Қазақстан Республикасының валютасының даму перспективасы
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1 ТАРАУ. Ақша нарығының теоретикалық негіздері.
1.1 Ақша нарығының мәні, мазмұны, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Ақша жүйесінің қызметтері, принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3 Құқық жағдайлары немесе әлемдік тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... .15
1.4 Биржа. Оның маңызы, түрлері мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ..18
2 ТАРАУ. Қазақстан Республикасының валютасының даму перспективасы
2.1 ҚР ұлттық валютасының нормативтік.құқықтық негізі ... ... ... .20
2.2 ҚР ұлттық валютасының қалыптасу ерекшелігі ... ... ... ... ... ... .30
2.3 ҚР ұлттық валютасының перспективалық даму жолы ... ... ... ...33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ..39
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1 ТАРАУ. Ақша нарығының теоретикалық негіздері.
1.1 Ақша нарығының мәні, мазмұны, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Ақша жүйесінің қызметтері, принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3 Құқық жағдайлары немесе әлемдік тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... .15
1.4 Биржа. Оның маңызы, түрлері мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ..18
2 ТАРАУ. Қазақстан Республикасының валютасының даму перспективасы
2.1 ҚР ұлттық валютасының нормативтік.құқықтық негізі ... ... ... .20
2.2 ҚР ұлттық валютасының қалыптасу ерекшелігі ... ... ... ... ... ... .30
2.3 ҚР ұлттық валютасының перспективалық даму жолы ... ... ... ...33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ..39
I Ақша жүйесінің теоретикалық негіздері.
Ақша жүйесінің мәні, мазмұны, түрлері
Әрбір мемлекеттің өзіне тән ұлттық ақша жүйесі болады.Ақша жүйесі –ол тарихи қалыптасқан және мемлекеттің ұлттық заңдарымен бекітілген біртұтас ақша айналымы. Алғашқы ақша жүйесі XVI-XVII ғғ. капиталистік өндіріс әдісі қалыптаса бастағанда пайда болды. Бірақ оның кейбір жекелеген элементтері одан да бұрын айналымда жүре бастаған. Капиталистік өндірістің және тауар ақша айналысының қарқынды дамуы ақша жүйесіне өзгеріс енгізді.
Дүние жүзінде әртүрлі ақша айналымының жүйелері бер, ол тарихи даму кезеңдерінің өткен және әр мемлекеттің заңымен бекітілген. Ақша айналымының басты компоненттері мынадай:
1. Ұлттық ақша өлшемі (доллар, теңге, сом, франк,марка, крона,йена және т. б.). Олар арқылы тауарлар мен қызмет көрсету бағалары белгіленеді.
2. несие және қағаз ақшалар, монеталар жүйесі, олар қолма-қол айналымдағы заңды төлем құрамдары болып саналады.
3. Ақша эмиссиясы жүйесі яғни айналымға ақша шығарудың заңды түрде бекітілген тәртібі.
4. Ақша айналымын реттеп отыратын мемлекеттік органдар.
Ақша массасы дегеніміз не?
Ақша массасы-халық шаруашылығындағы тауарлар мен қызметтің айналымын қамтамасыз ететін сатып алу мен төлемдердің жиынтығы. Олар жеке адамдарда, кәсіпорындарда, бірлестіктер мен ұйымдарда және мемлекетте болады.
Ақша массасы құрылымының белсенді-активті бөлігіне шаруашылыққа нақты қызмет көрсететін ақша құралдары, ал пассивті бөлігіне ақша қорларының есепшоттағы қалғандары жатады, соңғысы есеп айырысу құралдары рөлін атқарады. Жинақтап айтқанда, ақша массасының құрылымы едәуір күрделі және ол қатардағы тұтынушының ойлағанындай тек қолдағы қағаз ақша мен айырбас монетасы емес. Шындығынды, қағаз ақшаның ақша массасындағы үлесі өте төмен (25%-тей), ал басқа бөлігі кәсіпорындар мен ұйымдар арасында дамыған рыноктык экономикада бөлшек сауданың өзі де банктік есепшот арқылы жүреді.
Қазіргі рыноктык экономикада банктік ақша дәуірі басталды. Банктік ақшаға чектер, несие карточкалары және т. б. жатады. Аталған есеп айырысу құралдары (және т. б.) банктік депозиттерді де билейді. Тауар мен қызметті төлеуде сатып алушы чек пен несие карточкасы арқылы банктерге өз депозитінен қажетті соманы сатушының есепшотына аудартады немесе қолма-қол беруді бұйырады. Ақша массасының құрамына тікелей сатып алу немесе төлем құралы ретінде пайдаланылмайтын компоненттер де кіреді.Коммерциялық банктердегі мерзімді есепшоттағы жинақ салымдары, басқа да несие- қаржы ұйымдарының қаржылары, депозиттік сертификаттар, инвестициялық қорлардағы акциялар туралы болып отыр. Ақша айналымының аталған компоненттері «квази-ақша» деп аталады. Ақша айналымы құрылымындағы ең қомақтысы да және ең тез өсетін бөлігі де осы квази-ақшалар.
Профессор П.Самуэльсон квази-ақшаларды өтімді активтер деп атады. Өтімді (меквидный) түсінігі ақша категориясын анықтау үшін маңызды. Қандай болмасын мүліктің немесе активтің өтімділігі дегенде оның оңай сатылуы және құнын жоғалтпай ақша түріне айналуы мүмкіндігін айтады. Демек, актив түрдің ең өтімді түрі-ақша. Жоғары өтімді мүліктерге алтын, бағалы металдар мен тастар, мұнай, өнер шығармалары жатады. Өтімі төмендеу болатындарға-үйлер, құрал-жабдықтар (бизнесмендер оларнды «мұздатылған» құралдар деп атайды) жатады.
Ақша ерекше тауар ретінде жүруіне яғни жалпыға ортақ эквивалент болуына немесе ақша құн өлшемі қызметін атқаруына байланысты қалыптасады. Сондықтан әлем тарихында ақша жүйесінің төмендегідей типтері кездеседі:
- Металл ақша айналысы, бұл жүйеде ақша тауары яғни толық құнды ақша ацналыста жүреді және ол ақшаның барлық қызметтерін орындайды. Ал несие ақшалары металға айырбасталады.
- Несие ақшалары және қағаз ақша айналысы, бұл жүйеде атына сай, айналыстан толық құнды ақша яғни алтын біржолата ығыстырылып, айналыста тек ақша белгілері жүреді.
Ақша өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді: толық құнды ақшалар және толық құнсыз ақшалар.
Толық құнды ақшалар-номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты құнымен сәйкес келетін ақшалар. Мұндай ақшаларға металл ақшалар, соның ішінде: мыстан, күмістен және алтыннан жасалғандары жатады. Металл ақшалар әртүрлі формада болған. Монета түріндегі формасы- бұл олардың соңғы формасы. Монетаның бет жағы-аверс, артқа жағы-реверс және жаны гурт деп аталады.
«Монета» сөзінің шығуын римдіктердің жүрегі саналатын шіркеу құдайы Юнона-Монета есімімен байланыстырады яғни сол шіркеуден берілген ақшалай қаражаттың көмегімен Римнің эпир ханы Пиррмен соғыста жеңіске жеткендігі туралы аңыз бар. «Монета» сөзі латынша «moneo»- «кеңес беремін, көңіліңнен шығамын» дегенді білдіреді.
Толық құнсыз ақшалар-номиналдық құны нақты құнынан яғни олардың өндірісіне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетін ақшалар.
Оларға мыналар жатады:
-құнның металдық белгілері-арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ монеталар, мысалға жез, алюминий т. б. монеталар;
-құнның қағаздан жасалған белгілері. Құнның қағаздай белгілері екіге бөлінеді: қағаз ақшалар және несиелік ақшалар.
Қағаз ақшалар-бұл нағыз ақшалардың өкілдері. Тарихта олар айналыста жүрген алтын және күміс монеталардың орынбасарлары ретінде пайда болды. Қағаз ақшалардың айналыста жүруінің объективті мүмкіндігі, олардың айналыс құралы қызметін атқару ерекшеліктеріне байланысты. Металл ақшалардың қағаз ақшаларға ауысуының себебі мынадай:
-металл ақшалардың тасымалдап алып жүру қолайсыздығы;
-металл ақшалардың мемлекеттік билік органдарының жасаған әрекеті нәтижесінде яғни қазынаға қосымша табыс алу мақсатында металдық құрамын төмендетуі барысында бүлінуі;
-бағалы металдарды өндірудің қағаз ақшаларды шығаруға қарағанда қымбаиқа түсуі;
-эмиссиондық табыс (шығарылған ақшалардың номиналдық құны мен олардың нақты құны арасындағы айырма) алу мақсатында қазынаның қағаз ақшаларды шығаруы;
-бюджет тапшылығын жабу мақсатында қағаз ақшалардың шығарылуы.
Алғашқы қағаз ақшалар б. э. XII ғ. Қытайда, 1690 ж. Ұлыбритан отары болған Солтүстік Америкада, 1762 ж. Австрияда және 1769 ж. Ресейде пайда болды. Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдары қағаз ақшалар барлық елдерде шығарылды. Қазіргі кезде қағаз ақшалар қазыналық билеттер түрінде он елде (АҚШ, Италия, Индия, Индонезия т. б.) ғана сақталған. Кешегі КСРО-да 1961 ж. болған ақша реформасы негізінде қағаз ақшалар, яғни 1, 3, 5 рубльдік қазыналық билет формасында соңғы рет айналымға шығарылып, кейіннен Ресейдегі 1991-92 ж.ж. және Қазақстандағы 1993 ж. ақша реформасы нәтижесінде айналымнан алынды.
Қағаз ақшалар-бюджет тапшылығын жабу мақсатында шығарылатын және металға ауыстырылмайтын, сондай-ақ мемлекет белгілеген өзіндік номиналы бар құнның белгілері.Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем құралы қызметін атқарады. Олардың айналыста ұлғаюы мемлекеттің қаржы жетіспеушілігіне байланысты шығарылуымен түсіндіріледі.Қағаз ақшалар өзінің табиғаты жағынан тұрақсыз және құнсыздануға тез икемді. Олардың құнсыздану себептеріне:айналысқа басы артық қағаз ақшалардың шығарылуын, эмитентке дкген сенімнің төмендеуін және төлем балансының қолайсыздық жағдайын жатқызады.
Несиелік ақшалар-тауар өндірісінің дамуымен яғни тауарларды сатып алу және сатудың уақытын кешіктіріп төлеуге берілуімен байланысты пайда болған ақшалар. Несиелік ақшалардың шығуы банктердің несиелеу операцияларымен байланысты. Мұндай ақшалардың басты мақсаты: ақша айналымын икемді ету; нағыз ақшаларды үнемдеу; қолма-қолсыз ақша айналымының дамуына мүмкіндік жасау.Несиелек ақшалардың мынадай түрлері бар: вексель, банкнота және чек.
«Вексель» сөзі латынша bill note-міндеттемі шоты дегенді білдіреді.Вексель-белгілі бір соманы алдын-ала келісілген мерзімде және белгіленген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың қарыздық міндеттемесі. Вексельдің екі түрі бар: жай және аудармалы.
Жай вексель (соло)-вексельді ұстаушыға вексельде көрсетілген соманы белгілі бір уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель берушінің еш нәрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.
Аудармалы вексель (тратта)- вексельде көрсетілген соманы белгілі бір уақытта алғашқы вексельді ұстаушыға төлеу туралы үшінші бір тұлғаға вексель берушінің еш нәрсемен негізделмеген ұсынысын сипаттайтын вексель.Жай және аудармалы вексель-коммерциялық вексельдің түрлері ретінде қарастырылады. Сонымен қатар, экономикалық әдебиеттерде вексельдімынадай түрлерге бөледі:қаржылық, қазыналық, достық,бронзалық.
Қаржылық вексель-белгілі бір ақша сомасын қарызға беруден туындайтын қарыздық міндеттеме.
Қазыналық вексель-бюджет тапшылығын жабу мақсатында мемлекет тарапынан шығарылатын оның міндеттемесі. Қазыналық вексель бойынша мемлекет борышқор болып саналады.
Достық вексель кейіннен банкте оларды есепке алу мақсатында бір-біріне беріледі.
Бронзалық вексель нақты қамтамассыз етілмеген қарыздық міндеттемені білдіреді.
Банкнота (ағылшын сөзінде «bank-note» аударғанда «банк билеті»)- орталық банктың айналысқа шығарған әртүрлі номинальдағы ақша бірліктері. Ол вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады. Банкнотаның вексельден мынадай айырмашылығы бар:
- мерзімділігіне қарай, егер де вексель мерзімді қарыздық міндеттеме болса, ал банкнота дегеніміз-мерзімсіз қарыздық міндеттеме.
- кепілдігіне қарай, вексельді айналысқа жеке кәсіпкерлер шығарады және оның жеке кепілдігі болады, ал банкнотаны қазіргі кезде орталық банк шығаратындықтан, оған мемлекет кепілдік береді.
Экономикалық әдебиеттерде банкнотаны екі түрге бөледі: классикалық және жай.
Классикалық банкнота-бұл банкнотаның алғашқы пайда болған формасы ретінде алтынға еркін алмастырылатын яғни алтынмен қамтамассыз етілген Орталық банктың билеті.Классикалық банкнотаның қағаз ақшалардан өзіндік айырмашылығы бар:
-жаратылысына қарай- қағаз ақшалар ақшаның айналыс құралы ретіндегі қызметінен туындаса, ал банкнота ақшаның төлем құралы қызметінен пайда болған;
-эмиссиялау әдісі бойынша-қағаз ақшаларды айналысқа қазынашылық шығарса, ал банкнотаны Орталық банк шығарады;
-қайтарылуына қарай-классикалық банкноттар вексель мерзімінің аяқталуына байланысты Орталық банкке қайтарылса, ал қағаз ақшалар қайтарылмайды, яғни олар айналыста қала береді;
-ауыстырылуына қарай-классикалық банкноталар банкке қайтуына байланысты алтынға немесе күміске ауыстырылып отырса, қағаз ақшалар қашаннан ауыстырылмайтын болған.
Чек вексель мен банкнотаға қарағанда коммерциялық банктердің құрылып, олардағы ағымдық шоттарда бос ақшалай қаражаттардың жинақталуына байланысты несиелік және айналыс құралы ретінде біршама кеш пайда болды.
Алғашқы чектер 1683 ж. Англияда пайда болды.
Чек-ағымдағы шот иесінің чекті ұстаушыға белгілі бір ақшалай соманы төлеу туралы немесе басқа ағымдық шотқа аудару туралы өзінің банкісіне берген жазбаша бұйрығы.Чектің мынадай түрлері бар:
ақшалай чек-банктен қольа-қол ақша алуға арналған төлем құралы;
атаулы чек- аударуға құқысыз белгілі бір тұлғаның атына жазылады;
ордерлі чек-бір тұлғаның атына толтырылған, бірақ индоссамент бойыншабасқа бір тұлғаға беруге құқық береді;
мәлімдеуші чек-чекті мәлімдеушіге ондағы көрсетілген сомасы төленеді;
есеп айырысу чегі-заңды тұлғалар арасында қолма-қолсыз есеп айырысуларда қолданылады;
жол чегі- туристік сапарларға арналған төлем құралы;
кепілдендірілген чек-банктің чекте көрсетілген соманы төлеуге кепілдендіруін сипаттайтын төлем құралы;
Электрондық ақшалар-компьютер торабының, ақпараттарды автоматты түрде өңдеу құралдарын қолданатын байланыс жүйелері арқылы жүзеге асыратын банктер және олардың клиенттері, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы төлемдер жиынтығы.Электрондық ақшалар пластикалық карточка формасында болады. Олар екі түрлі болып келеді:
Дебеттік(төлем) карточка-банкте арнайы карточкалық қаражаты бар, клиент арасындағы келісімшартқа сәйкес шоттағы қаражатты пайдалануға, банкомат арқылы қолма-қол ақша алуға, сондай-ақ тауарлар мен қызметтер үшін төлеуге арналған төлем құралы.
Кредиттік карточка-оның элементі мен карточка иесі арасындағы келісімшартқа сәйкес, несиелік көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін төлемді жасауға, не қолма-қол ақша алуға арналған карточка.
Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер дебеттік және кредиттік карточкалардың отандық және халықаралық түрлерін кеңінен қолдануда. Оларға «Eurocard», «Master Card», «Visa», «ALTYN», «Maestro» және т. б. жатады.
Ақша жүйесінің мәні, мазмұны, түрлері
Әрбір мемлекеттің өзіне тән ұлттық ақша жүйесі болады.Ақша жүйесі –ол тарихи қалыптасқан және мемлекеттің ұлттық заңдарымен бекітілген біртұтас ақша айналымы. Алғашқы ақша жүйесі XVI-XVII ғғ. капиталистік өндіріс әдісі қалыптаса бастағанда пайда болды. Бірақ оның кейбір жекелеген элементтері одан да бұрын айналымда жүре бастаған. Капиталистік өндірістің және тауар ақша айналысының қарқынды дамуы ақша жүйесіне өзгеріс енгізді.
Дүние жүзінде әртүрлі ақша айналымының жүйелері бер, ол тарихи даму кезеңдерінің өткен және әр мемлекеттің заңымен бекітілген. Ақша айналымының басты компоненттері мынадай:
1. Ұлттық ақша өлшемі (доллар, теңге, сом, франк,марка, крона,йена және т. б.). Олар арқылы тауарлар мен қызмет көрсету бағалары белгіленеді.
2. несие және қағаз ақшалар, монеталар жүйесі, олар қолма-қол айналымдағы заңды төлем құрамдары болып саналады.
3. Ақша эмиссиясы жүйесі яғни айналымға ақша шығарудың заңды түрде бекітілген тәртібі.
4. Ақша айналымын реттеп отыратын мемлекеттік органдар.
Ақша массасы дегеніміз не?
Ақша массасы-халық шаруашылығындағы тауарлар мен қызметтің айналымын қамтамасыз ететін сатып алу мен төлемдердің жиынтығы. Олар жеке адамдарда, кәсіпорындарда, бірлестіктер мен ұйымдарда және мемлекетте болады.
Ақша массасы құрылымының белсенді-активті бөлігіне шаруашылыққа нақты қызмет көрсететін ақша құралдары, ал пассивті бөлігіне ақша қорларының есепшоттағы қалғандары жатады, соңғысы есеп айырысу құралдары рөлін атқарады. Жинақтап айтқанда, ақша массасының құрылымы едәуір күрделі және ол қатардағы тұтынушының ойлағанындай тек қолдағы қағаз ақша мен айырбас монетасы емес. Шындығынды, қағаз ақшаның ақша массасындағы үлесі өте төмен (25%-тей), ал басқа бөлігі кәсіпорындар мен ұйымдар арасында дамыған рыноктык экономикада бөлшек сауданың өзі де банктік есепшот арқылы жүреді.
Қазіргі рыноктык экономикада банктік ақша дәуірі басталды. Банктік ақшаға чектер, несие карточкалары және т. б. жатады. Аталған есеп айырысу құралдары (және т. б.) банктік депозиттерді де билейді. Тауар мен қызметті төлеуде сатып алушы чек пен несие карточкасы арқылы банктерге өз депозитінен қажетті соманы сатушының есепшотына аудартады немесе қолма-қол беруді бұйырады. Ақша массасының құрамына тікелей сатып алу немесе төлем құралы ретінде пайдаланылмайтын компоненттер де кіреді.Коммерциялық банктердегі мерзімді есепшоттағы жинақ салымдары, басқа да несие- қаржы ұйымдарының қаржылары, депозиттік сертификаттар, инвестициялық қорлардағы акциялар туралы болып отыр. Ақша айналымының аталған компоненттері «квази-ақша» деп аталады. Ақша айналымы құрылымындағы ең қомақтысы да және ең тез өсетін бөлігі де осы квази-ақшалар.
Профессор П.Самуэльсон квази-ақшаларды өтімді активтер деп атады. Өтімді (меквидный) түсінігі ақша категориясын анықтау үшін маңызды. Қандай болмасын мүліктің немесе активтің өтімділігі дегенде оның оңай сатылуы және құнын жоғалтпай ақша түріне айналуы мүмкіндігін айтады. Демек, актив түрдің ең өтімді түрі-ақша. Жоғары өтімді мүліктерге алтын, бағалы металдар мен тастар, мұнай, өнер шығармалары жатады. Өтімі төмендеу болатындарға-үйлер, құрал-жабдықтар (бизнесмендер оларнды «мұздатылған» құралдар деп атайды) жатады.
Ақша ерекше тауар ретінде жүруіне яғни жалпыға ортақ эквивалент болуына немесе ақша құн өлшемі қызметін атқаруына байланысты қалыптасады. Сондықтан әлем тарихында ақша жүйесінің төмендегідей типтері кездеседі:
- Металл ақша айналысы, бұл жүйеде ақша тауары яғни толық құнды ақша ацналыста жүреді және ол ақшаның барлық қызметтерін орындайды. Ал несие ақшалары металға айырбасталады.
- Несие ақшалары және қағаз ақша айналысы, бұл жүйеде атына сай, айналыстан толық құнды ақша яғни алтын біржолата ығыстырылып, айналыста тек ақша белгілері жүреді.
Ақша өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді: толық құнды ақшалар және толық құнсыз ақшалар.
Толық құнды ақшалар-номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты құнымен сәйкес келетін ақшалар. Мұндай ақшаларға металл ақшалар, соның ішінде: мыстан, күмістен және алтыннан жасалғандары жатады. Металл ақшалар әртүрлі формада болған. Монета түріндегі формасы- бұл олардың соңғы формасы. Монетаның бет жағы-аверс, артқа жағы-реверс және жаны гурт деп аталады.
«Монета» сөзінің шығуын римдіктердің жүрегі саналатын шіркеу құдайы Юнона-Монета есімімен байланыстырады яғни сол шіркеуден берілген ақшалай қаражаттың көмегімен Римнің эпир ханы Пиррмен соғыста жеңіске жеткендігі туралы аңыз бар. «Монета» сөзі латынша «moneo»- «кеңес беремін, көңіліңнен шығамын» дегенді білдіреді.
Толық құнсыз ақшалар-номиналдық құны нақты құнынан яғни олардың өндірісіне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетін ақшалар.
Оларға мыналар жатады:
-құнның металдық белгілері-арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ монеталар, мысалға жез, алюминий т. б. монеталар;
-құнның қағаздан жасалған белгілері. Құнның қағаздай белгілері екіге бөлінеді: қағаз ақшалар және несиелік ақшалар.
Қағаз ақшалар-бұл нағыз ақшалардың өкілдері. Тарихта олар айналыста жүрген алтын және күміс монеталардың орынбасарлары ретінде пайда болды. Қағаз ақшалардың айналыста жүруінің объективті мүмкіндігі, олардың айналыс құралы қызметін атқару ерекшеліктеріне байланысты. Металл ақшалардың қағаз ақшаларға ауысуының себебі мынадай:
-металл ақшалардың тасымалдап алып жүру қолайсыздығы;
-металл ақшалардың мемлекеттік билік органдарының жасаған әрекеті нәтижесінде яғни қазынаға қосымша табыс алу мақсатында металдық құрамын төмендетуі барысында бүлінуі;
-бағалы металдарды өндірудің қағаз ақшаларды шығаруға қарағанда қымбаиқа түсуі;
-эмиссиондық табыс (шығарылған ақшалардың номиналдық құны мен олардың нақты құны арасындағы айырма) алу мақсатында қазынаның қағаз ақшаларды шығаруы;
-бюджет тапшылығын жабу мақсатында қағаз ақшалардың шығарылуы.
Алғашқы қағаз ақшалар б. э. XII ғ. Қытайда, 1690 ж. Ұлыбритан отары болған Солтүстік Америкада, 1762 ж. Австрияда және 1769 ж. Ресейде пайда болды. Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдары қағаз ақшалар барлық елдерде шығарылды. Қазіргі кезде қағаз ақшалар қазыналық билеттер түрінде он елде (АҚШ, Италия, Индия, Индонезия т. б.) ғана сақталған. Кешегі КСРО-да 1961 ж. болған ақша реформасы негізінде қағаз ақшалар, яғни 1, 3, 5 рубльдік қазыналық билет формасында соңғы рет айналымға шығарылып, кейіннен Ресейдегі 1991-92 ж.ж. және Қазақстандағы 1993 ж. ақша реформасы нәтижесінде айналымнан алынды.
Қағаз ақшалар-бюджет тапшылығын жабу мақсатында шығарылатын және металға ауыстырылмайтын, сондай-ақ мемлекет белгілеген өзіндік номиналы бар құнның белгілері.Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем құралы қызметін атқарады. Олардың айналыста ұлғаюы мемлекеттің қаржы жетіспеушілігіне байланысты шығарылуымен түсіндіріледі.Қағаз ақшалар өзінің табиғаты жағынан тұрақсыз және құнсыздануға тез икемді. Олардың құнсыздану себептеріне:айналысқа басы артық қағаз ақшалардың шығарылуын, эмитентке дкген сенімнің төмендеуін және төлем балансының қолайсыздық жағдайын жатқызады.
Несиелік ақшалар-тауар өндірісінің дамуымен яғни тауарларды сатып алу және сатудың уақытын кешіктіріп төлеуге берілуімен байланысты пайда болған ақшалар. Несиелік ақшалардың шығуы банктердің несиелеу операцияларымен байланысты. Мұндай ақшалардың басты мақсаты: ақша айналымын икемді ету; нағыз ақшаларды үнемдеу; қолма-қолсыз ақша айналымының дамуына мүмкіндік жасау.Несиелек ақшалардың мынадай түрлері бар: вексель, банкнота және чек.
«Вексель» сөзі латынша bill note-міндеттемі шоты дегенді білдіреді.Вексель-белгілі бір соманы алдын-ала келісілген мерзімде және белгіленген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың қарыздық міндеттемесі. Вексельдің екі түрі бар: жай және аудармалы.
Жай вексель (соло)-вексельді ұстаушыға вексельде көрсетілген соманы белгілі бір уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель берушінің еш нәрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.
Аудармалы вексель (тратта)- вексельде көрсетілген соманы белгілі бір уақытта алғашқы вексельді ұстаушыға төлеу туралы үшінші бір тұлғаға вексель берушінің еш нәрсемен негізделмеген ұсынысын сипаттайтын вексель.Жай және аудармалы вексель-коммерциялық вексельдің түрлері ретінде қарастырылады. Сонымен қатар, экономикалық әдебиеттерде вексельдімынадай түрлерге бөледі:қаржылық, қазыналық, достық,бронзалық.
Қаржылық вексель-белгілі бір ақша сомасын қарызға беруден туындайтын қарыздық міндеттеме.
Қазыналық вексель-бюджет тапшылығын жабу мақсатында мемлекет тарапынан шығарылатын оның міндеттемесі. Қазыналық вексель бойынша мемлекет борышқор болып саналады.
Достық вексель кейіннен банкте оларды есепке алу мақсатында бір-біріне беріледі.
Бронзалық вексель нақты қамтамассыз етілмеген қарыздық міндеттемені білдіреді.
Банкнота (ағылшын сөзінде «bank-note» аударғанда «банк билеті»)- орталық банктың айналысқа шығарған әртүрлі номинальдағы ақша бірліктері. Ол вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады. Банкнотаның вексельден мынадай айырмашылығы бар:
- мерзімділігіне қарай, егер де вексель мерзімді қарыздық міндеттеме болса, ал банкнота дегеніміз-мерзімсіз қарыздық міндеттеме.
- кепілдігіне қарай, вексельді айналысқа жеке кәсіпкерлер шығарады және оның жеке кепілдігі болады, ал банкнотаны қазіргі кезде орталық банк шығаратындықтан, оған мемлекет кепілдік береді.
Экономикалық әдебиеттерде банкнотаны екі түрге бөледі: классикалық және жай.
Классикалық банкнота-бұл банкнотаның алғашқы пайда болған формасы ретінде алтынға еркін алмастырылатын яғни алтынмен қамтамассыз етілген Орталық банктың билеті.Классикалық банкнотаның қағаз ақшалардан өзіндік айырмашылығы бар:
-жаратылысына қарай- қағаз ақшалар ақшаның айналыс құралы ретіндегі қызметінен туындаса, ал банкнота ақшаның төлем құралы қызметінен пайда болған;
-эмиссиялау әдісі бойынша-қағаз ақшаларды айналысқа қазынашылық шығарса, ал банкнотаны Орталық банк шығарады;
-қайтарылуына қарай-классикалық банкноттар вексель мерзімінің аяқталуына байланысты Орталық банкке қайтарылса, ал қағаз ақшалар қайтарылмайды, яғни олар айналыста қала береді;
-ауыстырылуына қарай-классикалық банкноталар банкке қайтуына байланысты алтынға немесе күміске ауыстырылып отырса, қағаз ақшалар қашаннан ауыстырылмайтын болған.
Чек вексель мен банкнотаға қарағанда коммерциялық банктердің құрылып, олардағы ағымдық шоттарда бос ақшалай қаражаттардың жинақталуына байланысты несиелік және айналыс құралы ретінде біршама кеш пайда болды.
Алғашқы чектер 1683 ж. Англияда пайда болды.
Чек-ағымдағы шот иесінің чекті ұстаушыға белгілі бір ақшалай соманы төлеу туралы немесе басқа ағымдық шотқа аудару туралы өзінің банкісіне берген жазбаша бұйрығы.Чектің мынадай түрлері бар:
ақшалай чек-банктен қольа-қол ақша алуға арналған төлем құралы;
атаулы чек- аударуға құқысыз белгілі бір тұлғаның атына жазылады;
ордерлі чек-бір тұлғаның атына толтырылған, бірақ индоссамент бойыншабасқа бір тұлғаға беруге құқық береді;
мәлімдеуші чек-чекті мәлімдеушіге ондағы көрсетілген сомасы төленеді;
есеп айырысу чегі-заңды тұлғалар арасында қолма-қолсыз есеп айырысуларда қолданылады;
жол чегі- туристік сапарларға арналған төлем құралы;
кепілдендірілген чек-банктің чекте көрсетілген соманы төлеуге кепілдендіруін сипаттайтын төлем құралы;
Электрондық ақшалар-компьютер торабының, ақпараттарды автоматты түрде өңдеу құралдарын қолданатын байланыс жүйелері арқылы жүзеге асыратын банктер және олардың клиенттері, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы төлемдер жиынтығы.Электрондық ақшалар пластикалық карточка формасында болады. Олар екі түрлі болып келеді:
Дебеттік(төлем) карточка-банкте арнайы карточкалық қаражаты бар, клиент арасындағы келісімшартқа сәйкес шоттағы қаражатты пайдалануға, банкомат арқылы қолма-қол ақша алуға, сондай-ақ тауарлар мен қызметтер үшін төлеуге арналған төлем құралы.
Кредиттік карточка-оның элементі мен карточка иесі арасындағы келісімшартқа сәйкес, несиелік көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін төлемді жасауға, не қолма-қол ақша алуға арналған карточка.
Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер дебеттік және кредиттік карточкалардың отандық және халықаралық түрлерін кеңінен қолдануда. Оларға «Eurocard», «Master Card», «Visa», «ALTYN», «Maestro» және т. б. жатады.
Қолданылған әдебиеттер:
1. «10 лет тенге» Айманбетова Г.З.
Жамаубаев Е.К.
Конкурбаева Б.М.
2. «Егемен Қазақстан» газеті
1999-№5-с.26-32б.
3.Честра Джон «Деловой этикет» М.: Файр-Пресс,200
4.Культура препренимательства Рютенгер Рольф
5. «Ақша. Несие. Банктер.» Көшенова Б.А.
Алматы,экономика,2000 ж.
6. «Ақша несие банктер» Сейітқасымов Ғ.С.
Алматы,2001ж. .
7. «Ақша айналысы және несие» Мақыш С.Б.
Алматы,2004 ж.
1. «10 лет тенге» Айманбетова Г.З.
Жамаубаев Е.К.
Конкурбаева Б.М.
2. «Егемен Қазақстан» газеті
1999-№5-с.26-32б.
3.Честра Джон «Деловой этикет» М.: Файр-Пресс,200
4.Культура препренимательства Рютенгер Рольф
5. «Ақша. Несие. Банктер.» Көшенова Б.А.
Алматы,экономика,2000 ж.
6. «Ақша несие банктер» Сейітқасымов Ғ.С.
Алматы,2001ж. .
7. «Ақша айналысы және несие» Мақыш С.Б.
Алматы,2004 ж.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 5
1 ТАРАУ. Ақша нарығының теоретикалық негіздері.
1.1 Ақша нарығының мәні, мазмұны,
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Ақша жүйесінің қызметтері,
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3 Құқық жағдайлары немесе әлемдік
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.4 Биржа. Оның маңызы, түрлері мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ..1 8
2 ТАРАУ. Қазақстан Республикасының валютасының даму перспективасы
2.1 ҚР ұлттық валютасының нормативтік-құқықтық негізі ... ... ... .20
2.2 ҚР ұлттық валютасының қалыптасу ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . 30
2.3 ҚР ұлттық валютасының перспективалық даму жолы ... ... ... ...33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .38
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ..39
Аннотация
Нарықтық экономикаға өту заңдылығы еліміздегі өтіп жатқан
жекешелендіру процесі, қымбатшылық, жұмыссыздықтың өсуі, халықтың әл-
ауқатының төмендеуі барша адамзаттың ең бірінші проблемасына айналып отыр.
Осы проблемаларды шешеу үшін мен нарықтық ақша жүйесі мен ұлттық
валютамыздың тарихын, пайда болу деңгейін зерттеп,осы төңіректе үлкен ой
қозғап отырмын.Теңгенің қиын қадамын, кезеңдерін зерттеп, теңгенің
тұрақтылығы тәуелсіздігіміздің белгісі екенін дәлелдеп отырмын.
Осы зерттеулер нәтижесінде ақша жүйесі, соның ішінде теңге туралы
көптеген қажетті материалдар табылып отыр.
Бұл өте ауқымды, сауатты жазылған жұмыс қатарына жатады деп
ойлаймын.
I Ақша жүйесінің теоретикалық негіздері.
Ақша жүйесінің мәні, мазмұны, түрлері
Әрбір мемлекеттің өзіне тән ұлттық ақша жүйесі болады.Ақша жүйесі
–ол тарихи қалыптасқан және мемлекеттің ұлттық заңдарымен бекітілген
біртұтас ақша айналымы. Алғашқы ақша жүйесі XVI-XVII ғғ. капиталистік
өндіріс әдісі қалыптаса бастағанда пайда болды. Бірақ оның кейбір жекелеген
элементтері одан да бұрын айналымда жүре бастаған. Капиталистік өндірістің
және тауар ақша айналысының қарқынды дамуы ақша жүйесіне өзгеріс енгізді.
Дүние жүзінде әртүрлі ақша айналымының жүйелері бер, ол тарихи даму
кезеңдерінің өткен және әр мемлекеттің заңымен бекітілген. Ақша айналымының
басты компоненттері мынадай:
1. Ұлттық ақша өлшемі (доллар, теңге, сом, франк,марка, крона,йена және т.
б.). Олар арқылы тауарлар мен қызмет көрсету бағалары белгіленеді.
2. несие және қағаз ақшалар, монеталар жүйесі, олар қолма-қол айналымдағы
заңды төлем құрамдары болып саналады.
3. Ақша эмиссиясы жүйесі яғни айналымға ақша шығарудың заңды түрде
бекітілген тәртібі.
4. Ақша айналымын реттеп отыратын мемлекеттік органдар.
Ақша массасы дегеніміз не?
Ақша массасы-халық шаруашылығындағы тауарлар мен қызметтің айналымын
қамтамасыз ететін сатып алу мен төлемдердің жиынтығы. Олар жеке адамдарда,
кәсіпорындарда, бірлестіктер мен ұйымдарда және мемлекетте болады.
