Монополияға қарсы заңдар

Мазмұны.

Кіріспе.

І. Монополиялының қоғамдық зияны.
1.1. Монополияның сипаты.
1.2. Монополияның зияны, пайдасы.

ІІ. Монополияға қарсы заңдар, қызметі.
2.1. Монополияға қарсы заң негізі.
2.2. ҚР монополияға қарсы заң актілері.
2.3. ҚР антимонополиялық комитет, қызметі.

Қорытынды.

Қолданылған әдебиет.

Кіріспе.
Монополияны талдауда «монополия ұғымының бір мәнді еместігін есепке алудың маңызы бар. Бәрінен бұрын бұл құбылыстың мәнін өз этимологиясынан («моно» – біреу, «полео» – сатамын)шығару дұрыс емес. нақты өмірде рынокта бір ғана фирма – тауар өндіруші әрекет ететін жағдай болмайтын нәрсе. Олай болса, сұраныс қисық сызығы абсолютті түрде икемді емес фирманы табу мүмкін емес.
«»Таза» монополия ұғымы туралы әр уақытта шарттылықтың белгілі бір үлесі бар екенін ұмытпау керек. Кейбір экономистердің осы ұғымға балама іздеуі кездейсоқ емес, мысалы, «жетілмеген бәсекелес» - П. Самуэоьсон, «баға іздеуші» – П. Хейне.
Жетілген бәсеке деп, басты бақылаушысы тұтынушының мүддесі болып табылатын рынок деп түсіну керек. Өндірушілер сатып алушылардың қалған заттарын шығара отырып, сол тұтынушылардың талғамдарына сергектікпен қарайды және олар бір-бірлерімен бәсекелестікте болғандықтан тауарларын мүмкін боларлықтай ең төменгі бағамен өткізуге тырысады. Егер өндірістегі немесе өнім таратудағы өзгерістер кез келген тұтынушының немесе сатушының (ешкімнің де осы жағдайға дейінгі күйлерінен төмендетпестен) жағдайларын жақсарта алмаса, рынок сол кезде тиімділікте болып шығады. Қоғамның әл-ауқаты әбден жақсарады, себебі ресурстар барынша тиімді пайдаланылады, ал өнім шығарудың көлемі оңтайлана түседі.
Монополиялық бағаның құрылуы, сондай-ақ, жақсы тұрмыстағы белгілі «таза шығындар» дегенге саяды. Олар тұтынушылар үшін заттың құнынан шығынға ұшырап, бәсеке баға үстінде ол өнімді сатып алар да еді, бірақ монополиялық бағада тауарларды алмастыратын төменгі сапалы заттарды сатып алуға мәжбүр. Монополистер (тағы басқа кімдер болса да) кейбір тұтынушылар үшін бұл шығындардың орнын толтырмайды, өйткені монополист өзі шығарған өнімнің санынан табыс таппайды. Қоғам кедейлене түседі, себебі тауарды алмастыратын төменгі сапалы заттарды шығаратын салаға қарағанда, өндірістік ресурстарды өнім санын қысқартатын экономика саласында одан да тиімді пайдалануға болар еді. Міне сондықтан монополия жұмысын реттеу үшін антимонополиялық комитет құрылады.

Қолданылған әдебиет:

1. Осипова Г.М. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 2002.

2. Макконелл К.Р., Брю С.К. Экономикс. Москва, 1992.

3. Әубәкіров Т., Есқалиев М. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 2004.

4. Берденова К., Коробков, Ташенов, Кривошеева. Экономическая история Казахстана.

5. Жалпы экономикалық теория.

6. «Егемен Қазақстан» газеті. 1999ж., 2003ж., 2004ж., 2005ж.

7. «Ресми газеті» 2004ж., 2005ж.

8. «Юрист» анықтамалық жүйесі.

9. «Заң» газеті.

10. Интернет ақпараты.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны.

Кіріспе.

І. Монополиялының қоғамдық зияны.
1. Монополияның сипаты.
2. Монополияның зияны, пайдасы.
ІІ. Монополияға қарсы заңдар, қызметі.
2.1. Монополияға қарсы заң негізі.
2.2. ҚР монополияға қарсы заң актілері.
2.3. ҚР антимонополиялық комитет, қызметі.

Қорытынды.

Қолданылған әдебиет.

Кіріспе.

Монополияны талдауда монополия ұғымының бір мәнді еместігін есепке
алудың маңызы бар. Бәрінен бұрын бұл құбылыстың мәнін өз этимологиясынан
(моно – біреу, полео – сатамын)шығару дұрыс емес. нақты өмірде рынокта
бір ғана фирма – тауар өндіруші әрекет ететін жағдай болмайтын нәрсе. Олай
болса, сұраныс қисық сызығы абсолютті түрде икемді емес фирманы табу мүмкін
емес.
Таза монополия ұғымы туралы әр уақытта шарттылықтың белгілі бір
үлесі бар екенін ұмытпау керек. Кейбір экономистердің осы ұғымға балама
іздеуі кездейсоқ емес, мысалы, жетілмеген бәсекелес - П. Самуэоьсон,
баға іздеуші – П. Хейне.
Жетілген бәсеке деп, басты бақылаушысы тұтынушының мүддесі болып
табылатын рынок деп түсіну керек. Өндірушілер сатып алушылардың қалған
заттарын шығара отырып, сол тұтынушылардың талғамдарына сергектікпен
қарайды және олар бір-бірлерімен бәсекелестікте болғандықтан тауарларын
мүмкін боларлықтай ең төменгі бағамен өткізуге тырысады. Егер өндірістегі
немесе өнім таратудағы өзгерістер кез келген тұтынушының немесе сатушының
(ешкімнің де осы жағдайға дейінгі күйлерінен төмендетпестен) жағдайларын
жақсарта алмаса, рынок сол кезде тиімділікте болып шығады. Қоғамның әл-
ауқаты әбден жақсарады, себебі ресурстар барынша тиімді пайдаланылады, ал
өнім шығарудың көлемі оңтайлана түседі.
Монополиялық бағаның құрылуы, сондай-ақ, жақсы тұрмыстағы белгілі
таза шығындар дегенге саяды. Олар тұтынушылар үшін заттың құнынан шығынға
ұшырап, бәсеке баға үстінде ол өнімді сатып алар да еді, бірақ монополиялық
бағада тауарларды алмастыратын төменгі сапалы заттарды сатып алуға мәжбүр.
Монополистер (тағы басқа кімдер болса да) кейбір тұтынушылар үшін бұл
шығындардың орнын толтырмайды, өйткені монополист өзі шығарған өнімнің
санынан табыс таппайды. Қоғам кедейлене түседі, себебі тауарды алмастыратын
төменгі сапалы заттарды шығаратын салаға қарағанда, өндірістік ресурстарды
өнім санын қысқартатын экономика саласында одан да тиімді пайдалануға болар
еді. Міне сондықтан монополия жұмысын реттеу үшін антимонополиялық комитет
құрылады.

Монополиялының қоғамдық зияны.

Монополияның сипаты.

Монополия – бұл мемлекеттердің, фирмалардың, ұйымдардың, сауда
жасаушылардың қандай да бір шаруашылық қызметін жүзеге асырудағы айырықша
құқығы.
Нақты жағдайда тек таза (жетілген) немесе жетілмеген бәсекелі таза
монополия болмайды. П. Самуэльсонның пікірінше, нақты өмірде монополиялар
жетілмеген бәсекенің элементтерімен ерекше қабысуы ретінде көрініс алады.
Монополияны талдауда монополия ұғымының бір мәнді еместігін есепке
алудың маңызы бар. Бәрінен бұрын бұл құбылыстың мәнін өз этимологиясынан
(моно – біреу, полео – сатамын)шығару дұрыс емес. нақты өмірде рынокта
бір ғана фирма – тауар өндіруші әрекет ететін жағдай болмайтын нәрсе. Олай
болса, сұраныс қисық сызығы абсолютті түрде икемді емес фирманы табу мүмкін
емес.
Таза монополия ұғымы туралы әр уақытта шарттылықтың белгілі бір
үлесі бар екенін ұмытпау керек. Кейбір экономистердің осы ұғымға балама
іздеуі кездейсоқ емес, мысалы, жетілмеген бәсекелес - П. Самуэоьсон,
баға іздеуші – П. Хейне.
Жетілген бәсеке және таза абсолютті монополия екі логикалық шекті,
қарама-қарсы рыноктық жағдайды бейнелейтін теориялық абстракциялар. Бұл
үлгілер әрбір осы жағдайларда өз пайдласын барынша көбейтуге ұмтылатын жеке
фирманың рационалды тәртібінің шарттарын тұжырымдауға мүмкіндік береді.
Таза монополияның абстрактілі жағдайлары мынадай маңызды сипаттармен
ерекшеленеді.
1. Монополист деген жақын субинституттарда (яғни, өзара алмастыратын
тауарлар) жоқ тауарды жалғыз сатушы. Бұл жағдайлардың шарттылығы
жоғарыда айтылды.
2. Монополист – сатушы рыноктық қатынастарға тек өз өнімін сатып
алушымен түседі. Бұл өзара қатынастардың сипаты мынадай: егер
монополист бағаны кемітсе, онда одан көп өнім сатып алынады. Бір
қарағанда монополистің өз өнімінің бағасын төмендетуі туралы
пайымдау оғаш көрінуі мүмкін. өйткені үйреншікті түсінікте
монополист ұғымы шамадан тыс жоғары бағалармен байланысты.
Монополист фирманың рыноктағы хал-ахуалын түсіну үшін жетілген және
жетілмеген бәсекелердің шарттарын тағы да салыстыру керек.
Жетілген фирма өндіруші рыноктық бағаға әсер ете алмайды. Сатылатын
тауарға – баға деңгейін рынок белгілейді. Осы жағдайда фирма өз пайдасын
бағамен айлалы әрекет жасау жолымен емес, жиынтық шығындары барынша аз
болатын өндіріс көлемін іздеу арқылы көбейте алады.
Жетілмеген бәсекелік жағдайында монополистің бағаға белгілі бір билігі
бар. Баға деңгейінде бақылаудың көлемі жетілмеген бәсекенің формаларына
байланысты әр түрлі. Бірақ бастысы – монополист саналы түрде пайда ең
жоғарғы болатын баға деңгейін іздейді және соны белгілейді. Мұнайда сұраныс
қызметі белгілі болады, яғни монополист оны өзгерте алмайлы деп болжанады.
Ал, егер сұраныс икемділігі категориясын еске алсақ, мынадай заңдылық бар:
егер баға өссе, онда сұраныс (басқа шарттылықта) төмендейді және керісінше,
баға төмендесе, сұраныс өседі. Егер таза монополист барлық рынокты басып
алса, онда ол қосымша көлемде өнім сату үшін, бағаны төмендету керек екенін
біледі. Бұл факт монополистің бағаға билігі абсолютті емес екенін тағы да
қуаттайды, ол өзінің сыртынан бәсекелестерінің оның тауарының
субинституттарын өндірушілердің тынысын сезінеді.
Монополияның түрлері:
- табиғи монополия;
- жасанды монолия.
Монополияның үш негізгі көзі бар: техникалық түсінік, тікелей және
жанамалай үкіметтік қолдау және жеке келісім... қашан қандай да бір нақты
адам немесе кәсіпорын, басқа біреулер билік етуге жол жо жерде өз шарттарын
қоя аларлықтай жағдайда қандай да бір тауарларды немесе игі қызметтерді
бақылай алса, монополия сол кезде бар болып шығады. (М. Фридман –
Капитализм және бостандық). Жетілмеген бәсекемен салыстырғанда монополияның
өте маңызды нәтижесі болып өнім шығаруды азайту, бағаны көтеру және табысты
тұтынушылардан өндірушілерге өткеру саналады.
Таза монополия – бір сатушы. Таза немесе жетілген монополия – бір
фирма, көп сатып алушылар;
Монополия өнімі таңғажайып, оның теңдесі жоқ. Сатып алушы үшін балама
жоқ. Таза монополист тауар мен игі қызметтердің бғаларына билік етеді.
өнімге сұраным жүрмей тұрған кезде бағаның өзгерісін жасап, ұсынылған
өнімнің санымен амалдау, яғни ол баған бақылайды. Монополист өз саласына
басып кіру қаупін тудырған жаңа фирмаларға стратегиялық инвестицияны жүзеге
асыру арқылы қасарыса жауап қата алады.

Монополияның зияны, пайдасы.

Бәсеке деген ұғымға тоқталайық. Бәсеке – рыноктық қатынас субъектілері
арасындағы күрестің немесе бақталастықтың қоғамдық формасы. Бәсеке мақсаты
- өндіріс факторлары мен тауарларды таратуға апаратын жақсы жағдайларды
ұйымдастыру арқылы қосымша таза табыс алу. Бәсекелестік күрестің негізгі
әдістері болып: баға және бағадан тыс бәсекелестік саналады.
Бағадан тыс бәсеке – бұл төменгідей жолдармен қосымша таза табыс табу
үшін кәсіпкерлер арасындағы күрес:
- ең жаңа технологияны қолданып, соның негізінде жаңа және жоғары
сапалы тауарлар мен игі қызметтерді шығару;
- ұқсас тауарлар жасау;
- сатып болғаннан кейінгі техникалық қызмет көрсетуді жақсарту;
- өз тауарларыңды жарнамалдау.
Баға бәсекесі – бұл мынадай жолдармен таза табыс алу үшін фирмалар
арасындағы күрес:
- өндіріс шығынын азайту және, тиісінше, ассортименттер және тауарлар
мен игі қызметтердің сапаларын өзгертпестен бағаны төмендету.
Жетілген бәсеке деп, басты бақылаушысы тұтынушының мүддесі болып
табылатын рынок деп түсіну керек. Өндірушілер сатып алушылардың қалған
заттарын шығара отырып, сол тұтынушылардың талғамдарына сергектікпен
қарайды және олар бір-бірлерімен бәсекелестікте болғандықтан тауарларын
мүмкін боларлықтай ең төменгі бағамен өткізуге тырысады. Егер өндірістегі
немесе өнім таратудағы өзгерістер кез келген тұтынушының немесе сатушының
(ешкімнің де осы жағдайға дейінгі күйлерінен төмендетпестен) жағдайларын
жақсарта алмаса, рынок сол кезде тиімділікте болып шығады. Қоғамның әл-
ауқаты әбден жақсарады, себебі ресурстар барынша тиімді пайдаланылады, ал
өнім шығарудың көлемі оңтайлана түседі.
Жетілген бәсекенің өмір сүруін көздейтін келесі жағдайларда белгілі
бір рынокта бәсекелес әрекеттің туу ықтималдығын болжағанда пайдалы болмақ:
1. Рынокта сатушылар мен сатып алушылардың көп болулары.
2. Рыноктағы бір сатып алушының сатып алған немесе бір сатушының
сатқан өнімдерінің саны осы рыноктағы сатылған жалпы санмен
салыстырғанда соншалықты аз, ол санды өзгерткеніңен, ол дәл сол
рыноктағы бағаға ешқандай ықпал ете алмайды.
3. Өнім біртекті болып, бірде-бір сатып алушының бір сатушыны
өспеттеуіне және керісінше теріс пиғыл білдіруіне себеп жоқ.
4. Барлық сатушылар мен сатып алушылар рыноктағы баға туралы және
сатылып жатқан өнімдердің сипаттамасы туралы ең соңғы мағлұматтарды
біледі.
5. Рынокқа ену секілді, одан шығуға да толық еркіндік бар.
Рыноктың бұл жағдайлары не себепті бәсекеге ықпал ететіндігін қысқаша
талдау мынаны көрсетеді. Сатушылар көп болса бірде-бір өндіруші сол
тауардың өндірілуі мен таралуына байланысты шығындарынан асып түсерліктей
(инвестицияланған капиталға келген таза табысын қамтый отырып) баға қоя
алмайды. Егер өте жоғары баға қойса, сатып алушы тікелей ол сатушының
бәсекелесіне тартады. Рынокқа шығу мен одан кетудің жеңілдігі өте маңызды
нәрсе, өйткені солардың арқасында инвестиция тартымды болып кетеді: рынокта
қаңтарылып тасталған фирма, сатылып та кете алмайды, оның тартымдылығы да
аз, ал сол рыноктағы фирманың рынокқа шығуының оңайлылығы фирманың тауар
санын аз өндіріп және бағаны бірлесіп немесе жекелеп көтеру мүмкіндігін
шектейді.
Жетілген бәсеке билік еткен, рыноктың жұмыс істеу механизмін көрсету
үшін мынадай мысал келтіруге болады. Стандарттанған өнім – сүт шығаратын
әлдебір мықтымсынған өнеркәсіпте дайындығы мықты 100 сатушы және 500
хабардар сатып алушы әрекеттенеді. Жеке бірде-бір сатушы (немесе сатып
алушы) сүттің бағасына ықпал ете алмайды, себебі олардың әрқайсысы рыноктың
болымсыз ғана бөлшегі болып табылады. Егер рынок өзгермесе (шығындағы
өзгерісті, тұтынушылардың талғамдарын және т.б. көрсетіп) баға біркелкі
болады. өнімнің біртекті болуына орай сатып алушылар өздеріне өте қолайлы
бағалар мен игі қызметтерді ұсынатын сатушыларға клиент болады. Бұның өзі
сатушылардың өз тауарлары мен игі қызметтерін жақсартып, сонымен қатар
олардың салыстырмалы түрде айтарлықтай төмен бағаны қамтамасыз етулеріне
итермелейді.
Жетілген бәсеке тұтынушылар үшін қолайлы, себебі ресурстар тиімді
пайдаланылады және бөлінеді. Былайша айтқанда елеулі сәттерді еске алу
(қайталау) әрқашанда пайдалы, біз де солай етеміз. Жетілген бәсекелі
рынокта жеке фирмалардың қызметтері өндірілетін тауарлардың санын реттеуші
секілді болып көрінеді. Бірақ фирмалар шеккен шығын деңгейінде сатады және
тек инвестицияланған капиталға ғана толымды таза табыс алады. Әрбір фирма
рынок бекіткен бағаны қабылдайды. Бірде-бір фирма өнім шығаруды өзгерте
отырып бағаға, немесе өзгерте отырып өнім шығаруға ықпал ете алмайды. Әрбір
фирма өз өнімдерінің көлемін өзгерте отырып (сатылатын тауарлар санын
көбейтуге немесе азайтуға), оның шектеулі шығындары рыноктық басымдылықтағы
бағаға теңескенге дейін таза табысты ұлғайта беруге тырысады. Бұл жағдайда
бәрін анықтайтын фигура тұтынушы болып шығады. Бәсекелі рынокта фирмалар
рыноктық бағаның өзгеруіне көңіл қояды (оны билеп, төстемейді). Сонымен
еркін рынок жүйесі жекелеген фирмалардан тиімділікті талап етеді және бірде-
бір фирма монополиялық таза табыс алмайды.
Жетілген бәсеке теориясы өте аз сандағы рыноктарды сипаттайтындығына
қарамастан (егер жалпы алғанда ондай рыноктар өмір сүреді деп ойлайтын
болсақ) өте маңызды мәнде болып келеді. Бұл теорияның ережелері мен
тұжырымдары бәсекедегі рынок қалай жұмыс істейтіндігін және ол қандай пайда
келтіретіндігін айқындайды. Мұның сыртында ол рыноктың жұмыс істеу
тиімділігін өлшеу үшін белгілі стандартты қамтамасыз етеді. Жетілген бәсеке
шарттары (сатушылар мен сатып алушылардың көптігі, рынокқа қатысудағы
шамалы үлес, біртекті өнімдер, жетілген ақпарат және рынокқа шығу мен одан
кетудің оңайлығы), сондай-ақ бәсекелік әрекеттердің сөзсіз болатындығын
болжамдау кезінде де пайдалы. Екінші жағынан бұл шарттардың болмауы
рыноктың бәсекелестік әрекетіне қалайда кедергі келтіреді деп айтуға
болмайды. Көптеген салалардың тәжірибелері көрсетіп отырғандай (мысалы,
азаматтық ұшақтар жасау), егер, тіпті, рынок жоғары дәржеде шоғырлануымен
сипатталынса да қарқынды бәсеке алға шығады. Басқа сөзбен айтқанда, бұл
шарттар жетілген бәсекені айқындай алмайды және бәсекелестік күрес сөзсіз
немесе боулы ықтимал жерлерде долбар болмайды.
Сонымен, бәсеке, егер оған кедергі келтірілмесе ол өнімнің
өндірілуіне жағдай жасайды: біріншіден, кім де болса, нені болса да өндіріп
және оны сатып алу үшін таза пайдалы тиімді бағамен сата алатын болса,
екіншіден, соның бәрін жасай алатын адамдар арқылы өндіріп, болмаған
жағдайда, тағы біреулер секілді әбден арзандатып (тіпті, сол бір әлдекім,
бәлкім, сол өнімді шығармайды да), және, үшіншіден, барлығы ең төменгі
бағамен сатылатын болады (немесе, аз мөлшерде төменгі бағамен), іс жүзінде
сол тауарды сатпайтын кісі солай деп баға белгілеуі мүмкін.1
Монополиялық бағаның құрылуы, сондай-ақ, жақсы тұрмыстағы белгілі
таза шығындар дегенге саяды. Олар тұтынушылар үшін заттың құнынан шығынға
ұшырап, бәсеке баға үстінде ол өнімді сатып алар да еді, бірақ монополиялық
бағада тауарларды алмастыратын төменгі сапалы заттарды сатып алуға мәжбүр.
Монополистер (тағы басқа кімдер болса да) кейбір тұтынушылар үшін бұл
шығындардың орнын толтырмайды, өйткені монополист өзі шығарған өнімнің
санынан табыс таппайды. Қоғам кедейлене түседі, себебі тауарды алмастыратын
төменгі сапалы заттарды шығаратын салаға қарағанда, өндірістік ресурстарды
өнім санын қысқартатын экономика саласында одан да тиімді пайдалануға болар
еді.
Ғылыми айналысқа өнім даралануы ұғымын енгізген Э. Чемберлиннің
жұмыстарының маңызын атап өткен жөн. Рыноктағы монопольды билікті
Э.Чемберлин бәрінен бұрын сатылып жатқан тауарлардың ерекшеліктері мен
сипатын ескереді. Ол сатушы мен сатып алушының рыноктық қатынастарының
белгілі дәрежеде өнімнің сипатына байланысты екеніне көңіл аударады. Өнім
дараланған жағдайдағы монополия бағаға қайсыбір билік ретінде сипатталады.
Сондықтан сұраныстың баға бойынша илікпелілігі сияқты факторы ерекше
маңызды болады. Жетілген бәсеке жағдайында тауарлардың біртектілігінде
қандай да бір форманың өніміне сұраныс абсолютті икемділігімен сипатталады,
өз өніміне бағаны өсіріп сатушы ештеңе сата алмайды, ол төмендетіп қалай
болса да көп сата алады. Неге? Өйткені рынок белгілер бағада өз тауарына
бағаны көтерудің ешқашан мәні жоқ. Егер айналада дәл сондай, бірақ бағасы
төмен тауарлар көп бағаны төмендете отырып (қалыптасқан рыноктық бағадан
төмен) сатушы, әрине, өз тауарын жеңіл өткізеді. Бірақ бұл операция да
мәнсіз. Баға неге төмендетіледі егер өзінің барлық өнімін қалыптасқан
рыноктық бағамен сатуға болатын болса?
Монополист-фирманың рационалды тәртібі оның ең жоғарғы пайда алуға
ұмтылатынын көрсетеді. Сондықтан монополист фирма жалпы табыспен жалпы
шығындардың айырмашылығы барынша үлкен болатын баға мен өндіріс көлемін
орнықтырады. Пайда дегеніміз жалпы табыс пен жалпы шығындардың
айырмашылығы. Сұраныс қисығына ілесе отырып, монополист бағаны төмендетіп,
сату көлемін ұлғайтуы мүмкін. Жетілген бәсеке жағдайында фирма сату бағасын
төмендетпей өз өндірісін ұлғайтады. өндіріс шығындар мен табыстар тепе-
теңдігіне жеткен сәтке дейін ұлғаяды. Жетілмеген бәсекелес те сол ережені
басшылыққа алады. Жетілмеген бәсеке жағдайында монопольді пайда қарапайым
пайданың деңгейінен асып түседі. Рационалды түрде әрекет етуші фирма
қоғамдық мүдделер үшін өндірістің ұлғаюы қосымша табыстарға қарағанда ол
үшін үлкен қосымша шығындар орын алатынын дұрыс жағдай деп есептемейді.
Қоғам өндірістің үлкен көлемі мен жеке өнімге аз шығындарға ынталы.
Шығарудың өсуі кезінде орта шығындар азаяр еді, бірақ онда қосымша өнімді
өткізу үшін не бағаны төмендету, не сатуды ынталандыратын шығындарды
көбейту керек. Бұл жол жетілмеген бәсекелес үшін жарамайды. Ол өз рыногын
бағаны төмендету арқылы бұзғысы келмейді. Фирма бағаға себепші болатын
белгілі бір тапшылық жасайды. Жетілмеген бәсеке рыногы үлесінде монопольді
пайда жетілмеген бәсеке белгіленген әдеттегі пайдадан артық пайда ретінде
түсініледі. Монопольді пайда жетілген бәсекені бұзу ретінде, рыноктағы
монопольді фактордың көрінісі ретінде көрінеді.
Маңызды сұрақ: бұл артық пайда қарапайым пайдадан көп қаншалықты
тұрақты сақталады? Ол осы салаға жаңа фирмалардың ену мүмкіндіктеріне
байланысты. Жетілген бәсеке кезінде қосымша пайда салаға (әдеттегіден
жоғары) жаңа фирмалардың көптеп енуіне байланысты тез жоқ болып кетуі
мүмкін. Егер салаға ену тосқауылдары жеткілікті жоғары болса, онда
монопольді пайда тұрақты сипат алады. Жетілген бәсеке өндірістің барлық
факторларынының бір саладан екінші салаға еркін жағдайында, неоклассикалық
мектеп аты көрсеткеніндей, нөлдік пайдаға деген тенденция анық көрінеді.
Нөлдік, пайданың жоқ болуы емес, тек пайданың әдеттегі деңгейде болуы.
Жетілген бәсекенің барлық даусыз жақсы жақтарымен қатар оның елеулі
кемшіліктері бар. Рыноктық процестердің дайындықсыз жүруі шаруашылық
өмірдің кейбір салаларының монополиялануына әкеліп соғады. Өзімен өзі
болған жетілген бәсеке, жетілмеген бәсекеге айналады. Монополия - бағаға
деген белгілі бір билікті білдіреді. Ал бұл билік әр түрлі алғы шарттарға
негізделуі мүмкін, салалық өндірістің басым бөлігін басып алу (капитал мен
өндірістің шоғырлануы мен орталықтануы) рынокты және баға деңгейін бөлу,
жасанды тапшылықтар жасау т.б. құпия және ашық келісімдер жасау.

Монополияға қарсы заңдар, қызметі.

Монополияға қарсы заң негізі.

Трестерге қарсы заңдар зиянды іс тәжірибені шектеп экономиканың
тиімділігін арттыруға бағытталған.
АҚШ-тың монополияға қарсы заңдары барынша жетілдірілген деп
есептелінеді, оның бұрыннан келе жатқан таризхы быр. Ол үш китке, үш
негізгі заңдар актілеріне бағындырылған:
1. Шерман заңы (1890 ж.). Бұл заң сауданы құпия монополияландыруға,
бір салада жалғаз үстемдік етуге, баға жөнінде келісімген келуге
тыйым салады.
2. Клейтон заңы (1914 ж.) - өткізу саласындағы шектеу іс-
әрекеттеріне, баға алалаушылығына (барлық жағдайда емес, тек
күнделікті бәсекенің ерекшелігіне байланысты), бірігудің кейбір
түрлеріне тыйым салды.
3. Робинсон-Пэтмэн заңы (1936 ж.) – баға алалаушылығы баға қайшысы
т.б. сауда саласындағы істерді шектеуге тыйым салды.
Шерманның 1890 жылғы Заң актілері. Оның негізгі екі бабы мыналар:
§1: Әрбір шарт, трест формасындағы немесе басқа формадағы бірлестік
немесе бірнеше штаттармен немесе басқа елдермен арадағы сауда еркіндігін
шектеу мақсатындағы құпия келісім заңды бұзу болып жарияланады (айыппұлмен
немесе түрмеге қамаумен жазаланатын қылмыстық іс болып саналады).
§2. Кез келген алам, монополиялаушы немесе монополиялауға тырысқан, я
болмаса., сауданың қай саласында болмасын немесе бірнеше штаттармен немесе
басқа елдермен монополия туралы кез келген басқа адамдармен бірлесу немесе
келісу қылмыстық іс жасаған болып саналады (және сол үшін жазаланады).
Конгресс Шерман Заңын сауданың шектеулі еркіндігін бағалау үшін
жарамды стандарттарға жалпы құқық соттарының көзқарастары пәрменді өзгеріп
тұрған кездерде бекітті.
1914 жылы қабылданған Клейтонның Заңы қызметтің төрт түрін заңды
бұзушылық деп жариялап, бірқ оларды қылмыстық істерге жатқызбады: бағалық
алалау – сатып алушыларға қолайлы жағдайда тауарларды әртүрлі бағалармен
сату (§2); Сатып алушыларды жағдайға көндіретін немесе рынокқа басқа
адамдарды жібермейтін келісімдер арқылы өз бәсекесінен сатып алуды
тоқтатуға сатып алушыны мәжбүрлі ету (§3); корпоративтік тоғысу – бәсекелес
компанияларды тауып алу (§7) және бәсекелес компаниялардың басқармадларында
сол баяғы мүшелерінің болулары (§8). Әрбір тыйым “егер бәсекелестің едәуір
азаюы олардың нәтижелері болса”, немесе егер “олар экономикалық қызметтің
кез келген аясында монополия құрады” деп көрсетілген қызмет түрлері заңсыз
болады деген жалпы шарттармен анықталған (біршама бөлекше критерийлерде).
Бағалық алалауды қамтитын және ешқашан да түсініктіліктің үлгісі бола
алмаған екінші бап 1936 жылы Робинсон-Патман заңымен қайтадан тұжырымдалған
(бірақ жетілдірілмеген) юолатын. Сот мәтін күні бүгінге дейін заңнама
тұжырымдамасындағы тұмандылықтың үлгісі болып келеді. §7 ішіндегі заңдағы
тоғысу туралы заңдық кемістік, ол 1950 жылы Селлер-Кифовердің заңымен
жаматылған болатын, сонымен қатар ол тоғысуға қарсы бағытталған тиым салуды
кеңейткен де еді. Активтерді сатып алу арқылы бірігуге тыйым салынды. Егер
Клейтон заңымен ірі фирмалардың көлбеу бірігуіне кедергі қойылса, Селлер-
Кефовер түзетуі тікелей бірігуді шектейді.
Трестерге қарсы заңдарды жүзеге асырушы мемлекеттік ұйымдардың алдында
тұрған аса қиын міндет мынаған саяды: монополиялану фактін қандай
экономикалық беглілердің негізінде анықтауға болады? Бұл мәселені мемлекет
тұрақты шешіп отыруға тиісті сұрақпен түсіндірейік. Қандай баға деңгейін
төмен (не жоғары) деп есептеуге болады? Салалық өндірістің қандай үлесі
монополистік басып алуды көрсетеді? Өнім шығаруды шектеудің қандай деңгейін
жасанды тапшылық деп есептеуге болады? Бұл оңай сұрақтар емес, оларға
барлық жағдайларда бірдей мағыналы жауап беруге болмайды. Ал ірі фирма сату
бағасының деңгейін, жоғары деңгейдегі технология мен шаруашылық
тиімділігінің арқасында шығындарды азайту арқылы жетсе ше? Демпинг
бағаларын жоғары тиімділік жағдайында қалыптасқан төмен бағалардан қалай
айыруға болады? Жалпы, төтенше бағалармен сатуға тыйым сала отырып,
трестерге қарсы заңдар кімді қорғайды, бәсекені ме, әлде бәсекелестер тобын
ба?
Мұның бәрі жай академиялық сұрақтар емес, таза теориялық сұрақтар.
Мысалы Робинсон-Пэтмэн заңы, баға алалаушылығына тыйым салады, сатып
алушылардың белгілі бір тобына, бағаны төмендететін ірі бөлшек сауда
дүкендері мен супермаркеттерге қарсы бағытталған. Бірқ майда сауда
фирмаларына қарсы мұны істей алмайды. Сонда бұл заң кімге қарсы бағытталған
және кімнің мүддесін қорғайды? П. Самуэльсонның пікірінше, бұл заң бәсекені
шешуге көмектесті, тұтынушының пайдасына бағаны төмендетудің орнына, ол
тиімділігі төмен көптеген кәсіпорындарды сақтауға бағытталған. Трестерге
қарсы заңдар өз тауарларын ірі кәсіпорындарға қарағанда жоғары бағамен
сататын майда фирмаларды қорғағаннан қоғам не ұтты? Өйткені тұтынушылар
супермаркеттерге баға алалаушылығына тыйым салғаннан кейін, жоғары баға
төлеуге мәжбүр болды ғой. Трестерге қарсы саясаттың өзгермейтін жоғары
тиімділігі туралы күдік ойларға көптеген бастыстың оқулықтары мен
монографиялардың беттері толы. Мысалы, П. Хейне трестерге қарсы реттеу
еркін бәсекені емес, бәсекелестердің бір тобын қорғайды деген пікірді
табанды түрде жақтайды.
Монополияға қарсы заңдарды жүзеге асырушы мемлекеттік қызметтер екі
принципті басшылыққа ала алады. Біріншіден, заңды қатал сақтап отыру,
екіншіден, парасаттылық принципін ұстау. Өйткені көп жағдайларда
трестерге қарсы заңдардың (мысалы Шерман заңы) ресми жалпы түрде жазылғаны
сонша, АҚШ федеральдық соты осы заңның қолдану сферасына іс істемекші
болған қандай да болсын келісімге келуші екі жақты жатқыза алады. Сондықтан
парасаттылық принципі бойынша тек жөнсіз, ақылға сыймайтын сауданы
шектеулер ғана Шерман заңының қолдану сферасына жатады. Бірақ ақылға
сыйымсыз шектеулер деп нені есептеуге болады? Бұл мәселелердің бәрі
трестерге қарсы заңдарды жүзеге асырудың қандай қиын екенін көрсетеді.
Мемлекет қиратушы монополизм қаупі мен бәсекені шектеу қаупінің
(мемлекеттің қандай да болсын араласуы, тіпті бәсекені қолдау мақсатымен,
әрбір бәсекелестік мүмкіндіктерді шектеуге әкеліп соғады) арасындағы
жіңішке соқпақ жолда өзін тең ұстауға тиісті. Монополияға қарсы істер
өндірушілердің (тұтынушылардың) бір тобына басқа топтардың есебінен барынша
жеңілдік жасаудың орнына бәсекені қолдау керек.2
Монополиялану фактісін анықтау үшін монополияға қарсы реттеу
математикалық құралдарды және жалпы Э. Чемберлиннің, Дж. Робинсонның, В.
Пареттонның т.б. экономистердің жетілмеген бәсеке концепциясының барлық
теориялық аппаратын кеңінен пайдалануды көздейді. Өкіметтің атқарушы
ұйымдары монополистік шектеулерді болдырмау үшін тек қана жазалау емес,
оның алдын алатын жұмыстарды да жүргізеді. Мысалы Әділет министрлігі
трестерге қарсы заңдар, компаниялардың бірін-бірі жұтып қоюы, қосылуы
туралы келісімдердің параметрлері бар анықтама материалдар басып шығарады.
Мысалы, бір немесе бірнеше кәсіпорындардың рыноктағы басымдылығы фактісі
туралы қорытындыға негіз болатын белгілер мынадай: бір кәсіпорын үшін –
33%, үшеуі үшін - 50%, бесеуі үшін – 66,6%. Айта кететін жай, трестерге
қарсы заңдар, “үлкен бизнестің” ірі корпорацияларына қарсы бағытталмаған,
өйткені бір компанияның мөлшері оған монополия деп қарауға негіз бола
алмайды. Монополияға қарсы заңдар тиімді бәсекені бұзатын шектелген іс
тәжірибеге қарсы бағытталған. Егер рыноктық экономикада уағыздалатын
қосымша шығындар мен қосымша пайданы салыстыру принципі қолданылса, онда
мынаны айтуға болады: монополияға қарсы реттеуге байланысты болатын
шығындар, қанша дегенмен рыноктық экономикадағы монополистік тенденцияларды
шектеуге әкелетін айырмашылықтардан төмен болады.
Кейбір әдебиеттерде АҚШ-та трестке қарсы заңдардың ішінде мына екеуі
де аталады:
1. Үкіметтік сауда комиссиясының Заңы (1914 ж.) трестке қарсы
заңдардың әрекетін күшейту үшін комиссия құрылды.
2. Целлер Кефовер Заңы (1950 ж.) - әр түрлі тұрпаттағы компаниялардың
қосылуына қарсы.

ҚР монополияға қарсы заң актілері.

Қазақстанда осы уақытта пайда болған рынок бәсекеге жарамды емес.
Біріншіден, тауар өндірушілердің, сатып алушылардың, делдалдардың саны
олардың бағалардың дәрежесіне, тауарлық өндіріске, ұсыныстарға монопольдық
әрекет жасау мүмкіншілігін жоққа шығаратын санынан көп төмен; екіншіден,
тауар өндірушінің және сауда жүйесінің қуаты нарықты сұраныстың орташа
төлем қабілеті дәрежесінде қамтамасыз ете алмайды, соның нәтижесінде
жарыспалы өндірушілер мен сатушылардың көпшілігі бәсекелестер емес,
монополистер болып табылады, үшіншіден, республикада жалпы рыноктық
кеңістік жоқ, оның орнына әр түрлі тауар топтарның, жергілікті, әкімшілік,
салық, көлік шекараларымен, тауарды орау, сақтау, апару және басқа тежеу
шарттармен шектелген көптеген оқшауланған (жергілікті) базалар бар.
Монополияға қарсы заңдылықтар – бұл бәсекелестікті дамытуға,
монополияны шектеуге және тыйым салуға бағытталған заңдар мен үкіметтік
актілер кешені.
Қазақстан Республикасының монополияға қарсы заңы мынадай нормативті-
құқықтық актілерге негізделген: Қазақстан Республикасының Табиғи
монополиялар туралы, Адал емес бәсекелестік туралы, Бәсекені дамыту
және монополия қызметін шектеу туралы Заңдары.
Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 9 маусымдағы Адал емес
бәсекелестік туралы Заңы адал емес бәсекелестікті мойындайтын әрекеттерді
белгілейді, адал емес бәсекені және оның зардаптарын болдырмау және жою
механизмін белгілейді. Заңға сәйкес Қзақстан Республикасындағы адал емес
бәсекенің келесі түрлері бөлінеді:
1. Фирмалық атауды, тауар белгісін заңсыз пайдалану... бұл тұтынушыда
өндіруші туралы теріс пікір тудыруы мүмкін.
2. Бәсекелестің бәсекеші тауарының сыртқы рәсімдеуін тікелей ұдайы
өндіріс жолымен көшіру... бұл тұтынушыда өндіруші туралы теріс пікір
тудыруы мүмкін.
3. Сатушының... сатудың қосымша шарттарын зорлап енгізуі...
4. Басқа бәсекелестің қызметін әдпсіз түрде салыстыратын ... жарнаманы
тарату...
5. Тауардың нағыз қасиеттері мен сапасы туралы мәліметтерді жарнамада
әдейі бұрмалау немесе жасыру.
6. Бәсекелестікті болдырмауға әкелетін рыноктық қатынас
субъектілерінің деңгейлес қосылуы және т.б.
Табиғи монополиялар туралы Қазақстан Республикасының 1998 ж. 9
шілдедегі №272-1 Заңы Қазақстан Республикасындағы табиғи монополя аясындағы
іс-әрекетті рейді және тұтынушылары мен табиғи монополия убъектілерінің
мүдделерін қорғауды қамтамасыз етуге бағытталан.
1-бап. Осы Заңның мақсаты:
1) табиғи монополия асяындағы қызметі мемлекеттік бақылау мен
реттеудің құқықтық негіздерін белгілеу;
2) тұтынушылар мен табиғи монополия субъектілері мүдделерінің
теңдестірілуіне қол жеткізу болып табылады.
2-бап. Осы Заңның қолданылуы:
1. Табиғи монополия субъектілерінің өмір сүруне және іс-әрекетіне
байланысты қызметтер (тауарлар, жұмыстар) рыногында туындайтын
қатынастарға қолданылады.
2. Осы Заңның ережелері табиғи монполиялар субъектілерінің, олардың
құрылтайшыларының (қатысушыларының) Қазақстан Республикасынан тыс
жерлерде жасалатын әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) де, осы әрекеттер
(әрекетсіздік) осы Заңға қайшы келген және табиғи монополиялардың
қызметтерін (тауарларын, жұмыстарын) тұтынушыларға залал келтірген
жағдайларда қолданылады.
3. Осы Заңның күші табиғи монополия аясына жатқызылған, бірақ тк жеке
өзінің ғана мұқтаждықтарына арналған объектілерді салу мен
пайдалануға байланысты іс-әрекетті жүзеге асыратын жеке кәсіпкелер
мен заңды тұлғаларға қолданылмайды.
1. Осы Заңмен табиғи монополия аясына жатқызылған іс-йрекетті жүзеге
асыратын рынок субъектілері үшін мемлекеттік реттеу мен бақылау
осындай іс-әрекетке қатысты ғана қолданылады.
4. Осы Заңда қамтылмаған құқықтық қатынастар Қазақстан Республикасының
басқа заңдарымен реттележі.
5-бап. Табиғи монополиялар субъектілерінің қызметін шектеу.
1. табиғи монополия субъектісіне:
1) қызметтер көрсетуге және: реттеліп көрсетілетін қызметтермен
(тауарлармен, жұмыстармен) технологиялқ жағынан байланысты;
Қазақстан Республикасының почта туралы заңдарында белгіленген;
табиғи монополия аясына жатқызылған реттерліп көрсетілетін
қызметтерден (тауарлардан, жұмыстардан) түскен кірістер рынок
субъектісінің барлық қызетінен күнтізбелік бір жыл ішінде түскен
кірістердің бір процентінен аспаған жағдайдағыҒ күнтізбелік бір жыл
ішінде өзге қызметтің кірістері табиғи монополия субъектісінің
барлық қызметінің бес процентінен аспаған жағдайдағы; табиғи
моноплия аясында қызмттер көрсететін (тауарлар, жұмыстар)
құрылымдық бөлімшенің ұйымдастырушылық және аумақтық оқшаулануы
мүмкін болмаған жағдайдағы қызметтрді қоспағанда, табиғи
монополиялар аясына жатпайтын өзге қызметті жүзеге асыруға;
2) табиғи монополия субъектісінің өндіріспен және реттеліп
көрсетілетін қызметтерді (тауарларды, жұмыстарды) ұсынумен, сондай-
ақ осы Заңға сәкес табиғи монополия субъектісі үшін рұқсат етілген
қызмтті жүзеге асырумен байланысы жоқ мүлікке меншік және (немесе)
шаруашылық жүргізу құқығына ие болуға;
3) мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларынан және осы Заңмен
табиғи монополия субъектісі үшін рұқсат етілген қызметті жүзеге
асырушы ұйымдардан басқа, коммерциялық ұйымдарың акцияларын
(үлестерін) иеленуге немесе олардың қызметіне өзге де түрде
қатысуға;
4) реттеліп көрсетілетін қызметтер (тауарлар, жұмыстар) үшін уәкілетті
орган белгілеген мөлшерен асатын ақы алуға, сондай-ақ шығындары
бекітілген тарифтерде (бағаларда, алымдар ставкаларында) немесе
олардың шекті деңгейлерінде ескерілмеген реттеліп көрсетілетін
қызметтер (тауарлар, жұмыстар) үшін тұтынушылардан ақы алу есебінен
кіріс алуға;
5) табиғи монополиялар субъектілерінің реттеліп көрсетілетін
қызметтеріне (тауарларына, жұмыстарына) қол жеткізу шарттарын
күштеп таңуға немесе тұтынушыларды кемсітуге әкеп соғатын өзге де
іс-әрекеттер жасауға;
5-1) реттеліп көрсетілетін қызметтерді (тауарларды, жұмыстарды)
өндірген және (немесе) ұсынған кезде технологиялық циклда пайдаланылатын
жеке меншік құқығымен немесе заңды негізде өзгеше тиесілі мүлікті
сенімгерлік басқаруға, лизингті қоса алғанда, мүліктік жалдауға (жалға
беруге);
6) реттеліп көрсетілетін қызметтерді (тауарларды, жұмыстарды) ұсынумен
байланысты талап ету құқығын үшінші тұлғаларға беруге;
7) реттеліп көрсетілетін қызметтердің (тауарлардың, жұмыстардың)
көлемін жосықсыз тұтынушылардың төлемеуіне байланысты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.