Орталық қазақтанның аумағындағы көл қазаншұңқырларының түзілу жолдары
Кіріспе
І тарау. Орталық Қазақстан көлдеріне жалпы шолу
1.1. Орталық Қазақстанның физикалық географиялық орыны. Гидрологиялық тұрғыдан зерттелуі.
1.2. Орталық Қазақстан көлдерінің шығу тегі
1.3. Орталық Қазақстан көлдерінің су режимі
1.4. Орталық Қазақстан көлдерінің суының химиялық қасиеттері
ІІ тарау. Орталық Қазақстанның көлдеріне аймақтық шолу
2.1. Қарағанды облысының солтүстік және солтсүтік.шығыс бөлігінің көлдері
2.2. Қарағанды облысының орталық және шығыс бөлігінің көлдеріне шолу.
2.3. Орталық Қазақстанның батыс бөлігінің көлдеріне шолу
2.4. Орталық Қазақстанның су қоймалары
І тарау. Орталық Қазақстан көлдеріне жалпы шолу
1.1. Орталық Қазақстанның физикалық географиялық орыны. Гидрологиялық тұрғыдан зерттелуі.
1.2. Орталық Қазақстан көлдерінің шығу тегі
1.3. Орталық Қазақстан көлдерінің су режимі
1.4. Орталық Қазақстан көлдерінің суының химиялық қасиеттері
ІІ тарау. Орталық Қазақстанның көлдеріне аймақтық шолу
2.1. Қарағанды облысының солтүстік және солтсүтік.шығыс бөлігінің көлдері
2.2. Қарағанды облысының орталық және шығыс бөлігінің көлдеріне шолу.
2.3. Орталық Қазақстанның батыс бөлігінің көлдеріне шолу
2.4. Орталық Қазақстанның су қоймалары
Орталық Қазақтанның аумағында табиғаттағы маңызы зор нысандардың бірі табиғи су қоймалары көлдер болып табылады.Олар Теңіз-Қорғалжың сыяқты өзіне тән бірегей органикалық дүниесі бар ірі көлдер Сарыарқадағы жылу мен ылғалдың таралуында, ерекше орын алады.
Аридті аймақ болып табылатын Орталық Қазақтанның аумағының халқын балық өнімдерімен қамтамасыз етумен қатар жазғы демалыс орыны болып табылатын көлдерді жан-жақты оқып үйреніп оларды бірегей табиғи нысан ретінде қорғаудың маңызы
Бітіру жұмысының өзектілігі: Бітіру жұмысы Орталық Қазақтанның аумағындағы көлдердің түзілу жолдарын, қоректену режимдерін, табиғаттағы маңымен оларды қорғаудың маңызын ашып көрсетуімен өзекті.
Бітіру жұмысының мақсаты: Орталық Қазақтанның аумағындағы көл қазаншұңқырларының түзілу жолдарын;
• -гидрологиялық режимдерін, динамикасы мен су балансын;
• -қоректену ерекшеліктері мен физикалық-химиялық қасиеттерін
• -органикалық дүниесімен табиғаттағы маңызын ашып көрсетіу.
Бітіру жұмысының міндеттері:
• Орталық Қазақтанның физикалық географиялық орыны мен көлдердің гидрологиялық тұрғыдан зерттелуін айқындау;
• Сарыарқадағы көлдерінің шығу тегіне қарай топтастыру;
• Орталық Қазақтанның аумағындағы көлдердің су режиміне температура мен жауын– шашынның таралуыныңы, жыл маусымдарындағы атмосфера циркуляциясының негізгі ерекшеліктерінің әсерін анықтау;
• Көлдердің су режимідерінің ерекшеліктері мен қасиеттерін Ашып көрсету;
• Орталық Қазақтанның көлдері мен су қоймаларының гидрологиялық режимдерін, қоректенетін су көздерімен балансын , органикалық дүнйесін және оларды қорғау мәселелерін айқындау.
Аридті аймақ болып табылатын Орталық Қазақтанның аумағының халқын балық өнімдерімен қамтамасыз етумен қатар жазғы демалыс орыны болып табылатын көлдерді жан-жақты оқып үйреніп оларды бірегей табиғи нысан ретінде қорғаудың маңызы
Бітіру жұмысының өзектілігі: Бітіру жұмысы Орталық Қазақтанның аумағындағы көлдердің түзілу жолдарын, қоректену режимдерін, табиғаттағы маңымен оларды қорғаудың маңызын ашып көрсетуімен өзекті.
Бітіру жұмысының мақсаты: Орталық Қазақтанның аумағындағы көл қазаншұңқырларының түзілу жолдарын;
• -гидрологиялық режимдерін, динамикасы мен су балансын;
• -қоректену ерекшеліктері мен физикалық-химиялық қасиеттерін
• -органикалық дүниесімен табиғаттағы маңызын ашып көрсетіу.
Бітіру жұмысының міндеттері:
• Орталық Қазақтанның физикалық географиялық орыны мен көлдердің гидрологиялық тұрғыдан зерттелуін айқындау;
• Сарыарқадағы көлдерінің шығу тегіне қарай топтастыру;
• Орталық Қазақтанның аумағындағы көлдердің су режиміне температура мен жауын– шашынның таралуыныңы, жыл маусымдарындағы атмосфера циркуляциясының негізгі ерекшеліктерінің әсерін анықтау;
• Көлдердің су режимідерінің ерекшеліктері мен қасиеттерін Ашып көрсету;
• Орталық Қазақтанның көлдері мен су қоймаларының гидрологиялық режимдерін, қоректенетін су көздерімен балансын , органикалық дүнйесін және оларды қорғау мәселелерін айқындау.
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны:
Кіріспе
І тарау. Орталық Қазақстан көлдеріне жалпы шолу
1. Орталық Қазақстанның физикалық географиялық орыны. Гидрологиялық
тұрғыдан зерттелуі.
2. Орталық Қазақстан көлдерінің шығу тегі
3. Орталық Қазақстан көлдерінің су режимі
4. Орталық Қазақстан көлдерінің суының химиялық қасиеттері
ІІ тарау. Орталық Қазақстанның көлдеріне аймақтық шолу
2.1. Қарағанды облысының солтүстік және солтсүтік-шығыс бөлігінің көлдері
2.2. Қарағанды облысының орталық және шығыс бөлігінің көлдеріне шолу.
2.3. Орталық Қазақстанның батыс бөлігінің көлдеріне шолу
2.4. Орталық Қазақстанның су қоймалары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Орталық Қазақтанның аумағында табиғаттағы маңызы зор нысандардың бірі
табиғи су қоймалары көлдер болып табылады.Олар Теңіз-Қорғалжың
сыяқты өзіне тән бірегей органикалық дүниесі бар ірі көлдер Сарыарқадағы
жылу мен ылғалдың таралуында, ерекше орын алады.
Аридті аймақ болып табылатын Орталық Қазақтанның аумағының халқын
балық өнімдерімен қамтамасыз етумен қатар жазғы демалыс орыны болып
табылатын көлдерді жан-жақты оқып үйреніп оларды бірегей табиғи нысан
ретінде қорғаудың маңызы
Бітіру жұмысының өзектілігі: Бітіру жұмысы Орталық Қазақтанның аумағындағы
көлдердің түзілу жолдарын, қоректену режимдерін, табиғаттағы маңымен оларды
қорғаудың маңызын ашып көрсетуімен өзекті.
Бітіру жұмысының мақсаты: Орталық Қазақтанның аумағындағы көл
қазаншұңқырларының түзілу жолдарын;
• -гидрологиялық режимдерін, динамикасы мен су балансын;
• -қоректену ерекшеліктері мен физикалық-химиялық қасиеттерін
• -органикалық дүниесімен табиғаттағы маңызын ашып көрсетіу.
Бітіру жұмысының міндеттері:
• Орталық Қазақтанның физикалық географиялық орыны мен көлдердің
гидрологиялық тұрғыдан зерттелуін айқындау;
• Сарыарқадағы көлдерінің шығу тегіне қарай топтастыру;
• Орталық Қазақтанның аумағындағы көлдердің су режиміне температура мен
жауын– шашынның таралуыныңы, жыл маусымдарындағы атмосфера
циркуляциясының негізгі ерекшеліктерінің әсерін анықтау;
• Көлдердің су режимідерінің ерекшеліктері мен қасиеттерін Ашып көрсету;
• Орталық Қазақтанның көлдері мен су қоймаларының гидрологиялық
режимдерін, қоректенетін су көздерімен балансын , органикалық дүнйесін
және оларды қорғау мәселелерін айқындау.
Бітіру жұмысының әдістемелік – методологиялық негіздері:Ұсынылған бітіру
жұмысының теориялық негізі ретінде Жаналиеваның редакциялық басшылығымен
шыққан Қазақстан Республикасының физикалық географиясы, В.М.Чупахиннің
Физическая география Казакстана оқулықтары басшылыққа алынып, салыстыру,
талдау, синтездеу, ой қорытындыларын шығару әдістері қолданылды.
Бітіру жұмысының практикалық маңызы:
Ұсынылған жұмыстағы жазба деректерді география мамандығының студенттері,
өндірістің жеке салаларының мамандары, мектеп мұғалімдері мен оқушылары
білім көзі ретінде пайдалана алады.
Бітіру жұмысының құрылымы мен мазмұны: бітіру жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімімен
тұрады.
Кіріспеде жұмыстың өзектілігіғ мақсаты мен міндеттері ашып көрсетілген.
Бірінші тарауда Алматы облысының аумағындағы көлдердің зерттелу тарихы, көл
қазаншұңқырларының түзілу жолдарыі гидрологиялық режимдеріне талдау
жасалған. Екінші тарауда Балқаш-Алакөл ойыстарындағы ірі және шағын
көлдердің су режимі мен органикалық дүниесімен шаруашылықтық маңызы
қарастырылған.
І тарау. Орталық Қазақстан көлдеріне жалпы шолу
1.1. Орталық Қазақстанның физикалық географиялық орыны. Гидрологиялық
тұрғыдан зерттелуі
Сарыарқаның физикалық – географиялық орнының ерекшеліктері. Қазақтың
ұсақ шоқылы аласа таулы аймағы Сарыарқа Тұран Солтүстік Қазақстан, Ертіс,
Құйынды жазықтары мен Тарбағатай тауларының аралығында орналасқан. Оңтүстік
шекарасы 47 - 78° солтүстік ендігі ұлы таудың оңтүстік сілемдері мен Балқаш
көлінің солтүстік жағалауымен шектесетін шыбыр тау арқылы өтеді. 1
Солтүстік шекарасы 53° солтүстік ендіктегі Есіл, Тобыл даласы
солтүстік шығыс орта Ертіс аңғарындағы ескі арналы Сілеті теңіз, Жалаулы,
Шүрексор көлдері арқылы өтеді. Батыс шекарасы Ұлы тау жыланшық таулары
арқылы өтіп, біртіндеп солтүстік Торғай ойысы мен Торғай қаласына ұлысады.
Шығыс шекарасы 80° шығыс боилықтағы Сарыарқаның Қалблба, Тарбағатай
тау жоталарына ұлысатын бөлігі болып табылатын Аягөз, Шар өзендерінің
аңғарлары арқылы өтеді. Қазақстан мен Ресей ғалымдарынын Қазіргі кездегі
зертеулерінің деректеріне сай Орталық Қазақстан геотектоникалық құрлысы
жағынан тау түзілу кезендері палеозой эрасынын каледон, герцин
қатпарлығында аяқталып кайназой эрасының неогентөрттік дәуірдегі
неотектоникалық қозғалыстардың әсері баяу жүрген, ұсақ шоқылар мен олардың
аралығың бөліп жатқан қабатты денудациалық жазықтардан тұратың эли
палеозойлық платформа болып табылады.
Материктің ішкі аймағындағы құрлықтың сектордағы орнына сай климаты
шұғыл, континентті қоңыржай белдеудің оңтүстік бөлігіндегі дала, шөлеит
және шөл зонасына тән аумақтың табиғат кешендері таралғаң ежелден мал
шаруашылығы дамыған аймақ болып табылады. 61 - 85° шығыс бойлықтар
аралығында аймақ 1500 шақырымға, батыс бөлігінде солтүстіктен оңтүстікке
95° шығысында 350 - 400 шақырымға созылып жатыр. Қазақтын ұсақ шоқылары
Сарыарқаның аумағы 700 мың шаршы шақырым. Сарарқа аумақтың тұрғыдан
жербедері аталған аймаққа сәикес келетін ірі орографиалық бірлік болып
табылады. Аталған аумақта қатпарлы негіздегі денудациалық жазықтармен
аласа таулы алқаптар кен таралған.2
Орталық Қазақстанның көлдерін физикалық-географиялық тұрғыдан зерттелуі.
Орталық Қазақстанның көлдерін физикалық-географиялық тұрғыдан зерттеу ХІХ
ғасырдың екінші жартысында басталды.
Орталық Қазақстанның көлдерін зерттеуде географ ғалым белгілі
климатолог А.И.Воейковтың еңбектерінде (1884 жылғы) жан-жақты сипаттама
берілген. Ол алғаш рет Сарыарқаның көлдерінің суының деңгейінің ауытқу
себептерін, су балансы мен оның деңгейінің теңесуін зерттеп, оған әсер
ететін орта жағдайын ашып көрсетті. А.Красовскийдің, М.Лемпицкиидің,
И.Солавлевтің, В.Граменаның, Н.Игнатевтің, М.Жилинский, А.Козлов басқада
ғалымдардың арнайы экспедициялары мен саяхаттарының барысында орталық
Қазақстанның көлдері жөнінде мол мағлұмат жиналды.
Орталық Қазақстанның көлдерін зерттеудің екінші кезеңі ХІХ ғасырдың
90 жылдары мен ұлы қазан төңкерісінің аралығын қамтыды. Бұл кезеңде көлтану
ғылымының теориялық-әдістемелік негіздері қаланды. Жалпы зерттеулермен
қатар биологиялық, гидрохимиялық арнайы зерттеу жұмыстары жүргізілді. Д.Н.
Анучин “Воды суши озера” атты (1896ж) еңбегінде өзі жүргізілген
гидрологиялық бақылаулардың нәтижелерін кеңінен қолданды. Ол өзі сипаттаған
көлдері ландшафтның негізгі компонентінің бірі ретінде қарастыра отырып
олардың қоршаған ортамен байланысын табиғаттағы маңызын шаруашылықтық
мақсатта пайдалану мүмкіндіктерін анықтайды 1.
Бұл кезеңде көлдер гидробиологиялық тұрғыдан зерттеу тек танымдық
сипатта болды. Орталық Қазақстанның көлдерін зерттеудің үшінші кезеңі ұлы
қазан төңкерісінен кейін басталды. Бұл кезеңде көл суларын шаруашылықтың
мақсатта пайдалану, ірі су қоймалары мен су электр станцияларын салу, көл
суларының 1920-30 жылдардың аралығында қорғалжың Балқаш көлді аудандарында
арнайы кешенді гидробиологиялық зерттеулер жүргізіліп, шаруашылықтың
мақсатта пайдалану мүмкіндіктері анықталды.
1930 жылдары КСРО ғылым академиясының Галургия институты мен тұз
зертханасы Қазақстан көлдеріндегі тұздың қорларын анықтап оны тиімді
пайдалану мәселелері зерттелді. 1928-1931 жылдар аралығында П.Ф.Дормачевтің
басшылығымен алғаш рет Балқаш көліне кешенді гидробиологиялық зерттеулер
жүргізілді.
Үш жылға созылған зерттеулер нәтижесінде батиметриялық өлшеулер
жүргізіліп көлтабанын түзетін жыныстардың құрамы, судың термикалық және
химиялық құрамы, плангтондары мен бентостары туралы деректер жиналып,
кешенді сипаттама берілді 2.
1932 жылы құрылған КСРО ғылым академиясының Қазақстан бөлімшесінің
құрамына кірген зоология, ботаника секторлары Орталық Қазақстанның
көлдерінің флорасы мен фаунасын жоспарлы түрде оқып үйрену бағытында
кешенді жұмыстар атқарды.
Сарыарқаның көлдерін зерттеуде 1931 жылы басталған КСРО-ның су
кадастры маңызды роль атқарды. Г.В.Никольскийдің 1940 жылы жарық көрген
“Арал теңізінің балықтары” атты монографиясында Қазақстан көлдерінде
мекендейтін балықтардың 20 түріне сипатта беріп, олардың қоректенуіндегі
плагтондармен бентостың алатын орынын ашып көрсетті 3.
Сарыарқаның тұзды көлдерін 1941 жылы Е.В.Пасхов зерттеді. 1941-1943
жылдардың аралығында қорғалжың теңіз, зайсан көлдерін В.А.Догальдың,
С.С.Печниковтың, Т.А.Сениннің және К.В.Смирновтың басшылықтарымен
жүргізілген гидрологиялық экспедициялар аталған көлдердің фито,
зооплангтодары мен бентостарын зерттеп, олардың балық қорын арттырудағы
алатын орындарын анықтады. Зерттеу нәтижесінде Теңіз – Қорғалжың, Зайсан
көлдерімен қара ертісте балық шаруашылығын дамытуды қайта жаңғырту жөнінде
ұсыныс жасады. К.В.Смирнов Алакөл мен Балқаштың паразит жәндіктерін
зерттеді.
Ұлы Отан соғысы жылдары Сарыарқа мен Оңтсүтік Қазақстанның көлдерінде
С.А.Зернов, Н.Н.Воронин, В.А.Доволь, В.И.Жадин, Я.Я. Цееб, Н.А.Акатова,
В.Я.Понкратова, Г.Х.Шарогнинова сынды биолог-гидролог ғалымдар зерттеу
жұмыстарын жүргізді.
Екінші дүниежүзілік соғыстан соң Орталық Қазақстанның көлдерін
КазКСР ғылым академиясының зоология институты айланысты. Орталық
Қазақстанның аквофаунасы мен олардың санын арттыру мен гидрологиялық
режимін белгілі ғалымдар: Н.П.Серов, А.С.Машковская, А.И.Горюнова,
С.К.Тютенков, В.И.Ерещенко, В.А.Киселева, П.Ф.Мартехов, В.Я.Пильчук,
И.К.Иванов зерттеді.
1945-1950 жылдар аралығында балық шаруашылығын тиімді пайдалану
мақсатында Орталық Қазақстан көлдерінде В.В.Селезнев, А.П.Селезнева,
Н.А.Әмірғалиев, Н.Ш.Қайыровалар зерттеу жүргізді.
1965-1969 жылдар аралығында КСРО ғылым академиясының көлтану
зертханасы А.В.Шнитныковтың орталық және солтүстік Қазақстанның көлдерін
зерттеді 3.
Ұлы Отан соғысынан кейін Балқаш Теңіз-Қорғалжың Арал, Алакөл сияқты
ірі көлдермен қатар Сарыарқаның шағын көлдерін зерттеу ісі қолға алынды.
Бұл бағытта КСРО-ның мемлекеттік гидрология институты көп жұмыс атқарды.
1954-1956 жылдар аралығында А.П.Богордницкидің басшылығымен зерттелді.
1954 жылдан бастап Қазақстан мемлекеттік университетінің (қазіргі Әл-
Фараби атындағы ұлттық университеттің) физикалық география кофедрасы
Г.Г.Муравлеваның басшылығымен Орталық Қазақстан көлдерін зерттеу жұмыстарын
жүргізді. 1957 жылдан бастап Қазақ КСР-ның ғылым академиясының география
секторының ғылыми қызметкерлері Т.Р.Омаров, Е.А.Казанская, Т.М.Тимофеева,
П.Н.Кравченко бүгінгі таңға дейін зерттеу жұмыстарын зерттеп келеді.
1.2 Орталық Қазақстан көлдерінің шығу тегі
Орталық Қазақстан көлдерінің морфологиясы мен таралу ерекшеліктері.
Орталық Қазақстанның аумағында аумағы бір гектардан астам көл бар. Олардың
ішінде аумағы 1км2 аспайтыны 97,3% шаруашылықтық маңызы бар көлдер небары
2,7% құрайды 4.
Орталық Қазақстан жауын-шашын аз түсетін шөлді-шөлейтті, далалы
зонасының шегінде орналасқандықтан аумақтың көлдігі небары 0,23. Орталық
Қазақстан дала, шөлейт және шөл зонасының шегінде орналасқандықтан
көлдердің басым бөлігі дала ландшафтлық зонасында көп кездеседі. Онда
аумағы беткі ауданы 100 га асатын 23 көл бар, олардың жалпы ауданы 108 км2.
Булану артып жауын-шашынның кемуіне байланысты аймақтың оңтсүтігінде ірі
көлдер жоқ. Облыс аумағындағы 23 ірі көл аймақтағы көлдердің 71% құрайды.
Олардың барлығы Қарағанды облысының солтүстік бөлігінде шоғырланған.
1 кесте
Орталық Қазақстанның көлдігі
Облыстың Ауданы Барлығы Жалпы Көлді Ғ1 %
ауданы мың ауданы км2 есебімен
км2 есебімен
есебімен
1км2 1км2 асатын
аспайтын
Көлдердің саны
398,8 17779 131 1910 926 23
Орталық Қазақстанның көл қазан шұңқырлары шығу тегі жағынан
тектоникалық және экзогендік ойыстар болып үлкен екі топқа бөлінеді. Көлдер
тереңдігі, мөлшері, жағалау сызықтарының ерекшеліктері гидрологиялық режимі
жағынан алуан түрлі болып келеді. Сарыарқаның көл қазан шұңқырларының
түзілуі геологиялық (жаңа тектоникалық қозғалыстарға, геологиялық
құрылымына, сейсмикалық, тау жыныстарының литологиялық құрамы) және
экзогендік (өзен эрозиясының әрекеті, желдің, карстылы, суфозиялық
гравитациялық үрдістер) сонымен қатар климаттағы өзгерістер мен адамның
шаруашылық әрекеті әсер етеді.
Орталық Қазақстанда көл қазан шұңқырларының бірнеше генетикалық
типтері бар.
Тектоникалық ойыстарда түзілген көл қазаншұңқырлары. Сарыарқада
тектоникалық көлдердің екі түрі бар олар тектоникалық бөгенді көлдер және
тектоникалық тақталардың иініндегі түзілген көлдер.
Тектоникалық бөгенді көлдер тектоникалық қатпарлардағы қысымы төмен
шағын өзен аңғарларды шоңғалдардың немесе ысырынды жыныстардың бөгеп
қалуынан түзіледі. Аталған көл қазаншұңқырына Сарыарқаның шығысындағы Қара
сор көлі жатады оған Талды, Қарасу сияқты шағын өзендер келіп құяды. Көл
аталған өзен аңғарын биіктігі 23 метрге жететін төбесі текшелі дөң бөгеп
тұр. Ол төрттік дәуірдегі жаңа қарқаралы қатпарлығында жүрген көтерілулер
нәтижесіндегі солтүстік-шығысқа бағытталған тектоникалық жорықтың бойында
түзілген. Көл жас болғандықтан жағалық текшелері әлі қалыптаспаған. Қоянды
ауылының маңында өзен әрекетінен түзілген 1,5 және 6 метрге жететін екі
текше бар 5.
Тектоникалық тақталардың иінінде түзілген көлдің қатарына қазақ
қалқанының тегіс иінінде түзілген теңіз-қорғалжың көлдер жүйесі жатады. Ол
іргетасы 2-2,5 метр тереңдікте орналасқан палеозой иіні болып табылады.
Ағынды Қорғалжың тұйық теңіз көлі қалыптасуы төрттік дәуірде басталды. Орта
төрттік кезеңде ойыстың иілуі күшейіп оның шығыс бөлігіндегі жіңішкерген
иінді Нұра өзенінің аңғары қамтып, жоғарғы төрттік кезеңінде Қазан шұңқырды
Нұра өзенінің суы толтыра бастады. Көп Қазан шұңқыры жас болғандықтан
жағалық текшелер жоқ.
Орталық Қазақстанның экзогендік көл Қазаншұңқырлары. Орталық Қазақстанда
эрозиялық сорлы – дефляциялық, суфозиялық және гравитациялық үрдістердің
әсерінен түзілген қазаншұңқырлары басым олар көбінесе жерасты суы жер
бетіне жақын жатқан өзен аңғарлары мен ойыстарда кең таралған.
Орталық Қазақстанның көл Қазан шұңқырларын шығу тегіне қарай топтастыру
Эрозиялық ойыстар қазан қалқанындағы жылға тәрізді ұзыннан ұзақ ежелгі
ескі өзен арналарын бойлай созылып жатады.
Эрозиялық көлдердің екінші тобына Сарыарқада кең тараған шағын
көлдердің қатарына Нұра, Сарысу, Терісаққан, Құланөтпес өзендерінің
аңғарында түзілген эрозиялық-денудациялық көлдерді жатқызуға болады.
Эрозиялық көлдердің үшінші тобына Сарысу, Нұра өзендерінің
жайылмаларында түзілген ескі арналы көлдер жатады олар шағын күшті
минералданған тұзды болуы-суфозиялы көлдер Сарыарқаның лесті жынысты
беткейлерінде бос жыныстарды және үрлеу нәтижесінде түзіледі.
1.3 Орталық Қазақстан көлдерінің су режимі
Орталық Қазақстанның көлдері су алмасуының жағдайларына қарай суы
белгілі бір кезеңмен алмасатын ағынсыз тұйық және тұрақты үздіксіз
алмасатын ағынды көлдер болып екіге бөлінеді. Сарыарқада көбінесе ағынсыз
тұйық ащы көлдер басым. Суының көлемінің аздығы мен ағынсыз болуы ұсақ
шоқылы жер бедерімен, құрғақ климатымен, сирек әрі аз сулы өзен торлары мен
тығыз байланысты 6.
Орталық Қазақстанның тұйық көлдері негізінен суық кезеңде жауған
жауын-шашынның еруінен қоректенеді. Наурыздың аяғымен сәуір айында қыстай
жауған қардың қарқынды еруінің нәтижесінде көл суларының деңгейі жете
көтеріле бастайды. Ол 10-15 күнге созылады. Сарыарқаның көлдерінің суының
деңгейі орта есеппен тәулігіне 1-2 сантимертге жауын-шашын мол түскен
жылдары 5-10 сантиметрге дейін көтеріледі. Көл суларының деңгейін көктемде
орта есеппен 20-30 саниметрден 60-80 сантиметрге дейін жетеді. Шағын тұйық
көлдердің деңгейі тәулігіне 40-60 сантиметрге дейін көтеріледі. Кейбір
көлдердің табанына судың сіңіуіне байланысты көктемде деңгейі 10-20
сантиметрге төмендейді. Орталық Қазақстан көлдерін көп зерттеген белгілі
гидролог А.В.Шнитников көлдің деңгейінің маусымдық ауытқуымен қатар көп
жылдық ауытқуын бөліп көрсетеді. Көл деңгейінің көпжылдық ауытқуы
құрғақшылық және ылғалды жылдармен алмасып отыруымен тығыз байланысты.
А.В.Шиткаков ғасыр ішілік көп жылдық циклының көл деңгейінің көтерілетін
кезеңдері деңгейі төмендейтін кезеңіне 2,5 есе төмен болып 19-47 жыл
аралығында ауытқитынын анықтаған.
Қорғалжың, Теңіз, Балқаш сияқты ірі көлдерде ауа температурасы жауын-
шашынның түсуі, өзен ағыны мен көл деңгейінің циклында байқалады.
Температура мен жауын-шашынның түсуінің кіші циклі 4-9 немесе 4-7
жылда қайталанады. Температураның ең жоғарғы циклінің шегі жауын-шашын аз
түсетін жылдарға сәйкес келеді. Жауын-шашынның басты бөлігі циклдің бірінші
жартысында түседі. Температура режимінің үлкен циклі 17-21 жылға созылады.
Ол бірін-бірі алмастыратын үш іші циклдан тұрады. Үлкен циклда жауын-
шашынның ең көп мөлшері оның соңында байқалады. Бұл кезеңде жауын-шашынның
ең жоғарғы шегімен өзен ағынының мол суы кезеңінің ең жоғарғы шегінде бір
бірімен сәйкес келеді 7.
Көл танушы ғалымдардың ұзақ мерзімді тұрақты зерттеулердің нәтижесіне
сүйене отырып өзен ағынының ауытқуының кіші үлкен және ғасырлық циклын
анықтаған. Өзен ағынының үлкен циклы бірін-бірі алмастыратын төрт кіші
циклдан тұрады. Үлкен цикл 17-21 жылға созылады. Өткен ғасырда орталық
Қазақстанда өзен ағынының үш үлкен циклы байқалған. Біріншісі 1906-1908
–1926-1927 жылдардың аралығын, екінші үлкен циклі 27-28-1943-1945, үшінші
үлкен циклы 1944-1946-1962-1963 жылдар төртінші үлкен цикл 1963-1965-1985-
1987 жылдардың аралығын қамтыды.
Орталық Қазақстан көлдерінің су балансы. Орталық Қазақстандағы судың
беткі ағыны жауын-шашын, жерасты еспе сулары, инфильтрация (жерастына сіңу)
және буланудың жыл ішіндегі және көпжылдық өзгерістерге ұшырауы байқалады.
Орталық Қазақстан көлдерінің суының таяздығымен ауданының шағындығы
су балансының тұрақсыз болуына әсер етеді. Сондықтан аймақтың таяз шағын
көлдері жазда буланудың әсерінен таязданып кеуіп, қыста қатып қалады.
Кейбіреулері жауын-шашын аз түскен жылдары кеуіп қалады.
Көп суларының кіріс бөлігін өзен суының беткі ағыны, жауын-шашын мен
жер асты еспе сулардың ағыны құрайды. Су жинайтын ауданы біршама ірі Теңіз-
Қорғалжың сияқты көлдердің суының 50% астамын беткі ағын құрайды. Жекелеген
жылдары көп жылдық орташа көрсеткіштен 5-10 есе артуы мүмкін. Жерасты еспе
суларының ағыны көлдердің су балансының 5-20% құрайды.
Ағынсыз тұйық көлдердің шығыс бөлігін судың бетінен жүретін булану
құрайды.
Қорғалжың, теңіз, Балқаш көлдерінің бір жылда бетінен буланатын судың
қалыңдығы 700-1200 мм аралығында ауытқиды. Орталық Қазақстан көлдерінің
шығынының 10-15% жер астына сіңуге (инфильтрацияға) жұмсалады.
Көл суын өндірістік мақсатқа пайдаланғанда жылдық буланудың бірнеше
пайызынан асыруға болмайды.
Орталық Қазақстан көлдерінің физикалық қасиеттері. Сарыарқаның көлдерінің
көбі ұсақ шоқылардың аралығындағы ойыстарда түзілген шағын болғандықтан
аумағы 1км2 аспанды сондықтан олардың суының мөлдірлігі 0,3-18 метр
аралығында ауытқиды. Мөлдірлігі қыста көктемге қарағанда жоғары болады 8.
Тұщы әрі лай суға күн сәулесі баяу тұзды суға қарағанда онша терең
енбейді.
Жоғары өнімді органикалық дүниесіне бай көлдерде судың мөлдірлігі
төмен болумен ерекшеленеді. Оны плонгтондармен бентостардың, нейстондар мен
пектондардың қарқынды дамуымен түсіндіруге болады.
Көлдерінің түсін фотометриялық әдіспен анықтайды. Сарыарқа көлдерінің
суларының табиғи түсі көгілдір-жасыл мен сарғыш қоңырдың аралығында
ауытқиды. Дәміне қарай тұзды, қышқыл, ащы, тәтті болып бөлінеді.
Орталық Қазақстан көлдерінің температура режимі. Географиялық орнының
ерекшелігіне метеорологиялық факторларға, теңіз деңгейінен биіктігіне
өсімдік өсу дәрежесіне және судың физикалық –химиялық қасиетіне байланысты
көл суының температурасының маусымдық ауытқуы байқалады. Егер күшті
минералданған болса температура –200 немесе оданда төмен түскенде қатпайды.
Көл сулары жылуды баяу сіңіріп, баяу суынады, сондықтан көл суы
атптап ыстық құрлықтың бетіне қарағанда 6-100 дейін төмен болады. Көп
бетіндегі ең жоғағы температура кешке ең төменгі таңертең ерте байқалады.
Орталық Қазақстандағы көл суының температурасының маусымдық ауытқуының
жоғары болуы онда мекендейтін ағзалардың тіршілігіне күшті әсер етеді.
Сарыарқа көлдеріндегі жылы кезең 180 күнге созылады. Жыл ішіндегі
температура ауытқуының амплитудасы 300 шамасында. Қар ери бастағанда мұз
астындағы көл су 2-30 дейін қызып төмен түсіп терең қабаттардағы біршама
салқын сулармен араласады. Нәтижесінде көл бетіндегі мұз толық ерігенде
судың температурасы +3+3,50С дейін жетеді. Мамыр айының соңында көл суының
температурасы +7...+200 дейін көтеріледі. Терең көлдерде табанына жақын су
қабаттарында +6 ... +100 аралығында ауытқиды. Саяз сулы көлдерде ауа
температурасымен шамалас болады.
Жазда көл суының әр 10 метр қабатында температураның өзгеруі айқын
байқалады. Тамыздан бастап орталық Қазақстан көлдерінің суларының біртіндеп
суына бастауы айқын байқалады 9.
Тамызда көл суының беткі температурасы +10...+150 дейін төмендейді.
Қазанда көл суының беткі қабатының температурасы 00 шамасында болады. Қыста
мұз қатқаннан кейін терең қабаты жел әрекетінен қозғалысқа ұшырауы
тоқтайды. Қыста көл суының сұз астындағы беткі температурасы 00 табанындағы
температура +40 болып кері стратификация қалыптасады.
Орталық Қазақстан көлдерінің мұз режимі. Орталық Қазақстанда қыс қары
жұқа аязды болып келуімен ерекшеленеді. Мұзды көлдерде температура 0-20
қатады. Таяз көлдердің бетінде мұз бір түрде қатады желді толқынды күнері
бірнеше күн кеш қатады. Көлдердің бетінде мұз қату Сарыарқаның
солтүстігінде қарашаның басында ал оңтүстігінде ортасынан басталады.
Мұз қату көл суының температурасының барлық қабаттарында +40 жеткенде
ғана басталады. Кеш қату тұзды терең әрі ірі көлдерге тән. Суық аязды
жылдары мұз шеті жағалаудан бастап бір түнде қатып біртіндеп ортасы қатып
бір-бірімен тұтасады. Орталық Қазақстандағы Теңіз Қорғалжың сияқты ірі
көлдердің тұтас қатуының ұзақтығы 1-3 күннен 35-40 күнге дейін созылады.
Қарқынды қалыңдауы қарашамен ақпанның соңына дейін созылады. Көл бетіндегі
мұздың қалыңдығы 120-кейде 170 сантиметрге дейін жетеді.
1.4. Орталық Қазақстан көлдерінің суының химиялық қасиеттері
Көп суларының химиялық құрамы мен табанына шөккен шөгінділер оны
қоректендіретін жер бетіндегі және жерасты еспе сулардың құрамына, қатар
көл қазаншұңқырларының морфологиясымен су жинайтын ауданының литологиялық
құрамы мен топырақ қабаттарының тұздану дәрежесімен тығыз байланысты.
Сонымен қатар көлде жүретін биологиялық үрдістер мен су жинайтын ауданының
физикалық-географиялық жағдайыда ықпал етеді.
Көлдің минералдық және химиялық құрамының қалыптасуына тереңдігі мен
ағынды немесе тұйық болуының маңызы зор. Ағынды көлдер тұщы, тұйық көлдер
тұды болады.
Орталық Қазақстан көлдерінің минералдануы. Минералдану дәрежесіне қарай 1
литр суда 1 000 ғана еріген минералды заттар (тұз) болатын тұщы 1-25000
дейінгі тұздылау 25-47000 дейін еріген минералды заттар болатын тұзды
көлдерге топтастырылады. Құрлықтың су қоймалары көлдерде минералдануы 0-
1000 аралығында органикалық заттар қарқынды түзіледі. Тұздылығы артқан
сайын көл суының өнімділігі мен булануы киім мөлдірлігі артады. Құрамында
ағзаға зиянды заттар болмай минералдану 12000 аспаған жағдайда көп суы
ішуге жарамды болып саналады.
Малдар үшін минералдану дәрежесі 3000, түйе үшін 10000 дейінгі көл
сулары суғаруға жарамды болып саналады.
Орталық Қазақстанның көл суларынан қоректендіретін қатты және сұйық
күйінде түсетін жауын-шашын мен бұлақ суларының минералдануы 5-95 мгл мен
17-420мгл аралығында ауытқиды.
Көктемгі су тасудан кейін өзендер мен көлдер минералдануы 400мгл
жететін жерасты еспе суралымен қоректенеді. Көктемгі су тасу кезеңінде өзен
суларының минералдануы 0,31 ден 1,7000 аралығында шөлді шөлейтті жерлерде
0,4-5,2000 (гл) дейін жетеді. Орталық Қазақстанның көлдерін
қоректендіретін Нұра, Сарысу, Кеңгір, Терісаққан құланөтпес өзендерінің
сулары көктемгі су тасу кезінде жұмсақ болып келеді. Жалпы қаттылығы 0,3-
5,4 мг*эквл (Сарысуда 36 мг*эквл) рН 7 шамасында болады.
Орталық Қазақстан көлдерінің суының минердануы 0,023 тен 335,8 гкг
жауын-шашын аз түсетін көктемде қар етуі ұзаққа созылатын жазы құрғақ
болатын жылдары Сарыарқаның көлдерінің минералдануы күрт артады. Көл
суларындағы еріген минералды заттардың ең аз мөлшері көктемгі қар еруінің
соңында, ал ең көп мөлшері шілде-тамыз айларындағы деңгейі төмендейтін
кезеңде байқалады.
Көл суының минералдануының көп жылдық циклы болады оған климаттық
ылғалды немесе құрғақ болуы әсер етеді.
Көл суының химиялық құрамына табиғи жағдайда еріген газдардың
иондардың минералды заттардың каллойдтары мен органикалық заттар жатады.
3 кесте
Орталық Қазақстан өзендерінің химиялық құрамы
Өзендер Тексеру алынған күн
Сарыарқаның батыс бөлігіСарыарқаның шығыс бөлігі
Иод 3-300 10-700
Фтор 500-10000 1000-10000
Бром 130-53500 130-272400
Бор 10-10000 100-60000
Мыс 1-25 1-25
Цинк 2-40 2-150
Мырыш 10-40 10
Молибден 1-12 1-12
Кобальт - -
Темір 100-200 100-200
Свинец 1-13 1-13
Никель Сл. Сл.
4 кестенің деректеріне талдау жасайтын болсақ Орталық Қазақстанның
көлдерінің суының құрамында морганецтің, кобальттің, молибденнің мыспен
иодтың мөлшері аз екенін, байқауға болады. Ал кейбір көлдерде фтордың
мөлшері артық екенін сонымен қатар тұздылығы артқан сайын металдардың
концентрациясы кешетінін, бордың иодтың, бромдыкі керісінше аратыны айқын
байқалады.
Сарыарқа көлдерінде кейбір микроэлементтердің мөлшерінің аз болуын
климатының аридтілігімен, суының таяздығымен және жерасты еспе сулар мен
қоректенуімен түсіндіруге болады.
Орталық Қазақстан көлдерінің табанындағы шөгінілер көл
Қазаншұңқырларына еріген қар, жаңбыр, өзен сулары тасмалдаған қиыршық тас,
малтатас, құнды сазды жыныстар үздіксіз шөгіп отырады. Оның шөгуіне белгілі
дәрежеде соқпа толқындардың абразиялық әрекетінен бұзылған шөгінділер де
белгілі дәрежеде әсер етеді. Көп табанына тау жыныстарының минералды
бөлшектері көктемгі су тасу кезінде жиналады. Көл түбіне шөккен тау
жыныстарының бөлшектері судың динамикалық, термикалық, химиялық,
биологиялық күрделі әсеріне ұшырайды. Орталық Қазақстанның бір көлінде
органикалық екіншісінде минералдық, үшіншісінде минералданған шөгінділер
жиналады.
Жылдың жылы мезгілдерінде көл табанына өсімдіктер мен жануарлардың
бір шама ірі қалдықтары мен кристалданған шөгінділер жиналады. Жылдың суық
кезеңдерінде ұсақ түйіршікті эолдық жолмен түзілген шөгінділер жинақталады.
Күзбен көктемде көп мөлшерде қоңыр-сұр сұрғылт-жасыл түсті құм қайраңдар
мен ылайлардың қалың қабаты шөгеді. Ал қыс пен жазда қара түсті лайлардың
жұқа қабаты түзіледі. Орталық Қазақстан көлдеріне шөгетін органикалық
шөгінділер екі ірі топқа бөлуге болады. Олар: сипропеш және шымтезек немесе
гуминді ылайлар. Олардың қалыңдығы бірнеше метрге дейін жетеді.
Сарыарқаның көлдерінің басым бөлігі көктемгі еріген қар суымен
қоректенетіндіктен қатты кесек шөгінділер мен еріген минералды заттар
көктемде жинақталады. Олардың көбі гидродинамикалық үрдістер әсерінен көл
табанының әртүрлі бөлігіне тасмалданып шөгеді. Көл табанына шөгетін
жыныстардың таралуына жағалау сызығы мен табанының морфологиясының
ерекшеліктері де судың химиялық құрамында әсер етеді. Көл
Қазаншұңқырларының табанынан алынған шөгінді жыныстарға жасалған
талдаулардың қорытындысы ылайлы шөгінділердің құрамының 11,54 тен 88,54%
дейінгі мөлшері кремнийдің қос тоғы табиғатта кремний бос күйінде де
кездеспейді. Ол кварциттің, аморфты кремнозеземнің сазды минералдардың
құрамында болады.
0,7-11,68% дейінгі мөлшерде темірдің тотығы, 0,7 ден 29,4% дейінгі
мөлшерде кальций тотығы болады. Кальций табиғатта әктастың, бордың,
мәрмардың, доламиттің, гипстің, фосфорит пен тавин шпатының құрамында
кездеседі. 0,65, 5,48% мөлшерінде натри тотығы болады. Көл түбіндегі
шөгінділердің құрамында ең көп мөлшерде тас тұзы кездеседі. Ол алюминий
сеткатының, семикаттардың құрамына енеді. (1,93% шамасында) 6,55-4,46%
шамасында кали тотығы құрайды. 0,03-15,38% дейінгі мөлшерде магний болады.
Ол табиғатта магнезиттің, дуниттің, доломиттің, бишофиттің, карнезиттің,
құрамында болады. 0,11-22,58% мөлшерінде титанның қос тотығы болады. Титан
алпысқа тарта минералдың құрамында кездеседі. Бұдан басқа фосфор, күкірттің
үш тотығы, тағыда басқа элементтер кездеседі.
Орталық Қазақстанның байлықтары мен оны пайдалану. Көл суларында
балықтың, бағалы түрлері азық қорын арттыруға мүмкіндік береді. Көл
жағалауындағы өсімдіктерді қағаз талшық магазықтық ашытқы, құрылыс
материалдары ретінде қолдануға болады. Теңіз, қорғалжың сияқты кейбір
көлдердің органикалық заттарға бай ылайлы қайраңдарын тыңайтқыш ретінде
қолдануға болады.
Орталық Қазақстанның көлдеріндегі су қоры сол жылдық және бұрынғы
өткен жылдардың сулылығына тәуелді болады. Жауын-шашын мол түсетін көп сулы
жылдары көлдің деңгей жылдан жылда артып отырса аз сулы жылдары төмендейді.
Кейбір саяз көлдер құрғап қалады.
Қазақстанның халық шаруашылығы үшін Сарыарқаның тұщы және аз
минералданған ауданы 1км2 асатын минералдануы 3 гл аспайтын көлдердің
маңызы зор.
5 кесте
Орталық Қазақстанның ірі көлдерінің ресурстары
Көлдің аты Ауданы км2 Тереңдігі метрСуының көлемі Пайдалануға
есебімен есебімен мен м3 болатын судың
есебімен мөлшері мен м3
есебімен
Шаруашылықтың маңызы бар көлдердің тереңдігі 2 метрден кем болмауы тиіс.
Олардың суларын балық өсіруге, мал суаруға, егістіктермен жайылымдарды
суғаруға, бағалы терілі ондатра өсіру мақсатында қолдануға болады. Орталық
Қазақстанда Балқашты теңізбен қорғалжыңды есептемегенде аумағы 1км2 асатын
8 көл бар, олардың жалпы ауданы 75,81 км2. орташа тереңдігі 3,1 метр суының
жалпы көлемі 104 млн м3. Жауын-шашынды мол сулы жылдары көктемгі –жазғы
кезеңде толығу дәрежесін ескере отырып 1-5% дейінгі мөлшердегі суын
шаруашылықтық мақсатта қолдануға болады (1,04-5 мин м3 мөлшерінде). Қазіргі
кезде орталық Қазақстанның көл суларын көбінесе мал суару мақсатында ғана
қолданады, мал көл жағалауын бұзып ластануына әсер етуі оның шаруашылықтық
маңызын жоғалтады.
Орталық Қазақстан көлдерінде сазан табан балық, алабұға және басқа да
бағалы түрлері таралған.
Орталық Қазақстан көлдерінде балық өсіруді дұрыс жолға қойған
жағдайда жалына 1-2 мың тонна балық аулауға болады. Сарыарқаның аридті
климат жағдайында ауа температурасының жауын-шашынның, өзен ағыны мен көл
деңгейінің көп жылдық ауытқуының жоғары болуы тән. Сондықтан балық өсіруді
әлсіз минералданған (32ласпайтын) ауданы 1км2 тереңдігі 2 метрден асатын
Қаракөл, Тоқсуақ, Батпақкөл, Құмкөл, Сасықкөл, Қоскөл, Барақкөл, Көктенкөл
сияқты көлдерінде дамытуға болады.
Орталық Қазақстандағы балық өсіруге болатын 24 көл бар, олардың жалпы
ауданы 116 км2. Аталған көлдердің көбін балықпен қолдан өсіріп толтырылады.
Көктемде көл суының деңгейі, артқанда балықтың мөлшері де артады. Балықты
қолдан өсіріп көбейткен көлдерде жыл бойы аулауға болады. Ауданы шағын
болғандықтан әр гектарынан 50 кг дейін балық аулауға болады. Шағын көлдерді
өндірістің лас суынан қорғап, тазалап тереңдетіп отырғанда балықтың
өнімділігін арттыруға болады.
Орталық Қазақстан көлдерінің жоғары сатылы өсімдіктері. Целмолоза
–қағаз өнеркәсібіне қажетті шикізат ретінде ағаш сүрегімен қатар қамыс пен
қоғаны пайдалануға болады. Ылғалдану дәрежесіне қарай Сарыарқаның көл
жағалауларындағы саздармен өзен жайылмаларында жылдам өсіп жетілетін
гидрофитті қамыс пен қоға сияқты өсімдіктер кең таралған. Қоңыржай
белдеудің шөлейтті-шөлді және дала зоналарының шегінде кәдімгі қамыс өседі.
Олардың жекелеген шоғырының биіктігі 8-10 метрге жуандығы 30-40мм дейін
жетеді. Орташа биіктігі шамамен 2-3 метр бір шаршы метрде жуандығы 8-12 мм
асатын 40-50 өсімдік кездеседі. Қамыстың ең өнімділері көлдің саяз
жағалаулары мен өзен жайылмаларында өседі. Қамыс пен құрақтар көл
тіршілігінде маңызды роль атқарады. Олар қыста қардың мол жиналып су
қорының артуына, органикалық заттардың жиналуына, көл жағалауының
бұзылуынан сақтайды. Кейбір химиялық элементтердің жиналуына әсер етіп, су
құстары мен жануарларының қорғануына мүмкіндік бер еді. Қамыс пен құрақ
маңызды малазықтық өсімдік болып табылады. Оның жас өркендерін жылқы, ірі-
қара, бұғы қоректенеді. Орталық Қазақстаннан жылына 25-30 мың тонна құрақ
табуға болады. Сабағының беріктігімен тұйықталған ауа қуысының болуы
құрылыс материалы ретінде қолдануға үмкіндік береді. Қамыс пен құрақ бағалы
химиялық шикізат болып табылады. Одан 90 жуық әртүрлі өнім алуға болады.
Олардың ең негізгілері целлюлоза, этил спирті, мал азықтық ашытқы,
фурфурол, органикалық қышқылдар. Орталық Қазақстан көлдерінің кәсіптік
маңызы бар жануарлары Орталық Қазақстанның көлдерінің жағалауындағы қамыс
пен қоғаның арасында қамыс мысығы, қабан, қарсақ, су тышқаны, ондатра, су
құстары көп кездеседі.
Орталық Қазақстан көлдерінде кең таралған бағалы терілі су жануары
ондатра. Сарыарқада кәдімгі ондатра (ondatra zibethicusl) түрі
жерсіндірілген. Ол ірі кеміруші су жануары. Ересектерінің ұзындығы 35 см
ірілерінің салмақтары 1,5 кг. Ондатраның терісі су өткізбейтін тығыз қара
қоңыр болып келеді. Таяз кеуіп бара жатқан көлдер ондатра өсіруге
жарамайды. 1935-1963 жылдардың аралығында Қазақстанның көлдеріне жыл сайын
67 ден 4839 дейін ондатра жіберіліп отырылды. Барлығы 41807 ондатра
жіберілді. Соның ішінде орталық Қазақстан көлдеріне 8000 астам ондатра
жіберілді. 1964 жылы Қазақстан аумағындағы көлдерден 24 млн дана ондатра
терісі жиналды. Ондатр терісін жинау 1950 жылдан бастап біртіндеп аза
бастады. Қазіргі кез де 30% дейін кеміген оны ондатраның өсіп өнуіне
қолайлы көлдердің азаюы мен түсіндіруге болады. Орталық Қазақстандағы
шайтан көл сияқты көптеген көл қорықшалар мен аң шаруашылығын дамытуға
қолайлы көпшілігінен құрылысқа қажетті тұз құн мен емдік саз өндіріледі.
Олардың жағалауында туристік демалыс, сауықтыру орындары ретінде қолдануға
болады. Сарыарқаның шағын көлдерә саяз әрі жазда жылы құрғап. Қыста түбіне
дейін қатып қалатындықтан олардың ресурстарын пайдалану мүмкіндіктері
шектеулі.
2. Орталық Қазақстанның көлдеріне физикалық-географиялық шолу.
2.1 Қарағанды облысының солтүстік және солтсүтік-шығыс бөлігінің көлдері
Қаракөл. Көл Қарағанды облысының солтүстік-шығыс бөлігінде бұрынғы
Молодежный ауылының солтүстік батысында 20 шақырым қашықтықта орналасқан.
ОЛ Няз тауының шоқы аралық ойыстарында түзілген. Көл солтсүтік-батыстан
оңтсүтік шығысқа созылып жатыр, ұзындығы 4, ені 2,3 шақырым. Беткі ауданы
7,15 шаршы шақырым. Теңіз деңгейінен 512,3 метр биіктікте орналасқан тұйық
көл болып табылады. Батыс және Оңтүстік жағалуы биіктігі 10-15 метрге
жететін тік жар қабақты болып келеді. Жағалауында бетегелі бозды-жусанды
өсімдіктер бірлестігі таралған. Көл жағалауында қызыл түсті қиыршық тастар
кең таралған. Көлдің табанына қара түсті шөгінділер шөккен көл жағалауының
ылғалды бөлігін бойлай қамыс пен қоға, қоңырбас сияқты ылғал сүйгіш
өсімдіктер өседі. Көлдің су жинайтын ауданы 160 км2. Оның 20% жыртылған.
Көл негізінен еріген қар мен жерасты еспе сулармен қоректенеді. Ең терең
жері 3м. Мөлдірлігі 1,5 метр. Суының ең жоғарғы деңгейі сәуірде ең төменгі
деңгейі қазанда байқалады түсі қоңыр-сары. Деңгейінің ауытқу амплетудасы 1
метр. Көлде шамамен 15 млн м3 су бар. Суы тұщы, қаттылығы қалыпты. Химиялық
құрамы жағынан әлсіз алтілі гидрокорбанатты сыныпқа жатады.
Микроэлементтерден мырыш, мыс, марганец және темір кездеседі.
Оттегінің мөлшері 6,55-6,04 мгл, бос көмір қышқылы 2,6-4,8 мгл көл
суындағы тұздың құрамының формуласы:
Плангтондардан көл суында китрцистис, спирогира, вольдокс балдырлары,
зооплангтондардан ескек аяқты шаяндар, ветвистоустар, колевраткалар
кездеседі.
Бентостардан хирономидтар, қандалалар, сүліктер, инеліктің дер
нәсілдері таралған көл табанының жәндіктерінің орташа мөлшері әр м2 175
дана биомассасы 6,04 гм2.
Ихтиофаунасы. Көлде күміс тәрізді табан балық, алабұға таралған
тиімді пайдаланған жағдайда жылына 350ц балық аулауға болады.
Тоқсымақ көлі. Қазіргі Қазыбек би ауылының батысында 10 шақырым
қашықтықта орналасқан көл ағыны, ауданы 6,5 км2 ұзындығы 3,2 ені 2,8
шақырым теңіз деңгейінен 440 метр биіктікте орналасқан. Жағалауы тегіс.
Сары түсті құмды сазды жыныстардан құралған. Көлдің солтүстік жағалауындағы
көлді Ералы ауылдарының аралығында көктемгі еріген қар суын ұстап қалу үшін
саздан бөгеп тұрғызылған. Көлдің табаны сары сазды қайраң араласқан құмды
болып келеді. Ені 35-150 метрге жететін көлдің жағалық бөлігін қамысты
қоғалы өсімдіктер белдеуі алып жатыр. Көлдің су жинайтын ауданы 68 км2 су
жинайтын ауданының тең жартысынан астамы жыртылған. Көл еріген қар, жаңбыр
және жерасты еспе суларының есебіен қоректенеді. Ең терең жері 2,8 метр.
Мөлдірлігі 2 метр, түсі сарғыш-жасыл. Түбіне дейін жылынады. Суының ең
жоғарғы деңгейі сәуір, ең төменгі деңгейі қазан айларында байқалады.
Деңгейінің жылдық ауытқуы 1 метр шамасында. Тоқсұмақ көліндегі судың көлемі
12 млн м3 суы тұщы, қаттылығы қалыпты, әлсіз сілтілі, химиялық құрамы
жағынан хродиті сыныпқа, натрилі топқа жатады. Суының құрамында натри,
мырыш, марганец, микроэлементтері бар. Оттегі 4,9-6,1 мго гл тұз құрамының
формуласы: .
Планктондары. Бұтақты мұртты және ескекаяқты шаяндардан тұратын
зооплангтондар басым. Олардың орташа саны 33-34 данал.
Бентос. Омыртқасыздардан құрттар, момоскалар, буын аяқтылар қабыршақ
қапаттылар, көбелектердің жұлдыз құрттары кездеседі. Биоттардың орташа саны
1785 данам2.
Иктиофауналары. Көлде күміс тәрізді табанбалық, алабұға, сияқты
циптік балықтар мекендейді. Қолдан жасалған бөгеннің есебінен көктемде
жиналған судан 240 гектар егістік суғарылады. Тоқсымақ көлін демалыс орыны
ретінде пайдалануға қолайлы.
Батпақкөл. Қарағанды облысының Павлодар облысымен шектесетін
шекарасында бұрынғы Улянов ауданының солтүстік батысында теңіз деңгейінен
467,2 метр биіктікте орналасқан. Ауданы 1 км2 ұзындығы 3,6 ені 2,5 шақырым.
Жағалау сызығының ұзындығы 9,4 шақырым су жинайтын ауданы 84км2. негізінен
ұсақ жоқылы төбелі болып келеді. 20% жуығы жыртылған. Мал жайылымы ретінде
кеңінен қолданылады. Көлдің пішіні эллипсойдтәрізді. Шоқы аралық ойыста
орналасқан. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа бағытталып созылып жатыр.
Көлдің табаны тегіс, жағалауын бойлай табанына сазды лайлы қайраңдар
шөккен. Онда қамыстармен құрақтар өскен. Орталығы мен оңтүстік бөлігінде
екі шағын арал бар. Оның біріншісінің ауданы 1,5га екіншісінікі 3га.
Көлдің жағалауы тегіс, тек солтүстік жағалауына биік оңтүстік-шығыс
және оңтүстік жағалауы солтүстік құмды-сазды шөгінділерден тұрады.
Жағалауындағы жалдардың ені 5-10 биіктігі 1,5 метр. Батыс жағалауы
жыртылған.
Батпақкөл негізінен еріген қар жерасты еспе суларымен қоректенеді. Ең
терең жері 2,2 метр, мөлдірлігі 1,5 метр, түсі қоңыр-сары. Табанына дейін
қызады. Суының ең жоғарғы деңгейі сәуір, ең төменгі деңгейі қазан айында
байқалады. Суының деңгейінің ауытқу амплитудасы 0,7 метр. Көлде 10 млн м3
су шоғырланған. Химиялық құрамына қарай хлорлы сыныпқа, нарий топқа жатады.
Суының құрамында микроэлементтер аз (темір, марганец, мырыш, мыс) суының
тұздылық құрамының формуласы
Көлде күміс тәрізді табан балық алабұға мекендейді. Көлді мал суғару
мақсатында қолданады.
Талдыкөл. Қазыбек би ауданының солтүстік-батысында орналасқан. Беткі ауданы
2,9 км2 ұзындығы 2,8 ені 1,5 шақырым, жағалау сызығының ұзындығы 7 шақырым.
Көл теңіз деңгейінен 466,8 метр биіктікте орналасқан. Оңтүстік-батыстан
солтүстік-шығысқа созылып жатыр. Жағалауы тегіс саздақты болып келеді. Көл
жағалай бетеге, боз, жусан өскен. Талдыкөлдің қазаншұңқыры толқын тәрізді
болып келеді. Табанына күкірт сутегінің әлсіз иісі бар сұр түсті ылайлы
қайраңдар шөккен көлдің 100 гектардай бөлігіне қамыс пен құрақ өскен.
Талдыкөл көктемгі еріген қар мен жерасты еспе суларының есебінен
қоректенеді. Ең жоғарғы деңгейі сәуірде, ең төменгі деңгейі қазанда
байқалады. Су жинайтын ауданы 37 км2. Онда млн м3 су жиналған. Суының
деңгейінің жылдық ауытқуының амплитудасы 0,7 метр тереңдігі 1,5 метр көл
суы мөлдір болғандықтан табанына дейін көрінеді.
Суы тұщы қаттылығы қалыпты тотығуы 12,6 мг огл кремнидің мөлшері 2,6
мгл, темір кездеспейеді.
Химиялық құрамына қарай хлорид сыныбына, натри тобына жатады. Тұз
құрамының формуласы:
Судың құрамында аз мөлшерде мырыш, пен мыс кездеседі. Талдыкөлде
күмісжәне сарғыш түсті табан балық, үйрек, шағала, қаз мекендейді.
Қайыңды көл. Бұрынғы Улянов ауданының солтүстік-шығысында орналасқан.
Оның оңтүстігінде Көлді ауылы бар. Ауданы 2 шаршы шақырым, ұзындығы 1,8 ені
1,4 шақырым, жағалау сызығының ұзындығы 4,9 шақырым. Теңіз деңгейінен 663,3
метр биіктікте, Сарытау тауының шоқы аралық ойысында орналасқан. Солтүстік
және оң түстік беткейі тік биіктігі 38 метрге жететін келерлі, батыс
жағалауы жатық болып келеді. Шығыс жағалауында биіктігі 2 метрге дейін
жететін сұр құлтастан мұратын жағалық жол бар. Көл Қазаншұңқыры тостаған
тәрізді, табаны тегіс ылайлы тұнба қайраңдар жиналған және қамыс пен қоға
өскен. Жағалауында бетегелі – бозды – жусанды өсімдіктер бірлестігі
таралған.
Қайыңды көл негізінен еріген қар, жаңбыр және жерасты еспе суларымен
қоректенеді. Тереңдігі 1,3 метр түбіне дейін көрінеді және табанына дейін
жылынады. Түсі қоңыр-сары. Көл суының ең жоғарғы деңгейі сәуірде, ең
төменгі деңгейі қазанда байқалады. Деңгейінің ауытқуының жылдық амплитудасы
0,6 метр. Көлде 1,6 млн м3 су жиналған. Суы әлсіз тұзды қаттылығы қалыпты,
әлсіз сілтілі. Онда микроэлементтер мырыштың, мыстың, марганец пен темірдің
мөлшері аз. Тұздылығының формуласы:
Көлде күміс және сары түсті табан балық мекендейді. Саяз болуына орай
табанына дейін қататындықтан балықтардың қатып қалуы байқалады. Көл суы мал
суғаруға қолданылады.
Кендікөл. Қарағанды облысының солтүстік шығысындағы Семіз бұғы
ауылының маңында орналасқан. Беткі ауданы 6,56 шаршы шақырым, ұзындығы 4,2
ені 2 жағалау сызығы 15 шақырым. Теңіз деңгейінен биіктігі 671,1 метр. Көл
Сарытау, Ақбел, Жамандолба, Қараадыр тауларының аралығындағы ойыста
орналасқан. Су жинайтын ауданы 30 шаршы шақырым, қатты тілімделген, 10%
жыртылған, бетегелі, бозды, жусанды өімдіктер бірлестігі таралған.
Солтүстік және оңтүстік жағалауы жар қабақты болып келеді. Жарлардың
биіктігі 3-11 метрге жетеді. Негізінен қызыл түсті қиыршық тасты, саздақты
жыныстардан тұрады. Қалған жағалауы саздақты жыныстардан құралған жатық
болып келуімен ерекшеленеді. Көл батыстан шығысқа созылып жатыр, пішіні
сопақ тереңдігі 7-8 метр, табаны қатты құмды, орталық бөлімінде ылайлы
–тұнбалы қайраңдар шөккен. Солтүстік-батыс жағалауында сирек өскен қалыс
пен құрақ кездеседі. Көл негізінен еріген қар жаңбыр, жерасты еспе
суларымен қоректенеді. Мөлдірлігі 2-2,5 метрге дейін көрінеді. Түсі сарғыш
–жасыл. Ең жоғарғы деңгейі сәуірде, ең төменгі деңгейі қыркүйекте
байқалады.
Химиялық құрамы жағынан хлоридті сыныпқа, натри тобына жатады. Судың
құрамындағы микро элементтер мырыш, мыс, марганецтің және темірдің мөлшері
шамалы. Тұз құрамының формуласы:
Көлде шортан мен алабұға бар.
Шалқар көлі. Бұрынғы Улянов ауданының солтсүтік-шығысында орналасқан беткі
ауданы 3,09 шаршы шақырым, ұзындығы 2,1 ені 1,9 жағалау сызығы 10,5
шақырым. Теңіз деңгейінен 671,2 метр биіктіктегі Сары тау, Ақ бел, Жаман
далба, Қара адыр тауларының аралығындағы ойыста орналасқан. Су жинайтын
ауданы 33 шаршы шақырым қатты тілімдеген ішінара жыртылған, бетегелі –бозды
жусанды өсімдіктер бірлестіктері өскен.
Оңтүстік-батыс оңтүстік және оңтүстік-шығыс жағалаулары жарқабақты
кейбір жарлардың биіктігі 6 метрге дейін жетеді. Жағалауы қызыл түсті, ірі
түйіршікті құмды, құмды-сазды жыныстардан тұрады. Көл табаны құмды әрі
қатты. Шалқар көл еріген қар, жерасты суымен қоректенеді. Тереңдігі 3,5
метр. Мөлдірлігі 1,2 метр суының түсі сарғыш-жасыл табанына дейін қызады.
Деңгейінің жылдық ауытқуының амплитудасы 0,6 метр.
Көлде 4 млн м3 су жиналған. Суы аздап тұзды өте қатты әлсіз сілтілі.
Химиялық құрамына қарай хлоридті сыныптың натрий тобына жатады.
Микроэлементтер мырыштың, мысытың, марганецпен темірдің мөлшері шамалы.
Тұздың құрамының формуласы:
Көлде шортан мен алабұға мекендейді.
Маржан көл. Бұрынғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І тарау. Орталық Қазақстан көлдеріне жалпы шолу
1. Орталық Қазақстанның физикалық географиялық орыны. Гидрологиялық
тұрғыдан зерттелуі.
2. Орталық Қазақстан көлдерінің шығу тегі
3. Орталық Қазақстан көлдерінің су режимі
4. Орталық Қазақстан көлдерінің суының химиялық қасиеттері
ІІ тарау. Орталық Қазақстанның көлдеріне аймақтық шолу
2.1. Қарағанды облысының солтүстік және солтсүтік-шығыс бөлігінің көлдері
2.2. Қарағанды облысының орталық және шығыс бөлігінің көлдеріне шолу.
2.3. Орталық Қазақстанның батыс бөлігінің көлдеріне шолу
2.4. Орталық Қазақстанның су қоймалары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Орталық Қазақтанның аумағында табиғаттағы маңызы зор нысандардың бірі
табиғи су қоймалары көлдер болып табылады.Олар Теңіз-Қорғалжың
сыяқты өзіне тән бірегей органикалық дүниесі бар ірі көлдер Сарыарқадағы
жылу мен ылғалдың таралуында, ерекше орын алады.
Аридті аймақ болып табылатын Орталық Қазақтанның аумағының халқын
балық өнімдерімен қамтамасыз етумен қатар жазғы демалыс орыны болып
табылатын көлдерді жан-жақты оқып үйреніп оларды бірегей табиғи нысан
ретінде қорғаудың маңызы
Бітіру жұмысының өзектілігі: Бітіру жұмысы Орталық Қазақтанның аумағындағы
көлдердің түзілу жолдарын, қоректену режимдерін, табиғаттағы маңымен оларды
қорғаудың маңызын ашып көрсетуімен өзекті.
Бітіру жұмысының мақсаты: Орталық Қазақтанның аумағындағы көл
қазаншұңқырларының түзілу жолдарын;
• -гидрологиялық режимдерін, динамикасы мен су балансын;
• -қоректену ерекшеліктері мен физикалық-химиялық қасиеттерін
• -органикалық дүниесімен табиғаттағы маңызын ашып көрсетіу.
Бітіру жұмысының міндеттері:
• Орталық Қазақтанның физикалық географиялық орыны мен көлдердің
гидрологиялық тұрғыдан зерттелуін айқындау;
• Сарыарқадағы көлдерінің шығу тегіне қарай топтастыру;
• Орталық Қазақтанның аумағындағы көлдердің су режиміне температура мен
жауын– шашынның таралуыныңы, жыл маусымдарындағы атмосфера
циркуляциясының негізгі ерекшеліктерінің әсерін анықтау;
• Көлдердің су режимідерінің ерекшеліктері мен қасиеттерін Ашып көрсету;
• Орталық Қазақтанның көлдері мен су қоймаларының гидрологиялық
режимдерін, қоректенетін су көздерімен балансын , органикалық дүнйесін
және оларды қорғау мәселелерін айқындау.
Бітіру жұмысының әдістемелік – методологиялық негіздері:Ұсынылған бітіру
жұмысының теориялық негізі ретінде Жаналиеваның редакциялық басшылығымен
шыққан Қазақстан Республикасының физикалық географиясы, В.М.Чупахиннің
Физическая география Казакстана оқулықтары басшылыққа алынып, салыстыру,
талдау, синтездеу, ой қорытындыларын шығару әдістері қолданылды.
Бітіру жұмысының практикалық маңызы:
Ұсынылған жұмыстағы жазба деректерді география мамандығының студенттері,
өндірістің жеке салаларының мамандары, мектеп мұғалімдері мен оқушылары
білім көзі ретінде пайдалана алады.
Бітіру жұмысының құрылымы мен мазмұны: бітіру жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімімен
тұрады.
Кіріспеде жұмыстың өзектілігіғ мақсаты мен міндеттері ашып көрсетілген.
Бірінші тарауда Алматы облысының аумағындағы көлдердің зерттелу тарихы, көл
қазаншұңқырларының түзілу жолдарыі гидрологиялық режимдеріне талдау
жасалған. Екінші тарауда Балқаш-Алакөл ойыстарындағы ірі және шағын
көлдердің су режимі мен органикалық дүниесімен шаруашылықтық маңызы
қарастырылған.
І тарау. Орталық Қазақстан көлдеріне жалпы шолу
1.1. Орталық Қазақстанның физикалық географиялық орыны. Гидрологиялық
тұрғыдан зерттелуі
Сарыарқаның физикалық – географиялық орнының ерекшеліктері. Қазақтың
ұсақ шоқылы аласа таулы аймағы Сарыарқа Тұран Солтүстік Қазақстан, Ертіс,
Құйынды жазықтары мен Тарбағатай тауларының аралығында орналасқан. Оңтүстік
шекарасы 47 - 78° солтүстік ендігі ұлы таудың оңтүстік сілемдері мен Балқаш
көлінің солтүстік жағалауымен шектесетін шыбыр тау арқылы өтеді. 1
Солтүстік шекарасы 53° солтүстік ендіктегі Есіл, Тобыл даласы
солтүстік шығыс орта Ертіс аңғарындағы ескі арналы Сілеті теңіз, Жалаулы,
Шүрексор көлдері арқылы өтеді. Батыс шекарасы Ұлы тау жыланшық таулары
арқылы өтіп, біртіндеп солтүстік Торғай ойысы мен Торғай қаласына ұлысады.
Шығыс шекарасы 80° шығыс боилықтағы Сарыарқаның Қалблба, Тарбағатай
тау жоталарына ұлысатын бөлігі болып табылатын Аягөз, Шар өзендерінің
аңғарлары арқылы өтеді. Қазақстан мен Ресей ғалымдарынын Қазіргі кездегі
зертеулерінің деректеріне сай Орталық Қазақстан геотектоникалық құрлысы
жағынан тау түзілу кезендері палеозой эрасынын каледон, герцин
қатпарлығында аяқталып кайназой эрасының неогентөрттік дәуірдегі
неотектоникалық қозғалыстардың әсері баяу жүрген, ұсақ шоқылар мен олардың
аралығың бөліп жатқан қабатты денудациалық жазықтардан тұратың эли
палеозойлық платформа болып табылады.
Материктің ішкі аймағындағы құрлықтың сектордағы орнына сай климаты
шұғыл, континентті қоңыржай белдеудің оңтүстік бөлігіндегі дала, шөлеит
және шөл зонасына тән аумақтың табиғат кешендері таралғаң ежелден мал
шаруашылығы дамыған аймақ болып табылады. 61 - 85° шығыс бойлықтар
аралығында аймақ 1500 шақырымға, батыс бөлігінде солтүстіктен оңтүстікке
95° шығысында 350 - 400 шақырымға созылып жатыр. Қазақтын ұсақ шоқылары
Сарыарқаның аумағы 700 мың шаршы шақырым. Сарарқа аумақтың тұрғыдан
жербедері аталған аймаққа сәикес келетін ірі орографиалық бірлік болып
табылады. Аталған аумақта қатпарлы негіздегі денудациалық жазықтармен
аласа таулы алқаптар кен таралған.2
Орталық Қазақстанның көлдерін физикалық-географиялық тұрғыдан зерттелуі.
Орталық Қазақстанның көлдерін физикалық-географиялық тұрғыдан зерттеу ХІХ
ғасырдың екінші жартысында басталды.
Орталық Қазақстанның көлдерін зерттеуде географ ғалым белгілі
климатолог А.И.Воейковтың еңбектерінде (1884 жылғы) жан-жақты сипаттама
берілген. Ол алғаш рет Сарыарқаның көлдерінің суының деңгейінің ауытқу
себептерін, су балансы мен оның деңгейінің теңесуін зерттеп, оған әсер
ететін орта жағдайын ашып көрсетті. А.Красовскийдің, М.Лемпицкиидің,
И.Солавлевтің, В.Граменаның, Н.Игнатевтің, М.Жилинский, А.Козлов басқада
ғалымдардың арнайы экспедициялары мен саяхаттарының барысында орталық
Қазақстанның көлдері жөнінде мол мағлұмат жиналды.
Орталық Қазақстанның көлдерін зерттеудің екінші кезеңі ХІХ ғасырдың
90 жылдары мен ұлы қазан төңкерісінің аралығын қамтыды. Бұл кезеңде көлтану
ғылымының теориялық-әдістемелік негіздері қаланды. Жалпы зерттеулермен
қатар биологиялық, гидрохимиялық арнайы зерттеу жұмыстары жүргізілді. Д.Н.
Анучин “Воды суши озера” атты (1896ж) еңбегінде өзі жүргізілген
гидрологиялық бақылаулардың нәтижелерін кеңінен қолданды. Ол өзі сипаттаған
көлдері ландшафтның негізгі компонентінің бірі ретінде қарастыра отырып
олардың қоршаған ортамен байланысын табиғаттағы маңызын шаруашылықтық
мақсатта пайдалану мүмкіндіктерін анықтайды 1.
Бұл кезеңде көлдер гидробиологиялық тұрғыдан зерттеу тек танымдық
сипатта болды. Орталық Қазақстанның көлдерін зерттеудің үшінші кезеңі ұлы
қазан төңкерісінен кейін басталды. Бұл кезеңде көл суларын шаруашылықтың
мақсатта пайдалану, ірі су қоймалары мен су электр станцияларын салу, көл
суларының 1920-30 жылдардың аралығында қорғалжың Балқаш көлді аудандарында
арнайы кешенді гидробиологиялық зерттеулер жүргізіліп, шаруашылықтың
мақсатта пайдалану мүмкіндіктері анықталды.
1930 жылдары КСРО ғылым академиясының Галургия институты мен тұз
зертханасы Қазақстан көлдеріндегі тұздың қорларын анықтап оны тиімді
пайдалану мәселелері зерттелді. 1928-1931 жылдар аралығында П.Ф.Дормачевтің
басшылығымен алғаш рет Балқаш көліне кешенді гидробиологиялық зерттеулер
жүргізілді.
Үш жылға созылған зерттеулер нәтижесінде батиметриялық өлшеулер
жүргізіліп көлтабанын түзетін жыныстардың құрамы, судың термикалық және
химиялық құрамы, плангтондары мен бентостары туралы деректер жиналып,
кешенді сипаттама берілді 2.
1932 жылы құрылған КСРО ғылым академиясының Қазақстан бөлімшесінің
құрамына кірген зоология, ботаника секторлары Орталық Қазақстанның
көлдерінің флорасы мен фаунасын жоспарлы түрде оқып үйрену бағытында
кешенді жұмыстар атқарды.
Сарыарқаның көлдерін зерттеуде 1931 жылы басталған КСРО-ның су
кадастры маңызды роль атқарды. Г.В.Никольскийдің 1940 жылы жарық көрген
“Арал теңізінің балықтары” атты монографиясында Қазақстан көлдерінде
мекендейтін балықтардың 20 түріне сипатта беріп, олардың қоректенуіндегі
плагтондармен бентостың алатын орынын ашып көрсетті 3.
Сарыарқаның тұзды көлдерін 1941 жылы Е.В.Пасхов зерттеді. 1941-1943
жылдардың аралығында қорғалжың теңіз, зайсан көлдерін В.А.Догальдың,
С.С.Печниковтың, Т.А.Сениннің және К.В.Смирновтың басшылықтарымен
жүргізілген гидрологиялық экспедициялар аталған көлдердің фито,
зооплангтодары мен бентостарын зерттеп, олардың балық қорын арттырудағы
алатын орындарын анықтады. Зерттеу нәтижесінде Теңіз – Қорғалжың, Зайсан
көлдерімен қара ертісте балық шаруашылығын дамытуды қайта жаңғырту жөнінде
ұсыныс жасады. К.В.Смирнов Алакөл мен Балқаштың паразит жәндіктерін
зерттеді.
Ұлы Отан соғысы жылдары Сарыарқа мен Оңтсүтік Қазақстанның көлдерінде
С.А.Зернов, Н.Н.Воронин, В.А.Доволь, В.И.Жадин, Я.Я. Цееб, Н.А.Акатова,
В.Я.Понкратова, Г.Х.Шарогнинова сынды биолог-гидролог ғалымдар зерттеу
жұмыстарын жүргізді.
Екінші дүниежүзілік соғыстан соң Орталық Қазақстанның көлдерін
КазКСР ғылым академиясының зоология институты айланысты. Орталық
Қазақстанның аквофаунасы мен олардың санын арттыру мен гидрологиялық
режимін белгілі ғалымдар: Н.П.Серов, А.С.Машковская, А.И.Горюнова,
С.К.Тютенков, В.И.Ерещенко, В.А.Киселева, П.Ф.Мартехов, В.Я.Пильчук,
И.К.Иванов зерттеді.
1945-1950 жылдар аралығында балық шаруашылығын тиімді пайдалану
мақсатында Орталық Қазақстан көлдерінде В.В.Селезнев, А.П.Селезнева,
Н.А.Әмірғалиев, Н.Ш.Қайыровалар зерттеу жүргізді.
1965-1969 жылдар аралығында КСРО ғылым академиясының көлтану
зертханасы А.В.Шнитныковтың орталық және солтүстік Қазақстанның көлдерін
зерттеді 3.
Ұлы Отан соғысынан кейін Балқаш Теңіз-Қорғалжың Арал, Алакөл сияқты
ірі көлдермен қатар Сарыарқаның шағын көлдерін зерттеу ісі қолға алынды.
Бұл бағытта КСРО-ның мемлекеттік гидрология институты көп жұмыс атқарды.
1954-1956 жылдар аралығында А.П.Богордницкидің басшылығымен зерттелді.
1954 жылдан бастап Қазақстан мемлекеттік университетінің (қазіргі Әл-
Фараби атындағы ұлттық университеттің) физикалық география кофедрасы
Г.Г.Муравлеваның басшылығымен Орталық Қазақстан көлдерін зерттеу жұмыстарын
жүргізді. 1957 жылдан бастап Қазақ КСР-ның ғылым академиясының география
секторының ғылыми қызметкерлері Т.Р.Омаров, Е.А.Казанская, Т.М.Тимофеева,
П.Н.Кравченко бүгінгі таңға дейін зерттеу жұмыстарын зерттеп келеді.
1.2 Орталық Қазақстан көлдерінің шығу тегі
Орталық Қазақстан көлдерінің морфологиясы мен таралу ерекшеліктері.
Орталық Қазақстанның аумағында аумағы бір гектардан астам көл бар. Олардың
ішінде аумағы 1км2 аспайтыны 97,3% шаруашылықтық маңызы бар көлдер небары
2,7% құрайды 4.
Орталық Қазақстан жауын-шашын аз түсетін шөлді-шөлейтті, далалы
зонасының шегінде орналасқандықтан аумақтың көлдігі небары 0,23. Орталық
Қазақстан дала, шөлейт және шөл зонасының шегінде орналасқандықтан
көлдердің басым бөлігі дала ландшафтлық зонасында көп кездеседі. Онда
аумағы беткі ауданы 100 га асатын 23 көл бар, олардың жалпы ауданы 108 км2.
Булану артып жауын-шашынның кемуіне байланысты аймақтың оңтсүтігінде ірі
көлдер жоқ. Облыс аумағындағы 23 ірі көл аймақтағы көлдердің 71% құрайды.
Олардың барлығы Қарағанды облысының солтүстік бөлігінде шоғырланған.
1 кесте
Орталық Қазақстанның көлдігі
Облыстың Ауданы Барлығы Жалпы Көлді Ғ1 %
ауданы мың ауданы км2 есебімен
км2 есебімен
есебімен
1км2 1км2 асатын
аспайтын
Көлдердің саны
398,8 17779 131 1910 926 23
Орталық Қазақстанның көл қазан шұңқырлары шығу тегі жағынан
тектоникалық және экзогендік ойыстар болып үлкен екі топқа бөлінеді. Көлдер
тереңдігі, мөлшері, жағалау сызықтарының ерекшеліктері гидрологиялық режимі
жағынан алуан түрлі болып келеді. Сарыарқаның көл қазан шұңқырларының
түзілуі геологиялық (жаңа тектоникалық қозғалыстарға, геологиялық
құрылымына, сейсмикалық, тау жыныстарының литологиялық құрамы) және
экзогендік (өзен эрозиясының әрекеті, желдің, карстылы, суфозиялық
гравитациялық үрдістер) сонымен қатар климаттағы өзгерістер мен адамның
шаруашылық әрекеті әсер етеді.
Орталық Қазақстанда көл қазан шұңқырларының бірнеше генетикалық
типтері бар.
Тектоникалық ойыстарда түзілген көл қазаншұңқырлары. Сарыарқада
тектоникалық көлдердің екі түрі бар олар тектоникалық бөгенді көлдер және
тектоникалық тақталардың иініндегі түзілген көлдер.
Тектоникалық бөгенді көлдер тектоникалық қатпарлардағы қысымы төмен
шағын өзен аңғарларды шоңғалдардың немесе ысырынды жыныстардың бөгеп
қалуынан түзіледі. Аталған көл қазаншұңқырына Сарыарқаның шығысындағы Қара
сор көлі жатады оған Талды, Қарасу сияқты шағын өзендер келіп құяды. Көл
аталған өзен аңғарын биіктігі 23 метрге жететін төбесі текшелі дөң бөгеп
тұр. Ол төрттік дәуірдегі жаңа қарқаралы қатпарлығында жүрген көтерілулер
нәтижесіндегі солтүстік-шығысқа бағытталған тектоникалық жорықтың бойында
түзілген. Көл жас болғандықтан жағалық текшелері әлі қалыптаспаған. Қоянды
ауылының маңында өзен әрекетінен түзілген 1,5 және 6 метрге жететін екі
текше бар 5.
Тектоникалық тақталардың иінінде түзілген көлдің қатарына қазақ
қалқанының тегіс иінінде түзілген теңіз-қорғалжың көлдер жүйесі жатады. Ол
іргетасы 2-2,5 метр тереңдікте орналасқан палеозой иіні болып табылады.
Ағынды Қорғалжың тұйық теңіз көлі қалыптасуы төрттік дәуірде басталды. Орта
төрттік кезеңде ойыстың иілуі күшейіп оның шығыс бөлігіндегі жіңішкерген
иінді Нұра өзенінің аңғары қамтып, жоғарғы төрттік кезеңінде Қазан шұңқырды
Нұра өзенінің суы толтыра бастады. Көп Қазан шұңқыры жас болғандықтан
жағалық текшелер жоқ.
Орталық Қазақстанның экзогендік көл Қазаншұңқырлары. Орталық Қазақстанда
эрозиялық сорлы – дефляциялық, суфозиялық және гравитациялық үрдістердің
әсерінен түзілген қазаншұңқырлары басым олар көбінесе жерасты суы жер
бетіне жақын жатқан өзен аңғарлары мен ойыстарда кең таралған.
Орталық Қазақстанның көл Қазан шұңқырларын шығу тегіне қарай топтастыру
Эрозиялық ойыстар қазан қалқанындағы жылға тәрізді ұзыннан ұзақ ежелгі
ескі өзен арналарын бойлай созылып жатады.
Эрозиялық көлдердің екінші тобына Сарыарқада кең тараған шағын
көлдердің қатарына Нұра, Сарысу, Терісаққан, Құланөтпес өзендерінің
аңғарында түзілген эрозиялық-денудациялық көлдерді жатқызуға болады.
Эрозиялық көлдердің үшінші тобына Сарысу, Нұра өзендерінің
жайылмаларында түзілген ескі арналы көлдер жатады олар шағын күшті
минералданған тұзды болуы-суфозиялы көлдер Сарыарқаның лесті жынысты
беткейлерінде бос жыныстарды және үрлеу нәтижесінде түзіледі.
1.3 Орталық Қазақстан көлдерінің су режимі
Орталық Қазақстанның көлдері су алмасуының жағдайларына қарай суы
белгілі бір кезеңмен алмасатын ағынсыз тұйық және тұрақты үздіксіз
алмасатын ағынды көлдер болып екіге бөлінеді. Сарыарқада көбінесе ағынсыз
тұйық ащы көлдер басым. Суының көлемінің аздығы мен ағынсыз болуы ұсақ
шоқылы жер бедерімен, құрғақ климатымен, сирек әрі аз сулы өзен торлары мен
тығыз байланысты 6.
Орталық Қазақстанның тұйық көлдері негізінен суық кезеңде жауған
жауын-шашынның еруінен қоректенеді. Наурыздың аяғымен сәуір айында қыстай
жауған қардың қарқынды еруінің нәтижесінде көл суларының деңгейі жете
көтеріле бастайды. Ол 10-15 күнге созылады. Сарыарқаның көлдерінің суының
деңгейі орта есеппен тәулігіне 1-2 сантимертге жауын-шашын мол түскен
жылдары 5-10 сантиметрге дейін көтеріледі. Көл суларының деңгейін көктемде
орта есеппен 20-30 саниметрден 60-80 сантиметрге дейін жетеді. Шағын тұйық
көлдердің деңгейі тәулігіне 40-60 сантиметрге дейін көтеріледі. Кейбір
көлдердің табанына судың сіңіуіне байланысты көктемде деңгейі 10-20
сантиметрге төмендейді. Орталық Қазақстан көлдерін көп зерттеген белгілі
гидролог А.В.Шнитников көлдің деңгейінің маусымдық ауытқуымен қатар көп
жылдық ауытқуын бөліп көрсетеді. Көл деңгейінің көпжылдық ауытқуы
құрғақшылық және ылғалды жылдармен алмасып отыруымен тығыз байланысты.
А.В.Шиткаков ғасыр ішілік көп жылдық циклының көл деңгейінің көтерілетін
кезеңдері деңгейі төмендейтін кезеңіне 2,5 есе төмен болып 19-47 жыл
аралығында ауытқитынын анықтаған.
Қорғалжың, Теңіз, Балқаш сияқты ірі көлдерде ауа температурасы жауын-
шашынның түсуі, өзен ағыны мен көл деңгейінің циклында байқалады.
Температура мен жауын-шашынның түсуінің кіші циклі 4-9 немесе 4-7
жылда қайталанады. Температураның ең жоғарғы циклінің шегі жауын-шашын аз
түсетін жылдарға сәйкес келеді. Жауын-шашынның басты бөлігі циклдің бірінші
жартысында түседі. Температура режимінің үлкен циклі 17-21 жылға созылады.
Ол бірін-бірі алмастыратын үш іші циклдан тұрады. Үлкен циклда жауын-
шашынның ең көп мөлшері оның соңында байқалады. Бұл кезеңде жауын-шашынның
ең жоғарғы шегімен өзен ағынының мол суы кезеңінің ең жоғарғы шегінде бір
бірімен сәйкес келеді 7.
Көл танушы ғалымдардың ұзақ мерзімді тұрақты зерттеулердің нәтижесіне
сүйене отырып өзен ағынының ауытқуының кіші үлкен және ғасырлық циклын
анықтаған. Өзен ағынының үлкен циклы бірін-бірі алмастыратын төрт кіші
циклдан тұрады. Үлкен цикл 17-21 жылға созылады. Өткен ғасырда орталық
Қазақстанда өзен ағынының үш үлкен циклы байқалған. Біріншісі 1906-1908
–1926-1927 жылдардың аралығын, екінші үлкен циклі 27-28-1943-1945, үшінші
үлкен циклы 1944-1946-1962-1963 жылдар төртінші үлкен цикл 1963-1965-1985-
1987 жылдардың аралығын қамтыды.
Орталық Қазақстан көлдерінің су балансы. Орталық Қазақстандағы судың
беткі ағыны жауын-шашын, жерасты еспе сулары, инфильтрация (жерастына сіңу)
және буланудың жыл ішіндегі және көпжылдық өзгерістерге ұшырауы байқалады.
Орталық Қазақстан көлдерінің суының таяздығымен ауданының шағындығы
су балансының тұрақсыз болуына әсер етеді. Сондықтан аймақтың таяз шағын
көлдері жазда буланудың әсерінен таязданып кеуіп, қыста қатып қалады.
Кейбіреулері жауын-шашын аз түскен жылдары кеуіп қалады.
Көп суларының кіріс бөлігін өзен суының беткі ағыны, жауын-шашын мен
жер асты еспе сулардың ағыны құрайды. Су жинайтын ауданы біршама ірі Теңіз-
Қорғалжың сияқты көлдердің суының 50% астамын беткі ағын құрайды. Жекелеген
жылдары көп жылдық орташа көрсеткіштен 5-10 есе артуы мүмкін. Жерасты еспе
суларының ағыны көлдердің су балансының 5-20% құрайды.
Ағынсыз тұйық көлдердің шығыс бөлігін судың бетінен жүретін булану
құрайды.
Қорғалжың, теңіз, Балқаш көлдерінің бір жылда бетінен буланатын судың
қалыңдығы 700-1200 мм аралығында ауытқиды. Орталық Қазақстан көлдерінің
шығынының 10-15% жер астына сіңуге (инфильтрацияға) жұмсалады.
Көл суын өндірістік мақсатқа пайдаланғанда жылдық буланудың бірнеше
пайызынан асыруға болмайды.
Орталық Қазақстан көлдерінің физикалық қасиеттері. Сарыарқаның көлдерінің
көбі ұсақ шоқылардың аралығындағы ойыстарда түзілген шағын болғандықтан
аумағы 1км2 аспанды сондықтан олардың суының мөлдірлігі 0,3-18 метр
аралығында ауытқиды. Мөлдірлігі қыста көктемге қарағанда жоғары болады 8.
Тұщы әрі лай суға күн сәулесі баяу тұзды суға қарағанда онша терең
енбейді.
Жоғары өнімді органикалық дүниесіне бай көлдерде судың мөлдірлігі
төмен болумен ерекшеленеді. Оны плонгтондармен бентостардың, нейстондар мен
пектондардың қарқынды дамуымен түсіндіруге болады.
Көлдерінің түсін фотометриялық әдіспен анықтайды. Сарыарқа көлдерінің
суларының табиғи түсі көгілдір-жасыл мен сарғыш қоңырдың аралығында
ауытқиды. Дәміне қарай тұзды, қышқыл, ащы, тәтті болып бөлінеді.
Орталық Қазақстан көлдерінің температура режимі. Географиялық орнының
ерекшелігіне метеорологиялық факторларға, теңіз деңгейінен биіктігіне
өсімдік өсу дәрежесіне және судың физикалық –химиялық қасиетіне байланысты
көл суының температурасының маусымдық ауытқуы байқалады. Егер күшті
минералданған болса температура –200 немесе оданда төмен түскенде қатпайды.
Көл сулары жылуды баяу сіңіріп, баяу суынады, сондықтан көл суы
атптап ыстық құрлықтың бетіне қарағанда 6-100 дейін төмен болады. Көп
бетіндегі ең жоғағы температура кешке ең төменгі таңертең ерте байқалады.
Орталық Қазақстандағы көл суының температурасының маусымдық ауытқуының
жоғары болуы онда мекендейтін ағзалардың тіршілігіне күшті әсер етеді.
Сарыарқа көлдеріндегі жылы кезең 180 күнге созылады. Жыл ішіндегі
температура ауытқуының амплитудасы 300 шамасында. Қар ери бастағанда мұз
астындағы көл су 2-30 дейін қызып төмен түсіп терең қабаттардағы біршама
салқын сулармен араласады. Нәтижесінде көл бетіндегі мұз толық ерігенде
судың температурасы +3+3,50С дейін жетеді. Мамыр айының соңында көл суының
температурасы +7...+200 дейін көтеріледі. Терең көлдерде табанына жақын су
қабаттарында +6 ... +100 аралығында ауытқиды. Саяз сулы көлдерде ауа
температурасымен шамалас болады.
Жазда көл суының әр 10 метр қабатында температураның өзгеруі айқын
байқалады. Тамыздан бастап орталық Қазақстан көлдерінің суларының біртіндеп
суына бастауы айқын байқалады 9.
Тамызда көл суының беткі температурасы +10...+150 дейін төмендейді.
Қазанда көл суының беткі қабатының температурасы 00 шамасында болады. Қыста
мұз қатқаннан кейін терең қабаты жел әрекетінен қозғалысқа ұшырауы
тоқтайды. Қыста көл суының сұз астындағы беткі температурасы 00 табанындағы
температура +40 болып кері стратификация қалыптасады.
Орталық Қазақстан көлдерінің мұз режимі. Орталық Қазақстанда қыс қары
жұқа аязды болып келуімен ерекшеленеді. Мұзды көлдерде температура 0-20
қатады. Таяз көлдердің бетінде мұз бір түрде қатады желді толқынды күнері
бірнеше күн кеш қатады. Көлдердің бетінде мұз қату Сарыарқаның
солтүстігінде қарашаның басында ал оңтүстігінде ортасынан басталады.
Мұз қату көл суының температурасының барлық қабаттарында +40 жеткенде
ғана басталады. Кеш қату тұзды терең әрі ірі көлдерге тән. Суық аязды
жылдары мұз шеті жағалаудан бастап бір түнде қатып біртіндеп ортасы қатып
бір-бірімен тұтасады. Орталық Қазақстандағы Теңіз Қорғалжың сияқты ірі
көлдердің тұтас қатуының ұзақтығы 1-3 күннен 35-40 күнге дейін созылады.
Қарқынды қалыңдауы қарашамен ақпанның соңына дейін созылады. Көл бетіндегі
мұздың қалыңдығы 120-кейде 170 сантиметрге дейін жетеді.
1.4. Орталық Қазақстан көлдерінің суының химиялық қасиеттері
Көп суларының химиялық құрамы мен табанына шөккен шөгінділер оны
қоректендіретін жер бетіндегі және жерасты еспе сулардың құрамына, қатар
көл қазаншұңқырларының морфологиясымен су жинайтын ауданының литологиялық
құрамы мен топырақ қабаттарының тұздану дәрежесімен тығыз байланысты.
Сонымен қатар көлде жүретін биологиялық үрдістер мен су жинайтын ауданының
физикалық-географиялық жағдайыда ықпал етеді.
Көлдің минералдық және химиялық құрамының қалыптасуына тереңдігі мен
ағынды немесе тұйық болуының маңызы зор. Ағынды көлдер тұщы, тұйық көлдер
тұды болады.
Орталық Қазақстан көлдерінің минералдануы. Минералдану дәрежесіне қарай 1
литр суда 1 000 ғана еріген минералды заттар (тұз) болатын тұщы 1-25000
дейінгі тұздылау 25-47000 дейін еріген минералды заттар болатын тұзды
көлдерге топтастырылады. Құрлықтың су қоймалары көлдерде минералдануы 0-
1000 аралығында органикалық заттар қарқынды түзіледі. Тұздылығы артқан
сайын көл суының өнімділігі мен булануы киім мөлдірлігі артады. Құрамында
ағзаға зиянды заттар болмай минералдану 12000 аспаған жағдайда көп суы
ішуге жарамды болып саналады.
Малдар үшін минералдану дәрежесі 3000, түйе үшін 10000 дейінгі көл
сулары суғаруға жарамды болып саналады.
Орталық Қазақстанның көл суларынан қоректендіретін қатты және сұйық
күйінде түсетін жауын-шашын мен бұлақ суларының минералдануы 5-95 мгл мен
17-420мгл аралығында ауытқиды.
Көктемгі су тасудан кейін өзендер мен көлдер минералдануы 400мгл
жететін жерасты еспе суралымен қоректенеді. Көктемгі су тасу кезеңінде өзен
суларының минералдануы 0,31 ден 1,7000 аралығында шөлді шөлейтті жерлерде
0,4-5,2000 (гл) дейін жетеді. Орталық Қазақстанның көлдерін
қоректендіретін Нұра, Сарысу, Кеңгір, Терісаққан құланөтпес өзендерінің
сулары көктемгі су тасу кезінде жұмсақ болып келеді. Жалпы қаттылығы 0,3-
5,4 мг*эквл (Сарысуда 36 мг*эквл) рН 7 шамасында болады.
Орталық Қазақстан көлдерінің суының минердануы 0,023 тен 335,8 гкг
жауын-шашын аз түсетін көктемде қар етуі ұзаққа созылатын жазы құрғақ
болатын жылдары Сарыарқаның көлдерінің минералдануы күрт артады. Көл
суларындағы еріген минералды заттардың ең аз мөлшері көктемгі қар еруінің
соңында, ал ең көп мөлшері шілде-тамыз айларындағы деңгейі төмендейтін
кезеңде байқалады.
Көл суының минералдануының көп жылдық циклы болады оған климаттық
ылғалды немесе құрғақ болуы әсер етеді.
Көл суының химиялық құрамына табиғи жағдайда еріген газдардың
иондардың минералды заттардың каллойдтары мен органикалық заттар жатады.
3 кесте
Орталық Қазақстан өзендерінің химиялық құрамы
Өзендер Тексеру алынған күн
Сарыарқаның батыс бөлігіСарыарқаның шығыс бөлігі
Иод 3-300 10-700
Фтор 500-10000 1000-10000
Бром 130-53500 130-272400
Бор 10-10000 100-60000
Мыс 1-25 1-25
Цинк 2-40 2-150
Мырыш 10-40 10
Молибден 1-12 1-12
Кобальт - -
Темір 100-200 100-200
Свинец 1-13 1-13
Никель Сл. Сл.
4 кестенің деректеріне талдау жасайтын болсақ Орталық Қазақстанның
көлдерінің суының құрамында морганецтің, кобальттің, молибденнің мыспен
иодтың мөлшері аз екенін, байқауға болады. Ал кейбір көлдерде фтордың
мөлшері артық екенін сонымен қатар тұздылығы артқан сайын металдардың
концентрациясы кешетінін, бордың иодтың, бромдыкі керісінше аратыны айқын
байқалады.
Сарыарқа көлдерінде кейбір микроэлементтердің мөлшерінің аз болуын
климатының аридтілігімен, суының таяздығымен және жерасты еспе сулар мен
қоректенуімен түсіндіруге болады.
Орталық Қазақстан көлдерінің табанындағы шөгінілер көл
Қазаншұңқырларына еріген қар, жаңбыр, өзен сулары тасмалдаған қиыршық тас,
малтатас, құнды сазды жыныстар үздіксіз шөгіп отырады. Оның шөгуіне белгілі
дәрежеде соқпа толқындардың абразиялық әрекетінен бұзылған шөгінділер де
белгілі дәрежеде әсер етеді. Көп табанына тау жыныстарының минералды
бөлшектері көктемгі су тасу кезінде жиналады. Көл түбіне шөккен тау
жыныстарының бөлшектері судың динамикалық, термикалық, химиялық,
биологиялық күрделі әсеріне ұшырайды. Орталық Қазақстанның бір көлінде
органикалық екіншісінде минералдық, үшіншісінде минералданған шөгінділер
жиналады.
Жылдың жылы мезгілдерінде көл табанына өсімдіктер мен жануарлардың
бір шама ірі қалдықтары мен кристалданған шөгінділер жиналады. Жылдың суық
кезеңдерінде ұсақ түйіршікті эолдық жолмен түзілген шөгінділер жинақталады.
Күзбен көктемде көп мөлшерде қоңыр-сұр сұрғылт-жасыл түсті құм қайраңдар
мен ылайлардың қалың қабаты шөгеді. Ал қыс пен жазда қара түсті лайлардың
жұқа қабаты түзіледі. Орталық Қазақстан көлдеріне шөгетін органикалық
шөгінділер екі ірі топқа бөлуге болады. Олар: сипропеш және шымтезек немесе
гуминді ылайлар. Олардың қалыңдығы бірнеше метрге дейін жетеді.
Сарыарқаның көлдерінің басым бөлігі көктемгі еріген қар суымен
қоректенетіндіктен қатты кесек шөгінділер мен еріген минералды заттар
көктемде жинақталады. Олардың көбі гидродинамикалық үрдістер әсерінен көл
табанының әртүрлі бөлігіне тасмалданып шөгеді. Көл табанына шөгетін
жыныстардың таралуына жағалау сызығы мен табанының морфологиясының
ерекшеліктері де судың химиялық құрамында әсер етеді. Көл
Қазаншұңқырларының табанынан алынған шөгінді жыныстарға жасалған
талдаулардың қорытындысы ылайлы шөгінділердің құрамының 11,54 тен 88,54%
дейінгі мөлшері кремнийдің қос тоғы табиғатта кремний бос күйінде де
кездеспейді. Ол кварциттің, аморфты кремнозеземнің сазды минералдардың
құрамында болады.
0,7-11,68% дейінгі мөлшерде темірдің тотығы, 0,7 ден 29,4% дейінгі
мөлшерде кальций тотығы болады. Кальций табиғатта әктастың, бордың,
мәрмардың, доламиттің, гипстің, фосфорит пен тавин шпатының құрамында
кездеседі. 0,65, 5,48% мөлшерінде натри тотығы болады. Көл түбіндегі
шөгінділердің құрамында ең көп мөлшерде тас тұзы кездеседі. Ол алюминий
сеткатының, семикаттардың құрамына енеді. (1,93% шамасында) 6,55-4,46%
шамасында кали тотығы құрайды. 0,03-15,38% дейінгі мөлшерде магний болады.
Ол табиғатта магнезиттің, дуниттің, доломиттің, бишофиттің, карнезиттің,
құрамында болады. 0,11-22,58% мөлшерінде титанның қос тотығы болады. Титан
алпысқа тарта минералдың құрамында кездеседі. Бұдан басқа фосфор, күкірттің
үш тотығы, тағыда басқа элементтер кездеседі.
Орталық Қазақстанның байлықтары мен оны пайдалану. Көл суларында
балықтың, бағалы түрлері азық қорын арттыруға мүмкіндік береді. Көл
жағалауындағы өсімдіктерді қағаз талшық магазықтық ашытқы, құрылыс
материалдары ретінде қолдануға болады. Теңіз, қорғалжың сияқты кейбір
көлдердің органикалық заттарға бай ылайлы қайраңдарын тыңайтқыш ретінде
қолдануға болады.
Орталық Қазақстанның көлдеріндегі су қоры сол жылдық және бұрынғы
өткен жылдардың сулылығына тәуелді болады. Жауын-шашын мол түсетін көп сулы
жылдары көлдің деңгей жылдан жылда артып отырса аз сулы жылдары төмендейді.
Кейбір саяз көлдер құрғап қалады.
Қазақстанның халық шаруашылығы үшін Сарыарқаның тұщы және аз
минералданған ауданы 1км2 асатын минералдануы 3 гл аспайтын көлдердің
маңызы зор.
5 кесте
Орталық Қазақстанның ірі көлдерінің ресурстары
Көлдің аты Ауданы км2 Тереңдігі метрСуының көлемі Пайдалануға
есебімен есебімен мен м3 болатын судың
есебімен мөлшері мен м3
есебімен
Шаруашылықтың маңызы бар көлдердің тереңдігі 2 метрден кем болмауы тиіс.
Олардың суларын балық өсіруге, мал суаруға, егістіктермен жайылымдарды
суғаруға, бағалы терілі ондатра өсіру мақсатында қолдануға болады. Орталық
Қазақстанда Балқашты теңізбен қорғалжыңды есептемегенде аумағы 1км2 асатын
8 көл бар, олардың жалпы ауданы 75,81 км2. орташа тереңдігі 3,1 метр суының
жалпы көлемі 104 млн м3. Жауын-шашынды мол сулы жылдары көктемгі –жазғы
кезеңде толығу дәрежесін ескере отырып 1-5% дейінгі мөлшердегі суын
шаруашылықтық мақсатта қолдануға болады (1,04-5 мин м3 мөлшерінде). Қазіргі
кезде орталық Қазақстанның көл суларын көбінесе мал суару мақсатында ғана
қолданады, мал көл жағалауын бұзып ластануына әсер етуі оның шаруашылықтық
маңызын жоғалтады.
Орталық Қазақстан көлдерінде сазан табан балық, алабұға және басқа да
бағалы түрлері таралған.
Орталық Қазақстан көлдерінде балық өсіруді дұрыс жолға қойған
жағдайда жалына 1-2 мың тонна балық аулауға болады. Сарыарқаның аридті
климат жағдайында ауа температурасының жауын-шашынның, өзен ағыны мен көл
деңгейінің көп жылдық ауытқуының жоғары болуы тән. Сондықтан балық өсіруді
әлсіз минералданған (32ласпайтын) ауданы 1км2 тереңдігі 2 метрден асатын
Қаракөл, Тоқсуақ, Батпақкөл, Құмкөл, Сасықкөл, Қоскөл, Барақкөл, Көктенкөл
сияқты көлдерінде дамытуға болады.
Орталық Қазақстандағы балық өсіруге болатын 24 көл бар, олардың жалпы
ауданы 116 км2. Аталған көлдердің көбін балықпен қолдан өсіріп толтырылады.
Көктемде көл суының деңгейі, артқанда балықтың мөлшері де артады. Балықты
қолдан өсіріп көбейткен көлдерде жыл бойы аулауға болады. Ауданы шағын
болғандықтан әр гектарынан 50 кг дейін балық аулауға болады. Шағын көлдерді
өндірістің лас суынан қорғап, тазалап тереңдетіп отырғанда балықтың
өнімділігін арттыруға болады.
Орталық Қазақстан көлдерінің жоғары сатылы өсімдіктері. Целмолоза
–қағаз өнеркәсібіне қажетті шикізат ретінде ағаш сүрегімен қатар қамыс пен
қоғаны пайдалануға болады. Ылғалдану дәрежесіне қарай Сарыарқаның көл
жағалауларындағы саздармен өзен жайылмаларында жылдам өсіп жетілетін
гидрофитті қамыс пен қоға сияқты өсімдіктер кең таралған. Қоңыржай
белдеудің шөлейтті-шөлді және дала зоналарының шегінде кәдімгі қамыс өседі.
Олардың жекелеген шоғырының биіктігі 8-10 метрге жуандығы 30-40мм дейін
жетеді. Орташа биіктігі шамамен 2-3 метр бір шаршы метрде жуандығы 8-12 мм
асатын 40-50 өсімдік кездеседі. Қамыстың ең өнімділері көлдің саяз
жағалаулары мен өзен жайылмаларында өседі. Қамыс пен құрақтар көл
тіршілігінде маңызды роль атқарады. Олар қыста қардың мол жиналып су
қорының артуына, органикалық заттардың жиналуына, көл жағалауының
бұзылуынан сақтайды. Кейбір химиялық элементтердің жиналуына әсер етіп, су
құстары мен жануарларының қорғануына мүмкіндік бер еді. Қамыс пен құрақ
маңызды малазықтық өсімдік болып табылады. Оның жас өркендерін жылқы, ірі-
қара, бұғы қоректенеді. Орталық Қазақстаннан жылына 25-30 мың тонна құрақ
табуға болады. Сабағының беріктігімен тұйықталған ауа қуысының болуы
құрылыс материалы ретінде қолдануға үмкіндік береді. Қамыс пен құрақ бағалы
химиялық шикізат болып табылады. Одан 90 жуық әртүрлі өнім алуға болады.
Олардың ең негізгілері целлюлоза, этил спирті, мал азықтық ашытқы,
фурфурол, органикалық қышқылдар. Орталық Қазақстан көлдерінің кәсіптік
маңызы бар жануарлары Орталық Қазақстанның көлдерінің жағалауындағы қамыс
пен қоғаның арасында қамыс мысығы, қабан, қарсақ, су тышқаны, ондатра, су
құстары көп кездеседі.
Орталық Қазақстан көлдерінде кең таралған бағалы терілі су жануары
ондатра. Сарыарқада кәдімгі ондатра (ondatra zibethicusl) түрі
жерсіндірілген. Ол ірі кеміруші су жануары. Ересектерінің ұзындығы 35 см
ірілерінің салмақтары 1,5 кг. Ондатраның терісі су өткізбейтін тығыз қара
қоңыр болып келеді. Таяз кеуіп бара жатқан көлдер ондатра өсіруге
жарамайды. 1935-1963 жылдардың аралығында Қазақстанның көлдеріне жыл сайын
67 ден 4839 дейін ондатра жіберіліп отырылды. Барлығы 41807 ондатра
жіберілді. Соның ішінде орталық Қазақстан көлдеріне 8000 астам ондатра
жіберілді. 1964 жылы Қазақстан аумағындағы көлдерден 24 млн дана ондатра
терісі жиналды. Ондатр терісін жинау 1950 жылдан бастап біртіндеп аза
бастады. Қазіргі кез де 30% дейін кеміген оны ондатраның өсіп өнуіне
қолайлы көлдердің азаюы мен түсіндіруге болады. Орталық Қазақстандағы
шайтан көл сияқты көптеген көл қорықшалар мен аң шаруашылығын дамытуға
қолайлы көпшілігінен құрылысқа қажетті тұз құн мен емдік саз өндіріледі.
Олардың жағалауында туристік демалыс, сауықтыру орындары ретінде қолдануға
болады. Сарыарқаның шағын көлдерә саяз әрі жазда жылы құрғап. Қыста түбіне
дейін қатып қалатындықтан олардың ресурстарын пайдалану мүмкіндіктері
шектеулі.
2. Орталық Қазақстанның көлдеріне физикалық-географиялық шолу.
2.1 Қарағанды облысының солтүстік және солтсүтік-шығыс бөлігінің көлдері
Қаракөл. Көл Қарағанды облысының солтүстік-шығыс бөлігінде бұрынғы
Молодежный ауылының солтүстік батысында 20 шақырым қашықтықта орналасқан.
ОЛ Няз тауының шоқы аралық ойыстарында түзілген. Көл солтсүтік-батыстан
оңтсүтік шығысқа созылып жатыр, ұзындығы 4, ені 2,3 шақырым. Беткі ауданы
7,15 шаршы шақырым. Теңіз деңгейінен 512,3 метр биіктікте орналасқан тұйық
көл болып табылады. Батыс және Оңтүстік жағалуы биіктігі 10-15 метрге
жететін тік жар қабақты болып келеді. Жағалауында бетегелі бозды-жусанды
өсімдіктер бірлестігі таралған. Көл жағалауында қызыл түсті қиыршық тастар
кең таралған. Көлдің табанына қара түсті шөгінділер шөккен көл жағалауының
ылғалды бөлігін бойлай қамыс пен қоға, қоңырбас сияқты ылғал сүйгіш
өсімдіктер өседі. Көлдің су жинайтын ауданы 160 км2. Оның 20% жыртылған.
Көл негізінен еріген қар мен жерасты еспе сулармен қоректенеді. Ең терең
жері 3м. Мөлдірлігі 1,5 метр. Суының ең жоғарғы деңгейі сәуірде ең төменгі
деңгейі қазанда байқалады түсі қоңыр-сары. Деңгейінің ауытқу амплетудасы 1
метр. Көлде шамамен 15 млн м3 су бар. Суы тұщы, қаттылығы қалыпты. Химиялық
құрамы жағынан әлсіз алтілі гидрокорбанатты сыныпқа жатады.
Микроэлементтерден мырыш, мыс, марганец және темір кездеседі.
Оттегінің мөлшері 6,55-6,04 мгл, бос көмір қышқылы 2,6-4,8 мгл көл
суындағы тұздың құрамының формуласы:
Плангтондардан көл суында китрцистис, спирогира, вольдокс балдырлары,
зооплангтондардан ескек аяқты шаяндар, ветвистоустар, колевраткалар
кездеседі.
Бентостардан хирономидтар, қандалалар, сүліктер, инеліктің дер
нәсілдері таралған көл табанының жәндіктерінің орташа мөлшері әр м2 175
дана биомассасы 6,04 гм2.
Ихтиофаунасы. Көлде күміс тәрізді табан балық, алабұға таралған
тиімді пайдаланған жағдайда жылына 350ц балық аулауға болады.
Тоқсымақ көлі. Қазіргі Қазыбек би ауылының батысында 10 шақырым
қашықтықта орналасқан көл ағыны, ауданы 6,5 км2 ұзындығы 3,2 ені 2,8
шақырым теңіз деңгейінен 440 метр биіктікте орналасқан. Жағалауы тегіс.
Сары түсті құмды сазды жыныстардан құралған. Көлдің солтүстік жағалауындағы
көлді Ералы ауылдарының аралығында көктемгі еріген қар суын ұстап қалу үшін
саздан бөгеп тұрғызылған. Көлдің табаны сары сазды қайраң араласқан құмды
болып келеді. Ені 35-150 метрге жететін көлдің жағалық бөлігін қамысты
қоғалы өсімдіктер белдеуі алып жатыр. Көлдің су жинайтын ауданы 68 км2 су
жинайтын ауданының тең жартысынан астамы жыртылған. Көл еріген қар, жаңбыр
және жерасты еспе суларының есебіен қоректенеді. Ең терең жері 2,8 метр.
Мөлдірлігі 2 метр, түсі сарғыш-жасыл. Түбіне дейін жылынады. Суының ең
жоғарғы деңгейі сәуір, ең төменгі деңгейі қазан айларында байқалады.
Деңгейінің жылдық ауытқуы 1 метр шамасында. Тоқсұмақ көліндегі судың көлемі
12 млн м3 суы тұщы, қаттылығы қалыпты, әлсіз сілтілі, химиялық құрамы
жағынан хродиті сыныпқа, натрилі топқа жатады. Суының құрамында натри,
мырыш, марганец, микроэлементтері бар. Оттегі 4,9-6,1 мго гл тұз құрамының
формуласы: .
Планктондары. Бұтақты мұртты және ескекаяқты шаяндардан тұратын
зооплангтондар басым. Олардың орташа саны 33-34 данал.
Бентос. Омыртқасыздардан құрттар, момоскалар, буын аяқтылар қабыршақ
қапаттылар, көбелектердің жұлдыз құрттары кездеседі. Биоттардың орташа саны
1785 данам2.
Иктиофауналары. Көлде күміс тәрізді табанбалық, алабұға, сияқты
циптік балықтар мекендейді. Қолдан жасалған бөгеннің есебінен көктемде
жиналған судан 240 гектар егістік суғарылады. Тоқсымақ көлін демалыс орыны
ретінде пайдалануға қолайлы.
Батпақкөл. Қарағанды облысының Павлодар облысымен шектесетін
шекарасында бұрынғы Улянов ауданының солтүстік батысында теңіз деңгейінен
467,2 метр биіктікте орналасқан. Ауданы 1 км2 ұзындығы 3,6 ені 2,5 шақырым.
Жағалау сызығының ұзындығы 9,4 шақырым су жинайтын ауданы 84км2. негізінен
ұсақ жоқылы төбелі болып келеді. 20% жуығы жыртылған. Мал жайылымы ретінде
кеңінен қолданылады. Көлдің пішіні эллипсойдтәрізді. Шоқы аралық ойыста
орналасқан. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа бағытталып созылып жатыр.
Көлдің табаны тегіс, жағалауын бойлай табанына сазды лайлы қайраңдар
шөккен. Онда қамыстармен құрақтар өскен. Орталығы мен оңтүстік бөлігінде
екі шағын арал бар. Оның біріншісінің ауданы 1,5га екіншісінікі 3га.
Көлдің жағалауы тегіс, тек солтүстік жағалауына биік оңтүстік-шығыс
және оңтүстік жағалауы солтүстік құмды-сазды шөгінділерден тұрады.
Жағалауындағы жалдардың ені 5-10 биіктігі 1,5 метр. Батыс жағалауы
жыртылған.
Батпақкөл негізінен еріген қар жерасты еспе суларымен қоректенеді. Ең
терең жері 2,2 метр, мөлдірлігі 1,5 метр, түсі қоңыр-сары. Табанына дейін
қызады. Суының ең жоғарғы деңгейі сәуір, ең төменгі деңгейі қазан айында
байқалады. Суының деңгейінің ауытқу амплитудасы 0,7 метр. Көлде 10 млн м3
су шоғырланған. Химиялық құрамына қарай хлорлы сыныпқа, нарий топқа жатады.
Суының құрамында микроэлементтер аз (темір, марганец, мырыш, мыс) суының
тұздылық құрамының формуласы
Көлде күміс тәрізді табан балық алабұға мекендейді. Көлді мал суғару
мақсатында қолданады.
Талдыкөл. Қазыбек би ауданының солтүстік-батысында орналасқан. Беткі ауданы
2,9 км2 ұзындығы 2,8 ені 1,5 шақырым, жағалау сызығының ұзындығы 7 шақырым.
Көл теңіз деңгейінен 466,8 метр биіктікте орналасқан. Оңтүстік-батыстан
солтүстік-шығысқа созылып жатыр. Жағалауы тегіс саздақты болып келеді. Көл
жағалай бетеге, боз, жусан өскен. Талдыкөлдің қазаншұңқыры толқын тәрізді
болып келеді. Табанына күкірт сутегінің әлсіз иісі бар сұр түсті ылайлы
қайраңдар шөккен көлдің 100 гектардай бөлігіне қамыс пен құрақ өскен.
Талдыкөл көктемгі еріген қар мен жерасты еспе суларының есебінен
қоректенеді. Ең жоғарғы деңгейі сәуірде, ең төменгі деңгейі қазанда
байқалады. Су жинайтын ауданы 37 км2. Онда млн м3 су жиналған. Суының
деңгейінің жылдық ауытқуының амплитудасы 0,7 метр тереңдігі 1,5 метр көл
суы мөлдір болғандықтан табанына дейін көрінеді.
Суы тұщы қаттылығы қалыпты тотығуы 12,6 мг огл кремнидің мөлшері 2,6
мгл, темір кездеспейеді.
Химиялық құрамына қарай хлорид сыныбына, натри тобына жатады. Тұз
құрамының формуласы:
Судың құрамында аз мөлшерде мырыш, пен мыс кездеседі. Талдыкөлде
күмісжәне сарғыш түсті табан балық, үйрек, шағала, қаз мекендейді.
Қайыңды көл. Бұрынғы Улянов ауданының солтүстік-шығысында орналасқан.
Оның оңтүстігінде Көлді ауылы бар. Ауданы 2 шаршы шақырым, ұзындығы 1,8 ені
1,4 шақырым, жағалау сызығының ұзындығы 4,9 шақырым. Теңіз деңгейінен 663,3
метр биіктікте, Сарытау тауының шоқы аралық ойысында орналасқан. Солтүстік
және оң түстік беткейі тік биіктігі 38 метрге жететін келерлі, батыс
жағалауы жатық болып келеді. Шығыс жағалауында биіктігі 2 метрге дейін
жететін сұр құлтастан мұратын жағалық жол бар. Көл Қазаншұңқыры тостаған
тәрізді, табаны тегіс ылайлы тұнба қайраңдар жиналған және қамыс пен қоға
өскен. Жағалауында бетегелі – бозды – жусанды өсімдіктер бірлестігі
таралған.
Қайыңды көл негізінен еріген қар, жаңбыр және жерасты еспе суларымен
қоректенеді. Тереңдігі 1,3 метр түбіне дейін көрінеді және табанына дейін
жылынады. Түсі қоңыр-сары. Көл суының ең жоғарғы деңгейі сәуірде, ең
төменгі деңгейі қазанда байқалады. Деңгейінің ауытқуының жылдық амплитудасы
0,6 метр. Көлде 1,6 млн м3 су жиналған. Суы әлсіз тұзды қаттылығы қалыпты,
әлсіз сілтілі. Онда микроэлементтер мырыштың, мыстың, марганец пен темірдің
мөлшері аз. Тұздылығының формуласы:
Көлде күміс және сары түсті табан балық мекендейді. Саяз болуына орай
табанына дейін қататындықтан балықтардың қатып қалуы байқалады. Көл суы мал
суғаруға қолданылады.
Кендікөл. Қарағанды облысының солтүстік шығысындағы Семіз бұғы
ауылының маңында орналасқан. Беткі ауданы 6,56 шаршы шақырым, ұзындығы 4,2
ені 2 жағалау сызығы 15 шақырым. Теңіз деңгейінен биіктігі 671,1 метр. Көл
Сарытау, Ақбел, Жамандолба, Қараадыр тауларының аралығындағы ойыста
орналасқан. Су жинайтын ауданы 30 шаршы шақырым, қатты тілімделген, 10%
жыртылған, бетегелі, бозды, жусанды өімдіктер бірлестігі таралған.
Солтүстік және оңтүстік жағалауы жар қабақты болып келеді. Жарлардың
биіктігі 3-11 метрге жетеді. Негізінен қызыл түсті қиыршық тасты, саздақты
жыныстардан тұрады. Қалған жағалауы саздақты жыныстардан құралған жатық
болып келуімен ерекшеленеді. Көл батыстан шығысқа созылып жатыр, пішіні
сопақ тереңдігі 7-8 метр, табаны қатты құмды, орталық бөлімінде ылайлы
–тұнбалы қайраңдар шөккен. Солтүстік-батыс жағалауында сирек өскен қалыс
пен құрақ кездеседі. Көл негізінен еріген қар жаңбыр, жерасты еспе
суларымен қоректенеді. Мөлдірлігі 2-2,5 метрге дейін көрінеді. Түсі сарғыш
–жасыл. Ең жоғарғы деңгейі сәуірде, ең төменгі деңгейі қыркүйекте
байқалады.
Химиялық құрамы жағынан хлоридті сыныпқа, натри тобына жатады. Судың
құрамындағы микро элементтер мырыш, мыс, марганецтің және темірдің мөлшері
шамалы. Тұз құрамының формуласы:
Көлде шортан мен алабұға бар.
Шалқар көлі. Бұрынғы Улянов ауданының солтсүтік-шығысында орналасқан беткі
ауданы 3,09 шаршы шақырым, ұзындығы 2,1 ені 1,9 жағалау сызығы 10,5
шақырым. Теңіз деңгейінен 671,2 метр биіктіктегі Сары тау, Ақ бел, Жаман
далба, Қара адыр тауларының аралығындағы ойыста орналасқан. Су жинайтын
ауданы 33 шаршы шақырым қатты тілімдеген ішінара жыртылған, бетегелі –бозды
жусанды өсімдіктер бірлестіктері өскен.
Оңтүстік-батыс оңтүстік және оңтүстік-шығыс жағалаулары жарқабақты
кейбір жарлардың биіктігі 6 метрге дейін жетеді. Жағалауы қызыл түсті, ірі
түйіршікті құмды, құмды-сазды жыныстардан тұрады. Көл табаны құмды әрі
қатты. Шалқар көл еріген қар, жерасты суымен қоректенеді. Тереңдігі 3,5
метр. Мөлдірлігі 1,2 метр суының түсі сарғыш-жасыл табанына дейін қызады.
Деңгейінің жылдық ауытқуының амплитудасы 0,6 метр.
Көлде 4 млн м3 су жиналған. Суы аздап тұзды өте қатты әлсіз сілтілі.
Химиялық құрамына қарай хлоридті сыныптың натрий тобына жатады.
Микроэлементтер мырыштың, мысытың, марганецпен темірдің мөлшері шамалы.
Тұздың құрамының формуласы:
Көлде шортан мен алабұға мекендейді.
Маржан көл. Бұрынғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz