Ортағасырлық мәдени туындылары

Жоспар
Кіріспе

І. Кіріспе
І Тарау. Түркі ғұламаларының адамгершілік туралы түсініктері

1.1. Әбу.Насыр әл.Фараби және Жүсіп Баласұғынның адамгершілік туралы түсініктері

1.2. М.Қашқаридің адамгершілік жайлы түсінігі

ІІ. Тарау. Қ.А.Иассауидың адамгершілік сезім туралы ой.пікірлері

2.1. Қ.А. Иассауидың соқылық іліміндегі адамгершілік мәселесі

2.2. Қ.А.Иассауидың адамгершілік сезім жөніндегі ой.пікірлерінің Құран .Кәрім мен Мұхаммед с.ғ.с. ғадистеріндегі ізгілік туралы қағидаларымен байланысы.

Қорытынды

Зерттеудің өзектілігі: Адамгершілік сезім тақырыбы ғылыми зерттеу нысыны ретінде тұтастай алып, талдауды қажет етеді. Бұл-адамзат баласы дүниеге келгеннен бастап бүкіл жұтшылықты толғандырып келе жатқан күрделі мәселе.Адам өмірінде адамгершілік мұраттардың көрініс табуы көне заманнан желі тартып келе жатқан күрделі мәселе.
Адамның дүниеде болуы оның рухани құндылықтарымен анықталатындығына ертеден назар аударылып келсе де, ХХI ғасыр үшін бұл сұрақ адамзат тағдырын шешер негізгі мәселелердің бірі бодып саналмақ.ХХI ғасырдың көкейкесті мәселелері тоғысқан кеңістігінде тұрған адамзат болашағын бағыттауға қажетті рухани күш, ізгі ілім, адамгершілік сезім туралы нақыл сөз, өшпес үлгідегі ақыл-кеңестердің көне мұралардан табылып, танылуы- мәдениетіміз тіліміз бен дініміздің бүгініне, ертіңіне де негіз әрі тірек болары белгілі. Қ.А. Яссауи, Ж.Баласағұн, М.Қашқари, Әл-Фараби секілді түркі ғұламаларының адамгершілік сезім туралы терең ой-пікірлерін жинақтап, зерттеп келешек ұрпаққа жеткізу- бүгінгі ұрпақтың міндеті екені анық. Сондықтан, демократиялық қоғам талаптары рухани құндылықтардың қайта жаңғырып, мәдени-философиялық тұрғыдан зерттелінуін қажет етеді.
Ортағасырлық мәдени туындылардың қайсібіріне болмасын ықпалын тигізбей қоймаған Ислам дініндегі қазақ дүниетанымындағы ізгіліктік идеяларымен үндестігінің мәнін ашықтап, талдау – тақырыптың өзектілігінің мәселенің маңызды тағы бір қыры. Адам тақырыбын нысанаға алып, адамзаттық ізгілік ілімін кеңінен де тереңнен де байта білген дамыта білген философиялық, әдеби және ғылыми еңбектерін дүниеге келуіне негізгі себеп – Ислам дінінің игі әсері екендігіне назар аудару қазақ дүниетанымындағы ізгілік ілімін жан дүниесін дұрыс түсінуіміз үшін, қазіргі, бар рухани мәдениетіміз жоғары болуы шарты қайта айналып көне мұралар мен түпкөздерге тоқталары анық.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
І. Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...2-3

І Тарау. Түркі ғұламаларының адамгершілік туралы
түсініктері ... ... ... ...4-20

1.1. Әбу-Насыр әл-Фараби және Жүсіп Баласұғынның адамгершілік туралы
түсініктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...4-10

1.2. М.Қашқаридің адамгершілік жайлы түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... .11-20

ІІ. Тарау. Қ.А.Иассауидың адамгершілік сезім туралы ой-пікірлері ... .. 21-
34

2.1. Қ.А. Иассауидың соқылық іліміндегі адамгершілік мәселесі ... ...21-
27

2.2. Қ.А.Иассауидың адамгершілік сезім жөніндегі ой-пікірлерінің Құран
–Кәрім мен Мұхаммед с.ғ.с. ғадистеріндегі ізгілік туралы қағидаларымен
байланысы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..28-34

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .35

Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Адамгершілік сезім тақырыбы ғылыми зерттеу нысыны
ретінде тұтастай алып, талдауды қажет етеді. Бұл-адамзат баласы дүниеге
келгеннен бастап бүкіл жұтшылықты толғандырып келе жатқан күрделі
мәселе.Адам өмірінде адамгершілік мұраттардың көрініс табуы көне заманнан
желі тартып келе жатқан күрделі мәселе.
Адамның дүниеде болуы оның рухани құндылықтарымен анықталатындығына
ертеден назар аударылып келсе де, ХХI ғасыр үшін бұл сұрақ адамзат тағдырын
шешер негізгі мәселелердің бірі бодып саналмақ.ХХI ғасырдың көкейкесті
мәселелері тоғысқан кеңістігінде тұрған адамзат болашағын бағыттауға
қажетті рухани күш, ізгі ілім, адамгершілік сезім туралы нақыл сөз, өшпес
үлгідегі ақыл-кеңестердің көне мұралардан табылып, танылуы- мәдениетіміз
тіліміз бен дініміздің бүгініне, ертіңіне де негіз әрі тірек болары
белгілі. Қ.А. Яссауи, Ж.Баласағұн, М.Қашқари, Әл-Фараби секілді түркі
ғұламаларының адамгершілік сезім туралы терең ой-пікірлерін жинақтап,
зерттеп келешек ұрпаққа жеткізу- бүгінгі ұрпақтың міндеті екені анық.
Сондықтан, демократиялық қоғам талаптары рухани құндылықтардың қайта
жаңғырып, мәдени-философиялық тұрғыдан зерттелінуін қажет етеді.
Ортағасырлық мәдени туындылардың қайсібіріне болмасын ықпалын
тигізбей қоймаған Ислам дініндегі қазақ дүниетанымындағы ізгіліктік
идеяларымен үндестігінің мәнін ашықтап, талдау – тақырыптың
өзектілігінің мәселенің маңызды тағы бір қыры. Адам тақырыбын
нысанаға алып, адамзаттық ізгілік ілімін кеңінен де тереңнен де
байта білген дамыта білген философиялық, әдеби және ғылыми
еңбектерін дүниеге келуіне негізгі себеп – Ислам дінінің игі әсері
екендігіне назар аудару қазақ дүниетанымындағы ізгілік ілімін жан
дүниесін дұрыс түсінуіміз үшін, қазіргі, бар рухани мәдениетіміз
жоғары болуы шарты қайта айналып көне мұралар мен түпкөздерге
тоқталары анық.
Мұсылман өркениетінің ақыны әрі ойшыл Ж. Баласағұнның Құтты
білігіндегі ізгілік ілімін тереңінен талдау арқылы Ренессанстық
бетбұрыстыққа тән бұл өміршең ағымның табиғаты, мәні мен
ерекшеліктеріне тоқтала кетуді негізгі міндеттеріміздің бірі деп
санауымызда осы жағдаймен түсіндірледі. Негізгі нысана – қазіргі
рухани жан азығы – көне түп көздерге ізгілік ілімдерінің талқыланып,
сарапталуының нәтижесі - неогуманистік идеялар мен ілімдерді қоғам
өміріне жарату.
Зерттеудің мақсаты: Түрік ойшылдарының адамгершілік сезім туралы ой-
пікірлері мен оны үрдістерде пайдалануын анықтау.
Зерттеудің міндеті:
- Ә.Н. ал - Фараби және Ж. Баласағұнның адамгершілік туралы
дүниетанымымен танысу.
- М. Қашқаридың адамгершілік сезім жайлы түсінігін анықтау.
- Қ.А. Иассауидың адамгершілік сезім жөніндегі ой пікірлерімен
танысу.
Зерттеудің теориялық мәнділігі: Түрік ғұламаларының (Қ.А.Яссауи, Әл-
Фараби, Ж.Баласағұн,М.Қашқари және т.б.) адамгершілік сезім туралы
еңбектерімен және оны ---тұрғыда пайдалану жайымен танысу, пайымдау мен
дәйектеуді жүргізу.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі: Түркі ғұламаларының адамгершілік
сезім туралы ой-пікірлерін жастарды ұлттық адамгершілік тұрғыда тәрбиелеу
мен қалаптастыруда оқу-тәрбие үрдісіндегі озық жетістіктер мен тәжірибелік
зерттеулердегі материалдарды зерделеп, тиімді қолданылуын қарастыру мен
оның өміршеңдігін негіздеу.

І Тарау. Түркі ғұламаларының адамгершілік туралы түсініктері
1.1. Әбу-Насыр әл-Фараби және Жүсіп Баласұғынның адамгершілік туралы
түсініктері

"Түрік сөздігі" адамгершілік ізденістер жөнінде: "Ұлықтық болса
(тапсаң), сен ізгілік істе, Кішік болғын, бектер қатарында жақсылықты
жалғастыр" дейді. Жақсы қасиеттерді жанына жақын тұтқан бектер секілді
жұртқа әрдайым ізгілік нұрын себуге ұмтыл деген идея өлең өрнегінде бой
көрсетеді. Сондай-ақ "...біл, Шама жеткенше, қолыңмен көп ізгілік қыл" деп
қолдан келгенше жақсылық жасауға шақырған сөздіктегі өлең жолы адамдық
мектебінің алғашқы әліппесі тәріздес.
"Түрік сөздігінде" "адам - дүниеге қонақ" секілді діни сипаттағы идея
қамтылған. Мынау кең дүниенің мәңгілік иесі саналмай, бірқыдыру мерзімге
ғана меймандық еткен адам баласы бір-біріне дүшпан көзқараспен емес,
қонаққа деген құрмет көзімен қарауы, демек, мейірбан меймандостықпен қарым-
қатынас жасауы қажет. Осындай ордалы ойды өлеңінде дамытып, "адам-қонақты"
"оқырман-қонаққа" айналдырған Қадыр ақын дәстүр даңғылына жаңашылдығымен із
тастайды. "...Қуатсыз жырды оқырман - қонақтатпайды, Татқанмен, ақын,
сезімге ол жыр шаппайды". Дәстүрдің ұласуы ой қайталау көрінісімен
шектелмейді, ойды дамыта жарасымды жалғастырады. Жырдан оқырман -
қонағымыздың талғампаздығын байқаймыз, ол нәрсіз, қуаты жоқ жырларды керек
етпейді. Өлең жолдарында қонаққа тек ең жақсынды ұсыну тілегі жатыр. Бұл
өзіңнен бұрын өзгеге жақсылық жасау ізгі ниетімен астасатын, адамшылықтың
аса биік талаптарының бірі.
"Түрік сөздігіндегі" қонақжай мінезді марапаттаған жырлар кеңпейілділік
пен жомарттыққа жол аша отырып, сараңдықты сынауға ұласады. Жамандықтан
жирену идеясын сараңдық сарынында жалғап, көне тақырыпты тақырыпты
түрленткен кейінгі дәуір дауылпаздарының жырлары бабалар танымынан аса
алшақ кетпейді. Байлық жайында жыр толғаған ақындар сарандық,
қанағатсыздық, ашкөздік, тойымсыздық пен уайымсыздық секілді жаман
қасиеттердін бәрі де бір дәулеттің айналасынан туындайтынын айтады. XI
ғасырда М. Қашқари бабамыз "сараңдықтан без" дегенді жырымен жеткізсе, XIX
ғасырда Абай мен Шәкәрім "сараңдықпен жиган байлығың - баянсыз, ол жаныңа
медет бола алмайды" деп байлыққа қызықпауға үндейді. Ал XX ғасырдың соңына
қарай Қадыр, Мұхтар ақындар байлық алғашқы орынға шыққан заманның, рухынан
қанағатсыз құлқы биік тұрған адамның қалпын қаз-қалпында береді.
"Түрік сөздігінде" адамгершілік тақырыбы аясында білімге шақыру идеясы
бой көтерген. Бабаларымыз сөздікте:
Өнер-білім ізде, үйренуден өркөкірек болма, жиренбе,
Өнер-білімсіз білімдісінсе, сынақта қиналар,
-дейді білімділікке мастанып, өзгенің бәрін наданға балап, өркөкіректікке
салынба, үйренуден жиренбе де! Және бір ескеретін жайт, ол — ақылсыз, ілімі
жоқ жанның өтірік білмдісуі, өтірік қашан да ерге, баспақ емес, ондай
жандар сүрлеуінен жаңылып, сынақта сүрінеді.
Адамгершілік қасиеттерді сөз еткенде білімділіктен кейін сабырлылыққа
көңіл бөлу керектігі Қашқари сөздігінде айтылады. "Сабыр түбі сары алтын"
деген халық нақылы сөздіктегі өлең жолдарына негіз етілген. Жырдың дәстүр
негізіндегі жалғастығын Абай өлеңінен табамыз: "Асығыс түбі - өкініш,
Ойланып алмақ - сабыр сол". Ал Қадыр ақын болса сабыр сөзін баламаларымен
қатар қолданып, төзім, шыдам дегеннің де соны боларын, сарқылатындығын сыр
етіп шертеді.
Сонымен бірге сонау ХV-XVIII ғасырларда өмір сүрген ақын-жыраулар
шығармаларының ішкі иірімдеріне бойлай көз жүгіртсек, онда бір ғана
тақырыптың аясына сиятын ой кешу ерекшеліктеріне, үлгі-өнеге, тәрбие
түрлеріне, тәрбиелік үгіт, насихат ой толғамдарына қайран қалмасқа
болмайды. Қандай құбылысты алсаңыз да, халқымыз оны этикалық құндылықтарға
негіздеген. Әлеуметтік тіршіліктің өзегінде, ойлау дүниесінің бел ортасында
адамгершідіктің тұтқасы ретінде ең алдымен, адам баласының бойындағы жақсы,
жаман мінез-құқықтары, кісілігі, қадір-қасиеті тұрды. Ендеше, данагөй
аталарымыздың мұрасы - даналық, шешендік өнері арқылы жасалған
адамгершілікті тану, игеру мектебі. Қазақ тарихындағы ұлы тұлғалардың
бірі, Аристотельден кейінгі "екінші ұстаз" атанған, атағы әлемге танымал
болған қасиетті ғұлама философ әл-Фараби даналықты негізге ала отырып,
өзінің философиялық және әлеуметтік-этикалық трактаттарында жеке адамдардың
өмірі, олардың бағытқа жету жолдарын ғылыми философиялық негізде ашып
беруге ұмтылған. Дана ғұлама "Бағыт жолын сілтеу" трактатыңда адам
баласының қалауымен болатын талпыныс нәтижесіндегі игілікті мақсаттарының
ішінде ең пайдалысын - бағыт дейді. Оған қолы жеткен тірі пеңде әр уақытта
қанағат тұту керек. Мұндай пайымдаушылық әркімнің бағыт туралы ұғымын
түрліше түсінікте қабылдауына әкеліп соғады. (Мысалы, байлық, т.б.) Әл-
Фарабидің пікірінше бағытты көксеу әр адамнан өз бағытының шыңына жету
жолының әдісі мен амалын табуды талап етеді. Бабамыз әлеуметтік-этикалық
көзкарастарында адамның жеке басына қатысты бағыт ұғымын оның
адамгершілігімен ұштастырады. Бағыт бір сөзбен, философиялық ой-зердесі,
терең ақылдылық, сонымен бірге жақсы мінез-құлық үйлесімділігі. Соның
ішінде мінез-құлық табиғи жолмен жетілген адам жанының рухани байлығы. Ол
әрқашанда адамдардың іс-әрекетімен танылады. Дана өзінің этикалық
шешімінде оның негізгі ажырамас бөлігі саналатын ақыл-ой мен адамгершілікті
жоғары қояды. Оның пікірінше, қайырымды адам дегеніміз ақылды, яғни
адамгершілігі мол адам. Мұндай адам өзіндегі адамшылық құндылықтарды танып,
соған ие болып, оны одан әрі дамыту негізінде жетіледі. Ол үшін ең алдымен
адам өзіне өзі адал болуы керектігіне баса назар аударады. Қытай халқының
рухани өміріңде өпшес із қалдырған ұлы ойшыл Конфуций: "Парасатты адам
танымының тереңдігімен, жанының жалындылығымен ерекшеленбей тұра алмайды.
Оның жүгі ауыр, жолы ұзақ. Ол көтеретін жүктің
аты - адамгершілік. Бұл ауыр жүк емей немене? Бұл жолдан оны
ажал ғана айыра алады.Дана адам асып-тасымайды, талғамайды, батыл адам
қорықпайды" деген екен.
Сөз өнерінің шебері, адамгершіл ағартушы-гуманист Абай Құнанбаев өзінің
тереңнен толғаған озық ойларында оның шынайы туындысы болған моральдық
қисындарды, адамгершіліктің талап-тілектерін ашып көрсеткен. Абайдың қара
сөздерінің негізгі нысана болған этикалық тәлім жүйелері адамгершілік
қағидаларға негізделген. Абай бәрінен де ар-ұятты жоғары қояды. Адамның
ең асыл касиеттері осылар деп білген. Абай "Адамшылықты алды - махаббат,
ғаделет, сезім Бұлардың керек емес жері жоқ, кіріспейтұғын да жері жоқ. Ол
- жаратқан тәңірісінің ісі" дейді.
Даналықты игеру жай ғана меңгеру емес, даналықтың диалектикасын игеру
деген сөз. Дана адам — даналықты игеріп қана қоймай, оны шеберлікпен әрі
қарай дамытып отырады, Дара тұлғалардың даналығының өзі — қазақ халқына тән
адамгершілікті игеруден, сіңіруден келіп шықты. Демек, даналық және
адамгершілік біте қайнасып жатыр, әрі бірін-бірі толықтырып жатыр. Сайып
келгенде, даналық және адамгершілік бір-бірінсіз өмір сүрмейді.
Ж.Баласағұнның Құтты білік еңбегіндегі қоғамдағы адам өмірі, жалпы
игілік пен жеке бақыттың үйлесімділігі, ізгіліктер мен қателіктер, адамдық
пен надандық, өлім мен өмір, әділдік пен достық сияқты адамзаттық
тіршіліктің әр тынысымен тамырлас түбірлі сұрақтарды қамтитын ізгіліктік
белсенділіктер жеке тұлғаның өзін-өзі рухани жетілдіру әдісі және
адамзаттық тәртіпті реттеуші компоненттері ретінде қарастырылады.
Ізгілік - адам болмысының ішкі жан дүниесінің, шындық жолға сай,
толығымен тазарып, қайтадан өмірге келгендей сапалы өзгерісін қажет ететін
күрделі де маңызды рухани құбылыс. Жолы тура болғанымен, азапты келетін
ізгіліктің тұрақтап қалу мүмкіндігі де бар. Ол мүмкіндік адамның өз
қолында. Ізгі адамның қағидасы жалғыз: Өз игілігім - ел игілігі. Адамның
тұлғалық бақытының мәні де осында.
Ізгі ой, ізгі сөз, ізгі көңіл, ізгі тіл, ізгі жүрек, ізгі тірлік, ақыл,
білім белсенділіктерінің табиғаты мен өзара қатынасы, өзара тәуелділігі -
ғұлама ізгілігінің негізін құрайды. Кейінірек сөз қозғайтын ізгі жол, ізгі
бек - жоғарыда аталған ізгіліктік белсенділіктердің ізін баса, болып
отыратын, көріне алатын нәтижесі. Алғашқы аталған ізгіліктік белсенділіктер
басым қызметте көрінеді. Бұл басымдылық әрбір ізгіліктік белсенділіктің
адам болмысына ізгілік рухын дарытып, ізгілік жолына түсуіне тигізер ықпалы
мен әрекетіне байланысты анықталады.
Ізгі ой - адамның рухани дүниесіне елеулі әсер етер алатын күшке ие
ізгіліктік белсенділік. Ой - ізгілікті тудыратын да, ізгілікке қарсы
бағытта қозғайтын да маңызды компонент. Ой қозғайтын ниеттің дұрыс болуы -
адамның өз қолындағы іс. Ниеттің туралығына тірек болар негізгі қағиданы
ақыннын өзі-ақ ұсынады: көп тыңда және тандай біл!. Мұндай жағдайда жан
әлемінің тылсым жағындағы ниеттің ізгі ойды адам болмысына бейімдер
мүмкіндігі де мол. Іс-әрекетке ұмтылған субъективтік-тұлғалық ниеттің
байлық, атақ-даңқ, кек алу мақсатына емес, ізгілікке бағытталуы - ізгілікке
қажет маңызды шарт. Жүрек ой мен сезім күшіне бағынады. Мәселе, қарама-
қайшылықта немесе алғашқылықта емес, жүрек пен ой, сезім күштерінің
біртұтастығында. Бұл - ғұлама ізгілігінің ішкі, аса бір мәнді жағы.
Ізгіліктің кепілі - жүректің тазалығында, ізгілігінде.
Адамды адам қылатын екі қажеттіліктің бірі - оның ішкі жан дүниесі;
яғни көңілі болса, екіншісі - тілі екен. Бұл жағдайда басым қызмет,
негізгі рөл көңілдікі, сондықтан тіл көңіл ағысына көп қарсы келе алмайды.
Жүрек материя, көңіл мен тіл - оған тән рух. Екеуінің бірлігі адамды
тіршілігіне қажет күш, құралмен қамтамасыз етіп отырады.; Егер тілді
желдірер сөзге зиян келсе, сөз бұзылса болғаны, онда тілің мен тәнің, көңіл
мен көркіңнің де құрдымға кеткені. Адам осылайша адамдық мәнінен айрылмақ.
Тілдің адамды әлемге би етер қызметінен басқа, оның өзін жоқ қылар зияны
мен қасіреті де бар екеніне ғұлама терең мән берген.
Ж.Баласағұнның ең құнды ойларының бірі - адам болмысына адамдық,
мәнділік берер екі негіз – көңіл мен тілді өз деңгей, дәрежесінде ұстап
тұратын күш, құрал - ақыл мен білім категорияларының ерекшеліктерін ашып
қана қоймай, олардың арасындағы органикалық байланыс заңдылығының мәнін
түсіндіріп бере алуы. Адам өміріне ізгіліктік сипат берер екі құндылық -
ақыл мен білімнің ажырамас байланысының маңызын екеуінің қоғам мен табиғат
арақатынасындағы адам орнын анықтап, рөлін көтерудегі қызметінің ұқсастығы
арқылы көрсетеді. Қорыта келгенде, тілден айырылу - елдіктен айырылу. Бұл
-ақынның шешімді ойы. Ғұламаның пікіріне сүйенсек, тілді сақтап қалудың
шарттары төмендегідей: біріншіден, әр адам сөз әдеби бойына сіңіріп, сөз
өнерін үйренгені абзал; екіншіден, тілді демейтін ақыл мен білім ағысын
ізгілікке бұрудың негізін баланың сәби кезінен-ақ санасына қалауды ұсынуы;
ең негізгі шарты – сөз бен істің арасындағы алшақтықты азайтуы арқылы,
сөздің мәні мен тіліміздің қасиетін жоғалтып алу қасіретінен елінің
болашағын сақтап қалу. Тілден айрылу қасіретінің нәтижесінен сақтандырған
Ж. Баласағұн - ел болашағын, бүтіндігін биік көзқараста білдіріп қана
қоймай, қорғап, қолдай білген гуманист, қоғам қайраткерінің өшпес рухын
өзіне сіңіріп, өзінен көрсете алған ақиық Ренессанс тұлғасы.
Ізгілік - адамның адамшылық өлшемі. Ғұлама қоғам өмірінің мәнді,
маңызды салаларындағы қайшылықты құбылыстар мен келеңсіз көріністерді шешу
міндетінің жауапкершілігін ізгі жүректі ізгі жанға әкеліп тірейді. Ізгі жан
тұлғалықтан гөрі қоғамдық қасиетімен көбірек ерекшеленеді. Ізгі жанды
көптің ішінен тану да қиын емес, ісімен ізіне қара да қорытынды шығар, -
дейді ақынның өзі. Ізгі жанның ізгі тірлігінің бір нәтижесі - шапағат.
Ғұламаның пікірінше, шапағат - халық үшін қайтпай құрақ ұшатын ізгі жанға
деген елінің алғысымен, ризашылығымен сипатталатын қоғамдық рухани құбылыс.
Оның ұрығы - әр адамның ішкі әлемінде. Оның көріну, өркендеу деңгейі тағы
да әр адамның іс-әрекетіне байланысты.
Ізгіліктің ғұлама үшін өте қозғалмалы екендігіне, ізгілікті бар қылатын
да, жоқ кылатын да, дамытатын, алып жүретін де - адам деп бағалауы дәлел.
Құтты білік - тарихта мәнін ешуақытта жоймайтын, адамзат болмысының
өзіне, қоршаған ортасына деген қарым-қатынасын өте жоғары дәрежеге
көтеретін құтты принциптерге сүйенеді. Бұл принциптердің негізгі өзегі -
адамгершілік, даналық, достық, бірлік, білімділік сияқты баға жетпес адам
қасиеттері.
Ізгілік - барша адамзат өзіндік қасиеттері мен қабілеттері арқылы қол
жеткізе алатын мүмкіндік. Ақыл және білім де - міне осы қабілеттердің бірі.
Бұ дүние қамы - жауың болса, оның жан мен тәнге әсерін білім мен ақылдың
тоқтата алатын құдіретті күшіне акын сенімді. Ізгілік пен надандық
арасындағы тартыс, күрес терең философиялық мәнге ие мәселе дәрежесіне
түрік-мұсылман өркениеті кезеңінде көтерілген. Надандық біртіндеп
субьективтіліктен обьективтілікке өте алады. Мұндай қауіпті жағдай бар,
шындық формаға енгенде, адам - надандықка тәуелді субъектке айналады.
Надандықтың-рухани дертке өте алу мүмкіндігінің барлық мәселесі - қай
кезеңде болмасын, озық ойлы ғұламаларды толғандырып келген .
Ізгілік - адамның ішкі дүниесінің тұрақтылығына негіз болатын,
адамдық қасиеттерінің ішкі бірлігінің көрінісін сипаттайтын рухани
дүниесінің ең жоғарғы сапасы екендігін Ж.Баласағүн Құтты білігінде
дәлелдей алды.

1.2. М.Қашқаридің адамгершілік жайлы түсінігі

Сопылық поэзия қазақ топырағында Қожа Ахмет Иасауи есімімен
байланыстырылып, ол өмір сүрген дәуір - ХІІ ғасырдан бастау алады деген
пікірлер бар. Өзінің өмірімен де, өнерімен де нағыз сопы екендігін танытып
кеткен Иасауидың сопылықты дамытқандығында дау жоқ. Бірақ Иасауидан ширек
ғасырдай уақыт бұрын "Түрік сөздігін" дүниеге әкелген, сопылық поэзияға
өзіндік үлесін қосқан М. Қашқари еңбегін айта кетпеске болмайды. Және бір
ескеретін жайт, сөздіктегі өлең-жырлардың XI ғасырдан да бұрын жазылып
қалдырылғандығында болып отыр. Демек, сөздіктегі сопылық сарын өлеңдерінің
туындау тарихы тереңде жатыр.
М. Қашқари бабамыздың еңбегіндегі сопылық сарын сипатын сөз еткен
И.В.Стеблева: "Особое место "Диване" Махмуда аль-Кашгари занимают тексты,
которые, по-видимому, можно рассматривать как самые ранние образцы
тюркоязычной суфийской поэзии"- деп тұжырымдайды. Қазақ зерттеушілерінің
бір тобы "исламның әсері сөздікте кездеспейді" десе, А.Қыраубаева "Түрік
сөздігінің" сопылық дәстүрден тыс қалмасын дәйектейді.
Сопылық поэзияның астарлы сырлары көп, бір оқығанда басқаша ой
айтады, ал үңіле түссең құпиясы ашылып, өзгеше ой сәулесі көңіліне
ұялайды.Сопылық әдебиетке метафоралық, символдық, аллегориялық мәтіндер
тән. Мәселен, махаббат лирикасындағы сұлуға асық болу мен жарыққа ұмтылған
көбелек бейнесі Жаратқанға жол тартқан сопы сезімін бейнелейді. Өлеңдердің
ішкі мағынасына үнілер болсақ, ақындар ғашықтық туралы сөз қозғағанда,
қызға ғашық болып, өмірден бас кешіп жүрген жоқ, қыз бейнесі метафоралық
тәсілмен Алланы алмастырады. Шарапты марапаттағанда, ішіп мас болуды
аңсамайды, ол - тәңірге деген махаббаттан туған мастық. Сонымен қатар, інжу-
маржан, жар, шырақ, мұхит, таңғалу, салауаттылылық (сахв), соқыр болу
(сукр) секілді символдық-метафоралық мәні бар сөздер де сопылық сарындағы
жырлардың өзіндік лексиконын құрайды. Бұл туралы ғалым С.М. Демидов
төмендегідей символдық ұғымдарды, метафоралық көркем құралдарды алға
тартады: "Символы суфизма - любовь; желание; страсть; встреча; разлука;
поцелуй; объятие; вино; бокал; кувшин; опьянение; отрезвление; свет; цвет.
Метафоры суфизма - жемчуг; мотылек; свеча; океан; и т.д." Орта ғасырда
дүниеге келген қандай да бір шығарма жайлы сөз қозғамайық, суфизмге
тоқталмай өту қателікке ұрындырары анық.
М. Қашқари Иасауи сияқты сопылығымен тарих бетінен орын алмаса да,
сөздік арқылы ұрпағына сопылық сарын өлеңдерін мұра еткен ғұлама. "Түрік
сөздігіндегі" бәйіттерді оқи отырып, көпшілігі сопылық, ағымда жырланған
шумақтар екендігіне көз жеткіземіз. Сопылық ағым жырлары түрлі сарында
келеді, дүниетанымының күрделілігімен; ерекшеленеді. Өзгеше танымды
өлеңдерінің өзегіне айналдырған сопы ақындар өмірдің өткіншілігін еске алу
негізінде адамгершілікке үндейді. Адам баласы ерен туғанмен де, мәңгі жасай
алмайды деген ой түйіні өлендерде өріледі. Күйкі тірліктің көзді ашып-
жұмғанша өте шығатынын, өмірдің қамшының сабындай ғана қысқалығын жыр
жолдары жеткізеді. Өмірдің өткіншілігін айтумен қатар қамтылатын негізгі ой
-"жалғандық", адамдар үшін тұрақсыз бопып келетін "жалған дүние" идеясы
сопылықта көрініс тауып, қазіргі заман поэзиясына дейін дәстүрлі жалғасым
құрайды. Сөздік өлеңдеріңде өмір мен өлім мәселесінен бөлек, байлыққа
адамның ниетін бұзушы құрал ретінде қарау кездеседі.
Сопы сырларының бір ұштығы қайғы-мұңға, шерге бөленуде жатыр. Сопыны
соншалықты қайғыға батырған не нәрсе деген сауалға жауапты неоплатонизм
өкілі Плотиннің пікірінен табамыз: "Құдайды тану мүмкін емес, ол - таза,
қайырымды, алғашқы күш. Дүние оның құдіретімен жаралған, бірақ ол дүниені
өзі үшін емес, қажеттілік үшін, мәңгілік шектеусіз жасайды. Адамның мақсаты
- физикалық дененің зұлымдығынан босанып, құдайшыл өмірге жақындасу" дейді.
Сопы құдайдың әділдігіне, тазалығына қол созады, бірігуді мұрат тұтады. Осы
жолдың қиындығынан көңілге мұң ұялап, қайғы өлеңге көшеді.
Алла жолында көз жасын көл қып төккен сопынын көңіліне ұя салған мұңнын
сырына үңілелік: "Менде сүйініш дауасы бар, қайғы содан тарайды". Сопының
бар өмірлік мұраты бір шумақ өлеңде өріледі. Ақиқатқа жету -сүйініш,
қуаныш, оған ұмтылыс кезіндегі қайғы - адам жанының дауасын, жаралы
жүректің емін іздеп аласұруы еді. Аллаға асықтық, оның бейнесін көруге
талпыныс махаббатпен сипаттала келе, қол жеткізбес арманның арты қайғыға
ұласатындығын байқаймыз.
Алланың жүзін көру тек періштелерге ғана жазған дейді, таза
кейіптілігінен болар. Ал құдайдың ақ жолын таныған сопы өзіне жетімсіз бір
ғана жайтты -жақындасып жүзін көру мәселесін қайғыға әкеп тірейді: "Жанымды
жар күйігі жабырқатты, Басқаны менің дертім таңырқатты". Сопы өлеңдерінде
Алла атауы жар сезімен астарлы түрде алмастырылады: "Қауышып жардың өзімен,
Нәр алып нәзік сөзінен, Мөлдір қара көзінен, Қуат алғам жаныма". Сопы
ізгілікті сөзі арқылы оның жүзін көруге ынтық "нәр алатын нәзік сөз",
біздің білуімізше, сопы жанының жалауы болған Құран сөзі. "Жанына қуат
берген де сол". Құран Кәрімнің қағидалары, Алланың "әрбір сөзі" адам бойына
нәр болып құйылып, нұр болып төгіледі.
Сөздікте "оның түзулігіне өзім ауландым, оның тозаңына көзім емделді"
деп әлем жаратушысының түзу жолын мойындап, оған көңілі ауады. Оның
"тозаңының " өзі-ақ көзін емдегенін – көңіл көзінің соқырлығын жойып,
жүрегіне жарық нұр сәулесін төккенін айтады.
Көз жасының тамшы болып теңізге құйылуы құдіретті Алланың алыптығын
дәріптеу, онымен бірігу - тамшы болып жанасу ойын өрнектейді. Ұлан-ғайыр
теңіз - Жаратушының кеңдігінін символы, тамшы - Жаратушыға жалғасуды мақсат
тұтқан сопының астарлы бейнесі. Суфизм арнасының метафоралық
көркемдеуішінің бірі - от жалыны. Алладан тараған нұр шуағы от ретінде
беріледі: "Менің өзім бөдене, оның оты шалқытқан...", "Өзек оты тұтанып,
өкпе-жүрек қабынар". Ішкі қиналыс, өзектің от боп жанып-күюі сопылық
соңында жүрген жаңдардың психологиялық жай-күйінен хабардар етеді. "Қара
түннің өткендігін тіледім, Ұйқы ғапыл қашқандығынан тіледім" не болмаса
"Бой тартпа, Тәңірге күн-түн табын, Одан қорқып, именгін, ойнамағын" деген
сияқты өлең жолдары "Түрік сөздігінің" діни сипатын, оңдағы сопылық сарын
үлгісін айқындай түседі. Сопылық ізі жырлардан ғана емес, сөздіктегі кей
сөздерден, мақал-мәтелдерден де байқалып жатады. Мәселен, "Адам мәңгі
қалмас, көрге кіріп кері кайтпас" мақалы өмірді өкінішсіз, таза қалпында
өткізе біл, мәңгілік дүниесіне күнә арқаламай аттан деген дидактиканы
астарлы дәйектейді. "Түрік сөздігіндегі'' жекеленуші, бөлектенуші мағынасын
беретін "құлбақ" сөзінен сопылықтың әсерін байқаймыз. Сондай-ақ суфизмнің
сөз өнеріндегі ықпалы XII ғасырдан көп уақыт бұрын болғандығын бағамдаймыз.
Имандылықты негізгі қағидасы еткен сопылық сарын өлеңдерін ХП ғасырда
Иасауи жалғаған еді. Иасауидың "Диуани хикмет" ("Ақыл кітабы") еңбегінде
сопылық ұғымдар сыры сан қырынан ашылады. "Дидарын көріп болмас күн-түн
ұйып, Пәк ғашықты қолға алмай болмас жүріп, Хақиқат дариясының қатері көп,
Көзімді ілмей дидарын көрдім, достар" деп ағынан жарылады Иасауи бабамыз.
Ақын бұл өлеңі арқылы сөздікте кездесетін "ұйқы ғапыл қашқандығын тіледім"
тармағының құпиясын еш қиындықсыз-ақ шешіп береді. "Бұл жолдардың азабы -
қайғы, мехнат. Мехнат тартып, жапа шеккен көрер рахат" деп біздерге жұмбақ
көрінген сөздік өлеңіндегі қайғы-мұңның мағынасын айқындай түседі. "Алла
айтты, көп жыласаң көресің мені, Зар еңіресең пендем деп айтам сені, Жаннан
кешіп, мені ескерер ғашық кәні?!" Өлеңнен "көз жасының теңіз боп ағуын" да
оңай түсінер едік, оның астарында ғашықтық жатқандығы еш бүкпесіз берілген.
Иасауи бабамыздың сопылық ұстанымы мен оның поэзиядағы көрінісі бірнеше
көлемді еңбектерге негіз боларлық орасан көп дүние. XII ғасырда сопылық
поэзияны дәріптеген өзіндік тариқатын калыптастырған Иасауи еңбегі кейінгі
дәуірде дәстүрлі жалғасымын тапты. "Иасауи ғұламаның дәстүрлі сазын,
сарынын ұлы жырауларымыз жалғастырғаны белгілі. Тіпті, XV ғасырда ғұмыр
кешкен Асан қайғыдан бастап, Шәкәрім Қүдайбердіұлына дейін бұл дәстүр бірде-
бір рет үзілмей жалғасып келген" дейді зерттеуші С. Дәуітов.
Абай поэзиясының сопылықпен арақатысын зерттеуші Ғ. Есім: "Суфизмсіз
Абайдың дінге көзқарасын ашу қиын шаруа" дейді. Абай атамыз 38-қара сөзінде
сопылық дүниетанымды нәзік жол ретіңде бағалап, белгілі дәрежеде қолдайды
да, махаббаттың шыңына жетіп, шындықпен дидарласқандарды өмірін тақуалыққа
арнап, тәрк етушілер - ғибрат көрсетушілер деп санайды.
Сопылық әдебиет өкілінің бірі - Шәкәрім Құдайбердіұлы. Ақын сопылықты
жырлауда ақылмен табыңыз деп ой бағдарын "көзден таса қылмайды", ашық
насихатқа көшеді. "Менің жарым қыз емес, Хақиқаттың шын нұры. Оны сезер сіз
емес, Көзге таса бұл сыры". "Түрік сөздігінен" көмескі тарта жеткен
көлеңкелі тұстарды Шәкәрім шар айнадай алдыға қойып, айқындап береді,"жар",
нұр" символдық метафорасының сырын ашады. Сопылықтың соқтықпалы соқпағына
екінің бірі түсе бермейтіндігін Абай қара сөзінде айтса, Шәкәрім "жардан
нұр алмаған" жандарға өкінішін білдіру арқылы жеткізеді. Жарға арнап жан
толғанысын жеткізген жырлар ІІІәкәрімде көп кездеседі. "Иманым" атты
жинағында ақын Жаратқан ие - Жардың жай-жапсарын ашып, сопылық жопды
өлеңімен дәріптейді. Шәкәрім атамыздың өмірінің соңына қарай ел-жұрттан
жырақ кетуі де Акиқатқа ұмтыпаған сопылықтың әсерінен болса керек. Шәкәрім
өлеңдеріңде рухани-адамгершілік қасиеттерді насихаттай келе, суфизм
философиясы негізінде түйін жасайды.
Мұсылман өркениетіне дейінгі "уақытта бұл мәселеге қатысты көптеген
қанатты сөздер мен құнды ой-пікірлер айтылған. Бұған өмірімізге таптырмас
серік болар - мақал-мәтелдеріміз дәлел. Бірақ, ізгі, ізгілік өмірдегі
қолданымда көбінесе сөз қызметін ғана атқарып келді.
Ізгілік сөзін ұғым ретінде қолдануға талпыныс мұсылман өркениеті
кезеңінде ерекше байқалды. Адам болмысының рухани құндылықтарының ішінен
ерекше көрінген ізгі, ізгілік ұғымдары сол кезең үшін маңызды жалпы
адамзаттық ілім ретінде қоғамдық санада трансформацияланды. Үлгілі қаланы
әл-Фарабидің ізгі қала, кемелденген жанды Ж.Баласағұнның ізгі жан,
сопылық жолын ҚА.Иассауидің ізгілік жолы деп алу мәнісі де осы бір
ізгілік үғымына қатысты өзгерістермен, рухани өркендеумен байланысты.
Сараптап қарасақ, ізгі, ізгілік сөздерінің мағынасы күнделікті
қарапайым қолданылымнан әлдеқайда терең. Сондықтан, ізгілік ұғым емес,
жай сөздік қатарынан деп пікір айтушылармен келісе алмаймыз. Әбу Нәсір әл-
Фараби, Ж.Баласағұн, Қ.А.Иассауи сынды ғұламалар ізгі сөзін терең
түсінік, ілім ретінде зерттейді. Үйрету дегеніміз - халықтар мен қалаларға
теориялық ізгіліктерді дарыту деген сөз. Тәрбиелеу дегеніміз - халықтардың
бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деген
сөз дей келе, әл Фараби ізгілік ұғымының қолданым кеңістігін одан әрі
кеңейте түседі. Ал, ізгіліктің ерік негізінде мүмкіндік кеңістігінде
тұрақталуына ғұлама Ж.Баласағұн атаған төмендегі негізгі категориялар
жағдай жасай алады: ізгі ой, ізгі сөз, ізгі тіл, ізгі көңіл, ізгі жүрек,
ізгі тірлік, ақыл, білім. Ж.Баласағұнның ұғымындағы кемелді, яғни
жетілген адам - осы сегіз қасиетті өзіне толық дарыта алғандағы нәтиже.
Будда дініндегі, барлық қайғы мен қасіретке қарсы тұра алатын адамның тірек
қылар сегіз жолы, ақын арман еткен ізгілік жолымен ұқсас. Бұл да ізгіліктің
қарапайымнан емес табиғатын танытады.
Ізгілікті толық түсіну үшін өзінді ізгі жан, ізгі тұлға рөлінде қойып
көру, елестету қажет пе? Бұл талпыныстар әрине жеткіліксіз. Ізгіліктің түп
тамырын суреттеу, эмпирикалық әдістердің күші жетпейтін тереңде жатыр.
Ізгілік түсінігінің күрделілігі жағдайының бір қыры - оның қазақ
философиясы тарихында түсінік, ұғым формасында қаралмауы. Екіншіден,
ізгіліктің сөздіктер мен әдебиеттердегі мағынасының біртекті еместігі.
Бірақ ізгілік ұғымын кең мағынада бейнелеудің қиындығынан, ізгіліктің,
бүгінгі рухани дүниемізге маңыздылығы, қажеттігі басым түсері анық.
Ізгілік - адам болмысының ой, қиял, пікір, ілім, іс-әрекет пен ізі арқылы
көрінетін күрделі әрі қозғалмалы құбылыс. Құбылыс дейтініміз, ізгілік -
жеке бір адамға танылған сапа, қасиет, атақ емес, ол бір адамның екінші
адамға қатынасынан және адамның қоғамға қатынасынан көрінетін терең ұғым.
Ізгілікті қатынас адамның өзін-өзі жетілдіруі үшін қажет құрылыс материалы
іспеттес. Жеке алғанда, адам ізгіліксіз жетілу, кемелдену мақсатында жете
алмайды. Өйткені, ізгілік - тұлғалық құнды қасиеттердің жиынтығы.
Ізгілікке жетудің сегіз сатыдан тұратын жолы - әр адамды қасіреттен
құтқаратын жол. Буддизм ұсынған сегіз жол мен түрік-мұсылман ойшылы Ж.
Баласағұн тұжырымдаған сегіз қасиеттің мән, мақсат, қызметінің адам
өміріндегі өзара ұқсастығы ізгілік ілімінің қоғам үшін, адамзат үшін
қажеттілігін дәйектейді. Екі ілім де адамның адамдық мәнінің табиғатын
танып, түсінуге бағытталған.
Көне үнді діни-философиялық ағымдарынан таныған гуманизмнін бірінші
түрі, адам баласын тек қасірет кеңістігінде теңестірумен шектесіп, адамның
адамға сүйіспеншілігінін қасіретке ортақтасуымен анықталатын қағидаларына
негізделсе, гуманизмнің екінші бейнесі адамның орнын, оның еркіндігі мен
қабілеттерін шынайы, яғни бұл өмірлік бақытқа қол жеткізу және адам
болмысының табиғатынан тендігін қамтамасыз етуге деген талап-тілек,
ниет,ұмтылыс, іс-әркетпен байланысты көрінеді.
Кезендес, әрі қатар қалыптасып, дамыған көне Қытай діни-философиялық
ағымдарында адам табиғат кеңістігінде ғана емес, коғамдық қатынастар
жүйесінде де тереңінен қаралады. Мысалы, дао ілімі, адамды табиғаттың бір
бөлігі ретінде оның табиғи мәні тек ізгілікке негізделеді деп
тұжырымдайды. Бұл - адам болмысының табиғи қозғалысы. Бұған жасанды әсер
зұлымдықтың көздерін тудырады. Көне қытай философы Лао Цзы үшін даоның
табиғи заңдылығына билеуші топ көбірек қауіп төндіреді. Билік, данқ, білім
- адамның табиғи дамуынын жаулары. Адамзаттың мәні билік пен атақта
емес, керісінше бұл категориялар адамның табиғи тазалығын
білдіреді.Сондықтан билік пен атақ- даңқтан өзін аулақ ұстаған адам
шындығында таза болып келеді. Қытай гуманизмінің бір шеті - адамның
ізгілігінің оның екінші адамға деген адами қарым-қатынасымен
анықталуында.
Адам - табиғатынан саналы, соңдықтан, ол ізгілікті іс-әрекет жасауға
деген қажеттілікті сезінуге, оны жүзеге асыруға талпыныс қылуға да бейім
тұлға деп тұжырымдаған ертедегі грек философтарының идеялары Демокрит пен
Сократ арқылы одан әрі дамытылды. Демокриттің гуманистік ілімінің түп
қазығы -рационализм және қарапайым диалектика мен утилитаризм элементтері.
Сондықтан, қоғамдық көзқарасты утилитарлы ойлау іштей қарама-қайшылықты.
Бұл көрініс, қарама-қайшылық тұлғалық көзқарас қоғамдықпен сәйкестенбеген
кез келген жағдайда көрінеді. Мұндайда, утилитарлы ойлайтын индивид,
қоғамдық мүддені қорғау — ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.