Ақша массасы құрылымының белсенді-активті бөлігіне шаруашылыққа
нақты қызмет көрсететін ақша құралдары, ал пассивті бөлігіне ақша
қорларының есепшоттағы қалғандары жатады, соңғысы есеп айырысу құралдары
рөлін атқарады. Жинақтап айтқанда, ақша массасының құрылымы едәуір күрделі
және ол қатардағы тұтынушының ойлағанындай тек қолдағы қағаз ақша мен
айырбас монетасы емес. Шындығынды, қағаз ақшаның ақша массасындағы үлесі
өте төмен (25%-тей), ал басқа бөлігі кәсіпорындар мен ұйымдар арасында
дамыған рыноктык экономикада бөлшек сауданың өзі де банктік есепшот арқылы
жүреді.
Қазіргі рыноктык экономикада банктік ақша дәуірі басталды.
Банктік ақшаға чектер, несие карточкалары және т. б. жатады. Аталған есеп
айырысу құралдары (және т. б.) банктік депозиттерді де билейді. Тауар мен
қызметті төлеуде сатып алушы чек пен несие карточкасы арқылы банктерге өз
депозитінен қажетті соманы сатушының есепшотына аудартады немесе қолма-қол
беруді бұйырады. Ақша массасының құрамына тікелей сатып алу немесе төлем
құралы ретінде пайдаланылмайтын компоненттер де кіреді.Коммерциялық
банктердегі мерзімді есепшоттағы жинақ салымдары, басқа да несие- қаржы
ұйымдарының қаржылары, депозиттік сертификаттар, инвестициялық қорлардағы
акциялар туралы болып отыр. Ақша айналымының аталған компоненттері квази-
ақша деп аталады. Ақша айналымы құрылымындағы ең қомақтысы да және ең тез
өсетін бөлігі де осы квази-ақшалар.
Профессор П.Самуэльсон квази-ақшаларды өтімді активтер деп атады.
Өтімді (меквидный) түсінігі ақша категориясын анықтау үшін маңызды. Қандай
болмасын мүліктің немесе активтің өтімділігі дегенде оның оңай сатылуы және
құнын жоғалтпай ақша түріне айналуы мүмкіндігін айтады. Демек, актив түрдің
ең өтімді түрі-ақша. Жоғары өтімді мүліктерге алтын, бағалы металдар мен
тастар, мұнай, өнер шығармалары жатады. Өтімі төмендеу болатындарға-үйлер,
құрал-жабдықтар (бизнесмендер оларнды мұздатылған құралдар деп атайды)
жатады.
Ақша ерекше тауар ретінде жүруіне яғни жалпыға ортақ эквивалент
болуына немесе ақша құн өлшемі қызметін атқаруына байланысты қалыптасады.
Сондықтан әлем тарихында ақша жүйесінің төмендегідей типтері кездеседі:
- Металл ақша айналысы, бұл жүйеде ақша тауары яғни толық құнды ақша
ацналыста жүреді және ол ақшаның барлық қызметтерін орындайды. Ал несие
ақшалары металға айырбасталады.
- Несие ақшалары және қағаз ақша айналысы, бұл жүйеде атына сай,
айналыстан толық құнды ақша яғни алтын біржолата ығыстырылып, айналыста тек
ақша белгілері жүреді.
Ақша өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді: толық құнды
ақшалар және толық құнсыз ақшалар.
Толық құнды ақшалар-номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты
құнымен сәйкес келетін ақшалар. Мұндай ақшаларға металл ақшалар, соның
ішінде: мыстан, күмістен және алтыннан жасалғандары жатады. Металл ақшалар
әртүрлі формада болған. Монета түріндегі формасы- бұл олардың соңғы
формасы. Монетаның бет жағы-аверс, артқа жағы-реверс және жаны гурт деп
аталады.
Монета сөзінің шығуын римдіктердің жүрегі саналатын шіркеу
құдайы Юнона-Монета есімімен байланыстырады яғни сол шіркеуден берілген
ақшалай қаражаттың көмегімен Римнің эпир ханы Пиррмен соғыста жеңіске
жеткендігі туралы аңыз бар. Монета сөзі латынша moneo- кеңес беремін,
көңіліңнен шығамын дегенді білдіреді.
Толық құнсыз ақшалар-номиналдық құны нақты құнынан яғни олардың
өндірісіне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетін ақшалар.
Оларға мыналар жатады:
-құнның металдық белгілері-арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ
монеталар, мысалға жез, алюминий т. б. монеталар;
-құнның қағаздан жасалған белгілері. Құнның қағаздай белгілері екіге
бөлінеді: қағаз ақшалар және несиелік ақшалар.
Қағаз ақшалар-бұл нағыз ақшалардың өкілдері. Тарихта олар айналыста
жүрген алтын және күміс монеталардың орынбасарлары ретінде пайда болды.
Қағаз ақшалардың айналыста жүруінің объективті мүмкіндігі, олардың айналыс
құралы қызметін атқару ерекшеліктеріне байланысты. Металл
ақшалардың қағаз ақшаларға ауысуының себебі мынадай:
-металл ақшалардың тасымалдап алып жүру қолайсыздығы;
-металл ақшалардың мемлекеттік билік органдарының жасаған әрекеті
нәтижесінде яғни қазынаға қосымша табыс алу мақсатында металдық құрамын
төмендетуі барысында бүлінуі;
-бағалы металдарды өндірудің қағаз ақшаларды шығаруға қарағанда
қымбаиқа түсуі;
-эмиссиондық табыс (шығарылған ақшалардың номиналдық құны мен олардың
нақты құны арасындағы айырма) алу мақсатында қазынаның қағаз ақшаларды
шығаруы;
-бюджет тапшылығын жабу мақсатында қағаз ақшалардың шығарылуы.
Алғашқы қағаз ақшалар б. э. XII ғ. Қытайда, 1690 ж. Ұлыбритан отары
болған Солтүстік Америкада, 1762 ж. Австрияда және 1769 ж. Ресейде пайда
болды. Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдары қағаз ақшалар барлық елдерде
шығарылды. Қазіргі кезде қағаз ақшалар қазыналық билеттер түрінде он елде
(АҚШ, Италия, Индия, Индонезия т. б.) ғана сақталған. Кешегі КСРО-да 1961
ж. болған ақша реформасы негізінде қағаз ақшалар, яғни 1, 3, 5 рубльдік
қазыналық билет формасында соңғы рет айналымға шығарылып, кейіннен
Ресейдегі 1991-92 ж.ж. және Қазақстандағы 1993 ж. ақша реформасы
нәтижесінде айналымнан алынды.
Қағаз ақшалар-бюджет тапшылығын жабу мақсатында шығарылатын және
металға ауыстырылмайтын, сондай-ақ мемлекет белгілеген өзіндік номиналы бар
құнның белгілері.Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем құралы
қызметін атқарады. Олардың айналыста ұлғаюы мемлекеттің қаржы
жетіспеушілігіне байланысты шығарылуымен түсіндіріледі.Қағаз ақшалар өзінің
табиғаты жағынан тұрақсыз және құнсыздануға тез икемді. Олардың құнсыздану
себептеріне:айналысқа басы артық қағаз ақшалардың шығарылуын, эмитентке
дкген сенімнің төмендеуін және төлем балансының қолайсыздық жағдайын
жатқызады.
Несиелік ақшалар-тауар өндірісінің дамуымен яғни тауарларды сатып алу
және сатудың уақытын кешіктіріп төлеуге берілуімен байланысты пайда болған
ақшалар. Несиелік ақшалардың шығуы банктердің несиелеу операцияларымен
байланысты. Мұндай ақшалардың басты мақсаты: ақша айналымын икемді ету;
нағыз ақшаларды үнемдеу; қолма-қолсыз ақша айналымының дамуына мүмкіндік
жасау.Несиелек ақшалардың мынадай түрлері бар: вексель, банкнота және чек.
Вексель сөзі латынша bill note-міндеттемі шоты дегенді
білдіреді.Вексель-белгілі бір соманы алдын-ала келісілген мерзімде және
белгіленген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың қарыздық міндеттемесі.
Вексельдің екі түрі бар: жай және аудармалы.
Жай вексель (соло)-вексельді ұстаушыға вексельде көрсетілген соманы
белгілі бір уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель
берушінің еш нәрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.
Аудармалы вексель (тратта)- вексельде көрсетілген соманы белгілі бір
уақытта алғашқы вексельді ұстаушыға төлеу туралы үшінші бір тұлғаға вексель
берушінің еш нәрсемен негізделмеген ұсынысын сипаттайтын вексель.Жай және
аудармалы вексель-коммерциялық вексельдің түрлері ретінде қарастырылады.
Сонымен қатар, экономикалық әдебиеттерде вексельдімынадай түрлерге
бөледі:қаржылық, қазыналық, достық,бронзалық.
Қаржылық вексель-белгілі бір ақша сомасын қарызға беруден
туындайтын қарыздық міндеттеме.
Қазыналық вексель-бюджет тапшылығын жабу мақсатында мемлекет
тарапынан шығарылатын оның міндеттемесі. Қазыналық вексель бойынша мемлекет
борышқор болып саналады.
Достық вексель кейіннен банкте оларды есепке алу мақсатында бір-
біріне беріледі.
Бронзалық вексель нақты қамтамассыз етілмеген қарыздық міндеттемені
білдіреді.
Банкнота (ағылшын сөзінде bank-note аударғанда банк билеті)-
орталық банктың айналысқа шығарған әртүрлі номинальдағы ақша бірліктері. Ол
вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады. Банкнотаның вексельден
мынадай айырмашылығы бар:
- мерзімділігіне қарай, егер де вексель мерзімді қарыздық міндеттеме
болса, ал банкнота дегеніміз-мерзімсіз қарыздық міндеттеме.
- кепілдігіне қарай, вексельді айналысқа жеке кәсіпкерлер шығарады және
оның жеке кепілдігі болады, ал банкнотаны қазіргі кезде орталық банк
шығаратындықтан, оған мемлекет кепілдік береді.
Экономикалық әдебиеттерде банкнотаны екі түрге бөледі: классикалық және
жай.
Классикалық банкнота-бұл банкнотаның алғашқы пайда болған формасы
ретінде алтынға еркін алмастырылатын яғни алтынмен қамтамассыз етілген
Орталық банктың билеті.Классикалық банкнотаның қағаз ақшалардан өзіндік
айырмашылығы бар:
-жаратылысына қарай- қағаз ақшалар ақшаның айналыс құралы ретіндегі
қызметінен туындаса, ал банкнота ақшаның төлем құралы қызметінен пайда
болған;
-эмиссиялау әдісі бойынша-қағаз ақшаларды айналысқа қазынашылық
шығарса, ал банкнотаны Орталық банк шығарады;
-қайтарылуына қарай-классикалық банкноттар вексель мерзімінің
аяқталуына байланысты Орталық банкке қайтарылса, ал қағаз ақшалар
қайтарылмайды, яғни олар айналыста қала береді;
-ауыстырылуына қарай-классикалық банкноталар банкке қайтуына байланысты
алтынға немесе күміске ауыстырылып отырса, қағаз ақшалар қашаннан
ауыстырылмайтын болған.
Чек вексель мен банкнотаға қарағанда коммерциялық банктердің құрылып,
олардағы ағымдық шоттарда бос ақшалай қаражаттардың жинақталуына байланысты
несиелік және айналыс құралы ретінде біршама кеш пайда болды.
Алғашқы чектер 1683 ж. Англияда пайда болды.
Чек-ағымдағы шот иесінің чекті ұстаушыға белгілі бір ақшалай соманы
төлеу туралы немесе басқа ағымдық шотқа аудару туралы өзінің банкісіне
берген жазбаша бұйрығы.Чектің мынадай түрлері бар:
ақшалай чек-банктен қольа-қол ақша алуға арналған төлем құралы;
атаулы чек- аударуға құқысыз белгілі бір тұлғаның атына жазылады;
ордерлі чек-бір тұлғаның атына толтырылған, бірақ индоссамент
бойыншабасқа бір тұлғаға беруге құқық береді;
мәлімдеуші чек-чекті мәлімдеушіге ондағы көрсетілген сомасы төленеді;
есеп айырысу чегі-заңды тұлғалар арасында қолма-қолсыз есеп
айырысуларда қолданылады;
жол чегі- туристік сапарларға арналған төлем құралы;
кепілдендірілген чек-банктің чекте көрсетілген соманы төлеуге
кепілдендіруін сипаттайтын төлем құралы;
Электрондық ақшалар-компьютер торабының, ақпараттарды автоматты
түрде өңдеу құралдарын қолданатын байланыс жүйелері арқылы жүзеге асыратын
банктер және олардың клиенттері, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы
төлемдер жиынтығы.Электрондық ақшалар пластикалық карточка формасында
болады. Олар екі түрлі болып келеді:
Дебеттік(төлем) карточка-банкте арнайы карточкалық қаражаты бар,
клиент арасындағы келісімшартқа сәйкес шоттағы қаражатты пайдалануға,
банкомат арқылы қолма-қол ақша алуға, сондай-ақ тауарлар мен қызметтер үшін
төлеуге арналған төлем құралы.
Кредиттік карточка-оның элементі мен карточка иесі арасындағы
келісімшартқа сәйкес, несиелік көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін
төлемді жасауға, не қолма-қол ақша алуға арналған карточка.
Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер дебеттік
және кредиттік карточкалардың отандық және халықаралық түрлерін кеңінен
қолдануда. Оларға Eurocard, Master Card, Visa, ALTYN, Maestro
және т. б. жатады.
1.2 Ақша жүйесінің қызметтері, принциптері
Ақша экономикадағы ролін өзінің атқаратын негізгі қызметтері арқылы
орындайды. Ақшаның әр қызметі тауар айырбасы процесінен туындайтын тауар
өндірушілердің формасы ретінде ақшаның әлеуметтік және экономикалық
мазмұнының белгілі бір жақтарын сипаттайды.
Ақшаның қазіргі экономикадағы атқаратын қызметтеріне мыналар
жатады:
1. құн өлшемі және баға масштабы;
2. айналыс (айырбас) құралы;
3. төлем құралы;
4. қорлану және қор жинау құралы;
5. дүниежүзілік ақша;
Ақша жалпыға бірдей балама ретінде барлық тауарлардың құнын
өлшейді. Ақша құн өлшемі ретінде: мөлшері жағынан аттас, сапасы
жағынан салыстыруға келетін тауарлар құнын бейнелеу үшін тауарлар дүниесіне
материал беру қызметін атқарады. Бірақ та тауарларды өзара өлшейтін ақша
емес, тауарлар өндірісіне кеткен қоғамдық қажетті еңбек олардың бірінің-
біоіне өлшенуіне жағдай жасады. Барлық тауарлар қоғамдық еңбек өнімдері,
сондықтан олардың құнын өзіндік құны бар нақты ақшалар (алтын және күміс)
өлшей алады.
Тауар құнының ақшамен бейнеленуі оның бағасы деп аталады. Баға
тауарды өндіруге және сатуға қажетті қоғамдық еңбек шығынымен анықталады.
Әрбір елде ақшаның өлшемі ретінде қабылданған және тауарлар бағасын өлшеуге
қызмет ететін металдың (алтын) баға белгілеу процесіндегі ақша бірлігіне
бекітілетін салмақты саны баға масштабы деп аталады.
Бағалардың негізінде және олардың қозғалысында құн заңы жатыр.
Ақшаның құн өлшемі қызметі мен баға масштабы арасында өзара айырмашылық
бар.Құн өлшемі бұл мемлекетке тәуелсіз ақшаның экономикалық қызметін
сипаттайды.Құн өлшемі қызметі құн заңына байланысты анықталады. Баға
масштабы бұл мемлекетке тәуелді, бірақ тауардың құнын көрсету үшін емес,
тек оның бағасын бейнелеу үшін қызмет етеді. Баға масштабы нарық заңына,
яғни сұраныс пен ұсынысқа байланысты белгіленеді.Сөйтіп баға масштабы
арқылы ойша белгіленетін тауарлар бағасы ұлттық ақша бірлігіндегі
көрсетілетін нарықтық бағаға айналды.
Бүгінгі таңда тауарлар алтынға тікелей айырбасталмайды және
олардың бағасы алтынмен белгіленбейді.Ақшаның бұл қызметін алтынның орнында
жүретін оның құндық өкілдері немесе қағаз және несиелік ақша белгілері
атқарады. Мұндай ақшалардың меншікті құны болмайтындықтан да, оларды толық
бағалы емес ақшалар деп атайды. Өйткені, олар тауарлар құнын толық
өлшемейді, бірақ өлшеуге қатынасады.
Айналыс құралы қызметінде ақша тауар айналысы процесінде
делдалдық рөл атқарады. Тауар айналысы мынадай процестерді қамтиды: тауар
сату, яғни оның ақшаға айналуы жәнетауарды сатып алу, яғни тауардың ақшаға
айналуы. Бұл процесті арнайы формулада мынадаай түрде беруге болады: Т
(ТАУАР)-А(АҚША)-Т(ТАУАР).
Ақша айналысының тауар айналысынан айырмашылығы ақша тааурларды
біртіндеп айналыстан шығара отырып, өзі айналыста үнемі қалып отырады.
Ақшаның айналыс құралы ретіндегі қызметінің басты ерекшелігі, біріншіден,
бұл қызметті толық бағалы емес құнның белгілері: қағаз және несиелік
ақшалар атқарады, екіншіден, нақты және қолма-қолсыз ақшалар атқарады.
Сонымен ақша, айналыс құралы қызметін атқаратындықтан да олардың
саны, яғни айналысқа қажетті сатылатын тауарлар массасы және баға негізінде
анықталады. Ал егер айналыстағы ақша массасы тауар массасынан артық болса,
онда ақшаның құнсыздануы инфляцияға жол береді.
Әр түрлі жағдайлардың болуына байданысты тауарлардың тек нақты
ақшаға ғана сатылмайтыны белгілі. Себебі әр түрлі тауарларды өндіру кезеңі
мен айналыс мерзімінің ұзақтығының бірдей еместігі, сондай-ақ бірқатар
тауарлардың өндірісі мен сатылуының маусымдық сипатта болуы шаруашылық
субъектісінде қосымша қаражаттардың жетіспеушілігін туғызады. Соның
нәтижесінде тауарлардың төлемін кешіктіріп сатып алу және сату, яғни
несиеге беру қажеттігі туындайды.Ақша төлем құралы ретінде мынадай ерекше
қозғалыс формасына ие: Т (ТАУАР)- М(МІНДЕТТЕМЕ), келісілген мерзімнен
кейін: М(МІНДЕТТЕМЕ)-Т(ТАУАР).
Ақшаның төлем құралы қызметі мен айналыс құралы қызметтері
арасында өзара айырмашылық бар. Ақша айналыс құралы ретінде делдалдық
ретінде жүретін болса, төлем құралы қызметінде ақша мен тауардың бір-біріне
қарама-қарсы қозғалысы болмайды, яғни қарыздық міндеттеме арқылы өтеу, сату
және сатып алу процесінің аяқталғандығын білдіреді. Тауарлар мен ақша
арасындағы уақыттағы алшақтық кредиторға қарыз алушының төлемеу қаупін
тудыруы мүмкін. Ақша төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына қызмет
етіп қоймай, сол сияқты қаржы және несие қатынастарына да қызмет етеді.
Жалпы барлық ақшалай төлемдерді мынадай түрде топтастыруға болады:
-тауарлар және көрсетілетін қызметтер бойынша төлем міндеттемелері;
-мемлекетке қатысты қаржылық міндеттемелер;
-банктік несиелер, мемлекеттік және тұтыну несиелері бойынша қарыздық
міндеттемелер;
-сақтандыру міндеттемелері;
-әкімшілік, сот алдындағы және өзге міндеттемелер.
Ақшаның төлем құралы қызметін толық бағалы емес, яғни қағаз және
несиелік ақшалар атқарады.
Ақша жалпыға бірдей балама ретінде, оның иесіне тауар алуды
қамтамассыз етумен қатар, байлықты жинау құралы болып табылады. Сондықтан
адамдар оларды жинақтауға немесе қорлануға тырысады. Қорлану үшін ақша
айналыстан алынады, сөйтіп тауарды сату және сатып алу қозғалысы үзіледі.
Ақшаның қор жинау қызметін толық бағалы емес ақшалар атқара алмайды, себебі
оларды, меншікті құны жоқ. Бұл қызметті атқару қашаннан алтынға жүктелген.
Ал ақшаның қорлану қызметін толық бағалы емес ақшалар атқарады. Тауар
өндірісі жағдайында қорлану екі формада жүзеге асырылады десе болады:
1. Кәсіпорындар мен ұйымдардың ағымдық және жинақ шоттардағы, сол сияқты
банктегі басқа шоттардағы ақшалай қаражат қалдықтары түрінде қоғамдық
қорлану формасында;
2.Банктердегі халық салымдарында, облигацияларда жинақталған жеке қорлану
формасында.
Сыртқы сауда байланыстары, халықаралық заемдар, сыртқы
серіктестіктерге қызмет көрсету барысы дүниежүзілік ақшалардың пайда
болуына себеп болды. Дүниежүзілік ақшалар жалпыға ортақ төлем құралы,
жалпыға ортақ сатып алынатын құрал және жалпыға ортақ қоғамдық байлықтың
материалдану құралы болып табылады. Халықаралық төлем құралы ретінде
дүниежүзілік ақшалар халықаралық байланыстардағы есеп айырысуларда
қолданылады.Халықаралық сатып алынатын құрал ретінде дүниежүзілік ақшалар
елдер арасындағы нақты ақшамен төленетін тауарлар және көрсетілетін
қызметтер айырбасындағы тепе-теңдік бұзылған жағдайда қызмет етеді. Жалпыға
ортақ қоғамдық байлықты құрау ретінде дүниежүзілік ақшалар бір елдің екінші
бір елге заим немесе субсидиялар беруі барысында қызмет етеді.
Егер де еліміздің ішіндегіақша мемлекетпен заңдастырылған ұлттық
ақша бірлігі формасында қызмет ететін болса,ал елімізден тысқары жерде, К.
Маркс өз еңбегінде: Ақша өзінің ұлттық киімін шешеді де, өзінің бастапқы
формасы ретіндегі металл құймасына, яғни жалпылама балама тауар формасына
өтеді,-деп жазды.Сондай-ақ бұл жерде дүниежүзілік ақша қызметін алтын және
алтынға ауыстырылатын жекелеген елдердің несиелік ақшалары көбіне АҚШ
доллары және ағылшын фунт стерлингі атқарған.
Қазіргі кезде дүниежүзілік ақша қызметін:АҚШ-доллары,Еуропалық
Одақтың қазіргі валютасы-еуро, сол сияқты Халықаралық валюталық қордың СДР-
і (арнайы қарыз алу құқығы) атқарады.
1999 ж. қаңтар айынан бастап, Еуропалық қауымдастық елдерінде жаңа
валюта Еуро енгізілді. Еуропалық Валюталық Одаққа бастапқыда 11 ел
қатынасқан: Германия, Франция, Люксембург, Нидерландия, Австрия, Бельгия,
Финляндия, Ирландия, Португалия, Испания және Италия. 1999 жылдың 1
қаңтарынан бастап, Еуро қолма-қолсыз төлемдер үшін және мемлекеттің жаңа
қағаздарын орналастыру үшін пайдаланылды. Еуро банкноты мен монеталары
2002 жылдың 1 қаңтарынан және 6 айдай уақыт ішінде енгізіліп, валюталық
одаққа мүше елдердің ұлттық ақша бірліктері 2002 ж. 1 шілдесінен бастап өз
қызметтерін тоқтатты.
Ақша айналысы заңы-құн заңының айналыс аясындағы көрінісі. Ол
тауар-ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән.
Айналыстағы ақшаның саны К. Маркс ашқан ақша айналысы заңымен реттеледі.
Ақша айналыс заңы мына формуламен өрнектеледі:
M=P*YV
Ақша айналысы заңының мәні-ақшаның айналыс құралы қызметін
орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар бағасының
көбейтіндісін бір аттас ақша өлшемінің айналым санына бөлгенге теңесуі
керек.
Ақша тек айналыс құралы ғана емес, сонымен бірге төлем құралы
қызметін де атқаратындықтан айналысқа қажетті ақша мөлшері де несиеге
сатқан тауарларсомасына байланысты азаяды. Қарыз міндеттемелерінің
бірсыпырасы қолма-қол ақшасыз есеп айырысқанда өтеледі, яғни олар қарыз
талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу жолымен де өтеледі. Сөйтіп,
несиенің даму дәрежесі ақша мөлшеріне кері әсерін тигізеді: тауардың
неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа соғұрлым аз ақша мөлшері
қажет. Одан басқа, айналыстан шығарылған әлдеқандай ақша мөлшері
шаруашылықтың және халықтың тұрақты ақша қорын құрайды.
Экономикада сатылған тауарлар бағасынан айналыста әлдеқайда кем
ақша жиыны жүруінің себебі төлемеушілік проблемасының болуынан. Ол кезде Y
мөлшері теріс сан болады. Бірақ бұл Қазақстанда және басқа да директивалы
экономика үлгісінен нарықтық үлгіге өтуші мемлекеттерде кездесіп отырған
кәсіпорындар арасындағы төлемеушілік проблемасы жай ақша жиынынұлғайтумен
шешеілді дегенді көрсетпейді. Өйткені төлемеушіліктің көптеген себептері
бар: төлем тәртібінің босаңдығы, төлемеушіліктің тізбегінде әлуетті
күйретушілердің болуы, күйретушіліктің тиімді тәжірибесінің болмауы, жеке
меншіктендіру үрдісінің аяқталмауы, төлем құралдарының дамымауы және т. б.
Сөйтіп, айналысқа қажетті ақша мөлшері өндірістің даму жағдайларына
әсер ететін көптеген фактоларға: айналыстағы тауар мөлшеріне, тауарлар мен
қызмет бағасының деңгейіне және т. б. байланысты өзгереді.Айналысқа қажетті
ақша мөлшері ақша айналысының жылдамдығына кері пропарционалды өзгереді. Ал
ақша айналысына әсер ететін жағдайлар мыналар:
-несиенің даму деңгейі, егер тауардың көп бөлігі несиеге сатылса,
айналысқа сонша мөлшерде кем ақша қажет;
-қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы;
-ақша айналысы санының өсуі.
Айналысқа ақша екі түрде шығарылады, эмиссияланады: қолма-қол ақша,
яғни айналымдағы банкноттар және ұсақ тиындар; банктік айналымдағы ақша
түрі, яғни банктегі шоттарға жазылған сома. Екі деңгейлі банк жүйесінде
ақшаның бірінші түрін, яғни қолма-қол ақшаны монополиялы құқықпен орталық
банк эмиссиялайды да, қолма-қол емес ақша белгілерін коммерциялық банктер
жүйесі шығарады. Ақшаның екі түрі бірімен-бірі тығыз байланыста жүреді.
Егер банк клиенті-шоттағы ақшаның жүйесі өз қаражатын қолма-қол ақша
түрінде алса,онда банктік айналымдағы ақша белгілері нақты қолма-қол
банкнотқа айналады. Керісінше, клтенттің шотқа жазу арқылы банкке ақша
сомасын салуды қолма-қол ақшаның банктік айналымдағы ақша түріне айналуын
көрсетеді.
Ақша айналымының екі жағының бірлігі, олардың бір түрінің екіншісіне
ауысуы жалпы ақша жиыны құрамын анйқтауды қажет етеді. Себебі ақша жиыны
ақша айналымының сандық көрсеткіші. Белгілі бір мерзім аралығында және
белгілі бір күнге ақша айналымындағы сандық өзгерістерді твлдву үшін, сол
сияқты ақша жиынының көлемін және оның өсу қарқынын реттейтін іс-шаралар
жүргізу үшін әр түрлі көрсеткіштер (ақша агрегаттары) қолданылады.
Өнеркәсібі өркендеген мемлекеттерде ақша жиыны құрамын анықтау үшін
негізгі ақша агрегаттарының төмендегі жиынтығын пайдаланады:
М1-айналыстағы қолма-қол ақша (банкноттар, тиындар, ал кейбір
мемлекеттерде қазыналық билеттер) және банктік ағымдағы шоттардағы қаражат
жатады;
М2-оған М1 агрегаты және мерзімді 4 жылға дейінгі коммерциялық
банктердегі мерзімді және жинақ салым дары кіреді;
М3-оған М2 агрегаты және арнаулы несие мекемелеріндегі жинақ
салымдары кіреді;
L-оған М3 агрегаты және ірі коммерциялық банктердің депозиттік
сертификаттары қосылады.
Қорыта айтқанда, әрбір келесі ақша агрегаты өзінен алдыңғылардың
барлық элементтерін өзіне біріктіріп үлкен ақша жиынын құрайды. Бірақ оның
алдыңғыға қарағанда өтімділігі төмен.
Ақша жиыны нақты әр мемлекеттің өзіне тән ақша-несие жүйесімен
анықталады.Мысалы, АҚШ-та ақша жиынын анықтау үшін -4, Швейцария мен
Германияда-3, Ұлыбританияда-5,Францияда-2 ақша агрегаты қолданылады.
Қазақстан Республикасының ақша жиынының құрылымына төмендегі ақша
агрегаттары кіреді:
М1-айналыстағы қолма-қол ақша;
М2-құрамына М1 агрегатын және шаруашылық субъектілерінің
есепшоттары мен басқа депозиттерінің, заңды тұлғалардың күрделі
қаржыландыру қорлвры шотының, чектік және аккредетивтік шоттардың, қоғамдық
және басқа үкіметтік емес ұйымдар шоттарының қалдығын және халық пен заңды
тұлғалардың талап етіп алатын салымдарын біріктіреді.
Ақша агрегаттарының құрылымы тұрақты қалыпта болмайды. Ол ақша
нарыға құралдарының дамуына байланысты өзгереді.
Ақша жиыны бірнеше жолмен өсуі мүмкін:
-банкноттар мен тиындарды эмиссиялау есебінен;
-Орталық банктен коммерциялық банктердің несие алуымен;
-мемлекеттік бюджеттің кемшілігін жабу үшін Орталық банктің
үкіметке несие беруімен;
-Орталық банктің асыл металдарды, шетел валютасын және мемлекеттік
бағалы қағаздарды сатып алуымен;
-чек шығаруымен немесе коммерциялық банктердің салым тарту
негізінде қарыз беруімен (депозиттер негізінде несие ақшаларын шығару).
1.3 Құқық жағдайы немесе әлемдік тәжірибесі
Ақша жиыны көлемінің өзгеруіне айналыстағы ақша жиынының
өзгермелігімен қатар, оның айналым жылдамдығы да әсер етеді. Ақшаның
айналым жылдамдығы жалпы экономикалық факторларға: экономиканың циклмен
өркендеуіне, эконмикалық дамудың қарқынына, бағаның өзгеруіне, сонымен
бірге таза монетарлық факторларға, яғни төлем айналымының құрылымына,
несиелік операциялар мен өзара есеп айырысудың дамуына, ақша нарығындағы
пайыз деңгейіне және т. б. байланысты өзгереді.
Ақша жиыны айналымының баяулауы-ұлттық жиынтық өнімді
орналастырукоэффициентінің төмен екендігінің көрсеткіші.Егер ақша
айналысының жылдамдығы артса, ол жоғары жағдаяттың (конъюнктура) барлығы
және ақша қаражатын жұмсаудың шапшаңдығын көрсетеді. Ақша айналысы
жылдамдығы айналыстағы ақша санына кері пропорционалды әсер етеді, яғни
ақша неғұрлым көп айналыс жасаса, соғырлұм қосымша ақша эмиссиясының
қажеттілігі азаяды.Ақша айналысының баяулауы шаруашылық субъектілерінің
ақша қорын жинауға ұмтылысын және жиынының құрылымында банктердегі ұзақ
мерзімді салымдардың ұлғаюын көрсетеді. Айта кететін жайт, ақша
айналысының жылдамдығы және төлемдердің жүру жылдамдығы деген ұғымдардың
бір-бірінен ерекшелігі бар. Соңғысы, сөзсіз, шапшаң болуы қажет. Оны
шапшаңдататын факторларға: өзара есеп айырысу жүйусін дамыту, банк ісіне
электронды есептегіш техниканы және электронды ақша жүйесін енгізу жатады.
Біздің елімізде соңғы уақытқа дейін ақша агрегаттары есептелмеді
және пайдаланылмады.Теориялық жағынан ол маркстік экономикалық квази-ақша
мен қолма-қол ақшаны біріктіруге болмайды, өйткені олар әр түрлі
категориялы ақша, бағалы қағаздар мен несиелер деген қағидасына негізделді.
Алайда ақша, инвестиция рыногы мен бағалы қағаздар рыногының арасында тығыз
байланыс бар. Мерзімдік есепшоттағы қалған ақшалары мен бағалы қағаздары
есеп айырысуға жеткілікті салымшылар оларды өз қажеттеріне жарата алады.
Бағалы қағазды сатудан түскен табыстар тауар, сатудан түскен ақша қаржылары
сияқты ағымдағы есепшоттарда сақталады. Ақша агрегаттары күндеклікті өмірде
мемлекеттің ақша саясатының нысанасы ретінде оң қызмет атқарады.
1-кестеде АҚШ-та ақша агрегаттары мен өлшемді ақша айналымының
динамикасының өзгерісі көрсетілген.
1-кесте
АҚШ-тағы ақша массасы және оның жылдық өсу қарқыны, млрд. доллар
жыл М1М2 М1 өсімі % М2 өсімі %
1960 45.4 141.8 0.6 312.3 4.9
1970 34.4 216.6 5.2 628.2 6.6
1980 25.4 414.8 6.6 1631.4 8.9
1981 24.6 441.8 6.5 1794.4 10.0
1982 24.6 480.8 8.8 1954.9 8.9
1983 24.1 528.02 9.8 2188.8 12.0
1984 23.5 558.5 5.8 2371.7 8.4
1985 23.4 626.3 12.1 2654.1 8.1
Бұл деректер АҚШ-та 1960-1985 жылдар арасында ақша массасының
едәуір өскенін көрсетеді. Осы кезде М1 көлемі 44 есеге, ал М2 көлемі 8,5
есеге артқан, демек квази-ақшалардың өсу қарқыны қолма-қол ақшалардан
әлдеқайда жоғары болған.
Ақша массасы көлемінің тез ұлғаю себебі неде?
Бұл процесс қалай жүреді? Бұл сұрақтардың жауабы мынада:мемлекеттік
банктің эмиссиялық қызметінен тыс ақша массасының өсуі коммерциялық
банктердің несие беруін кеңейтуі есебінен жүреді. Банктер жаңа ақшалар
шығарады, ол қарыз беру деңгейінен көрінеді және керісінше, ақша массасы
қысқарады, ол банкке бұрын алған ақшаларын қайтару кезінде байқалады.
Банктің жаңа ақша жасау процесін кеңірек мына мысалдан көруге болады.Нью-
Йорктегі нэйшнл сити банктің 100000 дана активі бар делік. Мұның жартысын
банк қор ретінде сақтауы тиіс, оны ағымдағы шығындары үшін пайдаланылуына
болады, бірақ ол төленбеген сұраныс қауіпын азайту үшін керек. Резерв
қорының ең аз мөлшері АҚШ-та заң бойынша тағайындалады және ол шешуші-
реттеуші роль атқарады (активтегі резерв үлесі 3- тен 20%-ке дейін болады).
Егер резерв дәрежесі 10% болса, Нэйшнл сити банк клиенттерге қарызды
90000 доллар көлемінде береді, ал 10000 доллар резерв қорына қалады. Қарыз
бергенде банк соманы ағымдағы есепке аударады, оны клиент кез келген
уақытта пайдаланады немесе қолма-қол төлейді. Банк әрекетінің нәтижесі
90000 доллар көлеміндегі жаңа ақшалардың пайда болуынан көрінеді. Банктен
ағымдағы есепке аудару немесе қолма-қол беру арқылы 90000 доллар алынып,
клиентке беріледі. Резервтік ереженің мүлтіксіз орындалуын орталық банк
(АҚШ-тың федералдық резервтік жүйесі) қадағалап отырады.Сонымен қатар қарыз
мерзімі бітіп, 90000 долларды клиент банкке қайтарңағда, айналымдағы ақша
саны сонша көлемде кемитінін де ескеру керек. Банк жүйесінен тыс ақшалар
ғана ақша массасын көбейтуге қатыса алады. Алайда жаңа ақша жасау процесі
мұнымен аяқталмайды. Осы бағытта Нэшнлсити банкісі депозитіндегі алғашқы
ақшаның сомасы ең соңында мультипликациондық нәтиже арқылы жаңа ақша
қорының жасалуына әкеледі.Айталық Нэшнлсити банктің 90000 доллар алған
клиенттері бұл ақшаларды тауар және қызмет көрсеткен әртүрлі нақты
адамдарға төлейді, Ал ола түскен ақшаларды Ферст трест банкінің
депозитінде қалдырды делік. Банктегі депозиттердің өсуі оған жаңа қарыздар
беруіне жағдай жасайды.Сонымен қатар резервке депозит сомасының 10%-ін
жіберу керек (90000 доллар). Демек 81000 доллар көлемінде жаңа қарыз
берілген, ал жалпы ақша массасының өсуі (екі банк операциясын қоса
есептегенде) 171000 долларға тең.
Енлесі кезеңде төлем ретінде 81000 доллар алған кісілер тағы да
оларды Сити трест банк депозитіне салады, ал енді берілетін қарыздың
көлемін 72,9 мың долларға ұлғайтады (81000 доллар резерв қолында қалады деп
есептегенде). Ал бұл банктер жасаған жаңа ақша сомасын 243,9 мың долларға
көбейтеді. Әңгіменің кисыны мынадай қорытындыға келеді: банктердің жаңа
ақша жасау процесі жалғаса береді, бірақ белгілі шамаға дейін бұл процесс
банктің депозиттер ұлғаюының мультипликациондық ьәсерін сипаттайды және оны
резервтік талапты ескере отырып есептейді.
Банктік депозиттердің ұлғаю шегі:
100 мың доллар+90 мың доллар+81 мың доллар+...=100 мың доллар
1.4 Биржа. Оның маңызы, түрлері мен құрылымы
Биржа (латынша bursa-әмиян деген сөз) нарықты ұйымдастыру, бақылау мен
реттеу түрі ретінде ғасырдан баршаға мәлім.
Биржа деп стандартталған тауарлардың көтерме сауда нарығын немесе
валюталарды, бағалы қағаздарды және жұмыс күшін сатып алу –сату жөніндегі
операциялар нарығын айтады.
Сатылған заттарға байланысты биржалар-тауар, қор (валюта), еңбек
биржаларына бөлінеді.
Тауар биржасы-бұл материалдар мен заттай объектілердің, яғни
шикізаттар, құралдар, астық, металл және т. б. ұйымдасқан нарығы.Мұндай
биржалар мамандандырылған биржалар деп аталады.Әртүрлі тауарлар түсетін
биржалар әмбебап биржалар деп аталады.
Биржада сатып алу-сату тікелей жүзеге асырылмайды, онда сұраныс
пен ұсыныс негізінде бағалар белгіленіп,сауда мәліметтері мен келісімдері
жасалады.Қор биржалары деп бағалы қағаздар нарығын айтады, онда бағаларды
белгілеу арқылы бағалы қағаздарды сатып алу-сату туралы мәмілелер жасалады.
Бағалы қағаздарды саудалау аукциондағы сату принципі бойынша іске
асырылады, онда оларды ең жоғары бағаны ұсынған сатып алады.
Валюта биржасында көп мөлшерде валюталарды саудалау іске
асыралады. Валюта биржалары қор биржаларының құрамында болуы мүмкін. Қор
биржаларында нарықтық баға, яғни бағалы қағаздардың биржалық курсы
белгіленеді.
Еңбек биржалары ерекше тауар-жұиыс күшін сатып алу-сату
процестерін ұйымдастыруға маманданады. Олар жұмысқа жалданатындар мен
жалдаушылар арасында делдалдық жасацды. Еңбек биржаларының қызметтері:
жұмыссыздарды есепке алу және кәсіпорындардағы бос орындарды анықтау;
жұмыссыздарға материалдық көмек көрсету, жұмыскерлердің мамандығын
жетілдіру мен қайта даярлауды ұйымдасьыру.
Биржалар мемлекеттік және жеке түрде болуы мүмкін, көпшілік
биржалар-акционерлік қоғамдар.
Биржа табысы сатылған тауарлардың, валюталардың, бағалы қағаздардың
құнынан алынатын процент есебінен, құрылтай жарналары мен брокерлік
орындарды сатудан түсетін кірістерден құралады.
Биржа практикасында біанеше мәмілелердің типтері жасалады.
1. Форвардтық (ағылшынның forward-алға) мәміле деп келісімге сай сатушының
қолындағы тауарлар мен оларды жөнелту (жеткізу) мерзімі көрсетілген,
нақты тауарларға жасалған мәмілені айтады.
2. Фьючерстік (ағылшынның future- болашақ) мәміле деп келісім жасалған
кезде қолда жоқ, болашақтағы тауарларға жасалған мәмілені айтады.Шын
мәнінде болашақтағы тауар емес, тауарға деген құқық сатылады.
3. Опцион (немісше option- таңдау, қалау) деп тауарды немесе белгіленген
баға бойынша бағалы қағаздарады сатып алу құқығын беретін құжатты айтады.
Бұл құжат сатылып қолдан-қолға ауысады, оның иелері ондағы көрсетілген
тауарлар бағалы қағаздардың қымбаттауы кезінде, оларды сатып алып сатарлық
табысты иемденеді.
4.Хеджерлеу( ағылшында hedge-қоршау, сақтандыру)-деп бағаның құбылмалы
өзгеруіне байланысты шығынға ұшырау қауіпінен сақтандыруды қамтамассыз ету
мақсатында жасалған мәмілені айтады.Хеджерлеудің мәні, бір мезгілде екі
мәміле жасалады: тауарларды жедел жеткізу (жөнелту) туралы мәміле және
осындай тауарларды алдын-ала келіскен мерзімде сату туралы кері мәміле
жасалады.
Мұндай мақсат, тауарларды жедел жеткізу (жөнелту) кезінде бағаның
көтерілуі салдарынан пайда болған шығындардың (залалдардың) орнын алдын-ала
келіскен мерзімде сатып алудың есебінен толтыру және керісінше, жедел
жөнелту кезінде бағаның төмендеуі салдарынан пайда болған шығындардың
(залалдардың) орнын тауарларды алдын-ала келіскен мерзімде сату есебінен
толтыру.
Биржадағы қызмет ететін негізгі тұлғалар-брокер, маклер, дилер
өгіз және аю болып табылады.
1. Брокер (ағылшынша brocer-комиссионер, мәміледегі делдал) деп өз
клиенттерін (итальянша clunte-тапсырыс беруші) мүдделерін қорғап және
олардың тапсырыстарын орындайтын сатушылар мен сатып алушылар арасындағы
делдалды айтады. Брокер өз клиенттерінің тапсырыстары бойынша мәміленің
барлық түрлерін; яғни форвардтық, фьючерстік, опцион және хеджерлеуді
жүзеге асырады.Жекелеген адамдар, брокерлік кеңселер және дербес брокерлік
фирмалар делдалдық іспен айналысуы мүмкін.
2. Маклер (ағылшынша makler) деп биржа мүшелері арасындағы мәмілелерді
тіркеп және осы қызметі үшін сыйлық ақы куртажды иемденетін, биржалық
саудаға қатысушыны айтады. Маклер көп жағдайда өздері мәмілелерді жасауға
делдалдық жасайтын биржада қызмет етеді.
3. Дилер (ағылшынша dialer) деп өз қаражаттары есебінен және тауарлар мен
бағалы қағаздарды өздері сатумен айналысатын жеке және заңды тұлғаларды
айтады. Дилер тауарларды сатыа алу мен сату бағаларындағы айырма есебінен
пайда алады.
4. Өгіз деп тауар бағасын көтеруге қызмет ететін саудаға қатысушыны
айтады: ол кейінірек жоғары бағамен сату мақсатымен тауарларды сатып алады.
5.Аю деп тауарлар бағаларын төмендетуге қызмет ететін саудаға қатысушыны
айтады.
Биржаның барлық түрлері, бір жағынан нарықтық экономиканың
инфрақұрылымына кіреді, ал екінші жағынан, дербес кәсіпкерлік қызмет түріне
жатады.
II. Қазақстан Республикасы
2.1 ҚР ұлттық валютасының нормативтік – құқықтық негіздері
1922-1924 жж.ақша реформалары.
Революцияға дейінгі Қазақстанда жүргізілген 1895-1897 жж. Ақша реформалары
нәтижесінде алтын монета айналысы бар алтын монометаллизм жүйесі енгізілді.
Айналыста алтын, күміс және мыс монеталары жүрді. Негізгі ақша белгілеріне
92% алтынмен қамтамасыз етілген Мемлекеттік банктің несиелік билеттері
жатты.Ақша массасының басты бөлігін алтын монеталарға ауыстырылатын айналыс
құралдары құрады, сондықтан да оларға деген халықтың сенімі болды.
1917 ж. жазда Уақытша үкімет 20 және 40 рубльдік ақша белгілерін
шығарды, олар шынының бетіне жабыстырылған этикеткаларға ұқсас, бұны халық
арасында керенки деп атады. Несиелік ақшалар мен керенкилерден басқа
Уақытша үкімет айналысқа суррогаттың әр түрін енгізді: мемлекеттік
қазынаның қысқа мерзімді міндеттемесі, займ купондары.
Мемлекеттік шығыстарды жабу мақсатында үкімет ірі купюрада қағаз
ақшаларды шығарды. Ұсақ ақшалар рщлін чектар, бондар, маркалар және басқа
да ақшалай суррогаттар атқарды. Ресейде ақша жүйесінің жалпы құлдырауы
басталып,оның Қазақстанға да өзіндік ықпалы болды.Қазан революциясынан
кейін ақша айналысының жағдайы біашаманашарлай түсті. Үш жыл ішінде (1913-
1920) айналыстағы қағаз ақшаларының массасы 48 есеге дейін өсіп кетті. Ақша
10000 есеге дейін құнсызданды. 1919 ж. алғаш рет кеңестік мемлекеттік
билеттер, кейіннен РСФСР-дің есеп айырысу белгілері айналысқа шығарылды.
Түркістанда, Солтүстік Кавказда, Кавказда, Қиыр Шығыста және басқа жерлерде
жергілікті ақша белгілерін шығаруға рұқсат берілді. Ақша массасы сан алуан
түрлі болды. Жергілікті ақша белгілері Жетісуда, Верный қаласында (қазіргі
Алматы) шығарылды. Жетісулық несиелік билеттер Мемлекеттік банкте апиынмен
сақталған және Жетісу облысының барлық байлығымен қамтамасыз етілді. Бұл
туралы несиелік билеттің бір жағында көрсетілген жазу куәландырды. Дүние
жүзілік тәжірибеде мұндай жағдайла болған емес. Жергілікті биліе
органдарының иелігінде мұндай бағалы дәрілік шикізаттың 275 пуды болды,
олар елдің байлығы болып саналды. Бірақ бұлар қаржылық жағдайды нығайта
алмады. верненск рублі күн сайын құнсыздана бастады.
Азамат соғысы мен шетел интервенциясы жағдайында интервенттер,
шетелдіктер және ақ гвардия үкіметі өздерінің ақшаларын басып шығарды.
Олардың бағамдары әр түрлі болды және олар тезірек құнсызданады.
Ақшаның қатты құнсыздануының нәтижесі: шаруашылық қатынастардың
натуралдануы мен ақшаның айналыстан шығарылуы болып табылады. 1920 ж.
соңынан бастап еңбек паегін ақысыз беру басталды.Келесі жылдары пәтерақы
және коммуналдық қызметтер үшін төлем төлеу алынып тасталды. Оқушыларға
тегін киім берді.Базарлардың өзінде азық-түліктермен алмасу ақшасыз, яғни
кездейсоқ айырбас эквивалент (мысалы, етік жұбы 30 фунт крупаға немесе 1
пуд қара ұнға немесе 3 фунт махоркаға және т. б.) түрінде жүзеге асыралды.
1921 жылы наурызда болған РКП(б)-ның Xсъезінде жаңа экономикалық
саясат (ЖЭС) қабылданды. Шаруалар өнім салықтарын мемлекетке төлегеннен
кейін, артық өнімдерін базарға сатуға мүмкіндік туды.Қала мен ауыл арасында
нарықтық қатынас дами бастады.Жеке меншік капиталдың саудаға және ұсақ
өнеркәсіпке араласуына жол берілді.
Біртіндеп еңбекақыны ақшамен төлеу қалпына келтірілді. Егер, 1921
жылы көктемінде ақшалай еңбек ақыны төлеу тек 10% құраса, онда 1923 жылы
бірінші тоқсанда, ол-80%-дан астамын құрады.Бұл ақша реформасының арқасында
ғана мүмкін болды.
1921 жылы қазанда Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік
Республикасында Мемлекеттік банкі ұйымдастырылып, ол елдің басты
эмиссиялық орталығы болып саналды. Мемлекеттік банктің басты міндеті ақша
реформасын жүргізуге дайындық жасау болды.
Ақша реформасын өткізудің эконмикалық алғышарттарына ЖЭС
жүргізудің нәтижесіндегі шаруашылық жағдайдың біршама жақсаруы: әр түрлі
өнеркәсіп салаларындағы өнімдер көлемінің өсуі, еңбек өнімділігінің артуы,
ауыл шаруашылығының басты өнімдерінің өсуі (бидай, мақта), тауар
айналымының артуы жатады.
Тауар шаруашылығындағы ақша айналысының бірқалыпты болуының
екінші алғышарты- бұл ақшаның алтынмен қамтамасыз етілуі. 1.01.1922 жылдан
1.01.1923 жылдар аралығында Мемлекеттік банктің алтын валюта резерві 6,7
млн.-нан 31 млн. рубльге дейін өсті. 1922 жылы сәуірде бағалы металдарды
және тастарды еркін түрде иеленуге рұқсат берілді, оған дейін халық оларды
мемлекетке тапсыруға міндетті болатын.Бағалы металдардан жасалған монеталар
мен шетел валюталарын сатып алу мен сатуды Мемлекеттік банктің өзі ғана
жүргізуге монополиялық құқығы болды.
Ақша айналысын қалыпқа келтірудің басты бір қадамына 1922 жылы
мемлекеттік ақша белгілерін шығару жатты. Мұндағы 1 рубль бұрын шығарылған
10000 рубльге теңесті. Ақшаларды қайта есептеу олардың төрт нөлін сызып
тастау (деноминациялау әдісі) арқылы жүргізілді.
1922 жылы 1 мамырынан бастап, барлық есептесулер жаңа ақшалармен
жүзеге асты.Айналыстағы ескі ақша белгілерін 1923 жылы 1 қаңтарына дейін
кассаларда қабылдады.
Екінші рет деноминациялау барысында 1923 жылғы үлгідегі 1 рубль
1922 жылы 100 рубльге немесе бұрынғы кеңестік ақша белгілерінің 1 млн.-ға
теңесті.
Деноминациялар ақшаны есепке алуды оңайлатты, ақша айналысын
бір қалыпқа келтіру жөніндегі ұмтылыстарды куәландырды. Әйтсе де рубльді
тұрақтандыру мүмкін болмады. Мемлекеттік бюджеттің тапшылығы жағдайында
жаңа ақшалар үсті-үстіне шығарыла бергендіктен де олар тезірек құнсыздануға
ұшырады.
Ақша реформасы екі кезеңде жүргізілді. 1922 жылы 25 шілде және
11 қазанда Кеңхалком декретімен Мембанкке 1, 2, 3, 5, 10, 25 және 50
червонец тұрғысындағы банктік билеттерді шығару туралы құқық берілді. Бір
червонец соғысқа дейінгі алтын монетадағы (7,74234 г. алтын) 10 рубльге
теңесті. Мембанк червонецтерді кәсіпорындарда вексельдік және тауармен
қамтамасыз етілген қарыздар беру арқылы шығарып отырды. Бұл тауа
айналысының қажеттілігімен байланысты червонецтерді шығаруға мүмкіндік
берді.
Червонецтерді эмиссиялаудың несиелік сипаты олардың қарызды өтеу
барысында банкке қайтарылуына қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 5
1 ТАРАУ. Ақша нарығының теоретикалық негіздері.
1.1 Ақша нарығының мәні, мазмұны,
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Ақша жүйесінің қызметтері,
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3 Құқық жағдайлары немесе әлемдік
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.4 Биржа. Оның маңызы, түрлері мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ..1 8
2 ТАРАУ. Қазақстан Республикасының валютасының даму перспективасы
2.1 ҚР ұлттық валютасының нормативтік-құқықтық негізі ... ... ... .20
2.2 ҚР ұлттық валютасының қалыптасу ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . 30
2.3 ҚР ұлттық валютасының перспективалық даму жолы ... ... ... ...33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .38
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ..39
Аннотация
Нарықтық экономикаға өту заңдылығы еліміздегі өтіп жатқан
жекешелендіру процесі, қымбатшылық, жұмыссыздықтың өсуі, халықтың әл-
ауқатының төмендеуі барша адамзаттың ең бірінші проблемасына айналып отыр.
Осы проблемаларды шешеу үшін мен нарықтық ақша жүйесі мен ұлттық
валютамыздың тарихын, пайда болу деңгейін зерттеп,осы төңіректе үлкен ой
қозғап отырмын.Теңгенің қиын қадамын, кезеңдерін зерттеп, теңгенің
тұрақтылығы тәуелсіздігіміздің белгісі екенін дәлелдеп отырмын.
Осы зерттеулер нәтижесінде ақша жүйесі, соның ішінде теңге туралы
көптеген қажетті материалдар табылып отыр.
Бұл өте ауқымды, сауатты жазылған жұмыс қатарына жатады деп
ойлаймын.
I Ақша жүйесінің теоретикалық негіздері.
Ақша жүйесінің мәні, мазмұны, түрлері
Әрбір мемлекеттің өзіне тән ұлттық ақша жүйесі болады.Ақша жүйесі
–ол тарихи қалыптасқан және мемлекеттің ұлттық заңдарымен бекітілген
біртұтас ақша айналымы. Алғашқы ақша жүйесі XVI-XVII ғғ. капиталистік
өндіріс әдісі қалыптаса бастағанда пайда болды. Бірақ оның кейбір жекелеген
элементтері одан да бұрын айналымда жүре бастаған. Капиталистік өндірістің
және тауар ақша айналысының қарқынды дамуы ақша жүйесіне өзгеріс енгізді.
Дүние жүзінде әртүрлі ақша айналымының жүйелері бер, ол тарихи даму
кезеңдерінің өткен және әр мемлекеттің заңымен бекітілген. Ақша айналымының
басты компоненттері мынадай:
1. Ұлттық ақша өлшемі (доллар, теңге, сом, франк,марка, крона,йена және т.
б.). Олар арқылы тауарлар мен қызмет көрсету бағалары белгіленеді.
2. несие және қағаз ақшалар, монеталар жүйесі, олар қолма-қол айналымдағы
заңды төлем құрамдары болып саналады.
3. Ақша эмиссиясы жүйесі яғни айналымға ақша шығарудың заңды түрде
бекітілген тәртібі.
4. Ақша айналымын реттеп отыратын мемлекеттік органдар.
Ақша массасы дегеніміз не?
Ақша массасы-халық шаруашылығындағы тауарлар мен қызметтің айналымын
қамтамасыз ететін сатып алу мен төлемдердің жиынтығы. Олар жеке адамдарда,
кәсіпорындарда, бірлестіктер мен ұйымдарда және мемлекетте болады.
Ақша массасы құрылымының белсенді-активті бөлігіне шаруашылыққа
нақты қызмет көрсететін ақша құралдары, ал пассивті бөлігіне ақша
қорларының есепшоттағы қалғандары жатады, соңғысы есеп айырысу құралдары
рөлін атқарады. Жинақтап айтқанда, ақша массасының құрылымы едәуір күрделі
және ол қатардағы тұтынушының ойлағанындай тек қолдағы қағаз ақша мен
айырбас монетасы емес. Шындығынды, қағаз ақшаның ақша массасындағы үлесі
өте төмен (25%-тей), ал басқа бөлігі кәсіпорындар мен ұйымдар арасында
дамыған рыноктык экономикада бөлшек сауданың өзі де банктік есепшот арқылы
жүреді.
Қазіргі рыноктык экономикада банктік ақша дәуірі басталды.
Банктік ақшаға чектер, несие карточкалары және т. б. жатады. Аталған есеп
айырысу құралдары (және т. б.) банктік депозиттерді де билейді. Тауар мен
қызметті төлеуде сатып алушы чек пен несие карточкасы арқылы банктерге өз
депозитінен қажетті соманы сатушының есепшотына аудартады немесе қолма-қол
беруді бұйырады. Ақша массасының құрамына тікелей сатып алу немесе төлем
құралы ретінде пайдаланылмайтын компоненттер де кіреді.Коммерциялық
банктердегі мерзімді есепшоттағы жинақ салымдары, басқа да несие- қаржы
ұйымдарының қаржылары, депозиттік сертификаттар, инвестициялық қорлардағы
акциялар туралы болып отыр. Ақша айналымының аталған компоненттері квази-
ақша деп аталады. Ақша айналымы құрылымындағы ең қомақтысы да және ең тез
өсетін бөлігі де осы квази-ақшалар.
Профессор П.Самуэльсон квази-ақшаларды өтімді активтер деп атады.
Өтімді (меквидный) түсінігі ақша категориясын анықтау үшін маңызды. Қандай
болмасын мүліктің немесе активтің өтімділігі дегенде оның оңай сатылуы және
құнын жоғалтпай ақша түріне айналуы мүмкіндігін айтады. Демек, актив түрдің
ең өтімді түрі-ақша. Жоғары өтімді мүліктерге алтын, бағалы металдар мен
тастар, мұнай, өнер шығармалары жатады. Өтімі төмендеу болатындарға-үйлер,
құрал-жабдықтар (бизнесмендер оларнды мұздатылған құралдар деп атайды)
жатады.
Ақша ерекше тауар ретінде жүруіне яғни жалпыға ортақ эквивалент
болуына немесе ақша құн өлшемі қызметін атқаруына байланысты қалыптасады.
Сондықтан әлем тарихында ақша жүйесінің төмендегідей типтері кездеседі:
- Металл ақша айналысы, бұл жүйеде ақша тауары яғни толық құнды ақша
ацналыста жүреді және ол ақшаның барлық қызметтерін орындайды. Ал несие
ақшалары металға айырбасталады.
- Несие ақшалары және қағаз ақша айналысы, бұл жүйеде атына сай,
айналыстан толық құнды ақша яғни алтын біржолата ығыстырылып, айналыста тек
ақша белгілері жүреді.
Ақша өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді: толық құнды
ақшалар және толық құнсыз ақшалар.
Толық құнды ақшалар-номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты
құнымен сәйкес келетін ақшалар. Мұндай ақшаларға металл ақшалар, соның
ішінде: мыстан, күмістен және алтыннан жасалғандары жатады. Металл ақшалар
әртүрлі формада болған. Монета түріндегі формасы- бұл олардың соңғы
формасы. Монетаның бет жағы-аверс, артқа жағы-реверс және жаны гурт деп
аталады.
Монета сөзінің шығуын римдіктердің жүрегі саналатын шіркеу
құдайы Юнона-Монета есімімен байланыстырады яғни сол шіркеуден берілген
ақшалай қаражаттың көмегімен Римнің эпир ханы Пиррмен соғыста жеңіске
жеткендігі туралы аңыз бар. Монета сөзі латынша moneo- кеңес беремін,
көңіліңнен шығамын дегенді білдіреді.
Толық құнсыз ақшалар-номиналдық құны нақты құнынан яғни олардың
өндірісіне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетін ақшалар.
Оларға мыналар жатады:
-құнның металдық белгілері-арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ
монеталар, мысалға жез, алюминий т. б. монеталар;
-құнның қағаздан жасалған белгілері. Құнның қағаздай белгілері екіге
бөлінеді: қағаз ақшалар және несиелік ақшалар.
Қағаз ақшалар-бұл нағыз ақшалардың өкілдері. Тарихта олар айналыста
жүрген алтын және күміс монеталардың орынбасарлары ретінде пайда болды.
Қағаз ақшалардың айналыста жүруінің объективті мүмкіндігі, олардың айналыс
құралы қызметін атқару ерекшеліктеріне байланысты. Металл
ақшалардың қағаз ақшаларға ауысуының себебі мынадай:
-металл ақшалардың тасымалдап алып жүру қолайсыздығы;
-металл ақшалардың мемлекеттік билік органдарының жасаған әрекеті
нәтижесінде яғни қазынаға қосымша табыс алу мақсатында металдық құрамын
төмендетуі барысында бүлінуі;
-бағалы металдарды өндірудің қағаз ақшаларды шығаруға қарағанда
қымбаиқа түсуі;
-эмиссиондық табыс (шығарылған ақшалардың номиналдық құны мен олардың
нақты құны арасындағы айырма) алу мақсатында қазынаның қағаз ақшаларды
шығаруы;
-бюджет тапшылығын жабу мақсатында қағаз ақшалардың шығарылуы.
Алғашқы қағаз ақшалар б. э. XII ғ. Қытайда, 1690 ж. Ұлыбритан отары
болған Солтүстік Америкада, 1762 ж. Австрияда және 1769 ж. Ресейде пайда
болды. Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдары қағаз ақшалар барлық елдерде
шығарылды. Қазіргі кезде қағаз ақшалар қазыналық билеттер түрінде он елде
(АҚШ, Италия, Индия, Индонезия т. б.) ғана сақталған. Кешегі КСРО-да 1961
ж. болған ақша реформасы негізінде қағаз ақшалар, яғни 1, 3, 5 рубльдік
қазыналық билет формасында соңғы рет айналымға шығарылып, кейіннен
Ресейдегі 1991-92 ж.ж. және Қазақстандағы 1993 ж. ақша реформасы
нәтижесінде айналымнан алынды.
Қағаз ақшалар-бюджет тапшылығын жабу мақсатында шығарылатын және
металға ауыстырылмайтын, сондай-ақ мемлекет белгілеген өзіндік номиналы бар
құнның белгілері.Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем құралы
қызметін атқарады. Олардың айналыста ұлғаюы мемлекеттің қаржы
жетіспеушілігіне байланысты шығарылуымен түсіндіріледі.Қағаз ақшалар өзінің
табиғаты жағынан тұрақсыз және құнсыздануға тез икемді. Олардың құнсыздану
себептеріне:айналысқа басы артық қағаз ақшалардың шығарылуын, эмитентке
дкген сенімнің төмендеуін және төлем балансының қолайсыздық жағдайын
жатқызады.
Несиелік ақшалар-тауар өндірісінің дамуымен яғни тауарларды сатып алу
және сатудың уақытын кешіктіріп төлеуге берілуімен байланысты пайда болған
ақшалар. Несиелік ақшалардың шығуы банктердің несиелеу операцияларымен
байланысты. Мұндай ақшалардың басты мақсаты: ақша айналымын икемді ету;
нағыз ақшаларды үнемдеу; қолма-қолсыз ақша айналымының дамуына мүмкіндік
жасау.Несиелек ақшалардың мынадай түрлері бар: вексель, банкнота және чек.
Вексель сөзі латынша bill note-міндеттемі шоты дегенді
білдіреді.Вексель-белгілі бір соманы алдын-ала келісілген мерзімде және
белгіленген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың қарыздық міндеттемесі.
Вексельдің екі түрі бар: жай және аудармалы.
Жай вексель (соло)-вексельді ұстаушыға вексельде көрсетілген соманы
белгілі бір уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель
берушінің еш нәрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.
Аудармалы вексель (тратта)- вексельде көрсетілген соманы белгілі бір
уақытта алғашқы вексельді ұстаушыға төлеу туралы үшінші бір тұлғаға вексель
берушінің еш нәрсемен негізделмеген ұсынысын сипаттайтын вексель.Жай және
аудармалы вексель-коммерциялық вексельдің түрлері ретінде қарастырылады.
Сонымен қатар, экономикалық әдебиеттерде вексельдімынадай түрлерге
бөледі:қаржылық, қазыналық, достық,бронзалық.
Қаржылық вексель-белгілі бір ақша сомасын қарызға беруден
туындайтын қарыздық міндеттеме.
Қазыналық вексель-бюджет тапшылығын жабу мақсатында мемлекет
тарапынан шығарылатын оның міндеттемесі. Қазыналық вексель бойынша мемлекет
борышқор болып саналады.
Достық вексель кейіннен банкте оларды есепке алу мақсатында бір-
біріне беріледі.
Бронзалық вексель нақты қамтамассыз етілмеген қарыздық міндеттемені
білдіреді.
Банкнота (ағылшын сөзінде bank-note аударғанда банк билеті)-
орталық банктың айналысқа шығарған әртүрлі номинальдағы ақша бірліктері. Ол
вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады. Банкнотаның вексельден
мынадай айырмашылығы бар:
- мерзімділігіне қарай, егер де вексель мерзімді қарыздық міндеттеме
болса, ал банкнота дегеніміз-мерзімсіз қарыздық міндеттеме.
- кепілдігіне қарай, вексельді айналысқа жеке кәсіпкерлер шығарады және
оның жеке кепілдігі болады, ал банкнотаны қазіргі кезде орталық банк
шығаратындықтан, оған мемлекет кепілдік береді.
Экономикалық әдебиеттерде банкнотаны екі түрге бөледі: классикалық және
жай.
Классикалық банкнота-бұл банкнотаның алғашқы пайда болған формасы
ретінде алтынға еркін алмастырылатын яғни алтынмен қамтамассыз етілген
Орталық банктың билеті.Классикалық банкнотаның қағаз ақшалардан өзіндік
айырмашылығы бар:
-жаратылысына қарай- қағаз ақшалар ақшаның айналыс құралы ретіндегі
қызметінен туындаса, ал банкнота ақшаның төлем құралы қызметінен пайда
болған;
-эмиссиялау әдісі бойынша-қағаз ақшаларды айналысқа қазынашылық
шығарса, ал банкнотаны Орталық банк шығарады;
-қайтарылуына қарай-классикалық банкноттар вексель мерзімінің
аяқталуына байланысты Орталық банкке қайтарылса, ал қағаз ақшалар
қайтарылмайды, яғни олар айналыста қала береді;
-ауыстырылуына қарай-классикалық банкноталар банкке қайтуына байланысты
алтынға немесе күміске ауыстырылып отырса, қағаз ақшалар қашаннан
ауыстырылмайтын болған.
Чек вексель мен банкнотаға қарағанда коммерциялық банктердің құрылып,
олардағы ағымдық шоттарда бос ақшалай қаражаттардың жинақталуына байланысты
несиелік және айналыс құралы ретінде біршама кеш пайда болды.
Алғашқы чектер 1683 ж. Англияда пайда болды.
Чек-ағымдағы шот иесінің чекті ұстаушыға белгілі бір ақшалай соманы
төлеу туралы немесе басқа ағымдық шотқа аудару туралы өзінің банкісіне
берген жазбаша бұйрығы.Чектің мынадай түрлері бар:
ақшалай чек-банктен қольа-қол ақша алуға арналған төлем құралы;
атаулы чек- аударуға құқысыз белгілі бір тұлғаның атына жазылады;
ордерлі чек-бір тұлғаның атына толтырылған, бірақ индоссамент
бойыншабасқа бір тұлғаға беруге құқық береді;
мәлімдеуші чек-чекті мәлімдеушіге ондағы көрсетілген сомасы төленеді;
есеп айырысу чегі-заңды тұлғалар арасында қолма-қолсыз есеп
айырысуларда қолданылады;
жол чегі- туристік сапарларға арналған төлем құралы;
кепілдендірілген чек-банктің чекте көрсетілген соманы төлеуге
кепілдендіруін сипаттайтын төлем құралы;
Электрондық ақшалар-компьютер торабының, ақпараттарды автоматты
түрде өңдеу құралдарын қолданатын байланыс жүйелері арқылы жүзеге асыратын
банктер және олардың клиенттері, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы
төлемдер жиынтығы.Электрондық ақшалар пластикалық карточка формасында
болады. Олар екі түрлі болып келеді:
Дебеттік(төлем) карточка-банкте арнайы карточкалық қаражаты бар,
клиент арасындағы келісімшартқа сәйкес шоттағы қаражатты пайдалануға,
банкомат арқылы қолма-қол ақша алуға, сондай-ақ тауарлар мен қызметтер үшін
төлеуге арналған төлем құралы.
Кредиттік карточка-оның элементі мен карточка иесі арасындағы
келісімшартқа сәйкес, несиелік көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін
төлемді жасауға, не қолма-қол ақша алуға арналған карточка.
Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер дебеттік
және кредиттік карточкалардың отандық және халықаралық түрлерін кеңінен
қолдануда. Оларға Eurocard, Master Card, Visa, ALTYN, Maestro
және т. б. жатады.
1.2 Ақша жүйесінің қызметтері, принциптері
Ақша экономикадағы ролін өзінің атқаратын негізгі қызметтері арқылы
орындайды. Ақшаның әр қызметі тауар айырбасы процесінен туындайтын тауар
өндірушілердің формасы ретінде ақшаның әлеуметтік және экономикалық
мазмұнының белгілі бір жақтарын сипаттайды.
Ақшаның қазіргі экономикадағы атқаратын қызметтеріне мыналар
жатады:
1. құн өлшемі және баға масштабы;
2. айналыс (айырбас) құралы;
3. төлем құралы;
4. қорлану және қор жинау құралы;
5. дүниежүзілік ақша;
Ақша жалпыға бірдей балама ретінде барлық тауарлардың құнын
өлшейді. Ақша құн өлшемі ретінде: мөлшері жағынан аттас, сапасы
жағынан салыстыруға келетін тауарлар құнын бейнелеу үшін тауарлар дүниесіне
материал беру қызметін атқарады. Бірақ та тауарларды өзара өлшейтін ақша
емес, тауарлар өндірісіне кеткен қоғамдық қажетті еңбек олардың бірінің-
біоіне өлшенуіне жағдай жасады. Барлық тауарлар қоғамдық еңбек өнімдері,
сондықтан олардың құнын өзіндік құны бар нақты ақшалар (алтын және күміс)
өлшей алады.
Тауар құнының ақшамен бейнеленуі оның бағасы деп аталады. Баға
тауарды өндіруге және сатуға қажетті қоғамдық еңбек шығынымен анықталады.
Әрбір елде ақшаның өлшемі ретінде қабылданған және тауарлар бағасын өлшеуге
қызмет ететін металдың (алтын) баға белгілеу процесіндегі ақша бірлігіне
бекітілетін салмақты саны баға масштабы деп аталады.
Бағалардың негізінде және олардың қозғалысында құн заңы жатыр.
Ақшаның құн өлшемі қызметі мен баға масштабы арасында өзара айырмашылық
бар.Құн өлшемі бұл мемлекетке тәуелсіз ақшаның экономикалық қызметін
сипаттайды.Құн өлшемі қызметі құн заңына байланысты анықталады. Баға
масштабы бұл мемлекетке тәуелді, бірақ тауардың құнын көрсету үшін емес,
тек оның бағасын бейнелеу үшін қызмет етеді. Баға масштабы нарық заңына,
яғни сұраныс пен ұсынысқа байланысты белгіленеді.Сөйтіп баға масштабы
арқылы ойша белгіленетін тауарлар бағасы ұлттық ақша бірлігіндегі
көрсетілетін нарықтық бағаға айналды.
Бүгінгі таңда тауарлар алтынға тікелей айырбасталмайды және
олардың бағасы алтынмен белгіленбейді.Ақшаның бұл қызметін алтынның орнында
жүретін оның құндық өкілдері немесе қағаз және несиелік ақша белгілері
атқарады. Мұндай ақшалардың меншікті құны болмайтындықтан да, оларды толық
бағалы емес ақшалар деп атайды. Өйткені, олар тауарлар құнын толық
өлшемейді, бірақ өлшеуге қатынасады.
Айналыс құралы қызметінде ақша тауар айналысы процесінде
делдалдық рөл атқарады. Тауар айналысы мынадай процестерді қамтиды: тауар
сату, яғни оның ақшаға айналуы жәнетауарды сатып алу, яғни тауардың ақшаға
айналуы. Бұл процесті арнайы формулада мынадаай түрде беруге болады: Т
(ТАУАР)-А(АҚША)-Т(ТАУАР).
Ақша айналысының тауар айналысынан айырмашылығы ақша тааурларды
біртіндеп айналыстан шығара отырып, өзі айналыста үнемі қалып отырады.
Ақшаның айналыс құралы ретіндегі қызметінің басты ерекшелігі, біріншіден,
бұл қызметті толық бағалы емес құнның белгілері: қағаз және несиелік
ақшалар атқарады, екіншіден, нақты және қолма-қолсыз ақшалар атқарады.
Сонымен ақша, айналыс құралы қызметін атқаратындықтан да олардың
саны, яғни айналысқа қажетті сатылатын тауарлар массасы және баға негізінде
анықталады. Ал егер айналыстағы ақша массасы тауар массасынан артық болса,
онда ақшаның құнсыздануы инфляцияға жол береді.
Әр түрлі жағдайлардың болуына байданысты тауарлардың тек нақты
ақшаға ғана сатылмайтыны белгілі. Себебі әр түрлі тауарларды өндіру кезеңі
мен айналыс мерзімінің ұзақтығының бірдей еместігі, сондай-ақ бірқатар
тауарлардың өндірісі мен сатылуының маусымдық сипатта болуы шаруашылық
субъектісінде қосымша қаражаттардың жетіспеушілігін туғызады. Соның
нәтижесінде тауарлардың төлемін кешіктіріп сатып алу және сату, яғни
несиеге беру қажеттігі туындайды.Ақша төлем құралы ретінде мынадай ерекше
қозғалыс формасына ие: Т (ТАУАР)- М(МІНДЕТТЕМЕ), келісілген мерзімнен
кейін: М(МІНДЕТТЕМЕ)-Т(ТАУАР).
Ақшаның төлем құралы қызметі мен айналыс құралы қызметтері
арасында өзара айырмашылық бар. Ақша айналыс құралы ретінде делдалдық
ретінде жүретін болса, төлем құралы қызметінде ақша мен тауардың бір-біріне
қарама-қарсы қозғалысы болмайды, яғни қарыздық міндеттеме арқылы өтеу, сату
және сатып алу процесінің аяқталғандығын білдіреді. Тауарлар мен ақша
арасындағы уақыттағы алшақтық кредиторға қарыз алушының төлемеу қаупін
тудыруы мүмкін. Ақша төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына қызмет
етіп қоймай, сол сияқты қаржы және несие қатынастарына да қызмет етеді.
Жалпы барлық ақшалай төлемдерді мынадай түрде топтастыруға болады:
-тауарлар және көрсетілетін қызметтер бойынша төлем міндеттемелері;
-мемлекетке қатысты қаржылық міндеттемелер;
-банктік несиелер, мемлекеттік және тұтыну несиелері бойынша қарыздық
міндеттемелер;
-сақтандыру міндеттемелері;
-әкімшілік, сот алдындағы және өзге міндеттемелер.
Ақшаның төлем құралы қызметін толық бағалы емес, яғни қағаз және
несиелік ақшалар атқарады.
Ақша жалпыға бірдей балама ретінде, оның иесіне тауар алуды
қамтамассыз етумен қатар, байлықты жинау құралы болып табылады. Сондықтан
адамдар оларды жинақтауға немесе қорлануға тырысады. Қорлану үшін ақша
айналыстан алынады, сөйтіп тауарды сату және сатып алу қозғалысы үзіледі.
Ақшаның қор жинау қызметін толық бағалы емес ақшалар атқара алмайды, себебі
оларды, меншікті құны жоқ. Бұл қызметті атқару қашаннан алтынға жүктелген.
Ал ақшаның қорлану қызметін толық бағалы емес ақшалар атқарады. Тауар
өндірісі жағдайында қорлану екі формада жүзеге асырылады десе болады:
1. Кәсіпорындар мен ұйымдардың ағымдық және жинақ шоттардағы, сол сияқты
банктегі басқа шоттардағы ақшалай қаражат қалдықтары түрінде қоғамдық
қорлану формасында;
2.Банктердегі халық салымдарында, облигацияларда жинақталған жеке қорлану
формасында.
Сыртқы сауда байланыстары, халықаралық заемдар, сыртқы
серіктестіктерге қызмет көрсету барысы дүниежүзілік ақшалардың пайда
болуына себеп болды. Дүниежүзілік ақшалар жалпыға ортақ төлем құралы,
жалпыға ортақ сатып алынатын құрал және жалпыға ортақ қоғамдық байлықтың
материалдану құралы болып табылады. Халықаралық төлем құралы ретінде
дүниежүзілік ақшалар халықаралық байланыстардағы есеп айырысуларда
қолданылады.Халықаралық сатып алынатын құрал ретінде дүниежүзілік ақшалар
елдер арасындағы нақты ақшамен төленетін тауарлар және көрсетілетін
қызметтер айырбасындағы тепе-теңдік бұзылған жағдайда қызмет етеді. Жалпыға
ортақ қоғамдық байлықты құрау ретінде дүниежүзілік ақшалар бір елдің екінші
бір елге заим немесе субсидиялар беруі барысында қызмет етеді.
Егер де еліміздің ішіндегіақша мемлекетпен заңдастырылған ұлттық
ақша бірлігі формасында қызмет ететін болса,ал елімізден тысқары жерде, К.
Маркс өз еңбегінде: Ақша өзінің ұлттық киімін шешеді де, өзінің бастапқы
формасы ретіндегі металл құймасына, яғни жалпылама балама тауар формасына
өтеді,-деп жазды.Сондай-ақ бұл жерде дүниежүзілік ақша қызметін алтын және
алтынға ауыстырылатын жекелеген елдердің несиелік ақшалары көбіне АҚШ
доллары және ағылшын фунт стерлингі атқарған.
Қазіргі кезде дүниежүзілік ақша қызметін:АҚШ-доллары,Еуропалық
Одақтың қазіргі валютасы-еуро, сол сияқты Халықаралық валюталық қордың СДР-
і (арнайы қарыз алу құқығы) атқарады.
1999 ж. қаңтар айынан бастап, Еуропалық қауымдастық елдерінде жаңа
валюта Еуро енгізілді. Еуропалық Валюталық Одаққа бастапқыда 11 ел
қатынасқан: Германия, Франция, Люксембург, Нидерландия, Австрия, Бельгия,
Финляндия, Ирландия, Португалия, Испания және Италия. 1999 жылдың 1
қаңтарынан бастап, Еуро қолма-қолсыз төлемдер үшін және мемлекеттің жаңа
қағаздарын орналастыру үшін пайдаланылды. Еуро банкноты мен монеталары
2002 жылдың 1 қаңтарынан және 6 айдай уақыт ішінде енгізіліп, валюталық
одаққа мүше елдердің ұлттық ақша бірліктері 2002 ж. 1 шілдесінен бастап өз
қызметтерін тоқтатты.
Ақша айналысы заңы-құн заңының айналыс аясындағы көрінісі. Ол
тауар-ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән.
Айналыстағы ақшаның саны К. Маркс ашқан ақша айналысы заңымен реттеледі.
Ақша айналыс заңы мына формуламен өрнектеледі:
M=P*YV
Ақша айналысы заңының мәні-ақшаның айналыс құралы қызметін
орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар бағасының
көбейтіндісін бір аттас ақша өлшемінің айналым санына бөлгенге теңесуі
керек.
Ақша тек айналыс құралы ғана емес, сонымен бірге төлем құралы
қызметін де атқаратындықтан айналысқа қажетті ақша мөлшері де несиеге
сатқан тауарларсомасына байланысты азаяды. Қарыз міндеттемелерінің
бірсыпырасы қолма-қол ақшасыз есеп айырысқанда өтеледі, яғни олар қарыз
талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу жолымен де өтеледі. Сөйтіп,
несиенің даму дәрежесі ақша мөлшеріне кері әсерін тигізеді: тауардың
неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа соғұрлым аз ақша мөлшері
қажет. Одан басқа, айналыстан шығарылған әлдеқандай ақша мөлшері
шаруашылықтың және халықтың тұрақты ақша қорын құрайды.
Экономикада сатылған тауарлар бағасынан айналыста әлдеқайда кем
ақша жиыны жүруінің себебі төлемеушілік проблемасының болуынан. Ол кезде Y
мөлшері теріс сан болады. Бірақ бұл Қазақстанда және басқа да директивалы
экономика үлгісінен нарықтық үлгіге өтуші мемлекеттерде кездесіп отырған
кәсіпорындар арасындағы төлемеушілік проблемасы жай ақша жиынынұлғайтумен
шешеілді дегенді көрсетпейді. Өйткені төлемеушіліктің көптеген себептері
бар: төлем тәртібінің босаңдығы, төлемеушіліктің тізбегінде әлуетті
күйретушілердің болуы, күйретушіліктің тиімді тәжірибесінің болмауы, жеке
меншіктендіру үрдісінің аяқталмауы, төлем құралдарының дамымауы және т. б.
Сөйтіп, айналысқа қажетті ақша мөлшері өндірістің даму жағдайларына
әсер ететін көптеген фактоларға: айналыстағы тауар мөлшеріне, тауарлар мен
қызмет бағасының деңгейіне және т. б. байланысты өзгереді.Айналысқа қажетті
ақша мөлшері ақша айналысының жылдамдығына кері пропарционалды өзгереді. Ал
ақша айналысына әсер ететін жағдайлар мыналар:
-несиенің даму деңгейі, егер тауардың көп бөлігі несиеге сатылса,
айналысқа сонша мөлшерде кем ақша қажет;
-қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы;
-ақша айналысы санының өсуі.
Айналысқа ақша екі түрде шығарылады, эмиссияланады: қолма-қол ақша,
яғни айналымдағы банкноттар және ұсақ тиындар; банктік айналымдағы ақша
түрі, яғни банктегі шоттарға жазылған сома. Екі деңгейлі банк жүйесінде
ақшаның бірінші түрін, яғни қолма-қол ақшаны монополиялы құқықпен орталық
банк эмиссиялайды да, қолма-қол емес ақша белгілерін коммерциялық банктер
жүйесі шығарады. Ақшаның екі түрі бірімен-бірі тығыз байланыста жүреді.
Егер банк клиенті-шоттағы ақшаның жүйесі өз қаражатын қолма-қол ақша
түрінде алса,онда банктік айналымдағы ақша белгілері нақты қолма-қол
банкнотқа айналады. Керісінше, клтенттің шотқа жазу арқылы банкке ақша
сомасын салуды қолма-қол ақшаның банктік айналымдағы ақша түріне айналуын
көрсетеді.
Ақша айналымының екі жағының бірлігі, олардың бір түрінің екіншісіне
ауысуы жалпы ақша жиыны құрамын анйқтауды қажет етеді. Себебі ақша жиыны
ақша айналымының сандық көрсеткіші. Белгілі бір мерзім аралығында және
белгілі бір күнге ақша айналымындағы сандық өзгерістерді твлдву үшін, сол
сияқты ақша жиынының көлемін және оның өсу қарқынын реттейтін іс-шаралар
жүргізу үшін әр түрлі көрсеткіштер (ақша агрегаттары) қолданылады.
Өнеркәсібі өркендеген мемлекеттерде ақша жиыны құрамын анықтау үшін
негізгі ақша агрегаттарының төмендегі жиынтығын пайдаланады:
М1-айналыстағы қолма-қол ақша (банкноттар, тиындар, ал кейбір
мемлекеттерде қазыналық билеттер) және банктік ағымдағы шоттардағы қаражат
жатады;
М2-оған М1 агрегаты және мерзімді 4 жылға дейінгі коммерциялық
банктердегі мерзімді және жинақ салым дары кіреді;
М3-оған М2 агрегаты және арнаулы несие мекемелеріндегі жинақ
салымдары кіреді;
L-оған М3 агрегаты және ірі коммерциялық банктердің депозиттік
сертификаттары қосылады.
Қорыта айтқанда, әрбір келесі ақша агрегаты өзінен алдыңғылардың
барлық элементтерін өзіне біріктіріп үлкен ақша жиынын құрайды. Бірақ оның
алдыңғыға қарағанда өтімділігі төмен.
Ақша жиыны нақты әр мемлекеттің өзіне тән ақша-несие жүйесімен
анықталады.Мысалы, АҚШ-та ақша жиынын анықтау үшін -4, Швейцария мен
Германияда-3, Ұлыбританияда-5,Францияда-2 ақша агрегаты қолданылады.
Қазақстан Республикасының ақша жиынының құрылымына төмендегі ақша
агрегаттары кіреді:
М1-айналыстағы қолма-қол ақша;
М2-құрамына М1 агрегатын және шаруашылық субъектілерінің
есепшоттары мен басқа депозиттерінің, заңды тұлғалардың күрделі
қаржыландыру қорлвры шотының, чектік және аккредетивтік шоттардың, қоғамдық
және басқа үкіметтік емес ұйымдар шоттарының қалдығын және халық пен заңды
тұлғалардың талап етіп алатын салымдарын біріктіреді.
Ақша агрегаттарының құрылымы тұрақты қалыпта болмайды. Ол ақша
нарыға құралдарының дамуына байланысты өзгереді.
Ақша жиыны бірнеше жолмен өсуі мүмкін:
-банкноттар мен тиындарды эмиссиялау есебінен;
-Орталық банктен коммерциялық банктердің несие алуымен;
-мемлекеттік бюджеттің кемшілігін жабу үшін Орталық банктің
үкіметке несие беруімен;
-Орталық банктің асыл металдарды, шетел валютасын және мемлекеттік
бағалы қағаздарды сатып алуымен;
-чек шығаруымен немесе коммерциялық банктердің салым тарту
негізінде қарыз беруімен (депозиттер негізінде несие ақшаларын шығару).
1.3 Құқық жағдайы немесе әлемдік тәжірибесі
Ақша жиыны көлемінің өзгеруіне айналыстағы ақша жиынының
өзгермелігімен қатар, оның айналым жылдамдығы да әсер етеді. Ақшаның
айналым жылдамдығы жалпы экономикалық факторларға: экономиканың циклмен
өркендеуіне, эконмикалық дамудың қарқынына, бағаның өзгеруіне, сонымен
бірге таза монетарлық факторларға, яғни төлем айналымының құрылымына,
несиелік операциялар мен өзара есеп айырысудың дамуына, ақша нарығындағы
пайыз деңгейіне және т. б. байланысты өзгереді.
Ақша жиыны айналымының баяулауы-ұлттық жиынтық өнімді
орналастырукоэффициентінің төмен екендігінің көрсеткіші.Егер ақша
айналысының жылдамдығы артса, ол жоғары жағдаяттың (конъюнктура) барлығы
және ақша қаражатын жұмсаудың шапшаңдығын көрсетеді. Ақша айналысы
жылдамдығы айналыстағы ақша санына кері пропорционалды әсер етеді, яғни
ақша неғұрлым көп айналыс жасаса, соғырлұм қосымша ақша эмиссиясының
қажеттілігі азаяды.Ақша айналысының баяулауы шаруашылық субъектілерінің
ақша қорын жинауға ұмтылысын және жиынының құрылымында банктердегі ұзақ
мерзімді салымдардың ұлғаюын көрсетеді. Айта кететін жайт, ақша
айналысының жылдамдығы және төлемдердің жүру жылдамдығы деген ұғымдардың
бір-бірінен ерекшелігі бар. Соңғысы, сөзсіз, шапшаң болуы қажет. Оны
шапшаңдататын факторларға: өзара есеп айырысу жүйусін дамыту, банк ісіне
электронды есептегіш техниканы және электронды ақша жүйесін енгізу жатады.
Біздің елімізде соңғы уақытқа дейін ақша агрегаттары есептелмеді
және пайдаланылмады.Теориялық жағынан ол маркстік экономикалық квази-ақша
мен қолма-қол ақшаны біріктіруге болмайды, өйткені олар әр түрлі
категориялы ақша, бағалы қағаздар мен несиелер деген қағидасына негізделді.
Алайда ақша, инвестиция рыногы мен бағалы қағаздар рыногының арасында тығыз
байланыс бар. Мерзімдік есепшоттағы қалған ақшалары мен бағалы қағаздары
есеп айырысуға жеткілікті салымшылар оларды өз қажеттеріне жарата алады.
Бағалы қағазды сатудан түскен табыстар тауар, сатудан түскен ақша қаржылары
сияқты ағымдағы есепшоттарда сақталады. Ақша агрегаттары күндеклікті өмірде
мемлекеттің ақша саясатының нысанасы ретінде оң қызмет атқарады.
1-кестеде АҚШ-та ақша агрегаттары мен өлшемді ақша айналымының
динамикасының өзгерісі көрсетілген.
1-кесте
АҚШ-тағы ақша массасы және оның жылдық өсу қарқыны, млрд. доллар
жыл М1М2 М1 өсімі % М2 өсімі %
1960 45.4 141.8 0.6 312.3 4.9
1970 34.4 216.6 5.2 628.2 6.6
1980 25.4 414.8 6.6 1631.4 8.9
1981 24.6 441.8 6.5 1794.4 10.0
1982 24.6 480.8 8.8 1954.9 8.9
1983 24.1 528.02 9.8 2188.8 12.0
1984 23.5 558.5 5.8 2371.7 8.4
1985 23.4 626.3 12.1 2654.1 8.1
Бұл деректер АҚШ-та 1960-1985 жылдар арасында ақша массасының
едәуір өскенін көрсетеді. Осы кезде М1 көлемі 44 есеге, ал М2 көлемі 8,5
есеге артқан, демек квази-ақшалардың өсу қарқыны қолма-қол ақшалардан
әлдеқайда жоғары болған.
Ақша массасы көлемінің тез ұлғаю себебі неде?
Бұл процесс қалай жүреді? Бұл сұрақтардың жауабы мынада:мемлекеттік
банктің эмиссиялық қызметінен тыс ақша массасының өсуі коммерциялық
банктердің несие беруін кеңейтуі есебінен жүреді. Банктер жаңа ақшалар
шығарады, ол қарыз беру деңгейінен көрінеді және керісінше, ақша массасы
қысқарады, ол банкке бұрын алған ақшаларын қайтару кезінде байқалады.
Банктің жаңа ақша жасау процесін кеңірек мына мысалдан көруге болады.Нью-
Йорктегі нэйшнл сити банктің 100000 дана активі бар делік. Мұның жартысын
банк қор ретінде сақтауы тиіс, оны ағымдағы шығындары үшін пайдаланылуына
болады, бірақ ол төленбеген сұраныс қауіпын азайту үшін керек. Резерв
қорының ең аз мөлшері АҚШ-та заң бойынша тағайындалады және ол шешуші-
реттеуші роль атқарады (активтегі резерв үлесі 3- тен 20%-ке дейін болады).
Егер резерв дәрежесі 10% болса, Нэйшнл сити банк клиенттерге қарызды
90000 доллар көлемінде береді, ал 10000 доллар резерв қорына қалады. Қарыз
бергенде банк соманы ағымдағы есепке аударады, оны клиент кез келген
уақытта пайдаланады немесе қолма-қол төлейді. Банк әрекетінің нәтижесі
90000 доллар көлеміндегі жаңа ақшалардың пайда болуынан көрінеді. Банктен
ағымдағы есепке аудару немесе қолма-қол беру арқылы 90000 доллар алынып,
клиентке беріледі. Резервтік ереженің мүлтіксіз орындалуын орталық банк
(АҚШ-тың федералдық резервтік жүйесі) қадағалап отырады.Сонымен қатар қарыз
мерзімі бітіп, 90000 долларды клиент банкке қайтарңағда, айналымдағы ақша
саны сонша көлемде кемитінін де ескеру керек. Банк жүйесінен тыс ақшалар
ғана ақша массасын көбейтуге қатыса алады. Алайда жаңа ақша жасау процесі
мұнымен аяқталмайды. Осы бағытта Нэшнлсити банкісі депозитіндегі алғашқы
ақшаның сомасы ең соңында мультипликациондық нәтиже арқылы жаңа ақша
қорының жасалуына әкеледі.Айталық Нэшнлсити банктің 90000 доллар алған
клиенттері бұл ақшаларды тауар және қызмет көрсеткен әртүрлі нақты
адамдарға төлейді, Ал ола түскен ақшаларды Ферст трест банкінің
депозитінде қалдырды делік. Банктегі депозиттердің өсуі оған жаңа қарыздар
беруіне жағдай жасайды.Сонымен қатар резервке депозит сомасының 10%-ін
жіберу керек (90000 доллар). Демек 81000 доллар көлемінде жаңа қарыз
берілген, ал жалпы ақша массасының өсуі (екі банк операциясын қоса
есептегенде) 171000 долларға тең.
Енлесі кезеңде төлем ретінде 81000 доллар алған кісілер тағы да
оларды Сити трест банк депозитіне салады, ал енді берілетін қарыздың
көлемін 72,9 мың долларға ұлғайтады (81000 доллар резерв қолында қалады деп
есептегенде). Ал бұл банктер жасаған жаңа ақша сомасын 243,9 мың долларға
көбейтеді. Әңгіменің кисыны мынадай қорытындыға келеді: банктердің жаңа
ақша жасау процесі жалғаса береді, бірақ белгілі шамаға дейін бұл процесс
банктің депозиттер ұлғаюының мультипликациондық ьәсерін сипаттайды және оны
резервтік талапты ескере отырып есептейді.
Банктік депозиттердің ұлғаю шегі:
100 мың доллар+90 мың доллар+81 мың доллар+...=100 мың доллар
1.4 Биржа. Оның маңызы, түрлері мен құрылымы
Биржа (латынша bursa-әмиян деген сөз) нарықты ұйымдастыру, бақылау мен
реттеу түрі ретінде ғасырдан баршаға мәлім.
Биржа деп стандартталған тауарлардың көтерме сауда нарығын немесе
валюталарды, бағалы қағаздарды және жұмыс күшін сатып алу –сату жөніндегі
операциялар нарығын айтады.
Сатылған заттарға байланысты биржалар-тауар, қор (валюта), еңбек
биржаларына бөлінеді.
Тауар биржасы-бұл материалдар мен заттай объектілердің, яғни
шикізаттар, құралдар, астық, металл және т. б. ұйымдасқан нарығы.Мұндай
биржалар мамандандырылған биржалар деп аталады.Әртүрлі тауарлар түсетін
биржалар әмбебап биржалар деп аталады.
Биржада сатып алу-сату тікелей жүзеге асырылмайды, онда сұраныс
пен ұсыныс негізінде бағалар белгіленіп,сауда мәліметтері мен келісімдері
жасалады.Қор биржалары деп бағалы қағаздар нарығын айтады, онда бағаларды
белгілеу арқылы бағалы қағаздарды сатып алу-сату туралы мәмілелер жасалады.
Бағалы қағаздарды саудалау аукциондағы сату принципі бойынша іске
асырылады, онда оларды ең жоғары бағаны ұсынған сатып алады.
Валюта биржасында көп мөлшерде валюталарды саудалау іске
асыралады. Валюта биржалары қор биржаларының құрамында болуы мүмкін. Қор
биржаларында нарықтық баға, яғни бағалы қағаздардың биржалық курсы
белгіленеді.
Еңбек биржалары ерекше тауар-жұиыс күшін сатып алу-сату
процестерін ұйымдастыруға маманданады. Олар жұмысқа жалданатындар мен
жалдаушылар арасында делдалдық жасацды. Еңбек биржаларының қызметтері:
жұмыссыздарды есепке алу және кәсіпорындардағы бос орындарды анықтау;
жұмыссыздарға материалдық көмек көрсету, жұмыскерлердің мамандығын
жетілдіру мен қайта даярлауды ұйымдасьыру.
Биржалар мемлекеттік және жеке түрде болуы мүмкін, көпшілік
биржалар-акционерлік қоғамдар.
Биржа табысы сатылған тауарлардың, валюталардың, бағалы қағаздардың
құнынан алынатын процент есебінен, құрылтай жарналары мен брокерлік
орындарды сатудан түсетін кірістерден құралады.
Биржа практикасында біанеше мәмілелердің типтері жасалады.
1. Форвардтық (ағылшынның forward-алға) мәміле деп келісімге сай сатушының
қолындағы тауарлар мен оларды жөнелту (жеткізу) мерзімі көрсетілген,
нақты тауарларға жасалған мәмілені айтады.
2. Фьючерстік (ағылшынның future- болашақ) мәміле деп келісім жасалған
кезде қолда жоқ, болашақтағы тауарларға жасалған мәмілені айтады.Шын
мәнінде болашақтағы тауар емес, тауарға деген құқық сатылады.
3. Опцион (немісше option- таңдау, қалау) деп тауарды немесе белгіленген
баға бойынша бағалы қағаздарады сатып алу құқығын беретін құжатты айтады.
Бұл құжат сатылып қолдан-қолға ауысады, оның иелері ондағы көрсетілген
тауарлар бағалы қағаздардың қымбаттауы кезінде, оларды сатып алып сатарлық
табысты иемденеді.
4.Хеджерлеу( ағылшында hedge-қоршау, сақтандыру)-деп бағаның құбылмалы
өзгеруіне байланысты шығынға ұшырау қауіпінен сақтандыруды қамтамассыз ету
мақсатында жасалған мәмілені айтады.Хеджерлеудің мәні, бір мезгілде екі
мәміле жасалады: тауарларды жедел жеткізу (жөнелту) туралы мәміле және
осындай тауарларды алдын-ала келіскен мерзімде сату туралы кері мәміле
жасалады.
Мұндай мақсат, тауарларды жедел жеткізу (жөнелту) кезінде бағаның
көтерілуі салдарынан пайда болған шығындардың (залалдардың) орнын алдын-ала
келіскен мерзімде сатып алудың есебінен толтыру және керісінше, жедел
жөнелту кезінде бағаның төмендеуі салдарынан пайда болған шығындардың
(залалдардың) орнын тауарларды алдын-ала келіскен мерзімде сату есебінен
толтыру.
Биржадағы қызмет ететін негізгі тұлғалар-брокер, маклер, дилер
өгіз және аю болып табылады.
1. Брокер (ағылшынша brocer-комиссионер, мәміледегі делдал) деп өз
клиенттерін (итальянша clunte-тапсырыс беруші) мүдделерін қорғап және
олардың тапсырыстарын орындайтын сатушылар мен сатып алушылар арасындағы
делдалды айтады. Брокер өз клиенттерінің тапсырыстары бойынша мәміленің
барлық түрлерін; яғни форвардтық, фьючерстік, опцион және хеджерлеуді
жүзеге асырады.Жекелеген адамдар, брокерлік кеңселер және дербес брокерлік
фирмалар делдалдық іспен айналысуы мүмкін.
2. Маклер (ағылшынша makler) деп биржа мүшелері арасындағы мәмілелерді
тіркеп және осы қызметі үшін сыйлық ақы куртажды иемденетін, биржалық
саудаға қатысушыны айтады. Маклер көп жағдайда өздері мәмілелерді жасауға
делдалдық жасайтын биржада қызмет етеді.
3. Дилер (ағылшынша dialer) деп өз қаражаттары есебінен және тауарлар мен
бағалы қағаздарды өздері сатумен айналысатын жеке және заңды тұлғаларды
айтады. Дилер тауарларды сатыа алу мен сату бағаларындағы айырма есебінен
пайда алады.
4. Өгіз деп тауар бағасын көтеруге қызмет ететін саудаға қатысушыны
айтады: ол кейінірек жоғары бағамен сату мақсатымен тауарларды сатып алады.
5.Аю деп тауарлар бағаларын төмендетуге қызмет ететін саудаға қатысушыны
айтады.
Биржаның барлық түрлері, бір жағынан нарықтық экономиканың
инфрақұрылымына кіреді, ал екінші жағынан, дербес кәсіпкерлік қызмет түріне
жатады.
II. Қазақстан Республикасы
2.1 ҚР ұлттық валютасының нормативтік – құқықтық негіздері
1922-1924 жж.ақша реформалары.
Революцияға дейінгі Қазақстанда жүргізілген 1895-1897 жж. Ақша реформалары
нәтижесінде алтын монета айналысы бар алтын монометаллизм жүйесі енгізілді.
Айналыста алтын, күміс және мыс монеталары жүрді. Негізгі ақша белгілеріне
92% алтынмен қамтамасыз етілген Мемлекеттік банктің несиелік билеттері
жатты.Ақша массасының басты бөлігін алтын монеталарға ауыстырылатын айналыс
құралдары құрады, сондықтан да оларға деген халықтың сенімі болды.
1917 ж. жазда Уақытша үкімет 20 және 40 рубльдік ақша белгілерін
шығарды, олар шынының бетіне жабыстырылған этикеткаларға ұқсас, бұны халық
арасында керенки деп атады. Несиелік ақшалар мен керенкилерден басқа
Уақытша үкімет айналысқа суррогаттың әр түрін енгізді: мемлекеттік
қазынаның қысқа мерзімді міндеттемесі, займ купондары.
Мемлекеттік шығыстарды жабу мақсатында үкімет ірі купюрада қағаз
ақшаларды шығарды. Ұсақ ақшалар рщлін чектар, бондар, маркалар және басқа
да ақшалай суррогаттар атқарды. Ресейде ақша жүйесінің жалпы құлдырауы
басталып,оның Қазақстанға да өзіндік ықпалы болды.Қазан революциясынан
кейін ақша айналысының жағдайы біашаманашарлай түсті. Үш жыл ішінде (1913-
1920) айналыстағы қағаз ақшаларының массасы 48 есеге дейін өсіп кетті. Ақша
10000 есеге дейін құнсызданды. 1919 ж. алғаш рет кеңестік мемлекеттік
билеттер, кейіннен РСФСР-дің есеп айырысу белгілері айналысқа шығарылды.
Түркістанда, Солтүстік Кавказда, Кавказда, Қиыр Шығыста және басқа жерлерде
жергілікті ақша белгілерін шығаруға рұқсат берілді. Ақша массасы сан алуан
түрлі болды. Жергілікті ақша белгілері Жетісуда, Верный қаласында (қазіргі
Алматы) шығарылды. Жетісулық несиелік билеттер Мемлекеттік банкте апиынмен
сақталған және Жетісу облысының барлық байлығымен қамтамасыз етілді. Бұл
туралы несиелік билеттің бір жағында көрсетілген жазу куәландырды. Дүние
жүзілік тәжірибеде мұндай жағдайла болған емес. Жергілікті биліе
органдарының иелігінде мұндай бағалы дәрілік шикізаттың 275 пуды болды,
олар елдің байлығы болып саналды. Бірақ бұлар қаржылық жағдайды нығайта
алмады. верненск рублі күн сайын құнсыздана бастады.
Азамат соғысы мен шетел интервенциясы жағдайында интервенттер,
шетелдіктер және ақ гвардия үкіметі өздерінің ақшаларын басып шығарды.
Олардың бағамдары әр түрлі болды және олар тезірек құнсызданады.
Ақшаның қатты құнсыздануының нәтижесі: шаруашылық қатынастардың
натуралдануы мен ақшаның айналыстан шығарылуы болып табылады. 1920 ж.
соңынан бастап еңбек паегін ақысыз беру басталды.Келесі жылдары пәтерақы
және коммуналдық қызметтер үшін төлем төлеу алынып тасталды. Оқушыларға
тегін киім берді.Базарлардың өзінде азық-түліктермен алмасу ақшасыз, яғни
кездейсоқ айырбас эквивалент (мысалы, етік жұбы 30 фунт крупаға немесе 1
пуд қара ұнға немесе 3 фунт махоркаға және т. б.) түрінде жүзеге асыралды.
1921 жылы наурызда болған РКП(б)-ның Xсъезінде жаңа экономикалық
саясат (ЖЭС) қабылданды. Шаруалар өнім салықтарын мемлекетке төлегеннен
кейін, артық өнімдерін базарға сатуға мүмкіндік туды.Қала мен ауыл арасында
нарықтық қатынас дами бастады.Жеке меншік капиталдың саудаға және ұсақ
өнеркәсіпке араласуына жол берілді.
Біртіндеп еңбекақыны ақшамен төлеу қалпына келтірілді. Егер, 1921
жылы көктемінде ақшалай еңбек ақыны төлеу тек 10% құраса, онда 1923 жылы
бірінші тоқсанда, ол-80%-дан астамын құрады.Бұл ақша реформасының арқасында
ғана мүмкін болды.
1921 жылы қазанда Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік
Республикасында Мемлекеттік банкі ұйымдастырылып, ол елдің басты
эмиссиялық орталығы болып саналды. Мемлекеттік банктің басты міндеті ақша
реформасын жүргізуге дайындық жасау болды.
Ақша реформасын өткізудің эконмикалық алғышарттарына ЖЭС
жүргізудің нәтижесіндегі шаруашылық жағдайдың біршама жақсаруы: әр түрлі
өнеркәсіп салаларындағы өнімдер көлемінің өсуі, еңбек өнімділігінің артуы,
ауыл шаруашылығының басты өнімдерінің өсуі (бидай, мақта), тауар
айналымының артуы жатады.
Тауар шаруашылығындағы ақша айналысының бірқалыпты болуының
екінші алғышарты- бұл ақшаның алтынмен қамтамасыз етілуі. 1.01.1922 жылдан
1.01.1923 жылдар аралығында Мемлекеттік банктің алтын валюта резерві 6,7
млн.-нан 31 млн. рубльге дейін өсті. 1922 жылы сәуірде бағалы металдарды
және тастарды еркін түрде иеленуге рұқсат берілді, оған дейін халық оларды
мемлекетке тапсыруға міндетті болатын.Бағалы металдардан жасалған монеталар
мен шетел валюталарын сатып алу мен сатуды Мемлекеттік банктің өзі ғана
жүргізуге монополиялық құқығы болды.
Ақша айналысын қалыпқа келтірудің басты бір қадамына 1922 жылы
мемлекеттік ақша белгілерін шығару жатты. Мұндағы 1 рубль бұрын шығарылған
10000 рубльге теңесті. Ақшаларды қайта есептеу олардың төрт нөлін сызып
тастау (деноминациялау әдісі) арқылы жүргізілді.
1922 жылы 1 мамырынан бастап, барлық есептесулер жаңа ақшалармен
жүзеге асты.Айналыстағы ескі ақша белгілерін 1923 жылы 1 қаңтарына дейін
кассаларда қабылдады.
Екінші рет деноминациялау барысында 1923 жылғы үлгідегі 1 рубль
1922 жылы 100 рубльге немесе бұрынғы кеңестік ақша белгілерінің 1 млн.-ға
теңесті.
Деноминациялар ақшаны есепке алуды оңайлатты, ақша айналысын
бір қалыпқа келтіру жөніндегі ұмтылыстарды куәландырды. Әйтсе де рубльді
тұрақтандыру мүмкін болмады. Мемлекеттік бюджеттің тапшылығы жағдайында
жаңа ақшалар үсті-үстіне шығарыла бергендіктен де олар тезірек құнсыздануға
ұшырады.
Ақша реформасы екі кезеңде жүргізілді. 1922 жылы 25 шілде және
11 қазанда Кеңхалком декретімен Мембанкке 1, 2, 3, 5, 10, 25 және 50
червонец тұрғысындағы банктік билеттерді шығару туралы құқық берілді. Бір
червонец соғысқа дейінгі алтын монетадағы (7,74234 г. алтын) 10 рубльге
теңесті. Мембанк червонецтерді кәсіпорындарда вексельдік және тауармен
қамтамасыз етілген қарыздар беру арқылы шығарып отырды. Бұл тауа
айналысының қажеттілігімен байланысты червонецтерді шығаруға мүмкіндік
берді.
Червонецтерді эмиссиялаудың несиелік сипаты олардың қарызды өтеу
барысында банкке қайтарылуына қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz