Қоздырғыш құрылымдардың функциялық ерекшеліктері. Қозғалыс қызметінің жүйелік реттелуі
1 Қоздырғыш құрылымдардың функциялық ерекшеліктері. Қозғалыс қызметінің жүйелік реттелуі.
2 Ас қорыту жүйесі. Ас қорытудың реттелу принциптері мен механизмі.
3 Организмде заттек алмасуы туралы жалпы ұғым.
4 Тыныс алу физиологиясының жалпы мəселелері. Қан жүйесі физиологиясының жалпы мəселелері
5 Қан айналым жүйесінің сипаттамасы. Жүрек қызметінің реттелуі. Гемодинамика негіздері.
6 Зəр түзудің жəне зəр шығарудың физиологиялық механизмі.
7 Ерлер мен əйелдер репродукциясының физиологиялық механизмі.
8 Ми мен жұлын функциясың негізгі заңдылықтары. Сенсорлық жүйенің физиологиясы.
9 Гипоталамус.гипофиз.бүйрекүсті безі жүйесінің организм қызметін реттеудегі рөлі.
Тәжірибелік сабаққа арналған әдістемелік өндеу
1 Физиология курсына кіріспе. Физиология медицинаның ғылыми негізі, адам денсаулығын жəне жұмысқа қабілеттілігін бағалау.
2 Ас қорыту аппаратының қызметтері.
3. Ұйқы безі сөлінің құра мы мен қасиеттері, оның бөлінуі
4 Ішкі сөл бөлетін бездердің жалпы физиологиясы. Эндокриндік жүйенің құрылымдық.функциялық бірлігі.
Cтуденттің өзіндік жұмысына арналған әдістемелік өндеу
1 Қол.аяқтың қимыл қызметінің орталықтан жəне шеттен бұзылуы.
2 Тағамдық уəждеме. Ашығу мен тойынудың физиологиялық негіздері.
3 Өкпенің жасанды вентиляциясы. Жасанды тыныс алу тəсілдері.
4 Жүректің қақпақшалық аппараты. Қанның систолалық жəне минуттық көлемі.
5 Зəр түзілудің нейрогуморалдық реттелуі, нерв жүйесі мен гормондардың рөлі.
6 Биологиялық белсенді нүктелер және рефлексотерапия принциптері.
2 Ас қорыту жүйесі. Ас қорытудың реттелу принциптері мен механизмі.
3 Организмде заттек алмасуы туралы жалпы ұғым.
4 Тыныс алу физиологиясының жалпы мəселелері. Қан жүйесі физиологиясының жалпы мəселелері
5 Қан айналым жүйесінің сипаттамасы. Жүрек қызметінің реттелуі. Гемодинамика негіздері.
6 Зəр түзудің жəне зəр шығарудың физиологиялық механизмі.
7 Ерлер мен əйелдер репродукциясының физиологиялық механизмі.
8 Ми мен жұлын функциясың негізгі заңдылықтары. Сенсорлық жүйенің физиологиясы.
9 Гипоталамус.гипофиз.бүйрекүсті безі жүйесінің организм қызметін реттеудегі рөлі.
Тәжірибелік сабаққа арналған әдістемелік өндеу
1 Физиология курсына кіріспе. Физиология медицинаның ғылыми негізі, адам денсаулығын жəне жұмысқа қабілеттілігін бағалау.
2 Ас қорыту аппаратының қызметтері.
3. Ұйқы безі сөлінің құра мы мен қасиеттері, оның бөлінуі
4 Ішкі сөл бөлетін бездердің жалпы физиологиясы. Эндокриндік жүйенің құрылымдық.функциялық бірлігі.
Cтуденттің өзіндік жұмысына арналған әдістемелік өндеу
1 Қол.аяқтың қимыл қызметінің орталықтан жəне шеттен бұзылуы.
2 Тағамдық уəждеме. Ашығу мен тойынудың физиологиялық негіздері.
3 Өкпенің жасанды вентиляциясы. Жасанды тыныс алу тəсілдері.
4 Жүректің қақпақшалық аппараты. Қанның систолалық жəне минуттық көлемі.
5 Зəр түзілудің нейрогуморалдық реттелуі, нерв жүйесі мен гормондардың рөлі.
6 Биологиялық белсенді нүктелер және рефлексотерапия принциптері.
Тірі организмнің негізгі физиологиялық реакциялары – тітіркенгіштік, яғни қозғыштық.
Барлық тірі материяға ортақ қасиеттердің ең негізгілерінің бірі – тітіркенушілік. Тітіркенгіштер деп ішкі және сыртқы ортаның тірі жүйелерді қоздыратын факторларын (түрткілерін) айтамыз.
Барлық тірі жасушалар және тіндер әр түрлі әсерлерге жауап береді және соның нәтижесінде өзінің функциялық активтігін өзгертеді.
Қозу барысында мембраналық потенциал әрекет потенциалына айналады. Тірі организмде көптеген потенциалдар (электр тогы) кездеседі: МП, локалды жауап, ӘП, ілеспелі потенциалдары, постинапстық қоздыру және тежеуші потенциалдар. Осылардың ішінде мембраналық потенциал мен әрекет потенциалы бұрынырақ және әлде қайда толық зерттелген.
Биоптенциалдар туралы мәліметтердің жиналу тарихының оларды ұғу үшін мәні зор. 1786 жылы Италия ғалымы Л. Галвани атмосфералық электірдің әсерін тексеру үшін индикатор ретінде терісі сыдырылған бақа омыртқасының белден төмен бөлімі мен сирақтарын (тірі реоскопты) пайдаланған. Тәжірибе барысында мұндай препараттар балконның жез ілгектеріне жүйкесі арқылы ілінген.Тірі реоскоптар жел соққан күні шайқалып, балконның темір жақтауларына тиген кезде оладың олардың еттері жиырылып сирақтарының қозғалғаны байқалады. Бұл тәжірибені лаборатория жағдайында қайталау үшін Л.Гальвани иілген мыс пен жалпақ темір кесіндісінен тұратын доға (кішкене балкон) жасап, доғадағы иілген мысқа жүйкесі арқылы тірі реоскопты іліп шайқалтқан. Реоскоп доғаның темір кесіндісіне тиген сайын бақаның сирақтары жиырылып қатты қимыдары байқалған. Бұл Л. Гальванидің алғашқы (I) тәжірибесі. Ғалым бақа сирақтарының жиырылуы жүйке мен ет тіндерінің электр потенциалдарының айырмашылығына байланысты деген тұжырымға келген.
Бірақ Л.Гальванидің замандасы әйгілі физик А.Вольт (1792) бақа сирағы еттерінің жиырылуы екі турлі металл (мыс пен темір) арасындағы электр күшінің әсерінен туған болар деп күдіктенген. Л. Гальвани металл қолданбай жүйке мен еттен тұратын препарат жасап, жүйкесі шыны қармақпен іліп алып, оны бірден балтыр етінің кесілген және кесілмеген жерлеріне тигізген, ол сәтте бұлшық еттің бұлшық еттің жиырылғаны байқалады. Л. Гальвани өзінің осы екінші тәжірибесінде тірі тінде (ет пен жүйкеде) электр тогының болатынын және ондағы потенциал айырмашылығы (ток) тінді тітіркендіре алатынын дәлелдеп берді.
Барлық тірі материяға ортақ қасиеттердің ең негізгілерінің бірі – тітіркенушілік. Тітіркенгіштер деп ішкі және сыртқы ортаның тірі жүйелерді қоздыратын факторларын (түрткілерін) айтамыз.
Барлық тірі жасушалар және тіндер әр түрлі әсерлерге жауап береді және соның нәтижесінде өзінің функциялық активтігін өзгертеді.
Қозу барысында мембраналық потенциал әрекет потенциалына айналады. Тірі организмде көптеген потенциалдар (электр тогы) кездеседі: МП, локалды жауап, ӘП, ілеспелі потенциалдары, постинапстық қоздыру және тежеуші потенциалдар. Осылардың ішінде мембраналық потенциал мен әрекет потенциалы бұрынырақ және әлде қайда толық зерттелген.
Биоптенциалдар туралы мәліметтердің жиналу тарихының оларды ұғу үшін мәні зор. 1786 жылы Италия ғалымы Л. Галвани атмосфералық электірдің әсерін тексеру үшін индикатор ретінде терісі сыдырылған бақа омыртқасының белден төмен бөлімі мен сирақтарын (тірі реоскопты) пайдаланған. Тәжірибе барысында мұндай препараттар балконның жез ілгектеріне жүйкесі арқылы ілінген.Тірі реоскоптар жел соққан күні шайқалып, балконның темір жақтауларына тиген кезде оладың олардың еттері жиырылып сирақтарының қозғалғаны байқалады. Бұл тәжірибені лаборатория жағдайында қайталау үшін Л.Гальвани иілген мыс пен жалпақ темір кесіндісінен тұратын доға (кішкене балкон) жасап, доғадағы иілген мысқа жүйкесі арқылы тірі реоскопты іліп шайқалтқан. Реоскоп доғаның темір кесіндісіне тиген сайын бақаның сирақтары жиырылып қатты қимыдары байқалған. Бұл Л. Гальванидің алғашқы (I) тәжірибесі. Ғалым бақа сирақтарының жиырылуы жүйке мен ет тіндерінің электр потенциалдарының айырмашылығына байланысты деген тұжырымға келген.
Бірақ Л.Гальванидің замандасы әйгілі физик А.Вольт (1792) бақа сирағы еттерінің жиырылуы екі турлі металл (мыс пен темір) арасындағы электр күшінің әсерінен туған болар деп күдіктенген. Л. Гальвани металл қолданбай жүйке мен еттен тұратын препарат жасап, жүйкесі шыны қармақпен іліп алып, оны бірден балтыр етінің кесілген және кесілмеген жерлеріне тигізген, ол сәтте бұлшық еттің бұлшық еттің жиырылғаны байқалады. Л. Гальвани өзінің осы екінші тәжірибесінде тірі тінде (ет пен жүйкеде) электр тогының болатынын және ондағы потенциал айырмашылығы (ток) тінді тітіркендіре алатынын дәлелдеп берді.
1. Сәтбаева, Х. Қ. Адам физиологиясы: оқулық. – 2 бас. түзетілген және толықтырылған. – Алматы: Эверо,2005, 2007, 2010.
2. Миндубаева, Ф.А. Физиология пәнінен практикалық сабақтарға арналған нұсқау: оқу-әдістемелік құрал . – Алматы : Эверо, 2012. – 186.
3. Дүйсембин Қ. Жасқа сай физиология және валеология: оқулық.- А., 2007. Қалыпты физиологияның лабораториялық жұмыстары: студенттер үшін.-Шымкент, 1993.
қосымша:
1. Атлас анатомия және физиология: оқу құралы/Т. Ә. Ізмұхамбетов [ж.б.] –Алматы, 2007. -170 бет.
2. Нұрмұхамбетұлы Ғ. Орсыша – қазақша медициналық (физиологиялық) сөздік: словарь = Русско –казахский медицинский (физиологический) словарь: сөздік. – А., 2007..
Орыс тілінде
негізгі:
1. Физиология человека. Compendium: учеб. пособие / под ред. Б. И. Ткаченко. -3-е изд. испр. и доп. –М.: - Медиа, 2010. -496 с.
2. Агаджанян, Н.А. Нормальная физиология: учеб. Для студентов мед. вузов. –М.: ООО “ Изд-во медицинское информ . агентство”, 2009. – 520 с.
3. Миндубаева, Ф.А. Руководство к практическим занятиям пофизиологии по физиологии: учеб.- методическое пособие.- Алматы: Эверо, 2012. – 194 с.
4. Нормальная физиология: Практикум: учеб. Пособие / под ред. К.В. Судакова. – М.: МИА, 2008.
5. Чеснокова, С.А. Атлас по нормальной физиологии: учеб, пособие.- 2-е изд., испр. и доп. –М.: МИА, 2007.-496 с.
6. Нормальная физиология человека: учеб. / под ред. Б. И. Ткаченко.- М., 2005.
7. Руководство к практическим занятиям по норьмальной физиолигии: учеб. Пособие/под ред. С. М. Будылиной.-М., 2005.
8. Физиология человека: учебник. / под ред. В. М. Покровского, Г. Ф.1,2 том Коротко. -2-е изд., перераб. И доп. – М.: Медицина, 1998, 2001, 2003.- 656 с.
9. Основы физиологии человека. Т. 1,2: учеб./ под ред. Б.И. Ткаченко.- СПб., 1994.
қосымша:
1. Физиология человека:учебник / Н.А. Агаджанян [и др.] ; под ред. Н. А. Агаджаняна. –М., Медицинская книга; Н. Новгород: Изд – во НГМА, 2005. – 526 с.
2. Пушкарев Ю. П. Трудные вопросы физиологии: учебное пособие / Ю.П. Пушкарев, Г. И. Лобов. – СПб., 2007.
3. Физиология в рисунках и таблицах: вопросы и ответы: учебное пособие / под ред. В. М. Смирнова.- М., 2007.
4. Нормальная физиология. В 3 т. Т. 1, 2. Общая физиология: учеб. пособия для вузов / под / ред. В.Н.Яковлева. – М., 2006.
5. Жакипбекова Г. С. Физиология высшей нервной деятельностеи. Условный рефлекс его нейрофизиологические механизмы: учеб. пособие. – А., 2006.
6. Кузина С.И. Нормальная физиология: конспект лекций.- М., 2006.
7. Методические указания для студентов к лабораторным занятиям по курсу нормальной физиолгии: Физиология дыхания: лечебный педиатрический фак. 1-2 курс / сост. Н. М. Мурина. – Ш., 2006. – 23 с. + эл. опт. диск (CD¬ROM).
8. Мозговая К . В. Шпаргалка по возрастной анатомии, физиологии и гигиене: ответы на экзаменационные билеты. – М., 2006.
9. Орлов Р. С. Нормальная физиология: учеб. – М., 2005.
10. Основы физиологии человека: учеб. / Н. А. Агаджанян [и др.].-М., 2005.
11. Лот К. Основы физиологии почек: пер. с англ./науч. ред. Ю.Г. Аляев- 4-е изд.-М., 2005.
12. Руководство к практическим занятиям по нормальной физиологии: учеб. пособие / под ред . К. В. Судакова. – М., 2002.
14. Физиология: Основы и функциональные системы: курс лекций / под ред . К. В. Судакова.- М., 2000.
Ағылшын тілінде:
1. Sperelakis, Nikolas Essentials of Physiologi = Основы физиологии: монография / Nikolas Sperelakis . – Boston: New York: Toronto, London, 1996. -722 c.
2. Bullock Barbara L. Pathophisiology: adaptations and Alterations in Function.- Fourth Edition.- Neue York, 1996.+1=эл. гиб. дис. – Перевод заглавия: Патофизиология. Адаптация и повреждение функций.
3. West J. B. Respiratory Physiologi – the essentials: моногр.- 5 th ed.- Baltimore, 1995.- Перевод заглавия: Респираторная физиология.
4. Willms Janice L. Physical Diagnosis: bedside Evaluation of diagnosis and Function.- Baltimore, 1994.- Перевод заглавия: Физиологическая диагностика.
5. Plaut D. C. Connectionist Modelling in Cognitive Neuropsychology: a Case Study.- Lawrenge Erlbaum Associates, Publichere. - [S. I.] : Hove (UK), 1994.- Перевод заглавия: Моделирование связи в познавательной нейрофизиологии (исследование).
Электронды ресурстар:
1. Методические указания для студентов к лабораторным занятиям по курсу нормальной физиологии. Физиология дыхания. [Электонный ресурс]: лечебный педиатрический фак. 1-2 курс / сост. Н.М. Мурина. – Электрон.текстовые дан. (150 Кб).- Шымкент: Б. и., 2006.
2. Агаджанян Н.А. Основы физиолгоии человека[Электонный ресурс]: учеб. -2-е изд., испр.-М., 2001.-1 эл. опт. диск (CD¬ROM).
3. Основы физиолог человека. В 2 т. Т.1 [Электонный ресурс]: моногр.- М., 2002.- 1 эл. опт. диск. (CD-ROM).
4.. Основы физиолог человека. В 2 т. Т.2 [Электонный ресурс]: моногр.- М., 2002.- 1 эл. опт. диск. (CD-ROM).
5. Физиология высшей нервной деятельности [Электонный ресурс]: методические рек. для студентов мед. фак./сост. Д.А. Адильбекова.- Электрон. текстовые дан. (388 Кб)7- Шымкент:Б. и., Б. г.- эл. опт. диск. (CD-ROM).
6. Физиология пәнінен электронды оқу құралы [ Электронный ресурс] : медициналық колледждерге арнлған оқу құралы. – Электрон. текстовые дан. (22,3Мб). –Түркістан: ОҚО, 2012. –эл. опт. Диск (CD-ROM).
7. Сәтбаева Х. Қ. Адам физиологиясы [Электонный ресурс]: оқулық.- А., 1995.- эл. опт. диск. (CD-ROM).
8. Дүйсембин Қ. Орталық жүйке жүйесі және жоғарғы жүйке әрекетінің физиологиясы [Электонный ресурс]: моногр.- А., 2001.- эл. опт. диск. (CD-ROM).-
9. Анатомия и физиология человека. В 4 вып. [ Видеозапись, кинофильм, микроформа]: видиоэнцикл. Для народного образования.- М., Б. г.- 1 вк.
12. Лехак В. А. Ключ к пониманию физиологии [Электонный ресурс]: моногр.- М., 2002.- 1 эл. опт. диск. (CD-ROM).- Всего 2 экз.
14. Федюкович Н.И. Анатомия и физиология [Электонный ресурс]: учеб. пособие / Н.И. Федюкович. – Ростов н/Д., 2002.- 1 эл. опт. диск. (CD-ROM).
15. Шульговский,В.В.Основы нейрофизиологии [Электонный ресурс]: учеб. пособие-Электрон. текстовые дан.(5,96 Мб) .-М.:Б. и., 2003. - 1 эл. опт. диск. (CD-ROM).
16. Дубынин, В.А. Регуляторные системы организма человека [Электонный ресурс]: учебное пособие.- Электрон. текстовые дан.(12,9 Мб) .-М.: Дрофа, 2003. - 1 эл. опт. диск. (CD-ROM).
2. Миндубаева, Ф.А. Физиология пәнінен практикалық сабақтарға арналған нұсқау: оқу-әдістемелік құрал . – Алматы : Эверо, 2012. – 186.
3. Дүйсембин Қ. Жасқа сай физиология және валеология: оқулық.- А., 2007. Қалыпты физиологияның лабораториялық жұмыстары: студенттер үшін.-Шымкент, 1993.
қосымша:
1. Атлас анатомия және физиология: оқу құралы/Т. Ә. Ізмұхамбетов [ж.б.] –Алматы, 2007. -170 бет.
2. Нұрмұхамбетұлы Ғ. Орсыша – қазақша медициналық (физиологиялық) сөздік: словарь = Русско –казахский медицинский (физиологический) словарь: сөздік. – А., 2007..
Орыс тілінде
негізгі:
1. Физиология человека. Compendium: учеб. пособие / под ред. Б. И. Ткаченко. -3-е изд. испр. и доп. –М.: - Медиа, 2010. -496 с.
2. Агаджанян, Н.А. Нормальная физиология: учеб. Для студентов мед. вузов. –М.: ООО “ Изд-во медицинское информ . агентство”, 2009. – 520 с.
3. Миндубаева, Ф.А. Руководство к практическим занятиям пофизиологии по физиологии: учеб.- методическое пособие.- Алматы: Эверо, 2012. – 194 с.
4. Нормальная физиология: Практикум: учеб. Пособие / под ред. К.В. Судакова. – М.: МИА, 2008.
5. Чеснокова, С.А. Атлас по нормальной физиологии: учеб, пособие.- 2-е изд., испр. и доп. –М.: МИА, 2007.-496 с.
6. Нормальная физиология человека: учеб. / под ред. Б. И. Ткаченко.- М., 2005.
7. Руководство к практическим занятиям по норьмальной физиолигии: учеб. Пособие/под ред. С. М. Будылиной.-М., 2005.
8. Физиология человека: учебник. / под ред. В. М. Покровского, Г. Ф.1,2 том Коротко. -2-е изд., перераб. И доп. – М.: Медицина, 1998, 2001, 2003.- 656 с.
9. Основы физиологии человека. Т. 1,2: учеб./ под ред. Б.И. Ткаченко.- СПб., 1994.
қосымша:
1. Физиология человека:учебник / Н.А. Агаджанян [и др.] ; под ред. Н. А. Агаджаняна. –М., Медицинская книга; Н. Новгород: Изд – во НГМА, 2005. – 526 с.
2. Пушкарев Ю. П. Трудные вопросы физиологии: учебное пособие / Ю.П. Пушкарев, Г. И. Лобов. – СПб., 2007.
3. Физиология в рисунках и таблицах: вопросы и ответы: учебное пособие / под ред. В. М. Смирнова.- М., 2007.
4. Нормальная физиология. В 3 т. Т. 1, 2. Общая физиология: учеб. пособия для вузов / под / ред. В.Н.Яковлева. – М., 2006.
5. Жакипбекова Г. С. Физиология высшей нервной деятельностеи. Условный рефлекс его нейрофизиологические механизмы: учеб. пособие. – А., 2006.
6. Кузина С.И. Нормальная физиология: конспект лекций.- М., 2006.
7. Методические указания для студентов к лабораторным занятиям по курсу нормальной физиолгии: Физиология дыхания: лечебный педиатрический фак. 1-2 курс / сост. Н. М. Мурина. – Ш., 2006. – 23 с. + эл. опт. диск (CD¬ROM).
8. Мозговая К . В. Шпаргалка по возрастной анатомии, физиологии и гигиене: ответы на экзаменационные билеты. – М., 2006.
9. Орлов Р. С. Нормальная физиология: учеб. – М., 2005.
10. Основы физиологии человека: учеб. / Н. А. Агаджанян [и др.].-М., 2005.
11. Лот К. Основы физиологии почек: пер. с англ./науч. ред. Ю.Г. Аляев- 4-е изд.-М., 2005.
12. Руководство к практическим занятиям по нормальной физиологии: учеб. пособие / под ред . К. В. Судакова. – М., 2002.
14. Физиология: Основы и функциональные системы: курс лекций / под ред . К. В. Судакова.- М., 2000.
Ағылшын тілінде:
1. Sperelakis, Nikolas Essentials of Physiologi = Основы физиологии: монография / Nikolas Sperelakis . – Boston: New York: Toronto, London, 1996. -722 c.
2. Bullock Barbara L. Pathophisiology: adaptations and Alterations in Function.- Fourth Edition.- Neue York, 1996.+1=эл. гиб. дис. – Перевод заглавия: Патофизиология. Адаптация и повреждение функций.
3. West J. B. Respiratory Physiologi – the essentials: моногр.- 5 th ed.- Baltimore, 1995.- Перевод заглавия: Респираторная физиология.
4. Willms Janice L. Physical Diagnosis: bedside Evaluation of diagnosis and Function.- Baltimore, 1994.- Перевод заглавия: Физиологическая диагностика.
5. Plaut D. C. Connectionist Modelling in Cognitive Neuropsychology: a Case Study.- Lawrenge Erlbaum Associates, Publichere. - [S. I.] : Hove (UK), 1994.- Перевод заглавия: Моделирование связи в познавательной нейрофизиологии (исследование).
Электронды ресурстар:
1. Методические указания для студентов к лабораторным занятиям по курсу нормальной физиологии. Физиология дыхания. [Электонный ресурс]: лечебный педиатрический фак. 1-2 курс / сост. Н.М. Мурина. – Электрон.текстовые дан. (150 Кб).- Шымкент: Б. и., 2006.
2. Агаджанян Н.А. Основы физиолгоии человека[Электонный ресурс]: учеб. -2-е изд., испр.-М., 2001.-1 эл. опт. диск (CD¬ROM).
3. Основы физиолог человека. В 2 т. Т.1 [Электонный ресурс]: моногр.- М., 2002.- 1 эл. опт. диск. (CD-ROM).
4.. Основы физиолог человека. В 2 т. Т.2 [Электонный ресурс]: моногр.- М., 2002.- 1 эл. опт. диск. (CD-ROM).
5. Физиология высшей нервной деятельности [Электонный ресурс]: методические рек. для студентов мед. фак./сост. Д.А. Адильбекова.- Электрон. текстовые дан. (388 Кб)7- Шымкент:Б. и., Б. г.- эл. опт. диск. (CD-ROM).
6. Физиология пәнінен электронды оқу құралы [ Электронный ресурс] : медициналық колледждерге арнлған оқу құралы. – Электрон. текстовые дан. (22,3Мб). –Түркістан: ОҚО, 2012. –эл. опт. Диск (CD-ROM).
7. Сәтбаева Х. Қ. Адам физиологиясы [Электонный ресурс]: оқулық.- А., 1995.- эл. опт. диск. (CD-ROM).
8. Дүйсембин Қ. Орталық жүйке жүйесі және жоғарғы жүйке әрекетінің физиологиясы [Электонный ресурс]: моногр.- А., 2001.- эл. опт. диск. (CD-ROM).-
9. Анатомия и физиология человека. В 4 вып. [ Видеозапись, кинофильм, микроформа]: видиоэнцикл. Для народного образования.- М., Б. г.- 1 вк.
12. Лехак В. А. Ключ к пониманию физиологии [Электонный ресурс]: моногр.- М., 2002.- 1 эл. опт. диск. (CD-ROM).- Всего 2 экз.
14. Федюкович Н.И. Анатомия и физиология [Электонный ресурс]: учеб. пособие / Н.И. Федюкович. – Ростов н/Д., 2002.- 1 эл. опт. диск. (CD-ROM).
15. Шульговский,В.В.Основы нейрофизиологии [Электонный ресурс]: учеб. пособие-Электрон. текстовые дан.(5,96 Мб) .-М.:Б. и., 2003. - 1 эл. опт. диск. (CD-ROM).
16. Дубынин, В.А. Регуляторные системы организма человека [Электонный ресурс]: учебное пособие.- Электрон. текстовые дан.(12,9 Мб) .-М.: Дрофа, 2003. - 1 эл. опт. диск. (CD-ROM).
Кредит №1.
Дәріс №1
1. Тақырыбы: Қоздырғыш құрылымдардың функциялық ерекшеліктері. Қозғалыс
қызметінің жүйелік реттелуі.
2. Мақсаты: студенттерге қозғыш тін физиологиясы және биоэлектрлік
көріністер, сонымен қатар қозғалыс қызметінің жүйелік реттелуі туралы нақты
түсінік беру.
3. Дәрістің тезистері
Тірі организмнің негізгі физиологиялық реакциялары – тітіркенгіштік,
яғни қозғыштық.
Барлық тірі материяға ортақ қасиеттердің ең негізгілерінің бірі –
тітіркенушілік. Тітіркенгіштер деп ішкі және сыртқы ортаның тірі жүйелерді
қоздыратын факторларын (түрткілерін) айтамыз.
Барлық тірі жасушалар және тіндер әр түрлі әсерлерге жауап береді және
соның нәтижесінде өзінің функциялық активтігін өзгертеді.
Қозу барысында мембраналық потенциал әрекет потенциалына айналады.
Тірі организмде көптеген потенциалдар (электр тогы) кездеседі: МП, локалды
жауап, ӘП, ілеспелі потенциалдары, постинапстық қоздыру және тежеуші
потенциалдар. Осылардың ішінде мембраналық потенциал мен әрекет потенциалы
бұрынырақ және әлде қайда толық зерттелген.
Биоптенциалдар туралы мәліметтердің жиналу тарихының оларды ұғу үшін
мәні зор. 1786 жылы Италия ғалымы Л. Галвани атмосфералық электірдің әсерін
тексеру үшін индикатор ретінде терісі сыдырылған бақа омыртқасының белден
төмен бөлімі мен сирақтарын (тірі реоскопты) пайдаланған. Тәжірибе
барысында мұндай препараттар балконның жез ілгектеріне жүйкесі арқылы
ілінген.Тірі реоскоптар жел соққан күні шайқалып, балконның темір
жақтауларына тиген кезде оладың олардың еттері жиырылып сирақтарының
қозғалғаны байқалады. Бұл тәжірибені лаборатория жағдайында қайталау үшін
Л.Гальвани иілген мыс пен жалпақ темір кесіндісінен тұратын доға (кішкене
балкон) жасап, доғадағы иілген мысқа жүйкесі арқылы тірі реоскопты іліп
шайқалтқан. Реоскоп доғаның темір кесіндісіне тиген сайын бақаның сирақтары
жиырылып қатты қимыдары байқалған. Бұл Л. Гальванидің алғашқы (I)
тәжірибесі. Ғалым бақа сирақтарының жиырылуы жүйке мен ет тіндерінің
электр потенциалдарының айырмашылығына байланысты деген тұжырымға келген.
Бірақ Л.Гальванидің замандасы әйгілі физик А.Вольт (1792) бақа сирағы
еттерінің жиырылуы екі турлі металл (мыс пен темір) арасындағы электр
күшінің әсерінен туған болар деп күдіктенген. Л. Гальвани металл қолданбай
жүйке мен еттен тұратын препарат жасап, жүйкесі шыны қармақпен іліп алып,
оны бірден балтыр етінің кесілген және кесілмеген жерлеріне тигізген, ол
сәтте бұлшық еттің бұлшық еттің жиырылғаны байқалады. Л. Гальвани өзінің
осы екінші тәжірибесінде тірі тінде (ет пен жүйкеде) электр тогының
болатынын және ондағы потенциал айырмашылығы (ток) тінді тітіркендіре
алатынын дәлелдеп берді.
1838 жылы Италия ғалымы Маттеучи гальванометрмен бұлшық еттің кесілген
жері мен кесілмеген жерінде потенциал айырмасы барын, жолақ бұлшықеттің
сыртқы беті оң зарядты, кесілген жері, яғни бұлшықеттің ішкі потоплазма
жағы теріс зарядты болатынын ашты. Бұл кейін тыныштық тогы деп аталды. Тағы
бірде екінші тәжірибені Маттучи бақа сирақтарынан екі жүйке-ет препаратын
жасап біріншінің шондонай жүйкесін, екіншінің балтыр етіне салып
түйістіріп, екінші препараттағы жүйкені тітіркендіргенде екеуінің де балтыр
еттері бір мезгілде сіресе жиырылғанын байқайды. Тіке тітіркендірілмесе де
бірінші препараттың балтыр етінің жиырылуы екінші препаратта қозу тогының
пайда болып, ет үстінде жатқан бірінші препараттың жүйкесі арқылы жылжып
балтыр етті тітіркендіреді деген ойға келеді.
Тітіркенгіштік деп – сыртқы және ішкі құбылыстар әсерінен жай
(қалыпты) жағдайдан әрекеттік жағдайға көшу мүмкіншілігін айтады. Ал
тітіркену деп – тітіркендіргіштің организм немесе оның бір бөлігіне әсер
ету үрдісін айтамыз. Тітіркенгіштерді арнаулы құрылыстар-рецепторлар (лат.
recepa-қабылдау, алу) қабылдағыштар қабылдайды. Тітіркенгіштер: физикалық,
химиялық, физико-химиялық, биологиялық деп бөлінеді. Олар белгілі бір
жағдайда тітіркену туғызады.
Қозу – деп жоғарғы маманданған тіндердің тітіркенгіштерге күрделі
химиялық, физико-химиялық, функционалдық өзгерістер арқылы жауап беретін
ерекше қасиетін айтады. Қозу – тірі ұлпаның ішкі және сыртқы тітіркенгішке
қайтаратын жауап реакциясы. Қозу кезінде қозған тін жасушаларының тіршілік
ету үрдістері өзгереді. Қозу-күрделі биологиялық үрдіс. Қозғыштық қасиеті
бар тіндерді қозғыш тіндер деп атайды. Оларға безді эпителия, ет және жүйке
тіндері жатады.
Барлық тірі тін қозады, бірақ пайда болған қозуға жауап беру әр
тінде бірдей болмайды (мысалы, жүйке, ет тіндерін алсақ, олардың
тітіркенгішке жауабы толқын тәрізді физиологиялық үрдіс – қозу арқылы
жүреді). Қозу жасушалардың бір бөлігінен екінші бөлігіне, бір жасушадан
екінші жасушаға ауысады. Қозуға тән ең басты белгі – жасуша мембранасының
бетіндегі электрлік құбылыстардың өзгеруі. Қозғыш ұлпалардағы қозудың өтуін
электрлік құбылыстар қамтамасыз ететді.
Қозуды пайда ететін тітіркендіргіштің ең аз күшін бастау күші, ал
оған кеткен ең аз уақытты – пайдалы уақыт деп атайды.
Жасушаның тыныштық уақытында мембрананың сыртқы және ішкі қабаттары
арасында иондардың біркелкі орналаспауынан жасушада үнемі электрлік заряд
пайда болады да, ол тыныштық потенциалы деп аталады немесе жағдайдағы тірі
жасушалардағы оның мембранасының екі жағындағы иондардың ассиметриялық
бөліну нәтижесінде пайда болатын потенциал айырмашылығын мембраналық
потенциал дейді. Мембраналық потенциал түрлі жасушаларда әр түрлі, бірақ
барлығында цитоплазма жасушаның сыртқы ортасына қарағанда (-) зарядталған
(жүйке талшығы мен жасушаларда мембрана потенциалы 60-70 МВ, көлденең жолақ
ет талшықтарында 60-90 МВ, эпителия ұлпасында 15-35 МВ, дәнекер ұлпасында
30-50 МВ. Мембрананың екі жағындағы иондардың ассиметриялы орналасуы
мембрананың иондарды таңдамалы өткізуіне байланысты. Мысалы, жүйке
жасушаларының мембранасы, К+, Na+ , Cl- -ын таңдамалы өткізеді. Жай
жағдайда мембрана К+ -ын, Na+-на қарағанда 25 есе жылдам өткізеді, ал
қозған кезде Na+ өткізу көлемі К+-ден 20 есе артады).
Қозудың пайда болуы және тарауы биоэлектрлік құбылыс деп аталатын
тірі жүйелер тіндердегі электр зарядының өзгеруіне байланысты.
Егер қозғыш жүйке, ет және басқа жасушаларға тітіркендіргіш әсер
еткенде мембраналық потенциал тез тербелсе, мұны әсер немесе әрекет
потенциалы (ӘП) дейді. Әсер потенциалының пайда болу себебі – мембрананың
иондық өткізгіштігінің өзгеруі. Қозу үрдісі мембранада жасушаға әсер еткен
тітіркендіргішке сәйкес ашылатын және реттелетін электрлік (Ca+2 және Cl-
үшін) және химиялық (К+, Na+ үшін) арналардың болуына байланысты.
Талғаушы (селекциялы) сүзгіш каналдардың ең тар жеріне орналасқан. Ол
иондардың тесікшелері арқылы бір бағытта қозғалуы өткізгіштігіне әсер
етеді.
Цитоплазма мембранасы арқылы иондардың әрбірінің тасымалдауын
қамтамасыз ететін жүйелер – иондық арналар және насостар бар. Иондық
арналар: а) тесікшеден, б) қақпалық механизмнен, в) мембрананың өзінде
иондар кернеуін сезгіштерден (сенсон, индикатор) және г) талғаушы сүзгіден
(селекциялық сүзгіш) тұрады.
Тесікше: ашық және жабық жағдайда болуы мүмкін. Тесікшелер катализдік
әрекеттілігі өте жоғары белоктар – тасымалдаушы ферменттерден құралған
(ферменттердің әсерінен иондардың өтуі 200 есе көбеюі мүмкін).
Қақпалы механизм (канал қақпасы) цитоплазма мембранасының ішкі
жағында орналасқан. Кеңістікте молекулалық конфигурациясын өзгерте
(конформация) алатын белок молекулалары секундтың мыңдаған бөліктерінде
канал қақпасын ашып (әрекеттеніп) және жауып (әрекетсіздік), өздері арқылы
өтетін иондар жылдамдығын және олардың цитоплазмаға өтуін реттеп отырады.
Қақпалы механизм әртүрлі химиялық қосылыстарға, соның ішінде ферменттерге,
уларға және кейбір дәрілерге де өте сезімтал. Олар қақпа жұмысын арнаулы
әсер арқылы жылдамдатады немесе төмендетеді. Мембранадағы иондар кернеуін
сезгіштік (сенсор) мембранада орналасқан, мембраналық потенциалдың өзгеруін
сезетін белок молекуласы.
Қозғалыс қызметінің жүйелік реттелуі. Қозғалыстың ұйымдастырылуына
қатысатын құрылымдар мидың барлық бөлімдерінде орналасады. Олар
морфологиялық немесе функционалдық тұрғыдан өзара байланысты. Қозғалысты
ұйымдастыру орталықтары арасындағы байланыстың болуы қозғалысты басқарудың
арнайы бағдарламасын құруға және іске асыруға жол береді. Бағдарлама ашық
түрде болуы керек, яғни алдыңғы қозғалыстың нәтижесінен келесі қозғалыс
актісін өзгерту, корркеция жасауға жол береді. Осындай жолмен қозғалу
актісінің өзін реттеуі үшін жағдай жасалады.
4. Иллюстрациялы материалдар:
-дәріс материалдың презентациясы;
-тақырып бойынша плакаттар;
-кестелер, сызбалар.
5. Әдебиет: № 1 қосымшаны қараңыз.
6. Қорытынды сұрақтары (кері байланысы)
1. Қозғыш ұлпалар қозбайтын ұлпалардан қандай қасиеттері бойынша
ерекшеленеді?
2. Гальвани қандай тәжірибе жүргізеді?
3. Биопотенциалдардың пайда болуын анықтайтын жасуша мембранасының қандай
қасиеттерін білесің?
4. Қозғалыс қызметінің жүйелік реттелуі неге байланысты.
Дәріс №2
1.Тақырыбы: Ас қорыту жүйесі. Ас қорытудың реттелу принциптері мен
механизмі. Организмде заттек алмасуы туралы жалпы ұғым.
2. Мақсаты: қанның қоректік заттарының тұрақтылығын қаматамасыз ететін
функционалдық жүйемен студенттерді таныстыру және студенттерге ағзаның іс-
әрекетіндегі зат және энергия алмасудың маңызы туралы нақты түсінік беру.
3. Дәрістің тезистері:
Ас қорыту үдерісі - зат алмасудың бастауы. Ас арқылы адам өзіне
өмірлік қажетті заттарды алады. Алайда ас арқылы түсетін көмірсу, ақуыз,
майлар, көмірсу бірден сіңірілмейді. Суда алмаспайтын күрделі молекулалық
қосылыстар ұсақталып суда еріп жәнеде өзінің қасиетінен айрылуы қажет. Ас
қорыту жүйесіндегі бұл үдеріс ас қорыту деп аталады. Адам алынған өнім -
зат алмасу өкілі деп аталады.
Ас қорыту жүйесіне ауыз қуысы жұтқыншақ, өңеш, асқазан, жіңішке және
жуан ішек, бауыр кіреді. Ас қорыту жүйесін құрайтын мүшелер бас бөлігінде,
мойын, кеуде қуысында, іш қуысы жамбаста орналасқан.
Зат алмасудың алғашқы сатысы асқорыту болып табылады. Тіңдердің өсуіне
және жаңаруы үшін аспен бірге қажетті заттар түсуі қажет. Тағамдардың
құрамына ақуыз май және көмірсу ағзаға қажетті дәрумендер, минералды
тұзддар, су болады.
Алайда ақуыз, май және көмірсулар бастапқы қалыпта сіңіәрілмейді. Ас
қорытылуы тек механикалық түрде ғана емес химиялық әсер ететін оттектің
әсерімен жүреді.
Ағзаға түскен заттар энергияға айналып тұрады. Энергия алмасу әр
жасушаға тән нәрсе. Термодинамиканың бірінші заңына сәйкес энергия
жоғалмайды және қайта пайда болмайды. Тірі организм сырттан келетін керекті
энергияны қабылдай отырып, сыртқы ортаға соны шығара білуі керек.
Алмасу процестері, яғни анаболизм (ассимиляция) аспен бірге түскен
қоректік затардың синтезделуі және катоболизм (диссимиляция) – құрылым
элементтерінің ыдырауымен астың сіңірілуі.
Тірі организммен қоршаған орта біртұтас жүйе құрайды. Екеуінің
арасында тоқтаусыз зат алмасу процессі жүреді. Тірі организм ішкі
компоненттерді қалыпты ұстау үшін энергия жұмсайды. Химиялық энергия
пайдалануды энергиялық алмасу деп аталады. Ол организмнің көрсеткіші болып
табылады.
Зат алмасу өмір бойы бірге жүретін өзара байланысқан екі процестен
тұрады:
Ассимиляция – клетка ұлпалары құрамына кіретін заттардың жаңадан түзілуі.
Диссимиляция – зат алмасуына қатысқан заттардың тотығуы арқылы қарапайым
химиялық заттарға айналуы.
Зат алмасу процесі үздіксіз жүруі нәтижесінде клеткалық компоненттер
жаңарады, түзіледі. Күрделі химиялық заттар тотыққан сәтте олардан
потенциалдық энергия босап шығады да, кинетикалық энергияға, механикалық,
электр энергиясына айналады.
Белок алмасуы: белоктар организмнің құрылыс материалы. Қандағы наздар
(О2, СО2) тасымалдайтын гемоглобин де белок. Адамның жүріп-тұруы ет
құрамындағы белоктар актин мен миазин талшықтарына байланысты. Белок
құрамында 20 амин қышқылы бар. Олардың 12-і организмде, 8-і сырттан келіп
түседі (лейцин, изолейцин, валин, метионин, гистидин, аргинин, трифтофан,
лизин, треонин, фенилаланин) адам денесінде түзілмейді. Белок организмді
әртүрлі инфекциялардан қорғайтын антидене құрамында да бар. Организмді
қансыраудан сақтайтын плазмалық фибриногеннің табиғаты да белок.
Гормондардың көбі белок. Белок-энергия көзі. 1гр белок тотықса, денеде 4,1
ккал, яғни 17,17 килоджоуль жылу пайда болады. Тамақ құрамында орны толмас
амин қышқылдары болса, мұндай белоктар бағалы, құнарлы белоктар деп
аталады. Белок протеаза ферменттерінің әсерінен амин қышқылдарына және
пептидтер сатысына дейін ыдырайды. Ащы ішекте сіңіп, қаннан қақпа венасы
арқылы бауырға, ал бауырда амин қышқылдарынан қан белоктары
(глобулин,альбумин, фибриноген) және өз клеткаларына қажет белоктар
түзіледі. Белок ыдырауы нәтижесінде белок қалдықтары пайда болады. Оларға
аммиак, мочевина, несеп қышқылы, аммоний тұздары сияқты азот қалдықтары
түзіледі.денедегі белок алмасу дәрежесін зертеу үшін алдымен азот тепе-
теңдігі зерттеледі. Аспен бірге ас қорыту жолына түскен, содан соң денеге
сіңген азоттың мөлшері несеп, тер, нәжіс арқылы денеден шыққан азоттың
мөлшеріне тең болса, бұл азот тепе-теңдігі деп аталады. Белок құрамында 16%
азот болады, яғни 6,25г белокта 1 г азот болады. Тамақпен бірге түскен азот
мөлшерін білу үшін, ондағы белок мөлшерін анықтап, оны 6,25-ке бөлу керек.
Мысалы: 112,5 белок болса 6,25-ке бөледі, тең 18г. яғни 112,5 белокта 18 г
азот бар. Бұдан нәжіс құрамындағы азотты алып тастаса, қанға сіңген азот
мөлшері шығады.
Денеге келіп түскен азот одан тері шығарылған азоттан кем болса теріс
көп болса оң болады.
Оң теңдік - өсіп келе жатқан организмде,спортшыларда, екі қабат
әйелде.
Теріс теңдік – ашаршылыққа ұшырағанда, ауырғанда кездеседі. Белок
алмасуын нерв жүйесі реттейді.
Көмірсу алмасуы. 1г тотықса 4,1 ккал энергия бөлініп шығады.адамға
тәулігіне 450-500г-дай көмірсу қажет. Көп тамақ ішкеннен кейін қанда
глюкоза уақытша көбейеді. Оны алиментарлық (астан болған) гипергликемия деп
аталады. Егер несепте қант пайда бола глюкозурия дейді. әдетте қанның әрбір
литріне 3,5-5,8 ммоль глюкоза бар. Ол 8-10 ммольге жетсе несепте қант
болады. Егер қанда қант деңгейі азайса гипогликемия деп аталады. Көмірсудың
негізгі зат алмасуы гипоталамуста орналасқан. Реттейтін орталық гипоталамус
және сопақша мидың 4 қарыншасының түбінде. Гипоталамустың өзі ВЖЖ
парасимпатикалық және симпатикалық бөлімдері мен ішкі сөлініс бездерінің
гормондары арқылы алмасуын реттейді. Мысалы: симпатикалық жүйке бүйрекүсті
безінің ми қабатына әсер етіп, адреналин гормонының қанға өтуін күшейтеді,
бауырға гликогенолиз процесін үдетеді.
Май алмасу. Май және май тәрізді қосындылар липидтер деп аталады.
Ересек адам тәулігіне 70-100г май керек. 1г май тотықса 9,3 ккал жылу
бөлінеді. Май клетка ядросы мен мембранасында өте көп. Майда мембранасында
өте көп. Майда еритін витаминдер А, д; Е, К, F тұздары майға ілесіп денеге
тез сіңеді. Май-су қоры (мысалы: түйе өркеші). Май 12 елі ішекте өттің
қатысуымен эмульсияға айналады да, липаза әсерінен ыдыраған кезде
моноглицерид, май қышқылы айналады, глицеринге. Май және басқа да
липидтердің ыдырау өнімдері негізінен лимфаға сіңеді. Эмульсияға айналған
май (қышқылдарының) тамшыларының (диаметрі 0,5 лкм) біразы гидролизденбей-
ақ ішек қабырғасынан өте береді.
Май алмасуын реттейтін орталық гипоталамуста орналасқан. Осы
орталықтың төменгі-ішкі ядросы зақымдалса – семіреді, ал төменгі-сыртқы
ядросы зақымдалса – кахексияға ұшырайды. Гипоталамус денеге ВЖЖ және УСБ
арқылы әсер етеді.су мен минералды заттардың алмасуы. Ересек адамның дене
салмағының 60-70% су. Салмағы 75 кг адамның организмінде 53 литрдей су
бар.организмдегі судың азаюын (гипогидратация) және көбеюін –
гипергидратация дейді. Денедегі барлық сұықтық 2 түрге бөлінеді:
1. Клетка ішіндегі сұйықтық организм салмағының 70% (30-40 л шамасында),
яғни судың көбі клетка протоплазмасының құрамында.
2. клеткадан тыс тамыр ішіндегі сұйықтық (қан, лимфа), клеткааралық
сұйықтық құрамына кіреді. Денедегі судың 20% (15-17л) клеткадан тыс
сұйықтыққа жатады. Оның 13-15% интерстициялық сұықтық пен лимфа, ал 4-
5% қан плазмасына кіреді.
Судың маңызы.
Тәуліктік су қажеттілігі 2-2,5л, оның 2-2,2л тамақ құрамынан қабылданады
(экзогенді су) 0,3л – эндогенді су қоректік затар тотыққанда пайда болады.
Түй сусыз 55 күн өмір сүре алады. Несеп арқылы 1,2-1,4л термен 0,5-0,8л
үлкен дәретпен 0,1-0,2л сыртқа шығады.
Минерал алмасу.
Тұздардың организмдегі маңызы өте күшті:
1. Қан мен тканьдегі осмостық қысымды реттейді.
2. Қанның сілтілі - қышқылды тепе-теңдігін сақтайды.
3. Минералды затар химиялық реакцияларды тездерді (катализаторлық).
4. Тұздар құрылыс материал ретінде клетка құрамына кіреді.
Су мен тұз алмасуының реттелуі. Орталықтары гипоталамуста орналасқан.
Ол жерде шөлдеу орталығы бар. Шөлдегенде ауыз қуысына құрғақты шырышты
қабатындағы осморецепторлардан хабар гипоталамусқа жетіп ондағы шөл
орталығын қоздырады. Пайда болған серпілістер нейрогипофизге барып несеп
бөлінуіне қарсы гормонның өнуін күшейтеді. Бұл суды ұстап қалады. Тұздардың
алмасуына реттеуге гормондар қатысады.
Белгілі бір қоректік заттың 1 грамыен өртеген кезде шығарылатын жылу
мөлшері сол заттың калориялық коэфициенті деп аталады. Тыныс коэфициенті
(ТК) дегеніміз белгілі бір уақыт ішінде денеден шығатын көмірқышқыл газбен
(СО2) денеге сіңген О2 мөлшерінің аралық қатынасы:
ТК=
1 литр О2 сіңген кезде шығатын жылуды оттегінің калориялық эквиваленті деп
атйды.
Негізгі алмасу деп – физиологиялық тыныстық жағдайда тамақ ішкеннен
соң 12-14 сағатан кейін айналадағы ауа температурасы 18-20 болып қимылдамай
жатқан кездегі эмоциональдық тыныстық күйдегі жұмсанған энергиясы айтады.
Орта бойлы (170 см) 25-40 жастағы адам 1 сағат ішінде салмағының әрбір
килограммына 1 ккал (4,2 кДж) энергия жұмсайды. Салмағы 70 кг ер адам
тәулігіне денесінен 1700 ккал энергия бөліп шығарады. Жасы ұлғайған сайын
негізгі зат алмасу көрсеткіші төмендейді.
Дене аумағының заңы бойынша жұмсалған энергияның мөлшері денесінің
аумағының әр метр квадратына шақса энергия шығыны әр метр квадратына 1
келкі болады. Ер адамға қарағанда әйелде заттар алмасу 10%төмен. Ер
адамдарда 948 ккал, әйелдерд 853 ккалм2 тамақтанған сәтте энергия әдеттен
көп жұмсалады. Сол үшін энергия жұмсау олардың айналысатын кәсібіне
байланысты. Ересек адамдарда жұмсалған энергия 4 топқа бөлінеді, кәсібіне
байланысты.
Бірінші топ. Денеге онша күш түспейтін механикаланған еңбек
істейтіндер мен кісі күтушілер. Энергия шығына тәулігіне 2200-3300 ккал.
Екінші топ. Көп энергия жұмсауды және онша күш салуды керек етпейтін
кәсіпшілер. Энергия шығына тәулігіне 2300-3500 ккал.
Үшінші топ. Денеге әжептеуі күш түсетін механикаланған еңбек етушілер
мен кісі күтушілер. Энергия шығына тәулігіне 2500-3700 ккал.
Төртінші топ. Тым ауыр және ауырлығы орташа механикаланған не жартылай
механикаланған қызмет атқарушылар. Энергия шығына тәулігіне 2900-4200 ккал.
Қандағы қоректік заттардың тұрақтылығын сақтап тұратын, функционалдық жүйе.
Энергия шығыны 2 түрлі:
1. Тікелей калориметрлік.
2. Жанама калориметрлік.
Тікелей денеден шыққан жылу энергиясын тікелей калориметрмен өлшеу.
Жанама аздар алмасуы арқылы өлшеу.
4. Иллюстрациялы материалдар:
-дәріс материалдың презентациясы;
-тақырып бойынша плакаттар;
-кестелер, сызбалар.
5. Әдебиет: № 1 қосымшаны қараңыз.
6. Қорытынды сұрақтары (кері байланысы)
1. Тағамдық қажеттілік дегеніміз не?
2. Ашығу мен тойынудың нейрофизиологиялық тетіктері қандай?
3. Қандағы қоректік заттардың тұрақтылығын сақтайтын функционалдық жүйеде
ас қорыту үрдісі қандай орны алады?
4. Ақуыздар ағзада қандай қызмет атқарады?
5. Майлар ағзада қандай қызмет атқарады?
6. Көмірсулар ағзада қандай қызмет атқарады?
7. Негізгі алмасу дегеніміз не?
Дәріс №3
1. Тақырыбы: Тыныс алу физиологиясының жалпы мəселелері. Қан жүйесі
физиологиясының жалпы мəселелері
2. Мақсаты: тыныс алу және қан жүйесі туралы түсінік беру.
3. Дәрістің тезистері:
Тынысалу деп ауадан оттегін сіңіріп, көмір қышқыл газын шығаруын
қамтамасыз ететін өзара байланысты көптеген үрдістерді айтады. Отгегінің
қатысуымен организмде тотығу үрдісі өтеді. Құрамындағы органикалық
заттардың тотығуы нәтижесінде жасушалар мен тіндерде тіршілікке қажет
энергия пайда болады. Мұнымен қатар тотығу барысында көмір қышқыл газы
түзіледі. Бұл газ уақытында сыртқа шығарылып тұрмаса көптеген тіршілікке
қажет үрдістер тоқтап денеде су түрақтылығы (изогидрия), жылу түрактылығы
(изотермия) бұзылады да адам өміріне қауіп туады. Демек, организм ауадан
үздіксіз оттегін алып, ұдайы көмір қышқыл газын сыртка шығарып түрса ғана
өмір сүре алады.
Тынысалу негізінен бес кезеңнен түрады:
1) сыртқы тынысалу – ауадағы газдарды (атмосферадан) өкпеге
әкеліп, өкпеден (тотыққан) қайтадан атмосферага шыгарып тұру;
2) өкпе көпіршіктеріндегі (альвеолалардағы) газдар мен кан құрамындағы
газдардың алмасуы;
3) газдардың өкпеден тінге, тіннен өкпеге қан ағынымен тасымал
дануы;
4) тін мен қан арасында газ алмасуы;
5) ішкі тынысалу – жасуша құрамындағы органикалық заттардың
тотығуы. Бұл – биохимиялық үрдіс. Тынысалудың алгашқы 4 кезеңін
физиология, соңғысын биохимия зерттейді.
Тыныс алу орталығының орналасуы. Тыныс алу процесін реттейтін
нейрондар тобы (тыныс алу орталығы) сопақша мида орналасқан. Тыныс алу
орталығын сопақша мидағы орнын табу үшін оның әр жерінен инелеп бұру, бұзу,
тітіркендіру әдістері қолданылады.
1812 ж. Легаллуа, 1842 ж. Флуранс, 1885 ж. Қазан университетінің
профессоры Миславский атаған әдістерді қолдана отырып, тыныс орталығының
ромб тәрізді ойықтың астыңғы (төменгі) бұрышына жақын орналасқан, бұл
орталықта инспирация (дем алу), экспирация (дем шығару), бөлімдерінің бар
екенін, бұл бөлімдердің жұптаса орналасқанын анықтады.
Демалу және демшығару механизмі. Сыртқы тынысалу, яғни газдардың
ауадан өкпеге өтуі, өкпеден қайта атмосферага шығарылуы екі кезеңнен:
демалу (инспирация) және демшыгарудан (экспирация) тұрады. Инспирация мен
экспирация тірі организмде өзара жымдасып үйлесім тапқан, өмірі бойы
бірінен соң бірі кезөкпен келіп алмасып отырады. Ауаны өкпеге тартып алып,
ондагы газ алмасуына қатысқан ауаны тысқа шығару үшін өкпе біресе үлғайып
(кеңейіп), біресе тарылып түруға тиіс. Бірақ альвеола (alveola – үяшық)
кабырғасында ет талшықтары болмағандықтан өкпекеңейіп не тарылып көлемін
өзі өзгерте алмайды, бұл үрдіс көкірек қуысының үлғайыптарылуына
байланысты. Өкпе сыртындағы ауамен катыспайтын көкірек қуысында орналасқан.
Сыртынан өкпе висцеральдық (агзалық) және париетальдық (жақтаулық) екі
қабықпен қоршалған. Висцеральдық плевра өкпе тінімен біте байланысқан. Өкпе
түбіріне жеткен жерде париетальдық плевраға айналады да көкірек қуысын ішкі
жағынан астарлап көмкереді, ондағы тіндермен біте киылысады. Плевра
қабықтарының арасында плевралық қуыс деп аталатын саңылау тәрізді өте тар
(5-10 мкм) кеңістік бар. Онда плевра қабықтарының ішкі беттерін майлап
өзара үйкеліс кедергісін азайтатын аздаған шырышты сүйықтық болады.
Плевралық кеңістік бітеу, оның ішінде ауа болмайды, сондықтан да плевра
қабықтары дем алған сәтте бірінен-бірі айырылып алшақтай алмайды. Осыған
орай көкірек қуысы кеңейген кезде париетальдық плевра висцеральдық плевраны
өзіне тартып өкпені созады. Сол кезде оның ішіндегі қысым азаяды, сондықтан
қысымы жоғары сырттағы ауа өкпеге кіріп, оны одан әрі кернеп кеңейтеді.
Дем шығарған сәтте көкірек куысы тарылады да өкпе қысымы жоғарылағандықтан
ауа сыртқа шығады, өкпе кішірейеді. Сонымен өкпенің кеңейіптарылуы көкірек
аумағының өзгеруіне, яғни тынысалу еттерінің жиырылып босауына байланысты.
Адам демді ішке тартқан кезде инспирация еттері жиырылады да, көкірек
қуысын кеңейтеді: көкет (диафрагма) жиырылады, оның күмбезі жазылып 1,5 см
төмендейді. Сөйтіп көкірек қуысы жоғарыдан томен қарай кеңиді, сыртқы
кабырғааралық және шеміршекаралық еттер тартылып, қабыргаларды жоғары қарай
көтереді, осы кезде төс алга қарай ығысады да солдан оңға, оңнан солға және
арттан алға қарай көкірек өлшемдері үлғаяды, сөйтіп көкірек кеңейеді. Өкпе
альвеолалары серпімді тіндерге бай, осыған байланысты олар жазылып үлғаяды
да, көкірек қуысын кернеп, түгелдей жайлап алады. Осы сәтте альвеолаларда
қысым азаяды да сырттан тартылған ауа өкпеге қарай ойысады. Одан әрі
инспирация еттері босап кабырғалар мен төс әдеттегі орындарына түседі,
ілешала көкет күмбезі томпайып, жоғары карай көтеріледі де көкірек қуысы
тарылады, өкпенің аумағы кішірейеді. Көкірек қуысының тарылуы экспирация
(демшыәару) еттері, яғни ішкі қабырғааралық еттердің жиырылуына байланысты.
Дәл осы кезде альвеолаларда ауа қысымы күшейеді де, мүндағы ауа өкпеден
сыртқа қарай ығысады. Қаттырақ, яғни терең дем алған сәтте, қосымша
(көмекші) тынысалу еттері бұл үрдісті күшейте түседі. Бұл еттер үлкен және
кіші кеуде еттері, алдыңғы тіс тәрізді еттер. Ал демді қатты шығару тура,
қигаш, келденең жолақты құрсақ еттерінің жиырылуына байланысты.
Тыныс алу орталығының қызметі қандағы газдар мөлшеріне байланысты
екені көптен белгілі. Қандағы оттегінің мөлшері азайса (гипоксия) немесе
көмір қышқыл газ деңгейі артса (гиперкапния) тыныс алу жиілейді.
Мұны гиперпноэ дейді. Әдетте еркек адам минутына 16-20 рет дем алады.
Егер қанда көмір қышқылды газ азайса (гипокапния) тыныс алу сирейді,
тіпті тоқтап та қалады (опноэ). Кеңірдекті қысып, бәраз уақыт дем алмай
қойса, гиперкапния мен гипоксинея процестері үдейді де адам жиі-жиі әрі
терең дем алады. Яғни диспноэ пайда болады.
1868 жылы неміс ғалымдары Геринг пен Брейлер иттің өкпесін ауаға
толтырып керсе немесе оның бүйрегіне пневмоторакс жасап өкпенің көлемін
кішірейтсе, дем алу және дем шығару кезеңдері өзгеретінін байқаған. Өкпені
ауамен кергенде 3 түрлі рефлекс пайда болады.
1. Инспираторлық тежеу рефлексі - өкпені ауамен керген сәтте организм
кенеттен дем ала алмай қалады.
2. Өкпені дем шығару кезінде керсе, келесі жолға дем алу сатысы
кешеуілдейді де, дем шығару сатысы созыла түседі. Мұны экспираторлық
жеңілдеу рефлексі деп атайды.
3. Дем алған сәтте өкпені қаттырақ керсе , инсператорлық еттер шектен
тыс қозады да ит дірілдеп демін қатты ішіне тартып жан ұшырады. Ал өкпенің
көлемін пневмоторакс арқылы кішірейтсе, дем шығару қысқарады, бірақ дем алу
ұзарады, яғни келесі жолға дем алу сатысы түзейді. Бұл өкпені кішіреюіне
берілген рефлекстік жауап.
Ирритантты рецепторлар тыныс жолындағы эпителий және субэпителий
қабаттарында және өкпе түбірінде орналасқан. Ирритантты рецепторлар қозған
сәтте адам жөтеледі, тыныс жиілейді, бронхтары тартылады, әлсін-әлсін
күрсінеді.(демді қатты ішке тартады)
Тыныс алу орталығын қоздыратын механизмдер түрлі рецепторлардан және
шеткі хеморецепторлар мен өкпе механорецепторларынан тыныс орталығына келіп
түсетін сигналдар. Тыныс орталығының қозу жиілігін реттейтін мидағы, оның
құрамындағы орталықтардың (пневматаксикалық орталық гипоталамус торлы
құрылымы, стрио-паллидарлық жүйке, лимбиялық жүйе) және ми қыртыстарындағы
нейрондардың тыныс орталығына қарай бағытталған сигналдардың да зор мәні
бар.
Осының бәрі тыныс орталығының өмір бойы белгілі бір ырғақпен қозуының
және сыртқы ішкі ортаның өзгерістеріне бейімделуінің механизмі.
Қан жүйесі.
Эритроциттер (қызыл қанды жасушалар) – қанның жасушасында айтарлықтай
көп.
Ересек адамның 1 мм қанында олардың 5 000 000 4.5-5 құрайды.
Эритроциттер О2, СО2 тасымалдайды және қанның буферлі іс-әрекетіне әсер
етеді. Онда қатысатын пигмент – гемоглабин – оларға қызыл түс береді.
Гемоглабин қызыл жасушада орналасқандықтан, цитоплазмада бос жағдайда
болғандықтан, келесідей қасиеттерге ие: қандағы төмен байланысты сақтайды,
гемоглабин қандағы су потенциалының төмендеуінің қаупін алдын - алады.
Эритроциттердің өмір сүруінің ұзақтығы 90-120 күн, содан кейін олар
талапта ыдырайды.
Лейкоциттер патогенді микроағзалардан спецификалық емес (мысалы,
фагоцитоз), сонымен қатар (антиденелердің құрылуы) спецификалық
токсиндерденг қорғайды.
Тромбоциттер (қанды пластинкалар) – ол қанды қоюланудың пайда
болуындағы маңызды роль ойнайтын жасушалардың фрагменттері.
Басқарушылық функция. Қанда еритін заттар, қанның сулы потенциалын
жасайды және соған сәйкес тіндік сұйықтық пен қанның арасындағы су
потенциалының градиенті.
Мұндай су потенциалының көлемі, плазмадағы ақуыздар мен Na+ сәйкес қан
мен тінді сұйықтық арасындағы қозғалуды басқарады.
Қанның құрамына кіретін су, дене температурасын басқарушы ролін
ойнайды, өйткені ол жылу мен жылуды жасаушы орталықтарды алып келеді
(бауыр, қаңқа бұлшықеттері) тері мен ми сияқты жылу беруші органдар.
Үздіксіз рН-ты ұстап тұру, гидрокарбонаттар мен фосфаттар және
гемоглабиндегі кейбір плазма ақуыздарының екіншілік функциясының тепе-
теңдігін ұстау арқасында қанның буферлік жүйесінің маңызды функциясы болып
табылады.
Тасымалдау функциясы. Тамақты қорытудың ыдыраушы өнімдері жұтылу
(глюкоза, аминқышқылдары және минералды тұздар) ішеткрден бауырға және одан
кейін жалпы қан арнасына тасымалданады. Майлы қышқылдар ішектерден лимфа
жүйесіне, содан кейін жалпы қан жүйесіне барады.
Метаболизмнің ең соңғы өнімі (мочевина, креатинин және сүт қышқылының
тұздары) жою (бауыр және бүйрек). Гормондар (инсулин, пептид, тестостерон,
стероид, адреналин, катехоламин) – темірден, олар әсер ететін көздену
ағзаларымен тасымалданады. Газдар (таза ауа және көмірқышқыл газдары) –
жұтылу орындарынан немесе оларды пайдалану немесе жойылу орындарында
құралады. Таза ауа негізінен қызыл қан денелерімен, ал көмірқышқыл газы
плазмада тасымалданады.
Бауырда құралатын плазмадағы ақуыздар қан тоғына бөлінеді; фибриноген
(қанның қоюланатын агенті), глобулин (арнайыландырылған тасымалдау
функцияларын орындайды, мысалы темір, тироксин және қоланы) және альбумин
(ион плазмасымен байланыстырады Са2 + тасымалдайды).
Организмнің тіршілігі барысында жұмсалатын энергияның мөлшерін өлшеу
үшін тікелей және тікелей емес колориметрия әдісі қолданылады.
1 л оттегіні пайдаланғанда немесе сәйкес 1 л СО2 бөлінгенде 5,04 ккал
жылу шығарылады. Тікелей калориметрия организммнен шығарылған жылу
мөлшерінің биоколориметрдегі нақты есебіне негізделген. Өйткені
организмдегі жылу өндірудің негізінде тотығулық үдерістер жатады. Бұл кезде
оттегі пайдаланылады және көмірқышқыл газы түзіледі. Бұл организмдегі газ
алмасу бойынша тікелей емес жылу өндірілуді анықтау – пайдаланылған
оттегінің мөлшерін есептеу және организмдегі жылу өнімдерін есептеу арқылы
шығарылған СО2-ні анықтау (Дуглас – Холдейн әдәсі).
Тыныстық коэффициент – шығарылған көмірқышқыл газының көлемінің
жұтылған оттегі көлеміне ара-қатынасы.
Қоршаған ортаның 18-20 С температурасында организмнің тыныштық
жағдайында жұмсалатын энергия мөлшерін негізгі алмасу деп аталады. Негізгі
алмасу жынысына, жасына, бойына, дене салмағына байланысты.
4. Иллюстрациялы материалдар:
-дәріс материалдың презентациясы;
-тақырып бойынша плакаттар;
-кестелер, сызбалар.
5. Әдебиет: № 1 қосымшаны қараңыз.
6. Қорытынды сұрақтары (кері байланысы)
1. Тыныс алу дегеніміз не? Қандай фазалардан тұрады?
2. Тыныс алу орталығы қайда орналасқан?
3. Қанның газдық құрамын тұрақты ұстап тұру қандай жолмен іске асырылады?
4. Қан жүйесі дегеніміз не?
5. Эротроциттер дегеніміз не? Әйелдер мен ер адамдардағы қандағы
эритроциттердің саны қанша?
6. Лейкоциттер дегеніміз? Сау адамдағы лейкоциттің с аны қанша?
7. Тромбоциттер дегеніміз не? Олардың қандағы саны неше?
8. Қан қандай қызметтер атқарады?
Кредит №2.
Дәріс №1.
1. Тақырыбы: Қан айналым жүйесінің сипаттамасы. Жүрек қызметінің реттелуі.
Гемодинамика негіздері.
2. Мақсаты: студенттерге қан айналым жүйесінің физиологиялық қасиеттері мен
қызметтері, жүрек қызметінің реттелісінің тетіктері, сонымен қатар
гемодинамика негіздері туралы нақты түсінік беру.
3. Дәріс тезистері.
Жүректің бастырмалатқыш (қан айдау) қызметі.
Жүрек бұлшық ет торшаларының периодты ілеспе қысқартуы арқасынды тамыр
жүйесіне қанды басып тығыздайды, жүрекшелер мен асқазандардың миокардтарын
құрайтын. Миокардтың қысқартылуы қан қысымының жоғарлатуы және оның жүрек
камераларынан жүруін шақырады. Жүрекшелер мен асқазаншалар бір уақытта
қысқарылуы, жүрекшелер мен асқазаншалардың және бір уақытта қоздырғыштар
миокард торшаларына жүректің шығарып салушы миоциттер (Пуркинье жібі)
арқылы келуі.
Жүрекшелердің қысқартуы қуыс көктамырлардың саға теңіректерідегін бастайды,
саға салдарынан не қымқырылады, қан сондықтан бағатшаң қозғала алады –
асқазаншаларға жүрекше – асқазанша саңылаулар арқылы. Клапандардың жармасы
жүрекшелерінің босаңсыған кезеңдері кезде тарқайды, клапандар ашылып және
қанды жүрекшелерден асқазаншаларға өткізеді. Сол жақ асқазаншада сол жақты
жүрешк – асқазанша (жармалы немесе митральды) клапан болады, оң жақ – оң
жақты жүрекше-асқазанша (үшқақпақты.) клапандар жармасын қан
асқазаншалардың қысқартуын да жүрекшелерге қарай ентелеп сарт еткізіп
жабады. Жармалардың ашылуына сіңір желілердің жүрекшелерге қарай кедергі
келтіруі, жармалар өлкелері көмегімен емшектік бұлшық еттерге бекітіледі.
Соңғысы ағаш бездері сияқты ішкі бұлшық еттік асқазаншалардың қабырғасы
қабаттай болады. Асқазаншалар миокарданың бір бөлігі бола тура, емшектік
бұлшық еттер олармен бірге қысқарады, сіңір желілерін кере, желкендердің
ванттарына сияқты, клапандардың жармаларын ұстап тұрады.
Асқазаншалардың қан қысымының жоғарылатуы олардың қысқарылуында қанның
қууына алып келеді: оң асқазаншадан өкпе күре тамырға, ал соң
асқазаншалардан қолқаға. Қолқа және өкпе күре тамыр жармаларында айшық
клапандар болады – қалқа клапаны және өкпе дінгектігінің клапаны сәйкесінше
олардың әрқайсысы үш жапырақшаларынан тұрады, қалта клапандары сияқты
көрсетілгендей артериялды тамырдың ішкі бетіне бекітілген. Асқазаншалардың
систола уақытында тасталатын қан жапырақшаларды тамырдың ішкі бетіне
қысады. Қан жүректің босаңсыған уақытында асқазандарда қолқа және өкпе күре
тамырдан кері ентелейді және сонымен бірге клапандардың жапырақшаларын сарт
еткізіп жабады. Бұл клапандар үлкен қысымды шыдай алады, олар асқазаншаға
қолқа және өкпе артериясынан қанды өткізбейді.
Жүрек камераларындағы қысым жүрекшелер мен асқазаншалардың босаңсыған
уақытында түседі, осының салдарынан қан күре тамырдан жүрекшеге және қиырда
жүрекше – асқазанша саңылаулар (атриовентрикулярлы) арқылы жүрекшелерге
ағады, соларда қысым нөл және одан төменге дейін төмендейді.
Жүректің қанмен толтырылуы. Жүрекке қаннның түсуі бірнеше себептерге
байланысты. Олардың ішінен біріншісі қозғаушы күш болып табылады, жүректің
алдыңғы қысқартуымен шақыртылған. Бұл күштің бар болуы туралы шеткі алғынан
төменгі жүрекке жақын күре тамыры кесіп тасталған осы маңайда жұл қан ағады
деб күәландырады, алдыңғы жүрек қысқартуының күші мүмкін емес жағдайда
болар еді, толық тауысқан болса.
Үлкен шеңбер қан кету күре тамырларындағы қанның орташа қысымы 7 мм рт. Ст.
тең. Жүрек қуыстарында босаңсыған уақытында ол нөлге жақын. Жүрекке күре
тамыр қанының құйылуының қамтамасыз ететін қысым градиенті 7 мм рт. Ст.
шақты. Бұл шама өте үлкен емес, сондықтан әртүрлі күре тамыр қанының ағуына
бөгеттер болу (мысалы кез келген хирургиялық операция кезінде қуыс
көктамырларды басу) жүрекке қанның келуін түгел тоқтатуы мүмкін. Жүрек тек
қана сол қанды лақтырып тастайды, қай күре тамырлардың онына ағады,
сондықтан тамыр жүйесіне қанның лақтыруын күре тамыр құйылуын тоқтатылуы,
артериялды қысымының төмендеуіне алып келеді.
Жүрекке қан ағып келуінің екінші себебі – қаңқалы бұлшық еттердің
қысқартылуы және шектілік мен денелердің күре тамырлары басылуда
байқалатыны күре тамырларда клапандар қанды бір бағытта жіберетін –
жүрекке. Күре тамырдың периодты басуы жүрекке қанды үстемелеуін шақырады.
Бұл күре тамыр помпасы деп аталатын жүрекке күре тамыр қанның құйылуын
түбегейлі үлкенді қамтамасыз етеді, демек, физикалық жұмыс істегенде
жүректік лақтыруы.
Қанның жүрекке ағып келуінің үшінші себебі – оның кеуде қуысымен соруы,
әсіресе дем алу уақытында. Кеуде қуысы тығыз жабылған қуыс сияқты болады,
өкпенің эластикалық тартуы теріс қысым болуы салдарынан. Сыртқы
қабырғааралықлық бұлшық еттер және диафрагманың қысқартуды дем алу кезінде
бұл қуыстарды үлкейтеді: көкірек қуысының органдары, жеке алғанда қуыс
көктамырлары, созуға дұшар болады және қуыс көктамырлардағы қысым мен
жүрекшелер теріс болып қалыптасады. Сондықтан оған тап шеттегіден қан
күштірек ағады.
Тетіктің бар екендігіне мәліметтер бар, жүрекке тікелей соратын қан. Бұл
тетігі асқазандардың систоласы сол неге уақытында тұрады, олардың ұзына
бойына өлшемі аласарады, жүрекше – асқөазанша қалқа төмен қарай салбырап
кетеді, жүрекшелердің кеңейтуі және қанның көктамырларда құйылуын шақырады.
Жүрекке белсене қандар беретін тағы басқа тетіктерді бар болулары болжамды.
Асқазандарда жүректiң босаңсыған кезеңдерi уақытында қанның 70 % шақты
ортақ көлемi ағады. Асқазандарда жүрекшелердiң систоласының жанында әлi 30
% шақты бұл көлем басқылайды. Қан айналу үшiн жүрекшелердiң миокарданың
бастырмалатқыш функциясының мәнi сайып келгенде салыстырмалы үлкен емес.
Жүрекшелер ағып келетiн қан үшiн резервуарлар болып табылады, өз
сыйымдылығынан құбылғыш деп қабырғалардың арқасында ептеген жуандығына
оңай. Бұл резервуардың көлемi бар болу есебiнен қосымша сыйымдылықтар өсе
алады – еске түсiретiн кисеттердiң жүрекшелерiнiң құлақтары қабiлеттi
қанның түбегейлi көлемдерi жазалауда сыйғызу.
Жүректiң эндокринді функциясы. Жүрекшелердiң миоциттері
атриопептидтердi құрастырады, немесе натрийуретикалық гормон. Қанның ағып
келетiн көлемiнiң жүрекшелерiнiң созылуды бұл гормонның секрецияларын
жағдай жасайды, қандағы натридың деңгейiнiң өзгерiсi, қандағы вазопресиндің
мазмұны, сонымен бiрге жүйкелердiң экстракардинальды ықпалдары.
Натрийуретикалық гормон физиологиялық белсендiлiктiң кең спектрiмен ие
болады. Ол Na+ и Cl- иондардың бүйректерiмен экскрециясыны күштi
жоғарылатады, нефрондардың өзекшелерiндегi олардың соруын басым бола.
Диурезге ықпал өзекшелердегiнi үлкею есебiнен шумақшалық фильтрлеу және
суды соруды басу сонымен бiрге iске асады. Натрийуретикалық гормон рениндi
секрецияны басым болады, ангиотензин II және альдостеронның эффекттерiн
ингибитор жасайды. Натрийуретикалық гормон майда ыдыстарының тегiс бұлшық
еттiк торшалары, сонымен бiрге iшектердiң тегiс мускулатурасын артерия
қысымының төмендетуiне нақ сол мүмкiндiк туғыза босатады.
4. Иллюстрациялы материалдар:
-дәріс материалдың презентациясы;
-тақырып бойынша плакаттар;
-кестелер, сызбалар.
5. Әдебиет: № 1 қосымшаны қараңыз.
6. Қорытынды сұрақтары (кері байланысы)
1. Жүректің қан айдау қызметі неге байланысты?
2. Жүректік цикл дегеніміз не?
3. Жүректің систоласы және диастоласы дегеніміз не?
4. Жүрек қызметінінің реттелісінің қандай түрлерін атай аласыз?
5. Гемодинамика нені оқытады?
Дәріс №2.
1. Тақырыбы: Зəр түзудің жəне зəр шығарудың физиологиялық механизмі.
Ерлер мен əйелдер репродукциясының физиологиялық механизмі.
2. Мақсаты: несеп түзілу және несеп шығару тетіктерін, сыртқа шығару
органдарының қызметін, сонымен қатар ерлер мен əйелдер репродукциясының
оқып үйрену.
3. Дәріс тезистері.
Сыртқа шығару-алмасу үрдісінің бір бөлімі, зат алмасудың соңғы
қалдықтарын ағзадан шығарып, ішкі ағзаны қалыпқа келтіреді, оның бұзылуы
гомеостаздың бұзылуына әкеледі.
Сыртқа шығару жүйесіне: бүйрек ,тер бездері. өкпе мен ішек жатады.
Бүйрек арқылы су, тұз, токсиндер шығады.
Несеп түзетін мүшелерге екі бүйрек жатады, ал несеп шығаратын
мүшелерге несепағар, қуық, несеп шығару өзегі бүйрек жатады.
Бүйрек бел бөлімінің артқы бөлігінде, соңғы кеуде омыртқасының
астында, 1-2 бел омыртқасының жан-жағында орналасқан. Кеуекті және милы
заттан тұрады. Милы зат кеуекті затты бөліп тұратын пирамидадан тұрады.
Несепағар-қос мүше – ұзындығы -30см , 14-7мм.
Қуық- несеп жиналатын мүше. Сиымдылығы 500-700 л. Денесі мен түбі
ажыратылады. Несепағардың қабырғасы және қуықтық қабырғасы сілекейлі
негізден бұлшықеттен және адвентициялық қабықтан тұрады. Сілекейлі қабығы
эпителимен қапталған, бұлшықетті қабығы 3 бұлшықетті қабаттан тұрады.
Сілекейлі қабықша қыртыстардан тұрады. Несеп қуықта толған кезде
қыртыстар жайылып созылады. Қыртыстар тек қуықтың түбінде ғана болмайды.
Ер адамның зәр шығару түтігі -18см.
Әйелдің зәр шығару түтігі -3-1,5см.
Бүйректің негізгі морфофункциялық құрылымы нефрон. Нефрон
Шумлянский–Боумен капсуласы мен артериялық капилляр шумағынан тұрады.
Қазіргі ғалымдардың пайымдауынша соңғы несеп түзілісі 3 кезеңнен
тұрады: фильтрлеу, реобсорбциялау және секреция.
Бүйректің негізгі қызметі-несеп түзу. Несеп түзілуі, оны сыртқа шығару
үрдісі диурез (несеп шығару) деп аталады. Қатлыпты жағдайда тәуліктік
диурез мөлшері сыртқы қоршаған ортаның температурасына, желінген тамақтың
құрамына, мөлшеріне және ішкен судың мөлшеріне байланысты. Әдетте, ересек
адамда тәулігіне 1000-1800 мл (орта есеппен 1500 мл) несеп түзіледі. Ауруға
шалдыққан кезде кейде тіпті сау адамда да диурез өзгеріп отырады.
Физиологиялық жағдайда оның үш түрін байқауға болады: олигурия – тәуліктік
диурездің азаюы; полиурия- тәуліктік диурездің көбейуі, анурия-несеп
түзілуінің тоқтауы. Ауруға шалдыққан кезде туатын өзгерістер-энурез “шыжың”
немесе түнде несебін ұстай алмау), никтурия (түнде несептің шектен тыс көп
болып түзілуі). Бүйректегі күрделі зәр жасалуды терең түсіну үшін несеп пен
қан плазмасының құрамдарының әртүрлі заттардың өзара қатынасын салыстырып
қарау керек, өйткені бүйрек арқылы зат алмасу үрдісінің ақырғы қалдықтары
шығарылады.
Несеп қаннан түзіледі, оның құрамы және қасиеті биохимия пәнінде
толық қ арастырылады. Біз тек қана, оның кейбіреулеріне ғана тоқтап өтеміз.
Ол-гипертониялық (қаныққан) сұйық зат. Оның қату температурасы 1,5-2,2 (қан
0,56-0,58 қатады), тығыздығы 1,012-1,025, түсі сарғылт. Түсі несеп
құрамындағы уробилин және урохром бояуларына байланысты. Несеп құрамында 2-
4% құрғақ заттар бар.
Ересек адам несебінің құрамымен орта есеппен алғанда тәулігіне 30 г
дейін мочевина (12 г-нан 36 г-ға дейін) шығарылады. Несеппен шығарылатын
азоттың жалпы саны тәулікте 10 г-нан 18 г дейін өзгеріп отырады. Оның
мөлшері белокқа бай тамақ ішкенде, ауырғанда, әсіресе белок көп ыдырайтын
ауруларда жоғарылайды (мысалы6, гипретиреоз, дене температурасы өзгергенде
т.б.). Қалыпты жағдайда несеппен глюкоза, белок шығарылмайды.
Бүйрек жұп мүше, салмағы 100-120г. Бүйректің негізгі морфофункциялық
құрылымы-нефрон, ол мальпиги шумақтары мен бүйрек түтікшелерінен тұрады.
Әрбір бүйректе 1 млн-ға жуық нефрон бар. Олар қан, лимфа тамырларымен жиі
торланған және араларында интерстициальдық сұйықтық болады. Әрбір нефронда
бір-біріне тәуелді аса күрделі үрдістер жүріп тұрады. Соның нәтижесінде
бүйректе несеп түзіледі.
Нефрон құрылысы-өте күрделі. Ол Шумлянский-Боумен капсуласымен,
артериялық капилляр шумағынан, яғни Мальпиги шумағына және түтікшелерден
тұрады. Нефронның шумақтық бөлігі гломерулалық бөлімі деп аталады.
Шумлянский-Боумен апсуласы түптеп келгенде бүйрек түтікшелеріне айналады.
Сондықтан оны нефронның түтікше бөлімі деп те атайды. Бұл құрамында
(проксимал) және (дистал) ирек түтіктер бар, бүйректің қыртысы бөлімінде,
ал Генле ілмешегі және несеп жиналатын түтіктер ми бөлімінде болады. Әр
бөлімнің өз құрылымдық ерекшеліктері болады.
Бүйрекке ағып келетін қанның 85% -ке жуығы, бүйректің қыртыс
қабатындағы қан тамырларында.
Қанды алып келуші артериола тамырының қабырғасында, оның шумаққа
кіретін жерінде микроэпителиялық жасаушадан пайда болған қалың тығыз түйін
(macula densa) бар. Оны юкстагломерулялық (шумақ қасы) аппарат деп атайды.
Егер де бүйректің қан мен қамтамасыз етілуі нашарласа, бұл аппарат ренин
бөледі. Ренин артерия қан тамырының қысымын реттеп, қандағы электолиттердің
мөлшерін қалыпты жағдайға келтіреді. Несеп жасалу үрдісін терең жіне жан-
жақты қарастыру үшін, оның басқа да құрылысын, ерекшеліктерін білуіміз
керек.
Бүйректің қан әкелуші тамыры (vas afferens) бүйректің артериасынан (а.
Renalis) басталады. Бүйрек артериясы іш қолқасының бір бұтағы, осыған
байланысты Мальпиги шумағы капиллярларында қан қысымы басқа мүшелер
капилярындағы қысымына қарағанда (с.б.б. 25-30 мм) анағұрлым жоғары (с.б.б.
70-80мм).
Бүйректің қан әкелуші тамырына қарағанда қан әкетуші тамырының
диаметрі (vas efferens) екі есе тар. Нефрон түтікшкелерінің ұзындығы 35-50
см, ал бүйректегі жалпы түтікшелердің ұзындығы 70-100 км. Әр капилляр
шумағы қабырғасының жалпы ауданы 1,5-2 м2, яғни адам денесінің ауданымен
бірдей. Бүйрек қанындағы (гемореналдық) тосқауыл негізінен жіңішке базалдық
мембранасынан тұрады. Нефрон түтікшелерінің құрылымдық ерекшелігі, оның
жоғарғы бөлімі цилиндр тәрізді эпителиден тұрады, олардың ішкі бетінде
микробүрлер, яғни кері сіңіру қасиеті күшті протоплазмалық өскінділер бар.
Кейін эпителйлердің пішіні өзгеріп куб тәрізді болады. Микробүрлер бүйрек
аппараты түтікшелерінің ішкі ауданының жалпы көлемін бірнеше рет
ұлғайтады.
Ферменттік жүйелер түтікше эпителиінің әр бөлімінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дәріс №1
1. Тақырыбы: Қоздырғыш құрылымдардың функциялық ерекшеліктері. Қозғалыс
қызметінің жүйелік реттелуі.
2. Мақсаты: студенттерге қозғыш тін физиологиясы және биоэлектрлік
көріністер, сонымен қатар қозғалыс қызметінің жүйелік реттелуі туралы нақты
түсінік беру.
3. Дәрістің тезистері
Тірі организмнің негізгі физиологиялық реакциялары – тітіркенгіштік,
яғни қозғыштық.
Барлық тірі материяға ортақ қасиеттердің ең негізгілерінің бірі –
тітіркенушілік. Тітіркенгіштер деп ішкі және сыртқы ортаның тірі жүйелерді
қоздыратын факторларын (түрткілерін) айтамыз.
Барлық тірі жасушалар және тіндер әр түрлі әсерлерге жауап береді және
соның нәтижесінде өзінің функциялық активтігін өзгертеді.
Қозу барысында мембраналық потенциал әрекет потенциалына айналады.
Тірі организмде көптеген потенциалдар (электр тогы) кездеседі: МП, локалды
жауап, ӘП, ілеспелі потенциалдары, постинапстық қоздыру және тежеуші
потенциалдар. Осылардың ішінде мембраналық потенциал мен әрекет потенциалы
бұрынырақ және әлде қайда толық зерттелген.
Биоптенциалдар туралы мәліметтердің жиналу тарихының оларды ұғу үшін
мәні зор. 1786 жылы Италия ғалымы Л. Галвани атмосфералық электірдің әсерін
тексеру үшін индикатор ретінде терісі сыдырылған бақа омыртқасының белден
төмен бөлімі мен сирақтарын (тірі реоскопты) пайдаланған. Тәжірибе
барысында мұндай препараттар балконның жез ілгектеріне жүйкесі арқылы
ілінген.Тірі реоскоптар жел соққан күні шайқалып, балконның темір
жақтауларына тиген кезде оладың олардың еттері жиырылып сирақтарының
қозғалғаны байқалады. Бұл тәжірибені лаборатория жағдайында қайталау үшін
Л.Гальвани иілген мыс пен жалпақ темір кесіндісінен тұратын доға (кішкене
балкон) жасап, доғадағы иілген мысқа жүйкесі арқылы тірі реоскопты іліп
шайқалтқан. Реоскоп доғаның темір кесіндісіне тиген сайын бақаның сирақтары
жиырылып қатты қимыдары байқалған. Бұл Л. Гальванидің алғашқы (I)
тәжірибесі. Ғалым бақа сирақтарының жиырылуы жүйке мен ет тіндерінің
электр потенциалдарының айырмашылығына байланысты деген тұжырымға келген.
Бірақ Л.Гальванидің замандасы әйгілі физик А.Вольт (1792) бақа сирағы
еттерінің жиырылуы екі турлі металл (мыс пен темір) арасындағы электр
күшінің әсерінен туған болар деп күдіктенген. Л. Гальвани металл қолданбай
жүйке мен еттен тұратын препарат жасап, жүйкесі шыны қармақпен іліп алып,
оны бірден балтыр етінің кесілген және кесілмеген жерлеріне тигізген, ол
сәтте бұлшық еттің бұлшық еттің жиырылғаны байқалады. Л. Гальвани өзінің
осы екінші тәжірибесінде тірі тінде (ет пен жүйкеде) электр тогының
болатынын және ондағы потенциал айырмашылығы (ток) тінді тітіркендіре
алатынын дәлелдеп берді.
1838 жылы Италия ғалымы Маттеучи гальванометрмен бұлшық еттің кесілген
жері мен кесілмеген жерінде потенциал айырмасы барын, жолақ бұлшықеттің
сыртқы беті оң зарядты, кесілген жері, яғни бұлшықеттің ішкі потоплазма
жағы теріс зарядты болатынын ашты. Бұл кейін тыныштық тогы деп аталды. Тағы
бірде екінші тәжірибені Маттучи бақа сирақтарынан екі жүйке-ет препаратын
жасап біріншінің шондонай жүйкесін, екіншінің балтыр етіне салып
түйістіріп, екінші препараттағы жүйкені тітіркендіргенде екеуінің де балтыр
еттері бір мезгілде сіресе жиырылғанын байқайды. Тіке тітіркендірілмесе де
бірінші препараттың балтыр етінің жиырылуы екінші препаратта қозу тогының
пайда болып, ет үстінде жатқан бірінші препараттың жүйкесі арқылы жылжып
балтыр етті тітіркендіреді деген ойға келеді.
Тітіркенгіштік деп – сыртқы және ішкі құбылыстар әсерінен жай
(қалыпты) жағдайдан әрекеттік жағдайға көшу мүмкіншілігін айтады. Ал
тітіркену деп – тітіркендіргіштің организм немесе оның бір бөлігіне әсер
ету үрдісін айтамыз. Тітіркенгіштерді арнаулы құрылыстар-рецепторлар (лат.
recepa-қабылдау, алу) қабылдағыштар қабылдайды. Тітіркенгіштер: физикалық,
химиялық, физико-химиялық, биологиялық деп бөлінеді. Олар белгілі бір
жағдайда тітіркену туғызады.
Қозу – деп жоғарғы маманданған тіндердің тітіркенгіштерге күрделі
химиялық, физико-химиялық, функционалдық өзгерістер арқылы жауап беретін
ерекше қасиетін айтады. Қозу – тірі ұлпаның ішкі және сыртқы тітіркенгішке
қайтаратын жауап реакциясы. Қозу кезінде қозған тін жасушаларының тіршілік
ету үрдістері өзгереді. Қозу-күрделі биологиялық үрдіс. Қозғыштық қасиеті
бар тіндерді қозғыш тіндер деп атайды. Оларға безді эпителия, ет және жүйке
тіндері жатады.
Барлық тірі тін қозады, бірақ пайда болған қозуға жауап беру әр
тінде бірдей болмайды (мысалы, жүйке, ет тіндерін алсақ, олардың
тітіркенгішке жауабы толқын тәрізді физиологиялық үрдіс – қозу арқылы
жүреді). Қозу жасушалардың бір бөлігінен екінші бөлігіне, бір жасушадан
екінші жасушаға ауысады. Қозуға тән ең басты белгі – жасуша мембранасының
бетіндегі электрлік құбылыстардың өзгеруі. Қозғыш ұлпалардағы қозудың өтуін
электрлік құбылыстар қамтамасыз ететді.
Қозуды пайда ететін тітіркендіргіштің ең аз күшін бастау күші, ал
оған кеткен ең аз уақытты – пайдалы уақыт деп атайды.
Жасушаның тыныштық уақытында мембрананың сыртқы және ішкі қабаттары
арасында иондардың біркелкі орналаспауынан жасушада үнемі электрлік заряд
пайда болады да, ол тыныштық потенциалы деп аталады немесе жағдайдағы тірі
жасушалардағы оның мембранасының екі жағындағы иондардың ассиметриялық
бөліну нәтижесінде пайда болатын потенциал айырмашылығын мембраналық
потенциал дейді. Мембраналық потенциал түрлі жасушаларда әр түрлі, бірақ
барлығында цитоплазма жасушаның сыртқы ортасына қарағанда (-) зарядталған
(жүйке талшығы мен жасушаларда мембрана потенциалы 60-70 МВ, көлденең жолақ
ет талшықтарында 60-90 МВ, эпителия ұлпасында 15-35 МВ, дәнекер ұлпасында
30-50 МВ. Мембрананың екі жағындағы иондардың ассиметриялы орналасуы
мембрананың иондарды таңдамалы өткізуіне байланысты. Мысалы, жүйке
жасушаларының мембранасы, К+, Na+ , Cl- -ын таңдамалы өткізеді. Жай
жағдайда мембрана К+ -ын, Na+-на қарағанда 25 есе жылдам өткізеді, ал
қозған кезде Na+ өткізу көлемі К+-ден 20 есе артады).
Қозудың пайда болуы және тарауы биоэлектрлік құбылыс деп аталатын
тірі жүйелер тіндердегі электр зарядының өзгеруіне байланысты.
Егер қозғыш жүйке, ет және басқа жасушаларға тітіркендіргіш әсер
еткенде мембраналық потенциал тез тербелсе, мұны әсер немесе әрекет
потенциалы (ӘП) дейді. Әсер потенциалының пайда болу себебі – мембрананың
иондық өткізгіштігінің өзгеруі. Қозу үрдісі мембранада жасушаға әсер еткен
тітіркендіргішке сәйкес ашылатын және реттелетін электрлік (Ca+2 және Cl-
үшін) және химиялық (К+, Na+ үшін) арналардың болуына байланысты.
Талғаушы (селекциялы) сүзгіш каналдардың ең тар жеріне орналасқан. Ол
иондардың тесікшелері арқылы бір бағытта қозғалуы өткізгіштігіне әсер
етеді.
Цитоплазма мембранасы арқылы иондардың әрбірінің тасымалдауын
қамтамасыз ететін жүйелер – иондық арналар және насостар бар. Иондық
арналар: а) тесікшеден, б) қақпалық механизмнен, в) мембрананың өзінде
иондар кернеуін сезгіштерден (сенсон, индикатор) және г) талғаушы сүзгіден
(селекциялық сүзгіш) тұрады.
Тесікше: ашық және жабық жағдайда болуы мүмкін. Тесікшелер катализдік
әрекеттілігі өте жоғары белоктар – тасымалдаушы ферменттерден құралған
(ферменттердің әсерінен иондардың өтуі 200 есе көбеюі мүмкін).
Қақпалы механизм (канал қақпасы) цитоплазма мембранасының ішкі
жағында орналасқан. Кеңістікте молекулалық конфигурациясын өзгерте
(конформация) алатын белок молекулалары секундтың мыңдаған бөліктерінде
канал қақпасын ашып (әрекеттеніп) және жауып (әрекетсіздік), өздері арқылы
өтетін иондар жылдамдығын және олардың цитоплазмаға өтуін реттеп отырады.
Қақпалы механизм әртүрлі химиялық қосылыстарға, соның ішінде ферменттерге,
уларға және кейбір дәрілерге де өте сезімтал. Олар қақпа жұмысын арнаулы
әсер арқылы жылдамдатады немесе төмендетеді. Мембранадағы иондар кернеуін
сезгіштік (сенсор) мембранада орналасқан, мембраналық потенциалдың өзгеруін
сезетін белок молекуласы.
Қозғалыс қызметінің жүйелік реттелуі. Қозғалыстың ұйымдастырылуына
қатысатын құрылымдар мидың барлық бөлімдерінде орналасады. Олар
морфологиялық немесе функционалдық тұрғыдан өзара байланысты. Қозғалысты
ұйымдастыру орталықтары арасындағы байланыстың болуы қозғалысты басқарудың
арнайы бағдарламасын құруға және іске асыруға жол береді. Бағдарлама ашық
түрде болуы керек, яғни алдыңғы қозғалыстың нәтижесінен келесі қозғалыс
актісін өзгерту, корркеция жасауға жол береді. Осындай жолмен қозғалу
актісінің өзін реттеуі үшін жағдай жасалады.
4. Иллюстрациялы материалдар:
-дәріс материалдың презентациясы;
-тақырып бойынша плакаттар;
-кестелер, сызбалар.
5. Әдебиет: № 1 қосымшаны қараңыз.
6. Қорытынды сұрақтары (кері байланысы)
1. Қозғыш ұлпалар қозбайтын ұлпалардан қандай қасиеттері бойынша
ерекшеленеді?
2. Гальвани қандай тәжірибе жүргізеді?
3. Биопотенциалдардың пайда болуын анықтайтын жасуша мембранасының қандай
қасиеттерін білесің?
4. Қозғалыс қызметінің жүйелік реттелуі неге байланысты.
Дәріс №2
1.Тақырыбы: Ас қорыту жүйесі. Ас қорытудың реттелу принциптері мен
механизмі. Организмде заттек алмасуы туралы жалпы ұғым.
2. Мақсаты: қанның қоректік заттарының тұрақтылығын қаматамасыз ететін
функционалдық жүйемен студенттерді таныстыру және студенттерге ағзаның іс-
әрекетіндегі зат және энергия алмасудың маңызы туралы нақты түсінік беру.
3. Дәрістің тезистері:
Ас қорыту үдерісі - зат алмасудың бастауы. Ас арқылы адам өзіне
өмірлік қажетті заттарды алады. Алайда ас арқылы түсетін көмірсу, ақуыз,
майлар, көмірсу бірден сіңірілмейді. Суда алмаспайтын күрделі молекулалық
қосылыстар ұсақталып суда еріп жәнеде өзінің қасиетінен айрылуы қажет. Ас
қорыту жүйесіндегі бұл үдеріс ас қорыту деп аталады. Адам алынған өнім -
зат алмасу өкілі деп аталады.
Ас қорыту жүйесіне ауыз қуысы жұтқыншақ, өңеш, асқазан, жіңішке және
жуан ішек, бауыр кіреді. Ас қорыту жүйесін құрайтын мүшелер бас бөлігінде,
мойын, кеуде қуысында, іш қуысы жамбаста орналасқан.
Зат алмасудың алғашқы сатысы асқорыту болып табылады. Тіңдердің өсуіне
және жаңаруы үшін аспен бірге қажетті заттар түсуі қажет. Тағамдардың
құрамына ақуыз май және көмірсу ағзаға қажетті дәрумендер, минералды
тұзддар, су болады.
Алайда ақуыз, май және көмірсулар бастапқы қалыпта сіңіәрілмейді. Ас
қорытылуы тек механикалық түрде ғана емес химиялық әсер ететін оттектің
әсерімен жүреді.
Ағзаға түскен заттар энергияға айналып тұрады. Энергия алмасу әр
жасушаға тән нәрсе. Термодинамиканың бірінші заңына сәйкес энергия
жоғалмайды және қайта пайда болмайды. Тірі организм сырттан келетін керекті
энергияны қабылдай отырып, сыртқы ортаға соны шығара білуі керек.
Алмасу процестері, яғни анаболизм (ассимиляция) аспен бірге түскен
қоректік затардың синтезделуі және катоболизм (диссимиляция) – құрылым
элементтерінің ыдырауымен астың сіңірілуі.
Тірі организммен қоршаған орта біртұтас жүйе құрайды. Екеуінің
арасында тоқтаусыз зат алмасу процессі жүреді. Тірі организм ішкі
компоненттерді қалыпты ұстау үшін энергия жұмсайды. Химиялық энергия
пайдалануды энергиялық алмасу деп аталады. Ол организмнің көрсеткіші болып
табылады.
Зат алмасу өмір бойы бірге жүретін өзара байланысқан екі процестен
тұрады:
Ассимиляция – клетка ұлпалары құрамына кіретін заттардың жаңадан түзілуі.
Диссимиляция – зат алмасуына қатысқан заттардың тотығуы арқылы қарапайым
химиялық заттарға айналуы.
Зат алмасу процесі үздіксіз жүруі нәтижесінде клеткалық компоненттер
жаңарады, түзіледі. Күрделі химиялық заттар тотыққан сәтте олардан
потенциалдық энергия босап шығады да, кинетикалық энергияға, механикалық,
электр энергиясына айналады.
Белок алмасуы: белоктар организмнің құрылыс материалы. Қандағы наздар
(О2, СО2) тасымалдайтын гемоглобин де белок. Адамның жүріп-тұруы ет
құрамындағы белоктар актин мен миазин талшықтарына байланысты. Белок
құрамында 20 амин қышқылы бар. Олардың 12-і организмде, 8-і сырттан келіп
түседі (лейцин, изолейцин, валин, метионин, гистидин, аргинин, трифтофан,
лизин, треонин, фенилаланин) адам денесінде түзілмейді. Белок организмді
әртүрлі инфекциялардан қорғайтын антидене құрамында да бар. Организмді
қансыраудан сақтайтын плазмалық фибриногеннің табиғаты да белок.
Гормондардың көбі белок. Белок-энергия көзі. 1гр белок тотықса, денеде 4,1
ккал, яғни 17,17 килоджоуль жылу пайда болады. Тамақ құрамында орны толмас
амин қышқылдары болса, мұндай белоктар бағалы, құнарлы белоктар деп
аталады. Белок протеаза ферменттерінің әсерінен амин қышқылдарына және
пептидтер сатысына дейін ыдырайды. Ащы ішекте сіңіп, қаннан қақпа венасы
арқылы бауырға, ал бауырда амин қышқылдарынан қан белоктары
(глобулин,альбумин, фибриноген) және өз клеткаларына қажет белоктар
түзіледі. Белок ыдырауы нәтижесінде белок қалдықтары пайда болады. Оларға
аммиак, мочевина, несеп қышқылы, аммоний тұздары сияқты азот қалдықтары
түзіледі.денедегі белок алмасу дәрежесін зертеу үшін алдымен азот тепе-
теңдігі зерттеледі. Аспен бірге ас қорыту жолына түскен, содан соң денеге
сіңген азоттың мөлшері несеп, тер, нәжіс арқылы денеден шыққан азоттың
мөлшеріне тең болса, бұл азот тепе-теңдігі деп аталады. Белок құрамында 16%
азот болады, яғни 6,25г белокта 1 г азот болады. Тамақпен бірге түскен азот
мөлшерін білу үшін, ондағы белок мөлшерін анықтап, оны 6,25-ке бөлу керек.
Мысалы: 112,5 белок болса 6,25-ке бөледі, тең 18г. яғни 112,5 белокта 18 г
азот бар. Бұдан нәжіс құрамындағы азотты алып тастаса, қанға сіңген азот
мөлшері шығады.
Денеге келіп түскен азот одан тері шығарылған азоттан кем болса теріс
көп болса оң болады.
Оң теңдік - өсіп келе жатқан организмде,спортшыларда, екі қабат
әйелде.
Теріс теңдік – ашаршылыққа ұшырағанда, ауырғанда кездеседі. Белок
алмасуын нерв жүйесі реттейді.
Көмірсу алмасуы. 1г тотықса 4,1 ккал энергия бөлініп шығады.адамға
тәулігіне 450-500г-дай көмірсу қажет. Көп тамақ ішкеннен кейін қанда
глюкоза уақытша көбейеді. Оны алиментарлық (астан болған) гипергликемия деп
аталады. Егер несепте қант пайда бола глюкозурия дейді. әдетте қанның әрбір
литріне 3,5-5,8 ммоль глюкоза бар. Ол 8-10 ммольге жетсе несепте қант
болады. Егер қанда қант деңгейі азайса гипогликемия деп аталады. Көмірсудың
негізгі зат алмасуы гипоталамуста орналасқан. Реттейтін орталық гипоталамус
және сопақша мидың 4 қарыншасының түбінде. Гипоталамустың өзі ВЖЖ
парасимпатикалық және симпатикалық бөлімдері мен ішкі сөлініс бездерінің
гормондары арқылы алмасуын реттейді. Мысалы: симпатикалық жүйке бүйрекүсті
безінің ми қабатына әсер етіп, адреналин гормонының қанға өтуін күшейтеді,
бауырға гликогенолиз процесін үдетеді.
Май алмасу. Май және май тәрізді қосындылар липидтер деп аталады.
Ересек адам тәулігіне 70-100г май керек. 1г май тотықса 9,3 ккал жылу
бөлінеді. Май клетка ядросы мен мембранасында өте көп. Майда мембранасында
өте көп. Майда еритін витаминдер А, д; Е, К, F тұздары майға ілесіп денеге
тез сіңеді. Май-су қоры (мысалы: түйе өркеші). Май 12 елі ішекте өттің
қатысуымен эмульсияға айналады да, липаза әсерінен ыдыраған кезде
моноглицерид, май қышқылы айналады, глицеринге. Май және басқа да
липидтердің ыдырау өнімдері негізінен лимфаға сіңеді. Эмульсияға айналған
май (қышқылдарының) тамшыларының (диаметрі 0,5 лкм) біразы гидролизденбей-
ақ ішек қабырғасынан өте береді.
Май алмасуын реттейтін орталық гипоталамуста орналасқан. Осы
орталықтың төменгі-ішкі ядросы зақымдалса – семіреді, ал төменгі-сыртқы
ядросы зақымдалса – кахексияға ұшырайды. Гипоталамус денеге ВЖЖ және УСБ
арқылы әсер етеді.су мен минералды заттардың алмасуы. Ересек адамның дене
салмағының 60-70% су. Салмағы 75 кг адамның организмінде 53 литрдей су
бар.организмдегі судың азаюын (гипогидратация) және көбеюін –
гипергидратация дейді. Денедегі барлық сұықтық 2 түрге бөлінеді:
1. Клетка ішіндегі сұйықтық организм салмағының 70% (30-40 л шамасында),
яғни судың көбі клетка протоплазмасының құрамында.
2. клеткадан тыс тамыр ішіндегі сұйықтық (қан, лимфа), клеткааралық
сұйықтық құрамына кіреді. Денедегі судың 20% (15-17л) клеткадан тыс
сұйықтыққа жатады. Оның 13-15% интерстициялық сұықтық пен лимфа, ал 4-
5% қан плазмасына кіреді.
Судың маңызы.
Тәуліктік су қажеттілігі 2-2,5л, оның 2-2,2л тамақ құрамынан қабылданады
(экзогенді су) 0,3л – эндогенді су қоректік затар тотыққанда пайда болады.
Түй сусыз 55 күн өмір сүре алады. Несеп арқылы 1,2-1,4л термен 0,5-0,8л
үлкен дәретпен 0,1-0,2л сыртқа шығады.
Минерал алмасу.
Тұздардың организмдегі маңызы өте күшті:
1. Қан мен тканьдегі осмостық қысымды реттейді.
2. Қанның сілтілі - қышқылды тепе-теңдігін сақтайды.
3. Минералды затар химиялық реакцияларды тездерді (катализаторлық).
4. Тұздар құрылыс материал ретінде клетка құрамына кіреді.
Су мен тұз алмасуының реттелуі. Орталықтары гипоталамуста орналасқан.
Ол жерде шөлдеу орталығы бар. Шөлдегенде ауыз қуысына құрғақты шырышты
қабатындағы осморецепторлардан хабар гипоталамусқа жетіп ондағы шөл
орталығын қоздырады. Пайда болған серпілістер нейрогипофизге барып несеп
бөлінуіне қарсы гормонның өнуін күшейтеді. Бұл суды ұстап қалады. Тұздардың
алмасуына реттеуге гормондар қатысады.
Белгілі бір қоректік заттың 1 грамыен өртеген кезде шығарылатын жылу
мөлшері сол заттың калориялық коэфициенті деп аталады. Тыныс коэфициенті
(ТК) дегеніміз белгілі бір уақыт ішінде денеден шығатын көмірқышқыл газбен
(СО2) денеге сіңген О2 мөлшерінің аралық қатынасы:
ТК=
1 литр О2 сіңген кезде шығатын жылуды оттегінің калориялық эквиваленті деп
атйды.
Негізгі алмасу деп – физиологиялық тыныстық жағдайда тамақ ішкеннен
соң 12-14 сағатан кейін айналадағы ауа температурасы 18-20 болып қимылдамай
жатқан кездегі эмоциональдық тыныстық күйдегі жұмсанған энергиясы айтады.
Орта бойлы (170 см) 25-40 жастағы адам 1 сағат ішінде салмағының әрбір
килограммына 1 ккал (4,2 кДж) энергия жұмсайды. Салмағы 70 кг ер адам
тәулігіне денесінен 1700 ккал энергия бөліп шығарады. Жасы ұлғайған сайын
негізгі зат алмасу көрсеткіші төмендейді.
Дене аумағының заңы бойынша жұмсалған энергияның мөлшері денесінің
аумағының әр метр квадратына шақса энергия шығыны әр метр квадратына 1
келкі болады. Ер адамға қарағанда әйелде заттар алмасу 10%төмен. Ер
адамдарда 948 ккал, әйелдерд 853 ккалм2 тамақтанған сәтте энергия әдеттен
көп жұмсалады. Сол үшін энергия жұмсау олардың айналысатын кәсібіне
байланысты. Ересек адамдарда жұмсалған энергия 4 топқа бөлінеді, кәсібіне
байланысты.
Бірінші топ. Денеге онша күш түспейтін механикаланған еңбек
істейтіндер мен кісі күтушілер. Энергия шығына тәулігіне 2200-3300 ккал.
Екінші топ. Көп энергия жұмсауды және онша күш салуды керек етпейтін
кәсіпшілер. Энергия шығына тәулігіне 2300-3500 ккал.
Үшінші топ. Денеге әжептеуі күш түсетін механикаланған еңбек етушілер
мен кісі күтушілер. Энергия шығына тәулігіне 2500-3700 ккал.
Төртінші топ. Тым ауыр және ауырлығы орташа механикаланған не жартылай
механикаланған қызмет атқарушылар. Энергия шығына тәулігіне 2900-4200 ккал.
Қандағы қоректік заттардың тұрақтылығын сақтап тұратын, функционалдық жүйе.
Энергия шығыны 2 түрлі:
1. Тікелей калориметрлік.
2. Жанама калориметрлік.
Тікелей денеден шыққан жылу энергиясын тікелей калориметрмен өлшеу.
Жанама аздар алмасуы арқылы өлшеу.
4. Иллюстрациялы материалдар:
-дәріс материалдың презентациясы;
-тақырып бойынша плакаттар;
-кестелер, сызбалар.
5. Әдебиет: № 1 қосымшаны қараңыз.
6. Қорытынды сұрақтары (кері байланысы)
1. Тағамдық қажеттілік дегеніміз не?
2. Ашығу мен тойынудың нейрофизиологиялық тетіктері қандай?
3. Қандағы қоректік заттардың тұрақтылығын сақтайтын функционалдық жүйеде
ас қорыту үрдісі қандай орны алады?
4. Ақуыздар ағзада қандай қызмет атқарады?
5. Майлар ағзада қандай қызмет атқарады?
6. Көмірсулар ағзада қандай қызмет атқарады?
7. Негізгі алмасу дегеніміз не?
Дәріс №3
1. Тақырыбы: Тыныс алу физиологиясының жалпы мəселелері. Қан жүйесі
физиологиясының жалпы мəселелері
2. Мақсаты: тыныс алу және қан жүйесі туралы түсінік беру.
3. Дәрістің тезистері:
Тынысалу деп ауадан оттегін сіңіріп, көмір қышқыл газын шығаруын
қамтамасыз ететін өзара байланысты көптеген үрдістерді айтады. Отгегінің
қатысуымен организмде тотығу үрдісі өтеді. Құрамындағы органикалық
заттардың тотығуы нәтижесінде жасушалар мен тіндерде тіршілікке қажет
энергия пайда болады. Мұнымен қатар тотығу барысында көмір қышқыл газы
түзіледі. Бұл газ уақытында сыртқа шығарылып тұрмаса көптеген тіршілікке
қажет үрдістер тоқтап денеде су түрақтылығы (изогидрия), жылу түрактылығы
(изотермия) бұзылады да адам өміріне қауіп туады. Демек, организм ауадан
үздіксіз оттегін алып, ұдайы көмір қышқыл газын сыртка шығарып түрса ғана
өмір сүре алады.
Тынысалу негізінен бес кезеңнен түрады:
1) сыртқы тынысалу – ауадағы газдарды (атмосферадан) өкпеге
әкеліп, өкпеден (тотыққан) қайтадан атмосферага шыгарып тұру;
2) өкпе көпіршіктеріндегі (альвеолалардағы) газдар мен кан құрамындағы
газдардың алмасуы;
3) газдардың өкпеден тінге, тіннен өкпеге қан ағынымен тасымал
дануы;
4) тін мен қан арасында газ алмасуы;
5) ішкі тынысалу – жасуша құрамындағы органикалық заттардың
тотығуы. Бұл – биохимиялық үрдіс. Тынысалудың алгашқы 4 кезеңін
физиология, соңғысын биохимия зерттейді.
Тыныс алу орталығының орналасуы. Тыныс алу процесін реттейтін
нейрондар тобы (тыныс алу орталығы) сопақша мида орналасқан. Тыныс алу
орталығын сопақша мидағы орнын табу үшін оның әр жерінен инелеп бұру, бұзу,
тітіркендіру әдістері қолданылады.
1812 ж. Легаллуа, 1842 ж. Флуранс, 1885 ж. Қазан университетінің
профессоры Миславский атаған әдістерді қолдана отырып, тыныс орталығының
ромб тәрізді ойықтың астыңғы (төменгі) бұрышына жақын орналасқан, бұл
орталықта инспирация (дем алу), экспирация (дем шығару), бөлімдерінің бар
екенін, бұл бөлімдердің жұптаса орналасқанын анықтады.
Демалу және демшығару механизмі. Сыртқы тынысалу, яғни газдардың
ауадан өкпеге өтуі, өкпеден қайта атмосферага шығарылуы екі кезеңнен:
демалу (инспирация) және демшыгарудан (экспирация) тұрады. Инспирация мен
экспирация тірі организмде өзара жымдасып үйлесім тапқан, өмірі бойы
бірінен соң бірі кезөкпен келіп алмасып отырады. Ауаны өкпеге тартып алып,
ондагы газ алмасуына қатысқан ауаны тысқа шығару үшін өкпе біресе үлғайып
(кеңейіп), біресе тарылып түруға тиіс. Бірақ альвеола (alveola – үяшық)
кабырғасында ет талшықтары болмағандықтан өкпекеңейіп не тарылып көлемін
өзі өзгерте алмайды, бұл үрдіс көкірек қуысының үлғайыптарылуына
байланысты. Өкпе сыртындағы ауамен катыспайтын көкірек қуысында орналасқан.
Сыртынан өкпе висцеральдық (агзалық) және париетальдық (жақтаулық) екі
қабықпен қоршалған. Висцеральдық плевра өкпе тінімен біте байланысқан. Өкпе
түбіріне жеткен жерде париетальдық плевраға айналады да көкірек қуысын ішкі
жағынан астарлап көмкереді, ондағы тіндермен біте киылысады. Плевра
қабықтарының арасында плевралық қуыс деп аталатын саңылау тәрізді өте тар
(5-10 мкм) кеңістік бар. Онда плевра қабықтарының ішкі беттерін майлап
өзара үйкеліс кедергісін азайтатын аздаған шырышты сүйықтық болады.
Плевралық кеңістік бітеу, оның ішінде ауа болмайды, сондықтан да плевра
қабықтары дем алған сәтте бірінен-бірі айырылып алшақтай алмайды. Осыған
орай көкірек қуысы кеңейген кезде париетальдық плевра висцеральдық плевраны
өзіне тартып өкпені созады. Сол кезде оның ішіндегі қысым азаяды, сондықтан
қысымы жоғары сырттағы ауа өкпеге кіріп, оны одан әрі кернеп кеңейтеді.
Дем шығарған сәтте көкірек куысы тарылады да өкпе қысымы жоғарылағандықтан
ауа сыртқа шығады, өкпе кішірейеді. Сонымен өкпенің кеңейіптарылуы көкірек
аумағының өзгеруіне, яғни тынысалу еттерінің жиырылып босауына байланысты.
Адам демді ішке тартқан кезде инспирация еттері жиырылады да, көкірек
қуысын кеңейтеді: көкет (диафрагма) жиырылады, оның күмбезі жазылып 1,5 см
төмендейді. Сөйтіп көкірек қуысы жоғарыдан томен қарай кеңиді, сыртқы
кабырғааралық және шеміршекаралық еттер тартылып, қабыргаларды жоғары қарай
көтереді, осы кезде төс алга қарай ығысады да солдан оңға, оңнан солға және
арттан алға қарай көкірек өлшемдері үлғаяды, сөйтіп көкірек кеңейеді. Өкпе
альвеолалары серпімді тіндерге бай, осыған байланысты олар жазылып үлғаяды
да, көкірек қуысын кернеп, түгелдей жайлап алады. Осы сәтте альвеолаларда
қысым азаяды да сырттан тартылған ауа өкпеге қарай ойысады. Одан әрі
инспирация еттері босап кабырғалар мен төс әдеттегі орындарына түседі,
ілешала көкет күмбезі томпайып, жоғары карай көтеріледі де көкірек қуысы
тарылады, өкпенің аумағы кішірейеді. Көкірек қуысының тарылуы экспирация
(демшыәару) еттері, яғни ішкі қабырғааралық еттердің жиырылуына байланысты.
Дәл осы кезде альвеолаларда ауа қысымы күшейеді де, мүндағы ауа өкпеден
сыртқа қарай ығысады. Қаттырақ, яғни терең дем алған сәтте, қосымша
(көмекші) тынысалу еттері бұл үрдісті күшейте түседі. Бұл еттер үлкен және
кіші кеуде еттері, алдыңғы тіс тәрізді еттер. Ал демді қатты шығару тура,
қигаш, келденең жолақты құрсақ еттерінің жиырылуына байланысты.
Тыныс алу орталығының қызметі қандағы газдар мөлшеріне байланысты
екені көптен белгілі. Қандағы оттегінің мөлшері азайса (гипоксия) немесе
көмір қышқыл газ деңгейі артса (гиперкапния) тыныс алу жиілейді.
Мұны гиперпноэ дейді. Әдетте еркек адам минутына 16-20 рет дем алады.
Егер қанда көмір қышқылды газ азайса (гипокапния) тыныс алу сирейді,
тіпті тоқтап та қалады (опноэ). Кеңірдекті қысып, бәраз уақыт дем алмай
қойса, гиперкапния мен гипоксинея процестері үдейді де адам жиі-жиі әрі
терең дем алады. Яғни диспноэ пайда болады.
1868 жылы неміс ғалымдары Геринг пен Брейлер иттің өкпесін ауаға
толтырып керсе немесе оның бүйрегіне пневмоторакс жасап өкпенің көлемін
кішірейтсе, дем алу және дем шығару кезеңдері өзгеретінін байқаған. Өкпені
ауамен кергенде 3 түрлі рефлекс пайда болады.
1. Инспираторлық тежеу рефлексі - өкпені ауамен керген сәтте организм
кенеттен дем ала алмай қалады.
2. Өкпені дем шығару кезінде керсе, келесі жолға дем алу сатысы
кешеуілдейді де, дем шығару сатысы созыла түседі. Мұны экспираторлық
жеңілдеу рефлексі деп атайды.
3. Дем алған сәтте өкпені қаттырақ керсе , инсператорлық еттер шектен
тыс қозады да ит дірілдеп демін қатты ішіне тартып жан ұшырады. Ал өкпенің
көлемін пневмоторакс арқылы кішірейтсе, дем шығару қысқарады, бірақ дем алу
ұзарады, яғни келесі жолға дем алу сатысы түзейді. Бұл өкпені кішіреюіне
берілген рефлекстік жауап.
Ирритантты рецепторлар тыныс жолындағы эпителий және субэпителий
қабаттарында және өкпе түбірінде орналасқан. Ирритантты рецепторлар қозған
сәтте адам жөтеледі, тыныс жиілейді, бронхтары тартылады, әлсін-әлсін
күрсінеді.(демді қатты ішке тартады)
Тыныс алу орталығын қоздыратын механизмдер түрлі рецепторлардан және
шеткі хеморецепторлар мен өкпе механорецепторларынан тыныс орталығына келіп
түсетін сигналдар. Тыныс орталығының қозу жиілігін реттейтін мидағы, оның
құрамындағы орталықтардың (пневматаксикалық орталық гипоталамус торлы
құрылымы, стрио-паллидарлық жүйке, лимбиялық жүйе) және ми қыртыстарындағы
нейрондардың тыныс орталығына қарай бағытталған сигналдардың да зор мәні
бар.
Осының бәрі тыныс орталығының өмір бойы белгілі бір ырғақпен қозуының
және сыртқы ішкі ортаның өзгерістеріне бейімделуінің механизмі.
Қан жүйесі.
Эритроциттер (қызыл қанды жасушалар) – қанның жасушасында айтарлықтай
көп.
Ересек адамның 1 мм қанында олардың 5 000 000 4.5-5 құрайды.
Эритроциттер О2, СО2 тасымалдайды және қанның буферлі іс-әрекетіне әсер
етеді. Онда қатысатын пигмент – гемоглабин – оларға қызыл түс береді.
Гемоглабин қызыл жасушада орналасқандықтан, цитоплазмада бос жағдайда
болғандықтан, келесідей қасиеттерге ие: қандағы төмен байланысты сақтайды,
гемоглабин қандағы су потенциалының төмендеуінің қаупін алдын - алады.
Эритроциттердің өмір сүруінің ұзақтығы 90-120 күн, содан кейін олар
талапта ыдырайды.
Лейкоциттер патогенді микроағзалардан спецификалық емес (мысалы,
фагоцитоз), сонымен қатар (антиденелердің құрылуы) спецификалық
токсиндерденг қорғайды.
Тромбоциттер (қанды пластинкалар) – ол қанды қоюланудың пайда
болуындағы маңызды роль ойнайтын жасушалардың фрагменттері.
Басқарушылық функция. Қанда еритін заттар, қанның сулы потенциалын
жасайды және соған сәйкес тіндік сұйықтық пен қанның арасындағы су
потенциалының градиенті.
Мұндай су потенциалының көлемі, плазмадағы ақуыздар мен Na+ сәйкес қан
мен тінді сұйықтық арасындағы қозғалуды басқарады.
Қанның құрамына кіретін су, дене температурасын басқарушы ролін
ойнайды, өйткені ол жылу мен жылуды жасаушы орталықтарды алып келеді
(бауыр, қаңқа бұлшықеттері) тері мен ми сияқты жылу беруші органдар.
Үздіксіз рН-ты ұстап тұру, гидрокарбонаттар мен фосфаттар және
гемоглабиндегі кейбір плазма ақуыздарының екіншілік функциясының тепе-
теңдігін ұстау арқасында қанның буферлік жүйесінің маңызды функциясы болып
табылады.
Тасымалдау функциясы. Тамақты қорытудың ыдыраушы өнімдері жұтылу
(глюкоза, аминқышқылдары және минералды тұздар) ішеткрден бауырға және одан
кейін жалпы қан арнасына тасымалданады. Майлы қышқылдар ішектерден лимфа
жүйесіне, содан кейін жалпы қан жүйесіне барады.
Метаболизмнің ең соңғы өнімі (мочевина, креатинин және сүт қышқылының
тұздары) жою (бауыр және бүйрек). Гормондар (инсулин, пептид, тестостерон,
стероид, адреналин, катехоламин) – темірден, олар әсер ететін көздену
ағзаларымен тасымалданады. Газдар (таза ауа және көмірқышқыл газдары) –
жұтылу орындарынан немесе оларды пайдалану немесе жойылу орындарында
құралады. Таза ауа негізінен қызыл қан денелерімен, ал көмірқышқыл газы
плазмада тасымалданады.
Бауырда құралатын плазмадағы ақуыздар қан тоғына бөлінеді; фибриноген
(қанның қоюланатын агенті), глобулин (арнайыландырылған тасымалдау
функцияларын орындайды, мысалы темір, тироксин және қоланы) және альбумин
(ион плазмасымен байланыстырады Са2 + тасымалдайды).
Организмнің тіршілігі барысында жұмсалатын энергияның мөлшерін өлшеу
үшін тікелей және тікелей емес колориметрия әдісі қолданылады.
1 л оттегіні пайдаланғанда немесе сәйкес 1 л СО2 бөлінгенде 5,04 ккал
жылу шығарылады. Тікелей калориметрия организммнен шығарылған жылу
мөлшерінің биоколориметрдегі нақты есебіне негізделген. Өйткені
организмдегі жылу өндірудің негізінде тотығулық үдерістер жатады. Бұл кезде
оттегі пайдаланылады және көмірқышқыл газы түзіледі. Бұл организмдегі газ
алмасу бойынша тікелей емес жылу өндірілуді анықтау – пайдаланылған
оттегінің мөлшерін есептеу және организмдегі жылу өнімдерін есептеу арқылы
шығарылған СО2-ні анықтау (Дуглас – Холдейн әдәсі).
Тыныстық коэффициент – шығарылған көмірқышқыл газының көлемінің
жұтылған оттегі көлеміне ара-қатынасы.
Қоршаған ортаның 18-20 С температурасында организмнің тыныштық
жағдайында жұмсалатын энергия мөлшерін негізгі алмасу деп аталады. Негізгі
алмасу жынысына, жасына, бойына, дене салмағына байланысты.
4. Иллюстрациялы материалдар:
-дәріс материалдың презентациясы;
-тақырып бойынша плакаттар;
-кестелер, сызбалар.
5. Әдебиет: № 1 қосымшаны қараңыз.
6. Қорытынды сұрақтары (кері байланысы)
1. Тыныс алу дегеніміз не? Қандай фазалардан тұрады?
2. Тыныс алу орталығы қайда орналасқан?
3. Қанның газдық құрамын тұрақты ұстап тұру қандай жолмен іске асырылады?
4. Қан жүйесі дегеніміз не?
5. Эротроциттер дегеніміз не? Әйелдер мен ер адамдардағы қандағы
эритроциттердің саны қанша?
6. Лейкоциттер дегеніміз? Сау адамдағы лейкоциттің с аны қанша?
7. Тромбоциттер дегеніміз не? Олардың қандағы саны неше?
8. Қан қандай қызметтер атқарады?
Кредит №2.
Дәріс №1.
1. Тақырыбы: Қан айналым жүйесінің сипаттамасы. Жүрек қызметінің реттелуі.
Гемодинамика негіздері.
2. Мақсаты: студенттерге қан айналым жүйесінің физиологиялық қасиеттері мен
қызметтері, жүрек қызметінің реттелісінің тетіктері, сонымен қатар
гемодинамика негіздері туралы нақты түсінік беру.
3. Дәріс тезистері.
Жүректің бастырмалатқыш (қан айдау) қызметі.
Жүрек бұлшық ет торшаларының периодты ілеспе қысқартуы арқасынды тамыр
жүйесіне қанды басып тығыздайды, жүрекшелер мен асқазандардың миокардтарын
құрайтын. Миокардтың қысқартылуы қан қысымының жоғарлатуы және оның жүрек
камераларынан жүруін шақырады. Жүрекшелер мен асқазаншалар бір уақытта
қысқарылуы, жүрекшелер мен асқазаншалардың және бір уақытта қоздырғыштар
миокард торшаларына жүректің шығарып салушы миоциттер (Пуркинье жібі)
арқылы келуі.
Жүрекшелердің қысқартуы қуыс көктамырлардың саға теңіректерідегін бастайды,
саға салдарынан не қымқырылады, қан сондықтан бағатшаң қозғала алады –
асқазаншаларға жүрекше – асқазанша саңылаулар арқылы. Клапандардың жармасы
жүрекшелерінің босаңсыған кезеңдері кезде тарқайды, клапандар ашылып және
қанды жүрекшелерден асқазаншаларға өткізеді. Сол жақ асқазаншада сол жақты
жүрешк – асқазанша (жармалы немесе митральды) клапан болады, оң жақ – оң
жақты жүрекше-асқазанша (үшқақпақты.) клапандар жармасын қан
асқазаншалардың қысқартуын да жүрекшелерге қарай ентелеп сарт еткізіп
жабады. Жармалардың ашылуына сіңір желілердің жүрекшелерге қарай кедергі
келтіруі, жармалар өлкелері көмегімен емшектік бұлшық еттерге бекітіледі.
Соңғысы ағаш бездері сияқты ішкі бұлшық еттік асқазаншалардың қабырғасы
қабаттай болады. Асқазаншалар миокарданың бір бөлігі бола тура, емшектік
бұлшық еттер олармен бірге қысқарады, сіңір желілерін кере, желкендердің
ванттарына сияқты, клапандардың жармаларын ұстап тұрады.
Асқазаншалардың қан қысымының жоғарылатуы олардың қысқарылуында қанның
қууына алып келеді: оң асқазаншадан өкпе күре тамырға, ал соң
асқазаншалардан қолқаға. Қолқа және өкпе күре тамыр жармаларында айшық
клапандар болады – қалқа клапаны және өкпе дінгектігінің клапаны сәйкесінше
олардың әрқайсысы үш жапырақшаларынан тұрады, қалта клапандары сияқты
көрсетілгендей артериялды тамырдың ішкі бетіне бекітілген. Асқазаншалардың
систола уақытында тасталатын қан жапырақшаларды тамырдың ішкі бетіне
қысады. Қан жүректің босаңсыған уақытында асқазандарда қолқа және өкпе күре
тамырдан кері ентелейді және сонымен бірге клапандардың жапырақшаларын сарт
еткізіп жабады. Бұл клапандар үлкен қысымды шыдай алады, олар асқазаншаға
қолқа және өкпе артериясынан қанды өткізбейді.
Жүрек камераларындағы қысым жүрекшелер мен асқазаншалардың босаңсыған
уақытында түседі, осының салдарынан қан күре тамырдан жүрекшеге және қиырда
жүрекше – асқазанша саңылаулар (атриовентрикулярлы) арқылы жүрекшелерге
ағады, соларда қысым нөл және одан төменге дейін төмендейді.
Жүректің қанмен толтырылуы. Жүрекке қаннның түсуі бірнеше себептерге
байланысты. Олардың ішінен біріншісі қозғаушы күш болып табылады, жүректің
алдыңғы қысқартуымен шақыртылған. Бұл күштің бар болуы туралы шеткі алғынан
төменгі жүрекке жақын күре тамыры кесіп тасталған осы маңайда жұл қан ағады
деб күәландырады, алдыңғы жүрек қысқартуының күші мүмкін емес жағдайда
болар еді, толық тауысқан болса.
Үлкен шеңбер қан кету күре тамырларындағы қанның орташа қысымы 7 мм рт. Ст.
тең. Жүрек қуыстарында босаңсыған уақытында ол нөлге жақын. Жүрекке күре
тамыр қанының құйылуының қамтамасыз ететін қысым градиенті 7 мм рт. Ст.
шақты. Бұл шама өте үлкен емес, сондықтан әртүрлі күре тамыр қанының ағуына
бөгеттер болу (мысалы кез келген хирургиялық операция кезінде қуыс
көктамырларды басу) жүрекке қанның келуін түгел тоқтатуы мүмкін. Жүрек тек
қана сол қанды лақтырып тастайды, қай күре тамырлардың онына ағады,
сондықтан тамыр жүйесіне қанның лақтыруын күре тамыр құйылуын тоқтатылуы,
артериялды қысымының төмендеуіне алып келеді.
Жүрекке қан ағып келуінің екінші себебі – қаңқалы бұлшық еттердің
қысқартылуы және шектілік мен денелердің күре тамырлары басылуда
байқалатыны күре тамырларда клапандар қанды бір бағытта жіберетін –
жүрекке. Күре тамырдың периодты басуы жүрекке қанды үстемелеуін шақырады.
Бұл күре тамыр помпасы деп аталатын жүрекке күре тамыр қанның құйылуын
түбегейлі үлкенді қамтамасыз етеді, демек, физикалық жұмыс істегенде
жүректік лақтыруы.
Қанның жүрекке ағып келуінің үшінші себебі – оның кеуде қуысымен соруы,
әсіресе дем алу уақытында. Кеуде қуысы тығыз жабылған қуыс сияқты болады,
өкпенің эластикалық тартуы теріс қысым болуы салдарынан. Сыртқы
қабырғааралықлық бұлшық еттер және диафрагманың қысқартуды дем алу кезінде
бұл қуыстарды үлкейтеді: көкірек қуысының органдары, жеке алғанда қуыс
көктамырлары, созуға дұшар болады және қуыс көктамырлардағы қысым мен
жүрекшелер теріс болып қалыптасады. Сондықтан оған тап шеттегіден қан
күштірек ағады.
Тетіктің бар екендігіне мәліметтер бар, жүрекке тікелей соратын қан. Бұл
тетігі асқазандардың систоласы сол неге уақытында тұрады, олардың ұзына
бойына өлшемі аласарады, жүрекше – асқөазанша қалқа төмен қарай салбырап
кетеді, жүрекшелердің кеңейтуі және қанның көктамырларда құйылуын шақырады.
Жүрекке белсене қандар беретін тағы басқа тетіктерді бар болулары болжамды.
Асқазандарда жүректiң босаңсыған кезеңдерi уақытында қанның 70 % шақты
ортақ көлемi ағады. Асқазандарда жүрекшелердiң систоласының жанында әлi 30
% шақты бұл көлем басқылайды. Қан айналу үшiн жүрекшелердiң миокарданың
бастырмалатқыш функциясының мәнi сайып келгенде салыстырмалы үлкен емес.
Жүрекшелер ағып келетiн қан үшiн резервуарлар болып табылады, өз
сыйымдылығынан құбылғыш деп қабырғалардың арқасында ептеген жуандығына
оңай. Бұл резервуардың көлемi бар болу есебiнен қосымша сыйымдылықтар өсе
алады – еске түсiретiн кисеттердiң жүрекшелерiнiң құлақтары қабiлеттi
қанның түбегейлi көлемдерi жазалауда сыйғызу.
Жүректiң эндокринді функциясы. Жүрекшелердiң миоциттері
атриопептидтердi құрастырады, немесе натрийуретикалық гормон. Қанның ағып
келетiн көлемiнiң жүрекшелерiнiң созылуды бұл гормонның секрецияларын
жағдай жасайды, қандағы натридың деңгейiнiң өзгерiсi, қандағы вазопресиндің
мазмұны, сонымен бiрге жүйкелердiң экстракардинальды ықпалдары.
Натрийуретикалық гормон физиологиялық белсендiлiктiң кең спектрiмен ие
болады. Ол Na+ и Cl- иондардың бүйректерiмен экскрециясыны күштi
жоғарылатады, нефрондардың өзекшелерiндегi олардың соруын басым бола.
Диурезге ықпал өзекшелердегiнi үлкею есебiнен шумақшалық фильтрлеу және
суды соруды басу сонымен бiрге iске асады. Натрийуретикалық гормон рениндi
секрецияны басым болады, ангиотензин II және альдостеронның эффекттерiн
ингибитор жасайды. Натрийуретикалық гормон майда ыдыстарының тегiс бұлшық
еттiк торшалары, сонымен бiрге iшектердiң тегiс мускулатурасын артерия
қысымының төмендетуiне нақ сол мүмкiндiк туғыза босатады.
4. Иллюстрациялы материалдар:
-дәріс материалдың презентациясы;
-тақырып бойынша плакаттар;
-кестелер, сызбалар.
5. Әдебиет: № 1 қосымшаны қараңыз.
6. Қорытынды сұрақтары (кері байланысы)
1. Жүректің қан айдау қызметі неге байланысты?
2. Жүректік цикл дегеніміз не?
3. Жүректің систоласы және диастоласы дегеніміз не?
4. Жүрек қызметінінің реттелісінің қандай түрлерін атай аласыз?
5. Гемодинамика нені оқытады?
Дәріс №2.
1. Тақырыбы: Зəр түзудің жəне зəр шығарудың физиологиялық механизмі.
Ерлер мен əйелдер репродукциясының физиологиялық механизмі.
2. Мақсаты: несеп түзілу және несеп шығару тетіктерін, сыртқа шығару
органдарының қызметін, сонымен қатар ерлер мен əйелдер репродукциясының
оқып үйрену.
3. Дәріс тезистері.
Сыртқа шығару-алмасу үрдісінің бір бөлімі, зат алмасудың соңғы
қалдықтарын ағзадан шығарып, ішкі ағзаны қалыпқа келтіреді, оның бұзылуы
гомеостаздың бұзылуына әкеледі.
Сыртқа шығару жүйесіне: бүйрек ,тер бездері. өкпе мен ішек жатады.
Бүйрек арқылы су, тұз, токсиндер шығады.
Несеп түзетін мүшелерге екі бүйрек жатады, ал несеп шығаратын
мүшелерге несепағар, қуық, несеп шығару өзегі бүйрек жатады.
Бүйрек бел бөлімінің артқы бөлігінде, соңғы кеуде омыртқасының
астында, 1-2 бел омыртқасының жан-жағында орналасқан. Кеуекті және милы
заттан тұрады. Милы зат кеуекті затты бөліп тұратын пирамидадан тұрады.
Несепағар-қос мүше – ұзындығы -30см , 14-7мм.
Қуық- несеп жиналатын мүше. Сиымдылығы 500-700 л. Денесі мен түбі
ажыратылады. Несепағардың қабырғасы және қуықтық қабырғасы сілекейлі
негізден бұлшықеттен және адвентициялық қабықтан тұрады. Сілекейлі қабығы
эпителимен қапталған, бұлшықетті қабығы 3 бұлшықетті қабаттан тұрады.
Сілекейлі қабықша қыртыстардан тұрады. Несеп қуықта толған кезде
қыртыстар жайылып созылады. Қыртыстар тек қуықтың түбінде ғана болмайды.
Ер адамның зәр шығару түтігі -18см.
Әйелдің зәр шығару түтігі -3-1,5см.
Бүйректің негізгі морфофункциялық құрылымы нефрон. Нефрон
Шумлянский–Боумен капсуласы мен артериялық капилляр шумағынан тұрады.
Қазіргі ғалымдардың пайымдауынша соңғы несеп түзілісі 3 кезеңнен
тұрады: фильтрлеу, реобсорбциялау және секреция.
Бүйректің негізгі қызметі-несеп түзу. Несеп түзілуі, оны сыртқа шығару
үрдісі диурез (несеп шығару) деп аталады. Қатлыпты жағдайда тәуліктік
диурез мөлшері сыртқы қоршаған ортаның температурасына, желінген тамақтың
құрамына, мөлшеріне және ішкен судың мөлшеріне байланысты. Әдетте, ересек
адамда тәулігіне 1000-1800 мл (орта есеппен 1500 мл) несеп түзіледі. Ауруға
шалдыққан кезде кейде тіпті сау адамда да диурез өзгеріп отырады.
Физиологиялық жағдайда оның үш түрін байқауға болады: олигурия – тәуліктік
диурездің азаюы; полиурия- тәуліктік диурездің көбейуі, анурия-несеп
түзілуінің тоқтауы. Ауруға шалдыққан кезде туатын өзгерістер-энурез “шыжың”
немесе түнде несебін ұстай алмау), никтурия (түнде несептің шектен тыс көп
болып түзілуі). Бүйректегі күрделі зәр жасалуды терең түсіну үшін несеп пен
қан плазмасының құрамдарының әртүрлі заттардың өзара қатынасын салыстырып
қарау керек, өйткені бүйрек арқылы зат алмасу үрдісінің ақырғы қалдықтары
шығарылады.
Несеп қаннан түзіледі, оның құрамы және қасиеті биохимия пәнінде
толық қ арастырылады. Біз тек қана, оның кейбіреулеріне ғана тоқтап өтеміз.
Ол-гипертониялық (қаныққан) сұйық зат. Оның қату температурасы 1,5-2,2 (қан
0,56-0,58 қатады), тығыздығы 1,012-1,025, түсі сарғылт. Түсі несеп
құрамындағы уробилин және урохром бояуларына байланысты. Несеп құрамында 2-
4% құрғақ заттар бар.
Ересек адам несебінің құрамымен орта есеппен алғанда тәулігіне 30 г
дейін мочевина (12 г-нан 36 г-ға дейін) шығарылады. Несеппен шығарылатын
азоттың жалпы саны тәулікте 10 г-нан 18 г дейін өзгеріп отырады. Оның
мөлшері белокқа бай тамақ ішкенде, ауырғанда, әсіресе белок көп ыдырайтын
ауруларда жоғарылайды (мысалы6, гипретиреоз, дене температурасы өзгергенде
т.б.). Қалыпты жағдайда несеппен глюкоза, белок шығарылмайды.
Бүйрек жұп мүше, салмағы 100-120г. Бүйректің негізгі морфофункциялық
құрылымы-нефрон, ол мальпиги шумақтары мен бүйрек түтікшелерінен тұрады.
Әрбір бүйректе 1 млн-ға жуық нефрон бар. Олар қан, лимфа тамырларымен жиі
торланған және араларында интерстициальдық сұйықтық болады. Әрбір нефронда
бір-біріне тәуелді аса күрделі үрдістер жүріп тұрады. Соның нәтижесінде
бүйректе несеп түзіледі.
Нефрон құрылысы-өте күрделі. Ол Шумлянский-Боумен капсуласымен,
артериялық капилляр шумағынан, яғни Мальпиги шумағына және түтікшелерден
тұрады. Нефронның шумақтық бөлігі гломерулалық бөлімі деп аталады.
Шумлянский-Боумен апсуласы түптеп келгенде бүйрек түтікшелеріне айналады.
Сондықтан оны нефронның түтікше бөлімі деп те атайды. Бұл құрамында
(проксимал) және (дистал) ирек түтіктер бар, бүйректің қыртысы бөлімінде,
ал Генле ілмешегі және несеп жиналатын түтіктер ми бөлімінде болады. Әр
бөлімнің өз құрылымдық ерекшеліктері болады.
Бүйрекке ағып келетін қанның 85% -ке жуығы, бүйректің қыртыс
қабатындағы қан тамырларында.
Қанды алып келуші артериола тамырының қабырғасында, оның шумаққа
кіретін жерінде микроэпителиялық жасаушадан пайда болған қалың тығыз түйін
(macula densa) бар. Оны юкстагломерулялық (шумақ қасы) аппарат деп атайды.
Егер де бүйректің қан мен қамтамасыз етілуі нашарласа, бұл аппарат ренин
бөледі. Ренин артерия қан тамырының қысымын реттеп, қандағы электолиттердің
мөлшерін қалыпты жағдайға келтіреді. Несеп жасалу үрдісін терең жіне жан-
жақты қарастыру үшін, оның басқа да құрылысын, ерекшеліктерін білуіміз
керек.
Бүйректің қан әкелуші тамыры (vas afferens) бүйректің артериасынан (а.
Renalis) басталады. Бүйрек артериясы іш қолқасының бір бұтағы, осыған
байланысты Мальпиги шумағы капиллярларында қан қысымы басқа мүшелер
капилярындағы қысымына қарағанда (с.б.б. 25-30 мм) анағұрлым жоғары (с.б.б.
70-80мм).
Бүйректің қан әкелуші тамырына қарағанда қан әкетуші тамырының
диаметрі (vas efferens) екі есе тар. Нефрон түтікшкелерінің ұзындығы 35-50
см, ал бүйректегі жалпы түтікшелердің ұзындығы 70-100 км. Әр капилляр
шумағы қабырғасының жалпы ауданы 1,5-2 м2, яғни адам денесінің ауданымен
бірдей. Бүйрек қанындағы (гемореналдық) тосқауыл негізінен жіңішке базалдық
мембранасынан тұрады. Нефрон түтікшелерінің құрылымдық ерекшелігі, оның
жоғарғы бөлімі цилиндр тәрізді эпителиден тұрады, олардың ішкі бетінде
микробүрлер, яғни кері сіңіру қасиеті күшті протоплазмалық өскінділер бар.
Кейін эпителйлердің пішіні өзгеріп куб тәрізді болады. Микробүрлер бүйрек
аппараты түтікшелерінің ішкі ауданының жалпы көлемін бірнеше рет
ұлғайтады.
Ферменттік жүйелер түтікше эпителиінің әр бөлімінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz