Қазақстан Республикасындағы демократия
І КІРІСПЕ
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Демократия ұғымы.
2. Демократияның қазіргі концепциялары.
3. Демократияның түрлері
4. Демократияның антикалық, классикалық теориялары
5. Қоғамдағы саяси қатынастардың демократиялық негізі
6. Қазақстан Республикасындағы демократия
7. Қазіргі кездегі демократия мен құқықтық тәртіп
8. Демократияның саяси институттар жүйесіндегі алатын орны
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Демократия ұғымы.
2. Демократияның қазіргі концепциялары.
3. Демократияның түрлері
4. Демократияның антикалық, классикалық теориялары
5. Қоғамдағы саяси қатынастардың демократиялық негізі
6. Қазақстан Республикасындағы демократия
7. Қазіргі кездегі демократия мен құқықтық тәртіп
8. Демократияның саяси институттар жүйесіндегі алатын орны
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Демократия сөзі ғректің екі сөзінен тұрады: «демос» - халық және «кратос» - билік, демократия термині халық билегі дегенрі білдіреді. Осы термин бірнеше мағына береді, сондықтан демократия ұғымын түсінуде бірнеше козқарастар туып, түсініксіз жағдайлар жиі кездеседі. Бір ұғымбасқа ұғым орнынажұмсалады. Бірнеше мағынаны бөліп қарастырұға болады:
1. Келісілген жағдайда барлық сұрақтар шешігетін ұжымдар және жетекшіні таңдаған кезде ұжымның әр мүшесі қатысып, өз көзқарасып білдіре алады.
2. Демократия – мемлекетті қалыптастырудағы ерекше ретінде қарастырылады және ас мемлекеттің басқа типтерімен қатар тұрады.
3. Демократия мемлекетті қалыптастыруда ерекше үлгісі ретінде қарастырылады, ол ерекшелік құндылық басып табылады, осындай кұндылыққа демократиялық мемлекетте еркіндік, теңдікті жатқызады.
4. Демократия қағамды дамытудың мақсаты ретінде қарастырылады, ол жайлы көбінесе монархиядан, тоталитарлық мемлекетке көшу кезеңінде көп айтылады.
Демократияны утопия деуге де болады. Негізішінен мемлекет демократиялық болып табыла алмайды, себебі халық билігі иесі мемлекет ұғымдары сыйыспайды. Халық билігі барлық азаматтардың қоғамдық жұмыстарды басқаруына араласуын қарастырады мемлекеттегі саясат элементтерілің бірсыпырасы бұлдай араласуды қуптай алмайды. Мемлекеттің бірнеше мықты аппараттары халық билігі ұғымымен қатар тұра алмайды, сондықтан демократиялық мемлекет дегенді, әплеми турәпдін, утопиялық идея деп қырастырамыз, бірақ ас мемлекетті қалыптастырудың болған және қазыр бар ерекше турі.
1. Келісілген жағдайда барлық сұрақтар шешігетін ұжымдар және жетекшіні таңдаған кезде ұжымның әр мүшесі қатысып, өз көзқарасып білдіре алады.
2. Демократия – мемлекетті қалыптастырудағы ерекше ретінде қарастырылады және ас мемлекеттің басқа типтерімен қатар тұрады.
3. Демократия мемлекетті қалыптастыруда ерекше үлгісі ретінде қарастырылады, ол ерекшелік құндылық басып табылады, осындай кұндылыққа демократиялық мемлекетте еркіндік, теңдікті жатқызады.
4. Демократия қағамды дамытудың мақсаты ретінде қарастырылады, ол жайлы көбінесе монархиядан, тоталитарлық мемлекетке көшу кезеңінде көп айтылады.
Демократияны утопия деуге де болады. Негізішінен мемлекет демократиялық болып табыла алмайды, себебі халық билігі иесі мемлекет ұғымдары сыйыспайды. Халық билігі барлық азаматтардың қоғамдық жұмыстарды басқаруына араласуын қарастырады мемлекеттегі саясат элементтерілің бірсыпырасы бұлдай араласуды қуптай алмайды. Мемлекеттің бірнеше мықты аппараттары халық билігі ұғымымен қатар тұра алмайды, сондықтан демократиялық мемлекет дегенді, әплеми турәпдін, утопиялық идея деп қырастырамыз, бірақ ас мемлекетті қалыптастырудың болған және қазыр бар ерекше турі.
1. Введение в политологию. Авт.- сост. Джунусова Ж.Х., Булуктаев Ю.О., Акимова А.М. Алматы: Жеті жарғы, 1998.
2. Ағыбаев А.Н. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Заңтану. Алматы. 2002.
3. Jeannier A., Qu est gue ec modernite? Etudes.Paris, 1990,
4. Bryee J. Modern Demokrasy. Oxford, London, 1917.
5. Артемов В.М. Правопорядок в современном российском обществе: социально-философский анализ. Дисс. докт. филос. наук. Москва. 1999.
6. Конституционное (государственное) право зарубежных старан / Под ред. Б. А.Страшуна. Т.1. М., 1993.
7. Мишин А.А. Конституционное (государственное) право зарубежных стран. 5-е изд. М., 1996.
8. Нудненко Л.А. Теория демократии. М.: Юристь, 2001.
9. Энциклопедический юридический словарь. 2-е иед. М., 1998.
10. Основы политической науки / Под ред. В.П.Пугачева. Ч.2. М., 1993.
11. Даль Р. Введение в эконоческую демократию. М., 1991.
12. Schmitt K. Die geistesschichtliche Lage des heutig Parlamentarismus. Munchen-Leipzig. 1926.
13. Денисов. А.И. Основные черты социалистической демократии в СССР. М., 1966.
14. Ковлер. А.И. Кризис демократии? Демократия на рубеже XXI века. М., 1997.
15. М.И.Байтин. (Современное нормативное правопонимание на грани двух веков). М., 2005.
16. Назаров П.С. Правопорядок в условиях формирования правового государства. Дисс. канд. юрид. наук. Саратов, 2005.
17. В.В.Борисов. Правовой порядок развитого социализма. Саратов, 1997.
18. Межвуз. сб. научн. тр. / Под. ред. М.И.Байтина. Саратов. 1998.
19. Л.С. Явич. Социалистический правопорядок. Ленинград.1972.
2. Ағыбаев А.Н. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Заңтану. Алматы. 2002.
3. Jeannier A., Qu est gue ec modernite? Etudes.Paris, 1990,
4. Bryee J. Modern Demokrasy. Oxford, London, 1917.
5. Артемов В.М. Правопорядок в современном российском обществе: социально-философский анализ. Дисс. докт. филос. наук. Москва. 1999.
6. Конституционное (государственное) право зарубежных старан / Под ред. Б. А.Страшуна. Т.1. М., 1993.
7. Мишин А.А. Конституционное (государственное) право зарубежных стран. 5-е изд. М., 1996.
8. Нудненко Л.А. Теория демократии. М.: Юристь, 2001.
9. Энциклопедический юридический словарь. 2-е иед. М., 1998.
10. Основы политической науки / Под ред. В.П.Пугачева. Ч.2. М., 1993.
11. Даль Р. Введение в эконоческую демократию. М., 1991.
12. Schmitt K. Die geistesschichtliche Lage des heutig Parlamentarismus. Munchen-Leipzig. 1926.
13. Денисов. А.И. Основные черты социалистической демократии в СССР. М., 1966.
14. Ковлер. А.И. Кризис демократии? Демократия на рубеже XXI века. М., 1997.
15. М.И.Байтин. (Современное нормативное правопонимание на грани двух веков). М., 2005.
16. Назаров П.С. Правопорядок в условиях формирования правового государства. Дисс. канд. юрид. наук. Саратов, 2005.
17. В.В.Борисов. Правовой порядок развитого социализма. Саратов, 1997.
18. Межвуз. сб. научн. тр. / Под. ред. М.И.Байтина. Саратов. 1998.
19. Л.С. Явич. Социалистический правопорядок. Ленинград.1972.
Ж О С П А Р
І КІРІСПЕ
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Демократия ұғымы.
2. Демократияның қазіргі концепциялары.
3. Демократияның түрлері
4. Демократияның антикалық, классикалық теориялары
5. Қоғамдағы саяси қатынастардың демократиялық негізі
6. Қазақстан Республикасындағы демократия
7. Қазіргі кездегі демократия мен құқықтық тәртіп
8. Демократияның саяси институттар жүйесіндегі алатын орны
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Демократия ұғымы.
Демократия сөзі ғректің екі сөзінен тұрады: демос - халық және
кратос - билік, демократия термині халық билегі дегенрі білдіреді. Осы
термин бірнеше мағына береді, сондықтан демократия ұғымын түсінуде бірнеше
козқарастар туып, түсініксіз жағдайлар жиі кездеседі. Бір ұғымбасқа ұғым
орнынажұмсалады. Бірнеше мағынаны бөліп қарастырұға болады:
1. Келісілген жағдайда барлық сұрақтар шешігетін ұжымдар және жетекшіні
таңдаған кезде ұжымның әр мүшесі қатысып, өз көзқарасып білдіре алады.
2. Демократия – мемлекетті қалыптастырудағы ерекше ретінде қарастырылады
және ас мемлекеттің басқа типтерімен қатар тұрады.
3. Демократия мемлекетті қалыптастыруда ерекше үлгісі ретінде
қарастырылады, ол ерекшелік құндылық басып табылады, осындай кұндылыққа
демократиялық мемлекетте еркіндік, теңдікті жатқызады.
4. Демократия қағамды дамытудың мақсаты ретінде қарастырылады, ол жайлы
көбінесе монархиядан, тоталитарлық мемлекетке көшу кезеңінде көп айтылады.
Демократияны утопия деуге де болады. Негізішінен мемлекет демократиялық
болып табыла алмайды, себебі халық билігі иесі мемлекет ұғымдары
сыйыспайды. Халық билігі барлық азаматтардың қоғамдық жұмыстарды басқаруына
араласуын қарастырады мемлекеттегі саясат элементтерілің бірсыпырасы бұлдай
араласуды қуптай алмайды. Мемлекеттің бірнеше мықты аппараттары халық
билігі ұғымымен қатар тұра алмайды, сондықтан демократиялық мемлекет
дегенді, әплеми турәпдін, утопиялық идея деп қырастырамыз, бірақ ас
мемлекетті қалыптастырудың болған және қазыр бар ерекше турі.
Демократиялық мемлекет әр түрлі болуға мүмкін, бірең оларға ортақ
белгілер де бар, ол ортақ белгілер мемлекетті демократия категориясында
біріктіраді. Сондай негізгі белгілерге мыналар жатады:
1. Халықты биліктің көзі деп қарау және демократиялық мемлекетке
халыққа билік беріледі.
2. Әр түрлі елдердей азаматтардық тау хуқылы болуы. Бұл әр түрлі
деңгейде іспе асады, бірақ барлық азаматтардың сайлау құңығы бар екендігін
білдіреді.
3. Шешімді қабылдаған немесе іспе асырған кезде көпке аздың бағынуы.
4. Мемлекеттің негізгі басімдерініз таңдалуы.
Демократиялық құрылым 2 түрлі жүзеге асады, демократия тура және аралық
бола алады. Тура – мемлекеттік қоғамды басқаруының бір түрі, заңдарды және
басқа да шешімдерді қабылдауда басқарушы егүмелері қатыса алады. Аралық –
бұл халықтың билікті өздерінің арасынан шыққан таңдаулы адамдарға сеніммен
тапсырғандығы, олар халық атынан билік жүргізеді. Аралық демократияға
мысалға Афиналық құшеленушігін демократиясын жатқырұға болады. Афинаның
халқы азамат статусына не еді. Бұл статус ерекшелеп тұратын категория емес,
азаматтарға құқың беретін еді. Азамат болу атаң та, абырей да еді, сонымен
қатар, үлкен жауапкершілік те артатын, азамат өзін демократ иялігу
мемлекетте өмір сүрун даярлейтын. Афиналық азаматтарға азаматтың даярлықтан
кейін берілетін, 18 жасқа толған жігіттердің басын қосып, оларға Афиналық
мемлекеттегі атақты азаматтарды тәрбиеші қылып сайлайды. Жастарды тәрбиелеу
мемлекеттің аса негізгі істерініз бірі басатын. Жас жігіттер бір жыл ішілде
азамат болуға әзірленеді – дене тәрбиесімен айналысты өздерін рухани бай
атты. Бір жыл оқытып болған соң, жетекші жоғары органдарға тәрбиесі туралы
есеп біледі. Осы оқудан соң жігіттер бір жылға шекара күзетуге атталады 20
жастарында олар мемлекеттің тең қуқылы азаматтары болады, мемлекеттің саяси
және экономикалық өміріне араласа бастайды. Жоғары органы – халық жиналысы.
Әр азамат осындай жиналыстарда қатыса алды, кез келген заңды қабылдытуға
немесе қандай де бір заңды қабылдатпауға қуқылы. Бұл жерлерде мемлекеттің
заңдары қурастарылып, соғыс пен бейбітшілік сұрақтары шешіледі. Халық
жиналысының әр ісіне азаматтардың барлығы да тікелей қатысып отырды.
Демократия концепциялары.
Демократиялық қоғамды билікті жүргізуші кім деген сұрақтар тоңірегінде
бірнеше көзқарастар, бірнеше концепциялар бар. Кең түнде таранғандары:
ұжымдық, жеке және плюралистік козқарастар.
Ұжымдық – билікті атқарушы жеке тұлға емес, белгілі бір класс, халық болып
табылады деген көзқарас, бұл концепцияны қосдайтындардыу шешімінше
қызығумылықтарын қорғай алады деп ойлайды. Олар, жеке тулғалар өз құқығын
әлеуметке тапсырған соң өздері ол биліктен айрылады, ан қоғамдық топ жеке
тұлғалардың қызығушылықтарын корғайды.
Жеке – бұл көзқарастағылар, билік белгісі бір қоғымның емес, жеке азаматтаң
иелігінде болу керек деп ойлайды. Мемлекеттік органдырдың барлығып ең
алдымен жеке бір адам құрады, ал мемлекет тек жеке адамнан кестік ғана
иелік етеді, сондықты да билік жеке адамдардіні болу к\к.
Плюралистік – демократиялық мемлекетті билікті жүргізуші жеке адам емес,
халық емес, белгісі бір әлеуметтік топ болуы керек. Бұл топтың
қызығушылықтары да, мақсаттары да ортақ, сондықтан осы топ әлеуметтік
топтардың қоғамдағы қызығушылықтарын қорғай алады деп есептейді.
Қорыта иелгенде, біз демократиялық мемлекетте билік жүргізу әр түрлі жобада
іске асады, ол қойылатын шартқа байланысты болады.
Демократияның түрлері
Демократия - алғашында классикалық либерализммен ұқсастыры латын
мүдделер, қатынастар, құндылықтар, ережелер, идеялар мен концепциялардың
кешеніне негізделетін қазіргі кездегі қоғамның өзін-өзі саяси
ұйымдастыруының негізгі түрлерінің бірі, халық билігі.
Делегативті демократия - гибридті режимдердің негізгі түрлерінің бірі.
Бұл ұғым саясаттану ғылымына аргентиналық саясаттанушы Г.О.Доннелмен
демократия мен авторитаризм белгілерін қамтитын режимді бейнелеу үшін
енгізілген.
Идентитарлы демократия - халық еркі мен мемлекет әрекеттерінің
теңдігіне негізделген демократия концепциясы. Бұл үлгі жоғарғы билік пен
халықтың қарым-қатынасына кедергі келтіретін өкілдіктен бас тартуды (Ж.Ж.
Руссо), сондай-ақ, билікті бөлу принципінен де бас тартуды білдіреді
(ленинизмнің теориясы мен тәжірибесі).
Тікелей демократия- халықтың жалпы мемлекеттік және жергілікті ауқымда
билікті тікелей жүзеге асыруы, халықтың өзінін (көбінесе сайлаушы
азаматтармен) жалпы және жергілікті сипаттағы шешім қабылдауы. Мұндай
форманың негізгілерінің бірі референдум.
Өкілдік демократия - халықтың билікті өзі таңдаған мемлекеттік
органдар арқылы жүргізуі. Халық билігінің негізгі екі түрінің бірі (екінші
түрі тікелей демократия). Қазіргі демократиялық қоғамда осы екі түр өзара
бірін-бірі толықтырады. Заңды күші тұрғысынан басымдыққа тікелей демократия
жолымен қабылданған шешімдер ие болады.
Демократияның антикалық, классикалық теориялары
Тұңғыш демократиялық мемлекет б.з.д. V ғасырда Афиныда дүниеге келген.
Мұнда “халық кеңесі” жұмыс істеді. Ол мемлекеттің ішкі, сыртқы саясатын
жүргізді, соғыс ашу, соғысты тоқтату шешімдерін қабылдады, т.с.с. Бірақ
халық кеңесіне қатыса алмайтын толық құқығы жоқ азаматтар да болған.
Оларға Афиныға басқа жақтан көшіп келген азаматтар, сол елде тұратын
әйелдер мен құлдар жатады. Халық кеңесі толық құқықты азаматтар көп болса,
оларды басқару қиындыққа түседі деп қорықты.
Халық кеңесімен қатар бес жүз адамнан тұратын кеңес жұмыс істеді. Оны
“бесжүздік” деп атады. Олар халық кеңесінде қаралатын мәселелерді
дайындады.
Сонымен қатар “халық соты” жұмыс істеді. Ол қылмыс жасаушыларды жазалап
отырды. Афинылық демократия Периклд ің(б.з.б. 490-429) басшылық еткен
дәуірінде гүлденіп өркендеді. Бұл уақыт афиналық демократияның алтын ғасыры
болып саналады. Периклдің уақытында барлық билік мүмкіндігінше біркелкі
бөлінді. Демократия Ежелгі Римде де болған. Мұнда“халықтық мінбе” жұмыс
істеді. Мұның құрамында ақсүйектер де, төменгі топ өкілдері де болған.
Бірақ бұл демократияның өрескел жақтары да болды. Азаматтық құқық
барлық адамда болған жоқ, себебі қоғам адам өміріне араласты.
Антикалық демократиядан бастау алған классикалық демократияның
өзгешелігі болды. Мұнда саясатқа барлық тап өкілдері қатыса алды. Олар өз
көзқарастарын білдіріп, ортақ шешім қабылдады.
Иозеф Шумпетер (1883-1950) демократияның “Шумпетерлік” теорияс ын
жасады. Шумпетердің ойынша, демократияның ойдағыдай жұмыс істеуі үшін төрт
жағдай қажет:
Маңызды мемлекеттік қызметтерге сайлауға болатын айтарлықтай билікті,
маман өкілдері тобы болу тиіс.
Саяси органдар халық жақсы қабылдап, оларға өз көзқарастарын айта
алатын шешімдер қабылдауы керек.
Жауапкершілікті толық сезінетін, қызмет орнының абыройын жоғары
бағалайтын дайындығы бар жақсы ұйымдасқан бюрократия болуы керек.
Демократиялық өзін-өзі бақылау болғаны өте маңызды. Мұнда топ өкілдері
қандай мәселе болмасын халық мүддесін бірінші орынға қоюы керек.
Қоғамдағы саяси қатынастардың демократиялық негізі
Принциптері:
Билік органдарын сайлау.
Биліктің бөлінуі.
Саяси пікірдің әртектілігі.
Бостандық, жауапкершілік бірлігі.
Заң.
Қоғамдық пікірді ескеру.
Азшылықтың өзіндік көзқарасқа хұқы.
Жариялылық.
Жүзеге асыру формалары
Сайлау өткізу, есеп беру.
Жобаларды бүкілхалықтық талқылау.
Референдум өткізу.
Митинг, жиналыс.
Съезд, конференция, пленум.
Шеру, бой көрсетулер.
Сессия
Шетелге сапарлар.
Ереуілдер
Демократиялық қоғам белгілері
Демократиялық қоғамның белгілерін экономикалық, саяси, рух ани,
әлеуметтік салаларына қарай бөлуге болады.
Экономика саласында
Еңбек адамдарының меншік қатынастарына тікелей тартылуы;
Меншік түрлерінің әркелкілігі;
Ауқымды өндіріс демократиясы қажет;
Кәсіподақтардың еңбекшілер құқын қорғауы;
Еңбекке қарай бөлу принципінің болуы;
Мүгедектермен,табысы төмен топтарға қамқорлық жасау;
Саяси салада
Саяси пікірдің әр алуандығы;
Көппартиялылықтың болуы;
Демократиялық сайлау жүйесінің болуы;
Құқықтар мен бостандықтар туралы заңдардың болуы;
Оларды іс жүзінде қолдану;
Қоғамдық ұйымдар жүйесінің болуы;
Саяси өмірге қатынасу мүмкіндігінің болуы;
Оппозицияның болуы;
Рухани салада
Заң жүзіндегі сөз, ұждан, шығармашылық, т.с.с. бостандықтар жүйесінің
болуы;
Өнердің, мәдениеттің барлық түрлерінің дамуы;
Ғылыми-техникалық прогрестің дамуы;
Оқу-ағарту мекемелер жүйесінің болуы;
Мәдениет пен шығармашылықтың барлық саласының дамуы, оған еркін қол
жеткізу;
Зұлымдық, қаталдық, нәсілшілдік нас ихатының шектелу;
Әлеуметтік салада
Әлеуметтік қауымдасулардың арасындағы тең құқықтық, шарттық келісім
қатынастарының болуы;
Жеке адамның әлеуметтік қорғалуы;
Азаматтардың әкімшілік тарапынан болған әділетсіздіктен қорғалуы;
Жеке адамның және оның мүліктерінің қылмыстық элементтерден қорғалуы;
Материалдық және рухани игіліктердің әділетті бөлінісінің болуы;
Білім, дәрігерлік көмек пен әлеуметтік қамсыздандырудың сапасы мен оған
еркін қол жеткізу;
Демократияның алуан түрлі элитарлық теориясы
Демократияның тобы топ (элитарлық) теориясы бойынша халық саясаттан
шеттетіледі. Ал саяси шешімді аз ғана топ қабылдайды. Ол іріктелген,
қалаулы топ болуы қажет.
Демократияның марксистік теориясында тапқа үлкен мән береді.
“Ақпараттық демократияның” негізін салушы Франция
саясаттанушысы М.Рокар. Оның демократиясы сайланған адамдар,ақпарат
құралдары және сайлаушылар арасындағы өзара байланыс негізінде құралады.
Халық өзінің таңдау құқығын ақпарат хабарларының еркін таралу жағдайында
ғана іске асыра алады.
Демократияның экономикалық теориясында саясат билік қатынастарын
нарықтық қатынастармен байланыстырады. Тура демократияда халық маңызды
саяси шешімдерді қабылдауға, билік жүргізуге тікелей қатысады. Оның ұтымды
жақтары:
халықты саясаттан шеттетпейді, саяси жүйенің тұрақтылығын және
басқарудың ұтымдылығын арттырады;
халықтың белсенділігін дамытып, тұлғаның өзін-өзі көрсетуіне, танытуына
жол ашады;
саяси институттар мен қызмет адамдарын бақылаудың ықпалдылығын
қамтамасыз етеді, билік мұратын теріс пайдаланудан сақтайды, басқарушы төбе
топтың халықтан алшақтануына, шенеуніктердің бюрократтануына жібермейді.
Тура демократияға референдум, плебисциттер жатады. Референдумға маңызды
заң шығару немесе ішкі және сыртқы мәселені шешу үшін сайлаушылардың
көңілін білдіруі жатады. Мысалы: Қазақстан Республикасында референдум
арқылы Президенттің өкілдігі ұзартылады.
Плебисцитарлық демократияда азаматтардың саяси ықпалы кемиді оларға
сайлау арқылы заңның немесе басқа шешімнің жобасын қабылдау немесе
қабылдамау құқығы беріледі. Оны президент, үкімет, партия, т.с.с.
дайындайды. Мұнда халықтың жобаны дайындауға қатынасу мүмкіндігі аз.
Өкілдік демократияда халықтың еркі депутаттарға және биліктің өкілетті
органдарына беріледі. Азаматтар өздерінің көзқарастарының, мақсаттарының,
бағдарламаларының ниеттестігіне байланысты депутаттарды сайлайды, оларға өз
мүдделерін қорғауды сеніп тапсырады.
Қазіргі Қазақстан Республикасында демократиялық белгілер бар, қазір
соны жүзеге асыру үшін көптенген жұмыстар жүргізілуде. Қазақстан
Республикасы өзін егеменді, зайырлы, демократиялық, құқықтық мемлекет
ретінде деп жариялады. Қабылданып жатқан заңдарда адамдардың негізгі
құқықтары мен бостандықтары көрсетіліп, заң мен сот алдында теңдестірілген.
Әркім өзінің жанына жақын саяси мұраттарды ұстануға ерікті. Сөз және
баспасөз бостандығы, соның ішінде сынау құқығы да заң жүзінде бекітілген.
Экономика саласында жеке мештікке үлкен жол ашылды. Халық демократиялық
жағдайда өмір сүруге үйренуде. Дамыған Батыс Еуропа елдеріндегі тарихи
тәжірибелерін демократия орнату жолындағы рәсімдерін, тәртіп, қағидаларын
енгізіп, тиімді және нысаналы пайдаланған абзал.
Қазіргі кезеңдегі демократиялық қозғалыстар
Қазіргі уақытта мынандай демократиялық қозғалыстар бар:
Халық бұқарасының дүниежүзілік соғысқа қарсы күресі.
Жаңа экономикалық тәртіп орнату жолындағы қозғалыстар.
Нәсілдік және ұлттық кемсітушілікке қарсы бағытталған қозғалыстар.
Бейбітшілік пен демократия жолындағы күрес.
Ғалымдар мен дәрігер, заңгерлердің қозғалысы.
Жастар, студенттер, әйелдер қозғалысы.
Жер мәселесі және әлеуметтік құқықтарды талап ету жолындағы шаруалар
қозғалысы.
Қоршаған ортаны сақтау жолындағы түрлі бұқаралық қозғалыстар.
Қоғамның саяси жүйесін демократияландыру
Саяси жүйені демократияландырудың мынандай негізгі бағыттары бар:
Басқарудың саяси және мемлекеттік емес (өзін-өзі басқару) процестеріне кең
жол ашу. Мекемелердің өкілеттік бастамаларын дамыту.
Барлық әлеуметтік топтардың мүдделерін анықтаудың, қалыптастырудың,
іске асырудың тетіктерін жетілдіру. Жеке адамның жан-жақты жетілуіне
көмектесу, ұлттардың үйлесімді дамуы, достықты нығайтып, ынтымақтастықтың
процестерін жүргізу.
Заңдылық пен құқық тәртібін нығайту, биліктің жеке адамдардың қолында
тым көп шоғырлануына қарсы тосқауыл жасау. Мемлекеттік, партиялық және
қоғамдық ұйымдардың қызметтерін және өкілдіктерін айқын түрде анықтау.
Саяси жүйе құрылымын жаңартудың тиімді тетіктерін жасауды қалыптастыру.
Қазақстан Республикасындағы демократия
Қазақстан Республикасының Конституциясында: “Қазақстан Республикасы
өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады; оның ең қымбатты қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандығы. Республика қызметінің түбегейлі принциптері:
қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық, бүкіл халықтың игілігін
көздейтін экономикалық даму;
қазақстандық патриотизм, мемлекет әмірінің аса маңызды мәселелерін
демократиялық, әдістермен, оның ішінде республикалық референдумда немесе
Парламентке дауыс беру арқылы шешу” деп көрсеткен (Жалпы ережелер, 1-бап).
1990 жылы 25 қазанда, КСРО тарамай тұрғанда-ақ, Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларация
қабылданды. Одан кейінгі мерзімде бұл Декларация конституциялық, күші бар
Жарлықтармен толықтырылды.
1995 жылы 30 тамызда республикалық референдум нәтижесінде жаңа
Конституция қабылданды.
Қазақстан Республикасының егемендігі оның бүкіл аумағын қамтиды.
Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз
етеді.
Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық. Халық билікті тікелей
республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ
өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді. Қазақстан
Республикасында билікті ешкім де иеленіп кете алмайды.
Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар
негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлінеді, олардың
тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау
принципіне сәйкес жүзеге асырылады.
“Қазақстан халқы” деген конституциялық ұғым жергілікті қазақ ұлтымен
тарихи тағдыры бір және ежелгі қазақ жерінде тұрақты дамыған көп сатылы
біртұтас экономика мен жарқын өмір салтының негізінде ортақ тілекпен
топтасқан адамдардың саяси этностық бірлігі болып табылатын Қазақстан
халқының әлеуметтік ерекшелігін; Конституциялық жолмен белгіленген ұлттық,
кәсіптік және азаматтық теңдігін, тең қолданылатын мемлекеттік және ресми
тілдерді – сан қырлы қазақстандық мәдениет пен туысқандық менталитетті
барынша нығайта түседі.
Қазақстан Республикасы – демократиялық мемлекет.
Біздің Республикамыздың жағдайында демократиялық мемлекет – ең
алдымен Конституция қабылдап, тікелей мемлекет басшысын
және Парламентті сайлайды, өкілетті мерзімі біткен соң оларды ауыстыруға
халықты құрылтайшылар арқылы қатыстырады. Басқару тәртібінің нысанына
(президенттік, парламенттік) қарамастан, мемлекеттің жоғарғы органдары
арқылы көпшіліктің еркін анықтауға және барынша жүйелі қорғауға қажетті
жағдайлар жасайды.
Сонымен қатар демократиялық мемлекет әлеуметтік және ұлттық
нысандарына, тағы басқа да ерекшеліктеріне қарамастан жекелеген
азаматтардың өз мүддесін білдіруіне, оның есепке алынуына да мүмкіндік
береді. Бұл ретте Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес сөз, ар-
ұждан бостандығы, тілі мен ұлтын өзі анықтауын қамтамасыз ете отырып,
бірлесу, митингілер, демонстрациялар, шерулер өткізу ереуілге шығу
құқығымен қоса, жекелей және ұжымдық, еңбек дауын шешу, сондай-ақ
мемлекеттік қызметке араласып, мемлекеттік, тағы басқа да істерді басқару
қызметіне қатысуға тең құқықтар беріледі.
Демократиялық мемлекеттің сипаттық ерекшелігі республика азаматтарының
мемлекеттік қызметке араласуын ретке келтіру болып табылады. Мемлекеттік
қызмет институтын реттеу 1995 жылғы Конституцияда қарастырылды.
Демократиялық мемлекет ретіндегі Республика қызметінің түбегейлі
принциптерінің бірі – қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық. Демократиялық
мемлекет саяси тәртіп жүргізудің демократиялық тәсілдері мен әдістерін
көбірек қолданады.
Қазақстан Республикасы – зайырлы мемлекет. Бұл ұғым Қазақстандағы діни
мекемелер мен діннің мемлекеттен ажыратылғандығын білдіреді.
Қазақстандағы ислам мен православие лік, тағы басқа нанымдық ағымдардың
ісіне мемлекет араласпайтындығын білдіреді. Діни негізде партия құруға жол
берілмейді. Мемлекет органдары қағидалық заң негізінде
емес,Конституция негізінде құрбылы, жұмыс істейді.
Сонымен бірге әркімнің ар-ұждан бостандығына құқығы бар, оны жүзеге
асыру мемлекет алдындағы міндет. Наным немесеатеизм мәселесі - әркімнің
өзіндік ұстанымы.
Елдегі дін қабылдау бостандығы мен діни бірлестіктердің жұмысы
жөніндегі заңдылықтарды мемлекет белгілеп, бақылайды. Қазақстан аумағында
шетелдік діни бірлестіктердің жұмыс істеуі, ол орталықтардың Республикадағы
діни бірлестік жетекшілерін тағайындауы тек тиісті мемлекеттік органдардың
келісімі бойынша ғана асырылуы мүмкін.
Қазақстан – құқықтық мемлекет. Қазақстан Республикасының
Конституциясы – құқықтық мемлекеттің бастауы әрі шарты.
Оның негізгі принциптері:
азаматтар үшін – “заңды тыйым салынбағанның бәріне рұқсат етіледі” ,
мемлекеттік органдар мен лауазым иелері үшін – “заңда нақты не
көрсетілсе, соған ғана рұқсат” болып табылады.
Құқықтық мемлекет жұртшылық пен мемлекеттік лауазым иелерінің құқықтық
мәдениетін арттыруды, барлық заң жүйесін жақсартып, әділеттілікті жоғары
дәрежеге көтеруді мақсат тұтады. Құқықтық мемлекеттің сапалық белгісі –
адам және азамат құқығы мен бостандығына халықаралық, өлшем деңгейінде
кепілдік беру болып табылады. Сот билігінің тәуелсіздігі мемлекет пен
азаматтың өзара қатынасының дәйекті жүргізілетініне кепілдік бере алады.
Конституция нормаларында атаған белгілер айқын көрініс тапқан.
Қазақстан – әлеуметтік мемлекет. Конституцияда көрсетілгендей,
Қазақстан Республикасы демократиялық, зайырлы, құқықтық мемлекет болуымен
қатар, әлеуметтік мемлекет болып та табылады.
Әлеуметтік мемлекет жекелеген топтарға немесе ұлыстарға емес, тұтас
қоғам мен азаматтарға қызмет етеді. Ол мемлекеттік қор есебінен барлық
азаматтарға мүмкіндігінше игіліктер көрсетіп, қоғамдағы ауыртпалықтарды да
теңдей бөлу жолымен әлеуметтік теңсіздікті болдырмауға әрекет етеді.
Мемлекеттің әлеуметтік сипатын Республика Конституциясында көрсетілгендей,
білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет, халықты жұмыспен қамтамасыз
ету, еңбекті қорғау, әлеуметтік қамсыздандыру және жағдайы
төмен отбасыларына көмектесу сияқты шаралардан көруге болады. Әлеуметтік
мемлекет азаматтың ең төменгі күнкөріс қажеті мен өмір сүрудің лайықты
жағдайларын жасауды талап ету құқығын мойындацды. Бұған денсаулық пен адам
өміріндегі қауіпсіздік мәселелері де кіреді.
Бұл шараларды әлеуметтік мемлекет жалпы және мақсатты әлеуметтік
бағдарламалар арқылы жүзеге асырады. Қоғам мен азаматтардың нақты бір
категорияларының мүддесі үшін күрделі экономикалық жоспарлауға және
бюджеттік қаржыландыруға жүгінеді. Мәселен, Қазақстан Республикасының
Үкіметі 1995 жылғы желтоқсанда “1996-1998 жылдары реформаны тереңдету
жөніндегі іс-қимыл бағдарламасын” қабылдады. Оның негізгілерінің бірі –
“әлеуметтік саясат” аталатын үшінші бөлім болды. Сондай-ақ 1995 жылы
желтоқсанның 19-ында Қазақстан Республикасының Президенті
қабылдаған “Қазақстан Республикасы тұрғындарының әлеуметтік тұрмыс
жағдайларын жақсарту жөніндегі шаралар туралы” Жарлығы да осындай игілікті
істердің қатарына қосылады.
Алайда әлеуметтік мемлекетті “Социалистік мемлекет” деген ұғыммен
шатастыруға болмайды. Әлеуметтік мемлекет нақтылы экономикалық
мүмкіндіктерге сай әлеуметтік қамқорлықтарды өз міндетіне алады және
азаматтардың еңбек пен кәсіпкерлік белсенділігінің төмендеп, теңгермелік
көңіл-күйдің болуына жол бермейді. Сондықтан Қазақстан Республикасы
Конституциясының екінші бөлімінде азаматтың құқығы, бостандығын және
міндетін бекіте отырып, жеке адамның өмірін және еркін жетілуін қамтамасыз
ету мемлекеттің міндеті емес, алдымен оның өзінің санасы мен ерік-жігерінің
ісі екендігін атап көрсетеді. Әлеуметтік мемлекет бірінші кезекте жеке
бастамалар мен қоғамдағы экономикалық еркіндік үшін қажетті жағдайлар
туғызуға міндетті. Осы жағдайлар арқылы “бүкіл халықтың игілігін көздейтін
экономикалық даму” үйлестіріледі.
Республикалық референдум - Конститу ция, Конституциялық заңдар мен басқа
да Қазақстан Республикасының мемлекеттік өміріндегі өте маңызды мәселелер
жөніндегі шешімдердің жобалары бойынша, Республиканың барлық аумағында
өткізілетін бүкілхалықтық дауыс беру. Бұл халық билігін тікелей жүзеге
асырудың ең маңызды тәсілі саналады. Референдум қабылдаған шешім ең
жоңғары талап етуші күшке ие. Оның Қазақстанның барлық аумағына бірдей
міндетті күші бар және әлдеқандай органдар тарапынан бекітуді қажет
етпейді. Конституцияның, Конституциялық заңдардың, басқа да құқықтық
актілер мен заңдардың арасында сәйкессіздік болған жағдайда, ол
өзгешеліктер Конституцияны және басқа да аталған актілердің барлығын
Республикалық референдум қабылдаған шешімге сай жүйелендіру жолымен түзе
тілінді.
Республикалық референдумға азаматта р ерікті түрде қатысып, жабық дауыс
береді. Он сегіз жасқа толған Республика азаматтары тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық, мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге
көзқарасына, нанымына, мекен-жайына немесе басқа да жағдайларына
қарамастан, республикалық референдумға қатысуға құқықты. Әр азамат
референдумда теңдей дауысқа ие.
Сот іс-әрекетке қабілетсіз деп таныған, сондай-ақ сот үкімі бойынша бас
бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтардың референдумға қатысуға
құқығы жоқ.
Республикалық референдум өткізудің ерікті сайлаумен ортақ жағы
көп. Референдум мақсаты – адамды сайлау емес, мәселе шешу. Референдумға
қойылатын мәселе азамат оған “иә” немесе “жоқ” деп бір жақты жауап
беретіндей, не ұсынылған бірнеше шешімдердің біреуін таңдай алатындай
деңгейде болуы тиіс. Қатысуға құқықты азаматтардың жартысынан астамы дауыс
беруге қатысса, референдум өткізілген болып есептеледі. Республикалық
референдум өткізу жөніндегі шешімді, Конституцияға сай, Республика
Президенті қабылдайды. Республикалық референдум өткізу жөніндегі ұсыныс,
сондай-ақ, Парламент пен Үкімет тарапынан және республикалық референдумға
қатысуға құқықты кемінде екі жүз мың республика азаматының қолдауымен
қойылуы мүмкін. Республикалық референдумді ұйымдастырып, өткізу мен оның
нәтижесін анықтау Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 2
қарашадағы конституциялық күші бар “Республикалық референдум туралы
” Жарлығы бойынша жүзеге асады. Күшіне енген жаңа Конституцияға сәйкес және
дамыған демократиялық, елдердің тәжірибесіне сүйене отырып қабылданған бұл
актіде республикалық референдумға негіз бола алмайтын мәселелердің
жеткілікті тізімі келтіріледі. Тәуелсіз мемлекет тарихындағы алғашқы
республикалық референдум Қазақстанда 1995 жылғы сәуір мен тамыз айларында
өткізілді. Оларда Қазақстан Республикасының бүкіл халық сайлаған
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың өкілетт ік мерзімін 2000 жылға дейін ұзарту және
Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясын қабылдау жөніндегі мәселелер
шешімін тапты. Соңғы референдумның
алдында Н.Ә.Назарбаев ұсынған Конст итуция жобасы талқыланды. Жалпыхалықтық
талқылаудың мақсаты – көпшіліктің ұсынысын есепке ала отырып, Заң жобасын
жетілдіре түсу және оған қолдау көрсету.
Қазақстандық демократияның ажырамас конституциялық институты, сонымен
бірге мемлекеттік жоғары лауазымды адамның (Президенттің) орнын алмастыру
мен өкілдік органдарды (Парламентті, мәслихаттарды және жергілікті өзін-өзі
басқару органдарын) құру тәсілі – ерікті сайлау.
Ерікті сайлау үшін негізгі үш жағдай сақталуы тиіс. Біріншіден,
баламалы ұйғарындылық, (альтернативтік), сайлаушының бірнеше кандидаттың
біреуін ұйғару мүмкіндігін; екіншіден сайлау науқанының барлық сатысындағы
қоғамдық бақылау үшіншіден, сайлаушылардың өз еркімен дауыс беруі.
Қазақстан Республикасындағы сайлау өткізудің принциптері Конституцияда
бекітіліп, Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 28
қыркүйектегі Конституциялық Заң күші бар“Қазақстан Республикасындағы сайлау
туралы” Жарлығында, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Орталық сайлау
комиссиясының құқықтық-нормативтік сипаттағы актілерінде егжей-тегжейлі
белгіленген. Осы ереже бойынша, 1995 жылдың желтоқсанында Қазақстан
Республикасының Парламенті депутаттарының сайлауы өткізілді. Мемлекеттік
биліктің бірлігін, үстемдігі мен тәуелсіздігін анықтайтын – елдің
егемендігі. Қазақстан Республикасында мемлекеттік биліктің біртұтастығы,
аумағының бөлінбейтіндігі іске асырылды. Республика мемлекеттік билігінің
тәуелсіздігі оның мемлекетаралық қатынастағы егемендігі болып табылады.
Қазір Қазақстан Республикасын бүкіл әлем елдері танып отыр. Шекара туралы
шарттарға қол қойылады.
Республика егемендігі оның бүкіл аумағын қамтиды. Мемлекет өз аумағының
тұтастығына қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз етеді деп көрсетілген
Конституцияда.
Сонымен, біз алдыңғы тақырыптарда демократия ұғымына халықаралық
көлемде сипаттама бердік. Қазақстан жағдайына демократияның әмбебаптық
дәрежесіне оның әлемдік стандартқа сәйкестігіне тоқталдық.
Қазақстан егемендігі, тәуелсіз мемлекет болып қалыптасты, ол қамтамасыз
етілді. Демократия және құқықтық дәрежеге өту процесі одан әрі жалғасуда.
Жергілікті атқарушы органды Қазақстан Республикасы
Президенті мен Үкіметінің өкілі болып табылатын тиісті әкімшілік аймақтың
әкімі басқарады.
Қазақстан Республикасында сот әділдігін тек сот қана жүзеге асырады.
Олар Қазақстан Республикасының Конституциялық соты, Қазақстан
Республикасының Жоғарғы соты.
Қазіргі кездегі демократия мен құқықтық тәртіп
Қоғамдық өмірде бір-бірімен тығыз байланысқан екі категория бар. Олар
құқықтық тәртіп пен демократия. Құқықтық тәртіп пен демократия заң
ғылымында ежелден зерттелініп келе жатқан екі категория. Бірақ, бұл
категориялар қаншалықты көп зертелгенімен, өздерінің өзектілігін
жоғалтпаған және әр уақытта олар қоғамға өте қажет болып табылады. Себебі
оларсыз қоғамда тәртіпсіздік, заңсыздық, бет бетімен кеткендік орнар еді.
Яғни, қоғам дамуының әр кезінде бұлар өте қажеттілігі зор құқықтық
құбылыстар болып табылады.
Құқықтық тәртіп пен демократияның өздерінің ерекше белгілері,
қасиеттері, әртүрлі құрылымдары, функциялары және қағидалары бар. Бірақ
соған қарамастан олар бір-бірімен тығыз, өзара қарым-қатынастықта болады.
Демократия, ежелгі грек тілінен аударғанда халық билігі деген мағынаны
білдіреді. Бұл демократияны түсінудің әлемдегі ең кең тараған түрі.
Бұл билік халықты биліктің қайнар көзі деп тануға және теңдік пен
бостандыққа негізделеді және мемлекеттің негізгі органдарының сайланбалық
қағидаттарын басшылыққа алуға сүйенеді.
Көптеген ғалымдардың пікірі бойынша демократия, билік пен басқару
нысаны ретінде қазіргі қоғам өмірінің жағдайына жауап беретін
мемлекеттіліктің жалғыз нысаны дейді.
1921 жылы ағылшын Дж. Брайспен Современные демократии атты
жарияланған демократияның теориялық негіздеріне арналған фундаментальды
еңбектердің алғашқысында, оның қоғамда тамырлануының тек қана оң емес,
сонымен бірге теріс те жақтарын көрсетті.
Бұдан басқа да, автор осы еңбекте әлемдік өлшемде демократияның
болашақтағы перспективалары туралы ой айтады. Д. Брайс демократия әлемге
тарала жалпы құндылық болады дей келе, демократия еуропалық мәдениеттің
заты болғандықтан, демократиялық тәртіп басқа мәдениеттерге, әсіресе
шығыстық мәдениетке терең тамыр жіберуі мүмкін деп ойламаған еді. Ғасырдың
басында айтылған осы екі ұсыныстар өзінің мәнділігін әлі күнге дейін жойған
жоқ.
Заң әдебиеттерінде демократия мемлекет нысаны ретінде, яғни азаматтар
мен олардың бірлестіктерінің басқару шешімдерінің мазмұнына ықпал ету, осы
шешімдердегі заңдылықты әлеуметтік мүдделердің іске асуына жетуін ашатын
ұйым болып табылады.
Мемлекеттің демократиялық нысаны туралы мемлекеттің конституцияның
болуы және тәжірибеде мынадай жалпы адамзаттық құндылықтарды іске асуынан
бағаланады: халық билігі; биліктің бөлінуі; саяси, идеологиялық плюрализм;
құқықтық, әлеуметтік, зайырлы мемлекет; жынысына, нәсіліне, ұлтына,
мүліктік жағдайына, білім деңгейі мен діни сеніміне қарамастан азаматтардың
әлеуметтік экономикалық және саяси құқықтары.
Мемлекеттің нысаны ретінде демократияның сипатымен мына концепция тығыз
байланысты. Бұл концепцияға сәйкес демократия саяси режимнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І КІРІСПЕ
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Демократия ұғымы.
2. Демократияның қазіргі концепциялары.
3. Демократияның түрлері
4. Демократияның антикалық, классикалық теориялары
5. Қоғамдағы саяси қатынастардың демократиялық негізі
6. Қазақстан Республикасындағы демократия
7. Қазіргі кездегі демократия мен құқықтық тәртіп
8. Демократияның саяси институттар жүйесіндегі алатын орны
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Демократия ұғымы.
Демократия сөзі ғректің екі сөзінен тұрады: демос - халық және
кратос - билік, демократия термині халық билегі дегенрі білдіреді. Осы
термин бірнеше мағына береді, сондықтан демократия ұғымын түсінуде бірнеше
козқарастар туып, түсініксіз жағдайлар жиі кездеседі. Бір ұғымбасқа ұғым
орнынажұмсалады. Бірнеше мағынаны бөліп қарастырұға болады:
1. Келісілген жағдайда барлық сұрақтар шешігетін ұжымдар және жетекшіні
таңдаған кезде ұжымның әр мүшесі қатысып, өз көзқарасып білдіре алады.
2. Демократия – мемлекетті қалыптастырудағы ерекше ретінде қарастырылады
және ас мемлекеттің басқа типтерімен қатар тұрады.
3. Демократия мемлекетті қалыптастыруда ерекше үлгісі ретінде
қарастырылады, ол ерекшелік құндылық басып табылады, осындай кұндылыққа
демократиялық мемлекетте еркіндік, теңдікті жатқызады.
4. Демократия қағамды дамытудың мақсаты ретінде қарастырылады, ол жайлы
көбінесе монархиядан, тоталитарлық мемлекетке көшу кезеңінде көп айтылады.
Демократияны утопия деуге де болады. Негізішінен мемлекет демократиялық
болып табыла алмайды, себебі халық билігі иесі мемлекет ұғымдары
сыйыспайды. Халық билігі барлық азаматтардың қоғамдық жұмыстарды басқаруына
араласуын қарастырады мемлекеттегі саясат элементтерілің бірсыпырасы бұлдай
араласуды қуптай алмайды. Мемлекеттің бірнеше мықты аппараттары халық
билігі ұғымымен қатар тұра алмайды, сондықтан демократиялық мемлекет
дегенді, әплеми турәпдін, утопиялық идея деп қырастырамыз, бірақ ас
мемлекетті қалыптастырудың болған және қазыр бар ерекше турі.
Демократиялық мемлекет әр түрлі болуға мүмкін, бірең оларға ортақ
белгілер де бар, ол ортақ белгілер мемлекетті демократия категориясында
біріктіраді. Сондай негізгі белгілерге мыналар жатады:
1. Халықты биліктің көзі деп қарау және демократиялық мемлекетке
халыққа билік беріледі.
2. Әр түрлі елдердей азаматтардық тау хуқылы болуы. Бұл әр түрлі
деңгейде іспе асады, бірақ барлық азаматтардың сайлау құңығы бар екендігін
білдіреді.
3. Шешімді қабылдаған немесе іспе асырған кезде көпке аздың бағынуы.
4. Мемлекеттің негізгі басімдерініз таңдалуы.
Демократиялық құрылым 2 түрлі жүзеге асады, демократия тура және аралық
бола алады. Тура – мемлекеттік қоғамды басқаруының бір түрі, заңдарды және
басқа да шешімдерді қабылдауда басқарушы егүмелері қатыса алады. Аралық –
бұл халықтың билікті өздерінің арасынан шыққан таңдаулы адамдарға сеніммен
тапсырғандығы, олар халық атынан билік жүргізеді. Аралық демократияға
мысалға Афиналық құшеленушігін демократиясын жатқырұға болады. Афинаның
халқы азамат статусына не еді. Бұл статус ерекшелеп тұратын категория емес,
азаматтарға құқың беретін еді. Азамат болу атаң та, абырей да еді, сонымен
қатар, үлкен жауапкершілік те артатын, азамат өзін демократ иялігу
мемлекетте өмір сүрун даярлейтын. Афиналық азаматтарға азаматтың даярлықтан
кейін берілетін, 18 жасқа толған жігіттердің басын қосып, оларға Афиналық
мемлекеттегі атақты азаматтарды тәрбиеші қылып сайлайды. Жастарды тәрбиелеу
мемлекеттің аса негізгі істерініз бірі басатын. Жас жігіттер бір жыл ішілде
азамат болуға әзірленеді – дене тәрбиесімен айналысты өздерін рухани бай
атты. Бір жыл оқытып болған соң, жетекші жоғары органдарға тәрбиесі туралы
есеп біледі. Осы оқудан соң жігіттер бір жылға шекара күзетуге атталады 20
жастарында олар мемлекеттің тең қуқылы азаматтары болады, мемлекеттің саяси
және экономикалық өміріне араласа бастайды. Жоғары органы – халық жиналысы.
Әр азамат осындай жиналыстарда қатыса алды, кез келген заңды қабылдытуға
немесе қандай де бір заңды қабылдатпауға қуқылы. Бұл жерлерде мемлекеттің
заңдары қурастарылып, соғыс пен бейбітшілік сұрақтары шешіледі. Халық
жиналысының әр ісіне азаматтардың барлығы да тікелей қатысып отырды.
Демократия концепциялары.
Демократиялық қоғамды билікті жүргізуші кім деген сұрақтар тоңірегінде
бірнеше көзқарастар, бірнеше концепциялар бар. Кең түнде таранғандары:
ұжымдық, жеке және плюралистік козқарастар.
Ұжымдық – билікті атқарушы жеке тұлға емес, белгілі бір класс, халық болып
табылады деген көзқарас, бұл концепцияны қосдайтындардыу шешімінше
қызығумылықтарын қорғай алады деп ойлайды. Олар, жеке тулғалар өз құқығын
әлеуметке тапсырған соң өздері ол биліктен айрылады, ан қоғамдық топ жеке
тұлғалардың қызығушылықтарын корғайды.
Жеке – бұл көзқарастағылар, билік белгісі бір қоғымның емес, жеке азаматтаң
иелігінде болу керек деп ойлайды. Мемлекеттік органдырдың барлығып ең
алдымен жеке бір адам құрады, ал мемлекет тек жеке адамнан кестік ғана
иелік етеді, сондықты да билік жеке адамдардіні болу к\к.
Плюралистік – демократиялық мемлекетті билікті жүргізуші жеке адам емес,
халық емес, белгісі бір әлеуметтік топ болуы керек. Бұл топтың
қызығушылықтары да, мақсаттары да ортақ, сондықтан осы топ әлеуметтік
топтардың қоғамдағы қызығушылықтарын қорғай алады деп есептейді.
Қорыта иелгенде, біз демократиялық мемлекетте билік жүргізу әр түрлі жобада
іске асады, ол қойылатын шартқа байланысты болады.
Демократияның түрлері
Демократия - алғашында классикалық либерализммен ұқсастыры латын
мүдделер, қатынастар, құндылықтар, ережелер, идеялар мен концепциялардың
кешеніне негізделетін қазіргі кездегі қоғамның өзін-өзі саяси
ұйымдастыруының негізгі түрлерінің бірі, халық билігі.
Делегативті демократия - гибридті режимдердің негізгі түрлерінің бірі.
Бұл ұғым саясаттану ғылымына аргентиналық саясаттанушы Г.О.Доннелмен
демократия мен авторитаризм белгілерін қамтитын режимді бейнелеу үшін
енгізілген.
Идентитарлы демократия - халық еркі мен мемлекет әрекеттерінің
теңдігіне негізделген демократия концепциясы. Бұл үлгі жоғарғы билік пен
халықтың қарым-қатынасына кедергі келтіретін өкілдіктен бас тартуды (Ж.Ж.
Руссо), сондай-ақ, билікті бөлу принципінен де бас тартуды білдіреді
(ленинизмнің теориясы мен тәжірибесі).
Тікелей демократия- халықтың жалпы мемлекеттік және жергілікті ауқымда
билікті тікелей жүзеге асыруы, халықтың өзінін (көбінесе сайлаушы
азаматтармен) жалпы және жергілікті сипаттағы шешім қабылдауы. Мұндай
форманың негізгілерінің бірі референдум.
Өкілдік демократия - халықтың билікті өзі таңдаған мемлекеттік
органдар арқылы жүргізуі. Халық билігінің негізгі екі түрінің бірі (екінші
түрі тікелей демократия). Қазіргі демократиялық қоғамда осы екі түр өзара
бірін-бірі толықтырады. Заңды күші тұрғысынан басымдыққа тікелей демократия
жолымен қабылданған шешімдер ие болады.
Демократияның антикалық, классикалық теориялары
Тұңғыш демократиялық мемлекет б.з.д. V ғасырда Афиныда дүниеге келген.
Мұнда “халық кеңесі” жұмыс істеді. Ол мемлекеттің ішкі, сыртқы саясатын
жүргізді, соғыс ашу, соғысты тоқтату шешімдерін қабылдады, т.с.с. Бірақ
халық кеңесіне қатыса алмайтын толық құқығы жоқ азаматтар да болған.
Оларға Афиныға басқа жақтан көшіп келген азаматтар, сол елде тұратын
әйелдер мен құлдар жатады. Халық кеңесі толық құқықты азаматтар көп болса,
оларды басқару қиындыққа түседі деп қорықты.
Халық кеңесімен қатар бес жүз адамнан тұратын кеңес жұмыс істеді. Оны
“бесжүздік” деп атады. Олар халық кеңесінде қаралатын мәселелерді
дайындады.
Сонымен қатар “халық соты” жұмыс істеді. Ол қылмыс жасаушыларды жазалап
отырды. Афинылық демократия Периклд ің(б.з.б. 490-429) басшылық еткен
дәуірінде гүлденіп өркендеді. Бұл уақыт афиналық демократияның алтын ғасыры
болып саналады. Периклдің уақытында барлық билік мүмкіндігінше біркелкі
бөлінді. Демократия Ежелгі Римде де болған. Мұнда“халықтық мінбе” жұмыс
істеді. Мұның құрамында ақсүйектер де, төменгі топ өкілдері де болған.
Бірақ бұл демократияның өрескел жақтары да болды. Азаматтық құқық
барлық адамда болған жоқ, себебі қоғам адам өміріне араласты.
Антикалық демократиядан бастау алған классикалық демократияның
өзгешелігі болды. Мұнда саясатқа барлық тап өкілдері қатыса алды. Олар өз
көзқарастарын білдіріп, ортақ шешім қабылдады.
Иозеф Шумпетер (1883-1950) демократияның “Шумпетерлік” теорияс ын
жасады. Шумпетердің ойынша, демократияның ойдағыдай жұмыс істеуі үшін төрт
жағдай қажет:
Маңызды мемлекеттік қызметтерге сайлауға болатын айтарлықтай билікті,
маман өкілдері тобы болу тиіс.
Саяси органдар халық жақсы қабылдап, оларға өз көзқарастарын айта
алатын шешімдер қабылдауы керек.
Жауапкершілікті толық сезінетін, қызмет орнының абыройын жоғары
бағалайтын дайындығы бар жақсы ұйымдасқан бюрократия болуы керек.
Демократиялық өзін-өзі бақылау болғаны өте маңызды. Мұнда топ өкілдері
қандай мәселе болмасын халық мүддесін бірінші орынға қоюы керек.
Қоғамдағы саяси қатынастардың демократиялық негізі
Принциптері:
Билік органдарын сайлау.
Биліктің бөлінуі.
Саяси пікірдің әртектілігі.
Бостандық, жауапкершілік бірлігі.
Заң.
Қоғамдық пікірді ескеру.
Азшылықтың өзіндік көзқарасқа хұқы.
Жариялылық.
Жүзеге асыру формалары
Сайлау өткізу, есеп беру.
Жобаларды бүкілхалықтық талқылау.
Референдум өткізу.
Митинг, жиналыс.
Съезд, конференция, пленум.
Шеру, бой көрсетулер.
Сессия
Шетелге сапарлар.
Ереуілдер
Демократиялық қоғам белгілері
Демократиялық қоғамның белгілерін экономикалық, саяси, рух ани,
әлеуметтік салаларына қарай бөлуге болады.
Экономика саласында
Еңбек адамдарының меншік қатынастарына тікелей тартылуы;
Меншік түрлерінің әркелкілігі;
Ауқымды өндіріс демократиясы қажет;
Кәсіподақтардың еңбекшілер құқын қорғауы;
Еңбекке қарай бөлу принципінің болуы;
Мүгедектермен,табысы төмен топтарға қамқорлық жасау;
Саяси салада
Саяси пікірдің әр алуандығы;
Көппартиялылықтың болуы;
Демократиялық сайлау жүйесінің болуы;
Құқықтар мен бостандықтар туралы заңдардың болуы;
Оларды іс жүзінде қолдану;
Қоғамдық ұйымдар жүйесінің болуы;
Саяси өмірге қатынасу мүмкіндігінің болуы;
Оппозицияның болуы;
Рухани салада
Заң жүзіндегі сөз, ұждан, шығармашылық, т.с.с. бостандықтар жүйесінің
болуы;
Өнердің, мәдениеттің барлық түрлерінің дамуы;
Ғылыми-техникалық прогрестің дамуы;
Оқу-ағарту мекемелер жүйесінің болуы;
Мәдениет пен шығармашылықтың барлық саласының дамуы, оған еркін қол
жеткізу;
Зұлымдық, қаталдық, нәсілшілдік нас ихатының шектелу;
Әлеуметтік салада
Әлеуметтік қауымдасулардың арасындағы тең құқықтық, шарттық келісім
қатынастарының болуы;
Жеке адамның әлеуметтік қорғалуы;
Азаматтардың әкімшілік тарапынан болған әділетсіздіктен қорғалуы;
Жеке адамның және оның мүліктерінің қылмыстық элементтерден қорғалуы;
Материалдық және рухани игіліктердің әділетті бөлінісінің болуы;
Білім, дәрігерлік көмек пен әлеуметтік қамсыздандырудың сапасы мен оған
еркін қол жеткізу;
Демократияның алуан түрлі элитарлық теориясы
Демократияның тобы топ (элитарлық) теориясы бойынша халық саясаттан
шеттетіледі. Ал саяси шешімді аз ғана топ қабылдайды. Ол іріктелген,
қалаулы топ болуы қажет.
Демократияның марксистік теориясында тапқа үлкен мән береді.
“Ақпараттық демократияның” негізін салушы Франция
саясаттанушысы М.Рокар. Оның демократиясы сайланған адамдар,ақпарат
құралдары және сайлаушылар арасындағы өзара байланыс негізінде құралады.
Халық өзінің таңдау құқығын ақпарат хабарларының еркін таралу жағдайында
ғана іске асыра алады.
Демократияның экономикалық теориясында саясат билік қатынастарын
нарықтық қатынастармен байланыстырады. Тура демократияда халық маңызды
саяси шешімдерді қабылдауға, билік жүргізуге тікелей қатысады. Оның ұтымды
жақтары:
халықты саясаттан шеттетпейді, саяси жүйенің тұрақтылығын және
басқарудың ұтымдылығын арттырады;
халықтың белсенділігін дамытып, тұлғаның өзін-өзі көрсетуіне, танытуына
жол ашады;
саяси институттар мен қызмет адамдарын бақылаудың ықпалдылығын
қамтамасыз етеді, билік мұратын теріс пайдаланудан сақтайды, басқарушы төбе
топтың халықтан алшақтануына, шенеуніктердің бюрократтануына жібермейді.
Тура демократияға референдум, плебисциттер жатады. Референдумға маңызды
заң шығару немесе ішкі және сыртқы мәселені шешу үшін сайлаушылардың
көңілін білдіруі жатады. Мысалы: Қазақстан Республикасында референдум
арқылы Президенттің өкілдігі ұзартылады.
Плебисцитарлық демократияда азаматтардың саяси ықпалы кемиді оларға
сайлау арқылы заңның немесе басқа шешімнің жобасын қабылдау немесе
қабылдамау құқығы беріледі. Оны президент, үкімет, партия, т.с.с.
дайындайды. Мұнда халықтың жобаны дайындауға қатынасу мүмкіндігі аз.
Өкілдік демократияда халықтың еркі депутаттарға және биліктің өкілетті
органдарына беріледі. Азаматтар өздерінің көзқарастарының, мақсаттарының,
бағдарламаларының ниеттестігіне байланысты депутаттарды сайлайды, оларға өз
мүдделерін қорғауды сеніп тапсырады.
Қазіргі Қазақстан Республикасында демократиялық белгілер бар, қазір
соны жүзеге асыру үшін көптенген жұмыстар жүргізілуде. Қазақстан
Республикасы өзін егеменді, зайырлы, демократиялық, құқықтық мемлекет
ретінде деп жариялады. Қабылданып жатқан заңдарда адамдардың негізгі
құқықтары мен бостандықтары көрсетіліп, заң мен сот алдында теңдестірілген.
Әркім өзінің жанына жақын саяси мұраттарды ұстануға ерікті. Сөз және
баспасөз бостандығы, соның ішінде сынау құқығы да заң жүзінде бекітілген.
Экономика саласында жеке мештікке үлкен жол ашылды. Халық демократиялық
жағдайда өмір сүруге үйренуде. Дамыған Батыс Еуропа елдеріндегі тарихи
тәжірибелерін демократия орнату жолындағы рәсімдерін, тәртіп, қағидаларын
енгізіп, тиімді және нысаналы пайдаланған абзал.
Қазіргі кезеңдегі демократиялық қозғалыстар
Қазіргі уақытта мынандай демократиялық қозғалыстар бар:
Халық бұқарасының дүниежүзілік соғысқа қарсы күресі.
Жаңа экономикалық тәртіп орнату жолындағы қозғалыстар.
Нәсілдік және ұлттық кемсітушілікке қарсы бағытталған қозғалыстар.
Бейбітшілік пен демократия жолындағы күрес.
Ғалымдар мен дәрігер, заңгерлердің қозғалысы.
Жастар, студенттер, әйелдер қозғалысы.
Жер мәселесі және әлеуметтік құқықтарды талап ету жолындағы шаруалар
қозғалысы.
Қоршаған ортаны сақтау жолындағы түрлі бұқаралық қозғалыстар.
Қоғамның саяси жүйесін демократияландыру
Саяси жүйені демократияландырудың мынандай негізгі бағыттары бар:
Басқарудың саяси және мемлекеттік емес (өзін-өзі басқару) процестеріне кең
жол ашу. Мекемелердің өкілеттік бастамаларын дамыту.
Барлық әлеуметтік топтардың мүдделерін анықтаудың, қалыптастырудың,
іске асырудың тетіктерін жетілдіру. Жеке адамның жан-жақты жетілуіне
көмектесу, ұлттардың үйлесімді дамуы, достықты нығайтып, ынтымақтастықтың
процестерін жүргізу.
Заңдылық пен құқық тәртібін нығайту, биліктің жеке адамдардың қолында
тым көп шоғырлануына қарсы тосқауыл жасау. Мемлекеттік, партиялық және
қоғамдық ұйымдардың қызметтерін және өкілдіктерін айқын түрде анықтау.
Саяси жүйе құрылымын жаңартудың тиімді тетіктерін жасауды қалыптастыру.
Қазақстан Республикасындағы демократия
Қазақстан Республикасының Конституциясында: “Қазақстан Республикасы
өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады; оның ең қымбатты қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандығы. Республика қызметінің түбегейлі принциптері:
қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық, бүкіл халықтың игілігін
көздейтін экономикалық даму;
қазақстандық патриотизм, мемлекет әмірінің аса маңызды мәселелерін
демократиялық, әдістермен, оның ішінде республикалық референдумда немесе
Парламентке дауыс беру арқылы шешу” деп көрсеткен (Жалпы ережелер, 1-бап).
1990 жылы 25 қазанда, КСРО тарамай тұрғанда-ақ, Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларация
қабылданды. Одан кейінгі мерзімде бұл Декларация конституциялық, күші бар
Жарлықтармен толықтырылды.
1995 жылы 30 тамызда республикалық референдум нәтижесінде жаңа
Конституция қабылданды.
Қазақстан Республикасының егемендігі оның бүкіл аумағын қамтиды.
Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз
етеді.
Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық. Халық билікті тікелей
республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ
өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді. Қазақстан
Республикасында билікті ешкім де иеленіп кете алмайды.
Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар
негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлінеді, олардың
тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау
принципіне сәйкес жүзеге асырылады.
“Қазақстан халқы” деген конституциялық ұғым жергілікті қазақ ұлтымен
тарихи тағдыры бір және ежелгі қазақ жерінде тұрақты дамыған көп сатылы
біртұтас экономика мен жарқын өмір салтының негізінде ортақ тілекпен
топтасқан адамдардың саяси этностық бірлігі болып табылатын Қазақстан
халқының әлеуметтік ерекшелігін; Конституциялық жолмен белгіленген ұлттық,
кәсіптік және азаматтық теңдігін, тең қолданылатын мемлекеттік және ресми
тілдерді – сан қырлы қазақстандық мәдениет пен туысқандық менталитетті
барынша нығайта түседі.
Қазақстан Республикасы – демократиялық мемлекет.
Біздің Республикамыздың жағдайында демократиялық мемлекет – ең
алдымен Конституция қабылдап, тікелей мемлекет басшысын
және Парламентті сайлайды, өкілетті мерзімі біткен соң оларды ауыстыруға
халықты құрылтайшылар арқылы қатыстырады. Басқару тәртібінің нысанына
(президенттік, парламенттік) қарамастан, мемлекеттің жоғарғы органдары
арқылы көпшіліктің еркін анықтауға және барынша жүйелі қорғауға қажетті
жағдайлар жасайды.
Сонымен қатар демократиялық мемлекет әлеуметтік және ұлттық
нысандарына, тағы басқа да ерекшеліктеріне қарамастан жекелеген
азаматтардың өз мүддесін білдіруіне, оның есепке алынуына да мүмкіндік
береді. Бұл ретте Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес сөз, ар-
ұждан бостандығы, тілі мен ұлтын өзі анықтауын қамтамасыз ете отырып,
бірлесу, митингілер, демонстрациялар, шерулер өткізу ереуілге шығу
құқығымен қоса, жекелей және ұжымдық, еңбек дауын шешу, сондай-ақ
мемлекеттік қызметке араласып, мемлекеттік, тағы басқа да істерді басқару
қызметіне қатысуға тең құқықтар беріледі.
Демократиялық мемлекеттің сипаттық ерекшелігі республика азаматтарының
мемлекеттік қызметке араласуын ретке келтіру болып табылады. Мемлекеттік
қызмет институтын реттеу 1995 жылғы Конституцияда қарастырылды.
Демократиялық мемлекет ретіндегі Республика қызметінің түбегейлі
принциптерінің бірі – қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық. Демократиялық
мемлекет саяси тәртіп жүргізудің демократиялық тәсілдері мен әдістерін
көбірек қолданады.
Қазақстан Республикасы – зайырлы мемлекет. Бұл ұғым Қазақстандағы діни
мекемелер мен діннің мемлекеттен ажыратылғандығын білдіреді.
Қазақстандағы ислам мен православие лік, тағы басқа нанымдық ағымдардың
ісіне мемлекет араласпайтындығын білдіреді. Діни негізде партия құруға жол
берілмейді. Мемлекет органдары қағидалық заң негізінде
емес,Конституция негізінде құрбылы, жұмыс істейді.
Сонымен бірге әркімнің ар-ұждан бостандығына құқығы бар, оны жүзеге
асыру мемлекет алдындағы міндет. Наным немесеатеизм мәселесі - әркімнің
өзіндік ұстанымы.
Елдегі дін қабылдау бостандығы мен діни бірлестіктердің жұмысы
жөніндегі заңдылықтарды мемлекет белгілеп, бақылайды. Қазақстан аумағында
шетелдік діни бірлестіктердің жұмыс істеуі, ол орталықтардың Республикадағы
діни бірлестік жетекшілерін тағайындауы тек тиісті мемлекеттік органдардың
келісімі бойынша ғана асырылуы мүмкін.
Қазақстан – құқықтық мемлекет. Қазақстан Республикасының
Конституциясы – құқықтық мемлекеттің бастауы әрі шарты.
Оның негізгі принциптері:
азаматтар үшін – “заңды тыйым салынбағанның бәріне рұқсат етіледі” ,
мемлекеттік органдар мен лауазым иелері үшін – “заңда нақты не
көрсетілсе, соған ғана рұқсат” болып табылады.
Құқықтық мемлекет жұртшылық пен мемлекеттік лауазым иелерінің құқықтық
мәдениетін арттыруды, барлық заң жүйесін жақсартып, әділеттілікті жоғары
дәрежеге көтеруді мақсат тұтады. Құқықтық мемлекеттің сапалық белгісі –
адам және азамат құқығы мен бостандығына халықаралық, өлшем деңгейінде
кепілдік беру болып табылады. Сот билігінің тәуелсіздігі мемлекет пен
азаматтың өзара қатынасының дәйекті жүргізілетініне кепілдік бере алады.
Конституция нормаларында атаған белгілер айқын көрініс тапқан.
Қазақстан – әлеуметтік мемлекет. Конституцияда көрсетілгендей,
Қазақстан Республикасы демократиялық, зайырлы, құқықтық мемлекет болуымен
қатар, әлеуметтік мемлекет болып та табылады.
Әлеуметтік мемлекет жекелеген топтарға немесе ұлыстарға емес, тұтас
қоғам мен азаматтарға қызмет етеді. Ол мемлекеттік қор есебінен барлық
азаматтарға мүмкіндігінше игіліктер көрсетіп, қоғамдағы ауыртпалықтарды да
теңдей бөлу жолымен әлеуметтік теңсіздікті болдырмауға әрекет етеді.
Мемлекеттің әлеуметтік сипатын Республика Конституциясында көрсетілгендей,
білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет, халықты жұмыспен қамтамасыз
ету, еңбекті қорғау, әлеуметтік қамсыздандыру және жағдайы
төмен отбасыларына көмектесу сияқты шаралардан көруге болады. Әлеуметтік
мемлекет азаматтың ең төменгі күнкөріс қажеті мен өмір сүрудің лайықты
жағдайларын жасауды талап ету құқығын мойындацды. Бұған денсаулық пен адам
өміріндегі қауіпсіздік мәселелері де кіреді.
Бұл шараларды әлеуметтік мемлекет жалпы және мақсатты әлеуметтік
бағдарламалар арқылы жүзеге асырады. Қоғам мен азаматтардың нақты бір
категорияларының мүддесі үшін күрделі экономикалық жоспарлауға және
бюджеттік қаржыландыруға жүгінеді. Мәселен, Қазақстан Республикасының
Үкіметі 1995 жылғы желтоқсанда “1996-1998 жылдары реформаны тереңдету
жөніндегі іс-қимыл бағдарламасын” қабылдады. Оның негізгілерінің бірі –
“әлеуметтік саясат” аталатын үшінші бөлім болды. Сондай-ақ 1995 жылы
желтоқсанның 19-ында Қазақстан Республикасының Президенті
қабылдаған “Қазақстан Республикасы тұрғындарының әлеуметтік тұрмыс
жағдайларын жақсарту жөніндегі шаралар туралы” Жарлығы да осындай игілікті
істердің қатарына қосылады.
Алайда әлеуметтік мемлекетті “Социалистік мемлекет” деген ұғыммен
шатастыруға болмайды. Әлеуметтік мемлекет нақтылы экономикалық
мүмкіндіктерге сай әлеуметтік қамқорлықтарды өз міндетіне алады және
азаматтардың еңбек пен кәсіпкерлік белсенділігінің төмендеп, теңгермелік
көңіл-күйдің болуына жол бермейді. Сондықтан Қазақстан Республикасы
Конституциясының екінші бөлімінде азаматтың құқығы, бостандығын және
міндетін бекіте отырып, жеке адамның өмірін және еркін жетілуін қамтамасыз
ету мемлекеттің міндеті емес, алдымен оның өзінің санасы мен ерік-жігерінің
ісі екендігін атап көрсетеді. Әлеуметтік мемлекет бірінші кезекте жеке
бастамалар мен қоғамдағы экономикалық еркіндік үшін қажетті жағдайлар
туғызуға міндетті. Осы жағдайлар арқылы “бүкіл халықтың игілігін көздейтін
экономикалық даму” үйлестіріледі.
Республикалық референдум - Конститу ция, Конституциялық заңдар мен басқа
да Қазақстан Республикасының мемлекеттік өміріндегі өте маңызды мәселелер
жөніндегі шешімдердің жобалары бойынша, Республиканың барлық аумағында
өткізілетін бүкілхалықтық дауыс беру. Бұл халық билігін тікелей жүзеге
асырудың ең маңызды тәсілі саналады. Референдум қабылдаған шешім ең
жоңғары талап етуші күшке ие. Оның Қазақстанның барлық аумағына бірдей
міндетті күші бар және әлдеқандай органдар тарапынан бекітуді қажет
етпейді. Конституцияның, Конституциялық заңдардың, басқа да құқықтық
актілер мен заңдардың арасында сәйкессіздік болған жағдайда, ол
өзгешеліктер Конституцияны және басқа да аталған актілердің барлығын
Республикалық референдум қабылдаған шешімге сай жүйелендіру жолымен түзе
тілінді.
Республикалық референдумға азаматта р ерікті түрде қатысып, жабық дауыс
береді. Он сегіз жасқа толған Республика азаматтары тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық, мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге
көзқарасына, нанымына, мекен-жайына немесе басқа да жағдайларына
қарамастан, республикалық референдумға қатысуға құқықты. Әр азамат
референдумда теңдей дауысқа ие.
Сот іс-әрекетке қабілетсіз деп таныған, сондай-ақ сот үкімі бойынша бас
бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтардың референдумға қатысуға
құқығы жоқ.
Республикалық референдум өткізудің ерікті сайлаумен ортақ жағы
көп. Референдум мақсаты – адамды сайлау емес, мәселе шешу. Референдумға
қойылатын мәселе азамат оған “иә” немесе “жоқ” деп бір жақты жауап
беретіндей, не ұсынылған бірнеше шешімдердің біреуін таңдай алатындай
деңгейде болуы тиіс. Қатысуға құқықты азаматтардың жартысынан астамы дауыс
беруге қатысса, референдум өткізілген болып есептеледі. Республикалық
референдум өткізу жөніндегі шешімді, Конституцияға сай, Республика
Президенті қабылдайды. Республикалық референдум өткізу жөніндегі ұсыныс,
сондай-ақ, Парламент пен Үкімет тарапынан және республикалық референдумға
қатысуға құқықты кемінде екі жүз мың республика азаматының қолдауымен
қойылуы мүмкін. Республикалық референдумді ұйымдастырып, өткізу мен оның
нәтижесін анықтау Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 2
қарашадағы конституциялық күші бар “Республикалық референдум туралы
” Жарлығы бойынша жүзеге асады. Күшіне енген жаңа Конституцияға сәйкес және
дамыған демократиялық, елдердің тәжірибесіне сүйене отырып қабылданған бұл
актіде республикалық референдумға негіз бола алмайтын мәселелердің
жеткілікті тізімі келтіріледі. Тәуелсіз мемлекет тарихындағы алғашқы
республикалық референдум Қазақстанда 1995 жылғы сәуір мен тамыз айларында
өткізілді. Оларда Қазақстан Республикасының бүкіл халық сайлаған
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың өкілетт ік мерзімін 2000 жылға дейін ұзарту және
Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясын қабылдау жөніндегі мәселелер
шешімін тапты. Соңғы референдумның
алдында Н.Ә.Назарбаев ұсынған Конст итуция жобасы талқыланды. Жалпыхалықтық
талқылаудың мақсаты – көпшіліктің ұсынысын есепке ала отырып, Заң жобасын
жетілдіре түсу және оған қолдау көрсету.
Қазақстандық демократияның ажырамас конституциялық институты, сонымен
бірге мемлекеттік жоғары лауазымды адамның (Президенттің) орнын алмастыру
мен өкілдік органдарды (Парламентті, мәслихаттарды және жергілікті өзін-өзі
басқару органдарын) құру тәсілі – ерікті сайлау.
Ерікті сайлау үшін негізгі үш жағдай сақталуы тиіс. Біріншіден,
баламалы ұйғарындылық, (альтернативтік), сайлаушының бірнеше кандидаттың
біреуін ұйғару мүмкіндігін; екіншіден сайлау науқанының барлық сатысындағы
қоғамдық бақылау үшіншіден, сайлаушылардың өз еркімен дауыс беруі.
Қазақстан Республикасындағы сайлау өткізудің принциптері Конституцияда
бекітіліп, Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 28
қыркүйектегі Конституциялық Заң күші бар“Қазақстан Республикасындағы сайлау
туралы” Жарлығында, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Орталық сайлау
комиссиясының құқықтық-нормативтік сипаттағы актілерінде егжей-тегжейлі
белгіленген. Осы ереже бойынша, 1995 жылдың желтоқсанында Қазақстан
Республикасының Парламенті депутаттарының сайлауы өткізілді. Мемлекеттік
биліктің бірлігін, үстемдігі мен тәуелсіздігін анықтайтын – елдің
егемендігі. Қазақстан Республикасында мемлекеттік биліктің біртұтастығы,
аумағының бөлінбейтіндігі іске асырылды. Республика мемлекеттік билігінің
тәуелсіздігі оның мемлекетаралық қатынастағы егемендігі болып табылады.
Қазір Қазақстан Республикасын бүкіл әлем елдері танып отыр. Шекара туралы
шарттарға қол қойылады.
Республика егемендігі оның бүкіл аумағын қамтиды. Мемлекет өз аумағының
тұтастығына қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз етеді деп көрсетілген
Конституцияда.
Сонымен, біз алдыңғы тақырыптарда демократия ұғымына халықаралық
көлемде сипаттама бердік. Қазақстан жағдайына демократияның әмбебаптық
дәрежесіне оның әлемдік стандартқа сәйкестігіне тоқталдық.
Қазақстан егемендігі, тәуелсіз мемлекет болып қалыптасты, ол қамтамасыз
етілді. Демократия және құқықтық дәрежеге өту процесі одан әрі жалғасуда.
Жергілікті атқарушы органды Қазақстан Республикасы
Президенті мен Үкіметінің өкілі болып табылатын тиісті әкімшілік аймақтың
әкімі басқарады.
Қазақстан Республикасында сот әділдігін тек сот қана жүзеге асырады.
Олар Қазақстан Республикасының Конституциялық соты, Қазақстан
Республикасының Жоғарғы соты.
Қазіргі кездегі демократия мен құқықтық тәртіп
Қоғамдық өмірде бір-бірімен тығыз байланысқан екі категория бар. Олар
құқықтық тәртіп пен демократия. Құқықтық тәртіп пен демократия заң
ғылымында ежелден зерттелініп келе жатқан екі категория. Бірақ, бұл
категориялар қаншалықты көп зертелгенімен, өздерінің өзектілігін
жоғалтпаған және әр уақытта олар қоғамға өте қажет болып табылады. Себебі
оларсыз қоғамда тәртіпсіздік, заңсыздық, бет бетімен кеткендік орнар еді.
Яғни, қоғам дамуының әр кезінде бұлар өте қажеттілігі зор құқықтық
құбылыстар болып табылады.
Құқықтық тәртіп пен демократияның өздерінің ерекше белгілері,
қасиеттері, әртүрлі құрылымдары, функциялары және қағидалары бар. Бірақ
соған қарамастан олар бір-бірімен тығыз, өзара қарым-қатынастықта болады.
Демократия, ежелгі грек тілінен аударғанда халық билігі деген мағынаны
білдіреді. Бұл демократияны түсінудің әлемдегі ең кең тараған түрі.
Бұл билік халықты биліктің қайнар көзі деп тануға және теңдік пен
бостандыққа негізделеді және мемлекеттің негізгі органдарының сайланбалық
қағидаттарын басшылыққа алуға сүйенеді.
Көптеген ғалымдардың пікірі бойынша демократия, билік пен басқару
нысаны ретінде қазіргі қоғам өмірінің жағдайына жауап беретін
мемлекеттіліктің жалғыз нысаны дейді.
1921 жылы ағылшын Дж. Брайспен Современные демократии атты
жарияланған демократияның теориялық негіздеріне арналған фундаментальды
еңбектердің алғашқысында, оның қоғамда тамырлануының тек қана оң емес,
сонымен бірге теріс те жақтарын көрсетті.
Бұдан басқа да, автор осы еңбекте әлемдік өлшемде демократияның
болашақтағы перспективалары туралы ой айтады. Д. Брайс демократия әлемге
тарала жалпы құндылық болады дей келе, демократия еуропалық мәдениеттің
заты болғандықтан, демократиялық тәртіп басқа мәдениеттерге, әсіресе
шығыстық мәдениетке терең тамыр жіберуі мүмкін деп ойламаған еді. Ғасырдың
басында айтылған осы екі ұсыныстар өзінің мәнділігін әлі күнге дейін жойған
жоқ.
Заң әдебиеттерінде демократия мемлекет нысаны ретінде, яғни азаматтар
мен олардың бірлестіктерінің басқару шешімдерінің мазмұнына ықпал ету, осы
шешімдердегі заңдылықты әлеуметтік мүдделердің іске асуына жетуін ашатын
ұйым болып табылады.
Мемлекеттің демократиялық нысаны туралы мемлекеттің конституцияның
болуы және тәжірибеде мынадай жалпы адамзаттық құндылықтарды іске асуынан
бағаланады: халық билігі; биліктің бөлінуі; саяси, идеологиялық плюрализм;
құқықтық, әлеуметтік, зайырлы мемлекет; жынысына, нәсіліне, ұлтына,
мүліктік жағдайына, білім деңгейі мен діни сеніміне қарамастан азаматтардың
әлеуметтік экономикалық және саяси құқықтары.
Мемлекеттің нысаны ретінде демократияның сипатымен мына концепция тығыз
байланысты. Бұл концепцияға сәйкес демократия саяси режимнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz