қыркүйек (1953) пленумында шаруаларға
экономикалық және саяси қысымды болаңсыту туралы алғаш рет сөз
болды.Деревняны бұдан әрі шексіз тонай беруге болатынын түсінген Н.Хрущев
партиялық шешімдерге мемлекеттік салықты азайту,аграрлық секторға
инвестицияны көбейту туралы идеяларды кіргізе бастады.Осыған байланысты
ұлттық табысты қайта бөлу жөнінде бір сыпыра шаралар қабылданды.Салық
саясаты өзгертілді.Сатып алу және дайындау бағалары көтерілді.
Осымен бірге жаңа басшылық экономикалық тәсілдерден тыс зорлаудың
тиімсіздігін түсінетінін көрсете бастады.Бұл белгіленген міндетті түрде
еңбек күн минимумын табу (1948-1952) түріндегіден-іс жұзінде феодалдық
жүйеден бас тартудан көрінді.
Сталиндік қатаң бағыттан бас тарту кешікпей қз нәтижесін берді.
Аграрлық саясаттағы алғашқы түзетулерге жауап ретінде колхозды шаруалар
ауыл шаруашылық өндірісін елеулі түрде өсірді.
Колхоздар мен совхоздар өзінің басты міндетін-қоғамды азық түлікпен
қамтамасыз ету міндетін орындай алмағанын жұрттың бәрі айтып жүрді. [79-80]
2.3.Қазақстан Республикасында ауылшаруашылығының алатын орны.
Қазақстан даласында мал өсіріп,қой мен жылқыны көбейтуге ғана
бағытталмаған.Бұл далада мол астық сапалы астық өндіруге,өсңруге
болады.Егіндік көлемі жағынан Қазақстан,Үндістан,Ресей,АҚШ, Канададан кейін
дүние жүзңнде алтыншы орынды алады.Тыңайтқышты мол берсе топырақты қанамыр
қолмен өңдесе, екі жайды арам шөптерді таза ұстаса мүмкіндігінше ск берсе
сонда дақылдардың бір гектарына орташа 50 центнер өнңмдң ертерек алып
отыруға болар еді.Оған топырақтың күші жетеді.Сонда 50 миллион астық алар
едік.Бір адамға жылына 250 миллион тонна астық қажет деп есептесек сонда
біздің даламыздан миллиард адамды асырауға жетеді екен.Бұл асқақ арман
құрғақ қиял емес.Бидайға аса қажетті фосфор тыңайтқышы Қаратаудың
қазынасынан алатын болсақ топырақты аудармай жыртатын жер бетін
қозғамай,техниканы өзмізде мол шығаратын болсақ зиянкестерге қарсы
химикаттың түр түрін қолға алсақ және соған қоса аздаған су болса онда ол
орындалатын арман. Қазақстан топырағының мүмкіндігі қандай екендігін осында
алған дүние жүзілік рекрдтар дәлелдейді.Күрішті Азия елдері көп,мол
өсіреді.Олардың басты тағамы,наны.Ал сол Сыр жағасынан алған ғой. Дала
академигі Ыбырай Жақаберіштің 1 гектарынан 170 центнер өнім алу дүние
жүзінде болып көрмеген көрсеткішіне ие болды.Демек мұндай өнімді алуға
болады,бұл ертегі емес қой Тарыныңда жер жүзінде рекорды бізде,Қазақстанда
жасаған.Дана диқан Шығанақ Берсиев 1 гектардан 201 центнер дән
алған.Ғажап,ол туралы неміс ақыны Берьтолд Брехт арнайы роман жазған.Мұндай
көлемді шығармаларға жарайтын оқиға мен ой болуы керек.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап меншік атаулының мемлекеттен
алып,жекешелендіру жұмыстары белсенді жүргені белгілі.Ауылдар мен селоларға
байланысты айтқанда,кеңшаралармен ұжымдардың таратылуы,шаруалар мен
крестяндарға ауыр соққы болып тигені алдымен ауызға алынады жұмыссыз
қалғандар беті ауған жаққа көше жөнелді.Орыстар Ресейге,немістер
Алланияға,басқа да шашырандылар өздерінің тарихи отандарына жол
тартты.Қазақтар көрші аудан,облыстардан,ірі қалалардан баспана
іздеді.Статистика агенттігінің мәлеметтеріне қарағанда соңғы он жыл ішінде
бір миллионнан астам қандастарымыз жылы орнын суытып жаңа жерлерге қоныс
аударған көрінеді.
Қара орнында,ата-баба моласын қимай отырғандар ше? Көшкендердің айтуы
бойынша,олардың ”жаңа жұртқа” барғысы келеді ақ.Бірақ ұшарға қанаты жоқ.Екі
қолдағы бір жұмыстан айырғалы қашан. Бір екілі сиыры мен бес-он тұяқ қой
ешкісінің емшегін сорып күн көрген байғұстардың қысқа көрпесі басына тартса
аяғына жетпейді.Сол себептен өз еліміздің мал жағдайын айтамыз.Қазақстанда
өндірілетін барлық ет өнімнің тек 8 пайызы ғана елімізде өңделетін қыңжына
айтты.Кешегі Семей ет комбинаты өзіміздің малды былай қойғанда маңғол және
басқа да көоші елдердің малын сойып,неше түрлі ет тағамдарын шығарып сатушы
еді.Дәл сондай болмаса да өздерінің малын сойып мүшелеп беретін комбинаттар
облыстардың бәрінде болатын мал да бұрынғыдан көп емес.Қазақстан
Республикасының статистика жөніндегі агентігінің Қазақстан және оның
аймақтары журналының 2002 жылғы 4-ші нөміріндегі жарияланған деректерге
қарағанда,қазір бізде 4,952 мың ірі қара (оның ішінде сиыр 193,2 мың)
12,721 мың түйе бір жарым миллиондай шошқа 272 миллионнан астам құс
бар.Осылардың бордақыланып соғымға шығарылған бөлігін сойып жей алмай
жүргеніміз ұлт-ақ. [23]
III.Қазақстан Республикасында ауылшаруашылығының саналарын реттеу мен
қадағалау.
3.1.Қазақстан Республикасында ауылшаруашылығын дамыту саясаты.
1920-шы жылдардың басында қабылданған жаңа экономикалық саясат
бойынша шаруаларды ұжымдастыру,халықтың материалдық әл ауқаты мен мәдени
дәрежесінкөтеру сияқты күрделі мәселелер шешіледі деп есептелінді.Шаруалар
кооперациясы мемлекеттік қысым күшімен емес,экономикалық тиімділік
шарттарын сөзсіз орындау арқылы жүзеге асыратын шаралар ретінде
қаралды.Жаңа эконмикалық саясаттың алғашқы жылдардағы тәжірибесі оның
мүмкін екенін дәйектеп берді.
Алайда 1920-шы жылдардың екінші жартысында жаңа экономикалық саясат
негізінде қалыптасқан шынайы бағыт түбірінен өзгерді.Басты міндет ең зәру
көкейкесті мақсат индустрияландыруды қызу қарқынмен жүргізу көзделді.Атап
айтқанда,бұл мақсат мемлекеттендірілген колхоз жүйесін жасау,яғни
шаруаларды ұжымдастыруды жаппай өткізу арқылы іске асырылды.Сөйтіп 1920-шы
жылдардың аяқ шенінде бүкіл елдегі сияқты Қазақстанда да колхоздандыру
науқаны басталды.Бұл шараның іске асырылуына шаруалардың тілегі мен ықыласы
себеп болған жоқ,ол жоғарыдан берілген әмір,нұсқаулар негізінде жүргізілді.
Қазақстанда колхоздандыруды 1932 жылдың көктемінде қарай аяқтау белгіленді.
Шаруаларды күштеп ұжымдастыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz