Нарықтық экономиканың орнығуы
Жоспар
1.Бөлім. Жаңа экономикаға өту кезеңі
1.1 Есептеу нүктесі
1.2 Макроэкономикалық тұрақтандыру
2.Бөлім. Нарықтық экономиканың орнығуы
2.1 Табысты орнықтыру
2.2 Экономикалық өсу жағдайларын жасау
2.3 Ескі экономикадан . жаңа экономикаға: жолды анықтау
3.бөлім Қазақстан Республикасының экономикалық проблемалары,
мәселелері, ұсыныстар мен оларды шешу жолдары
3.1 Өндірістік инфрақұрылымды дамытудағы мемлекеттің
реттеушілік ролі
3.2 Қазақстанның аймақтарын дамыту және мемлекеттік реттеу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1.Бөлім. Жаңа экономикаға өту кезеңі
1.1 Есептеу нүктесі
1.2 Макроэкономикалық тұрақтандыру
2.Бөлім. Нарықтық экономиканың орнығуы
2.1 Табысты орнықтыру
2.2 Экономикалық өсу жағдайларын жасау
2.3 Ескі экономикадан . жаңа экономикаға: жолды анықтау
3.бөлім Қазақстан Республикасының экономикалық проблемалары,
мәселелері, ұсыныстар мен оларды шешу жолдары
3.1 Өндірістік инфрақұрылымды дамытудағы мемлекеттің
реттеушілік ролі
3.2 Қазақстанның аймақтарын дамыту және мемлекеттік реттеу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1-Бөлім. Жаңа экономикаға өту кезеңі
1.1 Есептеу нүктесі
Өткен өзгерістердің басты қорытындыларын бағалай отырып, мынаны сөзсіз мойындаған жөн: біз нарық тетігін іске қосып, сұраныс пен ұсыныс бағаны реттейтін, тауар ағымдарының қозғалысын, бәсекелестіктің табиғатын, инвестиция арналарын айқындайтын ахуал жасай алдық.
Елеулі экономикалық табыс біз тандаған экономикалық даму моделінің дұрыстығын дәлелдейді. Мұны нақты ІЖӨ өзгерісінің динамикасы айқын көрсетеді. Мәселен, 2003 жылы 1991 жылмен салыстырғанда ІЖӨ-нің артуы 106,3 пайызды құрады, бірақ бастысы – бұл көрсеткіш бойынша біз дағдарысқа дейінгі 1990 жылдың психологиялық тұрғыда маңызды шебіне әбден жақындай түссек, 2004 жылдың қорытындылары бойынша бұл шепті еңсереміз.
КСРО экономикасы әр республикаға, нақты қажеттіліктерді ескерместен, өз рөлі мен даму стратегиясы берілетіндей түзілген болатын. Украинада – технологиялық өндіріс, Белоруссияда мәшине жасау шоғырланды, Өзбекстан мақта өндірді. Қазақстанға аграрлық-шикізаттық шылау рөлі берілді. Бұл орын орасан табиғи ресурстарымен айқындалған еді.
Біздің еліміз әлемдік темір рудасы қорының шамамен 8 пайызына, әлемдік уран қорының 25 пайызға жуығына иелік етеді. Мұнайдың барланған қоры бойынша Қазақстан әлемде 12-орын алады және болжам бойынша 2015 жылы мұнай өндірудің көлемі жағынан алғашқы ондық елдерінің қатарына кіреді.
Қазақстан көмір өндіретін ел ретінде әлдеқашан танылған. Республикадағы көмір қоры 35,8 миллиард тоннаны құрайды. Бұл жалпы әлемдік қордың 3,6 пайызы. ТМД елдерінің арасында көмір қоры мен оны өндіру бойынша Қазақстан Ресей мен Украинадан кейін үшінші орын алады.
Біздің республиканың міндетіне үлкен бөлігі тасып әкетілетін табиғи ресурстарды өндіру кірді. Қазақстанда өндірілетін мұнайдың – 70, темір рудасының – 55, қара металдың – 46, көмірдің 28 пайызы сыртқа кетіп жатты.
Біздің өнеркәсіп жоғары қосымша құны бар өнімдерді жеткілікті шығармады, онда 4 және 5 қайта бөлісулер болмады. Жерімізде ресурстардың барлық түрі бола тұра, біз ақырғы өнімді шығармадық. Ауыл шаруашылығына экстенсивтік және шығындық сипат тән еді. Біздегі қажетті селекциясыз және қымбат тұратын жемшөптегі мал шаруашылығы тиімсіз болды. Түсімі өте төмен ұлан-ғайыр егіс алқаптары елдің астыққа деген қажетін жабуға мүмкіндік берді, бірақ экономикалық тұрғыда өзін ақтамады.
Қазақстанның ауылдарына тыңайтқыштар, гербицидтер, ауылшаруашылық мәшинелерін сатып алу, егін орағын, астық, ет пен сүт тасу мен өңдеуді қаржыландыру үшін орталықтандырылған түрде жыл сайын одақтық орталықтан 1985 жылдың бағаларымен 4 миллиард рубльге жуық сомада дотация берілетін.
Қазақстан экономикасының дербестігі туралы сөз бола алмайтын. Барлық ірі кәсіпорындардың 80 пайызы одақтық бағыныста болды. Республикаға тек тамақ және жеңіл өнеркәсіпке билік ету құқығы қалатын.
90-шы жылдарың басында "саясат экономиканың алдында жүретін", бірақ уақыт бәрін өз орындарына қойды. Егемендік алдық деп есі кете қуанудан кейін жаңа мемлекеттерге дербес экономикалық жүйелерін құруға тура келді. Нарыққа өту алдын ала айқындалды, алайда көшу моделін таңдау күн тәртібінде тұрған ең қиын мәселе болды.
Экономика бойынша Нобель сыйлығының лауреаты Дж.Стиглиц атап көрсеткендей, "бұл елдер коммунизмнен бас тартуын қандайлық шұғылдықпен айтып бақты". Сол кезде біз кейбір шетелдік кеңес берушілердің теориялық ізденімдері нақтылықтан қандайлық алшақ екенін түсіндік.
Экономикалық, көп ретті жасанды байланыстардың үзілуі алғашқы жылдары келеңсіз ұласпалы әрекет туғызды. Кәсіпорындар тоқтап жатты немесе өнімдер өтпей тұрғандықтан, қоймаға жұмыс істеді. Ондаған мың адамдар жұмыссыз және тірлік ету қаражатынсыз қалды.
Ауыл шаруашылығы тірек еткен дотациялар мен субсидияларды төлеу тоқтатылды. Орталықтандырылған жоспарлы сатып алуға бағдарланған колхоздар мен совхоздар бір сәтте бәрінен айырылып тынды. Осыныу келеңсіз процестердің салдары ретінде бюджетке салықтар түспей қалды. Жалақы мен зейнетақыға қаражат болмады. Қазына қаңырап, қаржы резервтері түгесілді.
1991 жылға қарай Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық ахуал әлдеқайда қиындады. ІЖӨ 12 пайызға төмендеп кетті. Рынокта тауар жетімсіздігі байқала бастады. Бұрынғы жылдары тұмшаланып келген инфляция сыртқа сыпырыла шығуға әзір тұрды.
Сол жағдайда бізге бір мезетте аса маңызды екі міндетті шешуге тура келді. Осы дағдарысты еңсеру ғана емес, сонымен бірге өзіміздің дербес экономикалық жүйемізді құра бастау қажет болды.
Ол кезде ырғылап-жырғалауға уақыт берілмейтін. Әлемдік экономикалық жүйені жақсы білетін отандық кәсіпқойлар да болмады. Реформалау тәжірибесі және қажетті заңнамалық база жоқ еді. Өзгерістер бағдарламасының өзі де жоқ болатын. Ал жаңа жүйеге өтуді өте қысқа мерзімде жүзеге асыру қажет еді. Сондықтан да біз стратегиялық шешімдерді жедел қабылдай отырып, алға қарай жүрдік. Әрине, біз басқа елдердің тәжірибесін ескеруге тырыстық, бірақ та, белгілі болғанындай, олардың бірде бірі біздегіге ұқсас жағдайда нарыққа жылдамдата көшуді жүзеге асырмаған екен .
1.1 Есептеу нүктесі
Өткен өзгерістердің басты қорытындыларын бағалай отырып, мынаны сөзсіз мойындаған жөн: біз нарық тетігін іске қосып, сұраныс пен ұсыныс бағаны реттейтін, тауар ағымдарының қозғалысын, бәсекелестіктің табиғатын, инвестиция арналарын айқындайтын ахуал жасай алдық.
Елеулі экономикалық табыс біз тандаған экономикалық даму моделінің дұрыстығын дәлелдейді. Мұны нақты ІЖӨ өзгерісінің динамикасы айқын көрсетеді. Мәселен, 2003 жылы 1991 жылмен салыстырғанда ІЖӨ-нің артуы 106,3 пайызды құрады, бірақ бастысы – бұл көрсеткіш бойынша біз дағдарысқа дейінгі 1990 жылдың психологиялық тұрғыда маңызды шебіне әбден жақындай түссек, 2004 жылдың қорытындылары бойынша бұл шепті еңсереміз.
КСРО экономикасы әр республикаға, нақты қажеттіліктерді ескерместен, өз рөлі мен даму стратегиясы берілетіндей түзілген болатын. Украинада – технологиялық өндіріс, Белоруссияда мәшине жасау шоғырланды, Өзбекстан мақта өндірді. Қазақстанға аграрлық-шикізаттық шылау рөлі берілді. Бұл орын орасан табиғи ресурстарымен айқындалған еді.
Біздің еліміз әлемдік темір рудасы қорының шамамен 8 пайызына, әлемдік уран қорының 25 пайызға жуығына иелік етеді. Мұнайдың барланған қоры бойынша Қазақстан әлемде 12-орын алады және болжам бойынша 2015 жылы мұнай өндірудің көлемі жағынан алғашқы ондық елдерінің қатарына кіреді.
Қазақстан көмір өндіретін ел ретінде әлдеқашан танылған. Республикадағы көмір қоры 35,8 миллиард тоннаны құрайды. Бұл жалпы әлемдік қордың 3,6 пайызы. ТМД елдерінің арасында көмір қоры мен оны өндіру бойынша Қазақстан Ресей мен Украинадан кейін үшінші орын алады.
Біздің республиканың міндетіне үлкен бөлігі тасып әкетілетін табиғи ресурстарды өндіру кірді. Қазақстанда өндірілетін мұнайдың – 70, темір рудасының – 55, қара металдың – 46, көмірдің 28 пайызы сыртқа кетіп жатты.
Біздің өнеркәсіп жоғары қосымша құны бар өнімдерді жеткілікті шығармады, онда 4 және 5 қайта бөлісулер болмады. Жерімізде ресурстардың барлық түрі бола тұра, біз ақырғы өнімді шығармадық. Ауыл шаруашылығына экстенсивтік және шығындық сипат тән еді. Біздегі қажетті селекциясыз және қымбат тұратын жемшөптегі мал шаруашылығы тиімсіз болды. Түсімі өте төмен ұлан-ғайыр егіс алқаптары елдің астыққа деген қажетін жабуға мүмкіндік берді, бірақ экономикалық тұрғыда өзін ақтамады.
Қазақстанның ауылдарына тыңайтқыштар, гербицидтер, ауылшаруашылық мәшинелерін сатып алу, егін орағын, астық, ет пен сүт тасу мен өңдеуді қаржыландыру үшін орталықтандырылған түрде жыл сайын одақтық орталықтан 1985 жылдың бағаларымен 4 миллиард рубльге жуық сомада дотация берілетін.
Қазақстан экономикасының дербестігі туралы сөз бола алмайтын. Барлық ірі кәсіпорындардың 80 пайызы одақтық бағыныста болды. Республикаға тек тамақ және жеңіл өнеркәсіпке билік ету құқығы қалатын.
90-шы жылдарың басында "саясат экономиканың алдында жүретін", бірақ уақыт бәрін өз орындарына қойды. Егемендік алдық деп есі кете қуанудан кейін жаңа мемлекеттерге дербес экономикалық жүйелерін құруға тура келді. Нарыққа өту алдын ала айқындалды, алайда көшу моделін таңдау күн тәртібінде тұрған ең қиын мәселе болды.
Экономика бойынша Нобель сыйлығының лауреаты Дж.Стиглиц атап көрсеткендей, "бұл елдер коммунизмнен бас тартуын қандайлық шұғылдықпен айтып бақты". Сол кезде біз кейбір шетелдік кеңес берушілердің теориялық ізденімдері нақтылықтан қандайлық алшақ екенін түсіндік.
Экономикалық, көп ретті жасанды байланыстардың үзілуі алғашқы жылдары келеңсіз ұласпалы әрекет туғызды. Кәсіпорындар тоқтап жатты немесе өнімдер өтпей тұрғандықтан, қоймаға жұмыс істеді. Ондаған мың адамдар жұмыссыз және тірлік ету қаражатынсыз қалды.
Ауыл шаруашылығы тірек еткен дотациялар мен субсидияларды төлеу тоқтатылды. Орталықтандырылған жоспарлы сатып алуға бағдарланған колхоздар мен совхоздар бір сәтте бәрінен айырылып тынды. Осыныу келеңсіз процестердің салдары ретінде бюджетке салықтар түспей қалды. Жалақы мен зейнетақыға қаражат болмады. Қазына қаңырап, қаржы резервтері түгесілді.
1991 жылға қарай Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық ахуал әлдеқайда қиындады. ІЖӨ 12 пайызға төмендеп кетті. Рынокта тауар жетімсіздігі байқала бастады. Бұрынғы жылдары тұмшаланып келген инфляция сыртқа сыпырыла шығуға әзір тұрды.
Сол жағдайда бізге бір мезетте аса маңызды екі міндетті шешуге тура келді. Осы дағдарысты еңсеру ғана емес, сонымен бірге өзіміздің дербес экономикалық жүйемізді құра бастау қажет болды.
Ол кезде ырғылап-жырғалауға уақыт берілмейтін. Әлемдік экономикалық жүйені жақсы білетін отандық кәсіпқойлар да болмады. Реформалау тәжірибесі және қажетті заңнамалық база жоқ еді. Өзгерістер бағдарламасының өзі де жоқ болатын. Ал жаңа жүйеге өтуді өте қысқа мерзімде жүзеге асыру қажет еді. Сондықтан да біз стратегиялық шешімдерді жедел қабылдай отырып, алға қарай жүрдік. Әрине, біз басқа елдердің тәжірибесін ескеруге тырыстық, бірақ та, белгілі болғанындай, олардың бірде бірі біздегіге ұқсас жағдайда нарыққа жылдамдата көшуді жүзеге асырмаған екен .
Қолданылған әдебиеттер
1."Қазақстан Республикасының 2030 кезеңіне дейінгі даму стратегиясы". Н.А.Назарбаев; Алматы, 1997
2. "Экономикалық ілімдер тарихы". Я.А.Әубәкіров, К.Н.Нәрібаев, Д.Қ.Қабдиев; Алматы, 1998
3. "Экономикалық теория негіздері". Я.Әубәкіров; Алматы, 1998
4."Жаңа кезең-жаңа экономика"; А.Турынбаев, И.П.Гутник Алматы, 1997
5. "Ұлттық экономикалық жүйе". У.Б.Баймуратов, Алматы, 2000
6. "World investment Report. Gross-brder Mergans and Acquisitions and Developement". – Un, NY and Geneva, 2000 p.283-287
7."Егемен Қазақстан" газеті; Н.Назарбаев жолдауы «Жаңа экономика» 16 желт., 2004 ж.
1."Қазақстан Республикасының 2030 кезеңіне дейінгі даму стратегиясы". Н.А.Назарбаев; Алматы, 1997
2. "Экономикалық ілімдер тарихы". Я.А.Әубәкіров, К.Н.Нәрібаев, Д.Қ.Қабдиев; Алматы, 1998
3. "Экономикалық теория негіздері". Я.Әубәкіров; Алматы, 1998
4."Жаңа кезең-жаңа экономика"; А.Турынбаев, И.П.Гутник Алматы, 1997
5. "Ұлттық экономикалық жүйе". У.Б.Баймуратов, Алматы, 2000
6. "World investment Report. Gross-brder Mergans and Acquisitions and Developement". – Un, NY and Geneva, 2000 p.283-287
7."Егемен Қазақстан" газеті; Н.Назарбаев жолдауы «Жаңа экономика» 16 желт., 2004 ж.
Жоспар
1-Бөлім. Жаңа экономикаға өту кезеңі
1. Есептеу нүктесі
2. Макроэкономикалық тұрақтандыру
2-Бөлім. Нарықтық экономиканың орнығуы
2.1 Табысты орнықтыру
2.2 Экономикалық өсу жағдайларын жасау
2.3 Ескі экономикадан – жаңа экономикаға: жолды анықтау
3-бөлім Қазақстан Республикасының экономикалық проблемалары,
мәселелері, ұсыныстар мен оларды шешу жолдары
3.1 Өндірістік инфрақұрылымды дамытудағы мемлекеттің
реттеушілік ролі
3.2 Қазақстанның аймақтарын дамыту және мемлекеттік реттеу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1-Бөлім. Жаңа экономикаға өту кезеңі
1. Есептеу нүктесі
Өткен өзгерістердің басты қорытындыларын бағалай отырып, мынаны сөзсіз
мойындаған жөн: біз нарық тетігін іске қосып, сұраныс пен ұсыныс бағаны
реттейтін, тауар ағымдарының қозғалысын, бәсекелестіктің табиғатын,
инвестиция арналарын айқындайтын ахуал жасай алдық.
Елеулі экономикалық табыс біз тандаған экономикалық даму моделінің
дұрыстығын дәлелдейді. Мұны нақты ІЖӨ өзгерісінің динамикасы айқын
көрсетеді. Мәселен, 2003 жылы 1991 жылмен салыстырғанда ІЖӨ-нің артуы 106,3
пайызды құрады, бірақ бастысы – бұл көрсеткіш бойынша біз дағдарысқа
дейінгі 1990 жылдың психологиялық тұрғыда маңызды шебіне әбден жақындай
түссек, 2004 жылдың қорытындылары бойынша бұл шепті еңсереміз.
КСРО экономикасы әр республикаға, нақты қажеттіліктерді ескерместен, өз
рөлі мен даму стратегиясы берілетіндей түзілген болатын. Украинада –
технологиялық өндіріс, Белоруссияда мәшине жасау шоғырланды, Өзбекстан
мақта өндірді. Қазақстанға аграрлық-шикізаттық шылау рөлі берілді. Бұл орын
орасан табиғи ресурстарымен айқындалған еді.
Біздің еліміз әлемдік темір рудасы қорының шамамен 8 пайызына, әлемдік
уран қорының 25 пайызға жуығына иелік етеді. Мұнайдың барланған қоры
бойынша Қазақстан әлемде 12-орын алады және болжам бойынша 2015 жылы мұнай
өндірудің көлемі жағынан алғашқы ондық елдерінің қатарына кіреді.
Қазақстан көмір өндіретін ел ретінде әлдеқашан танылған. Республикадағы
көмір қоры 35,8 миллиард тоннаны құрайды. Бұл жалпы әлемдік қордың 3,6
пайызы. ТМД елдерінің арасында көмір қоры мен оны өндіру бойынша Қазақстан
Ресей мен Украинадан кейін үшінші орын алады.
Біздің республиканың міндетіне үлкен бөлігі тасып әкетілетін табиғи
ресурстарды өндіру кірді. Қазақстанда өндірілетін мұнайдың – 70, темір
рудасының – 55, қара металдың – 46, көмірдің 28 пайызы сыртқа кетіп жатты.
Біздің өнеркәсіп жоғары қосымша құны бар өнімдерді жеткілікті
шығармады, онда 4 және 5 қайта бөлісулер болмады. Жерімізде ресурстардың
барлық түрі бола тұра, біз ақырғы өнімді шығармадық. Ауыл шаруашылығына
экстенсивтік және шығындық сипат тән еді. Біздегі қажетті селекциясыз және
қымбат тұратын жемшөптегі мал шаруашылығы тиімсіз болды. Түсімі өте төмен
ұлан-ғайыр егіс алқаптары елдің астыққа деген қажетін жабуға мүмкіндік
берді, бірақ экономикалық тұрғыда өзін ақтамады.
Қазақстанның ауылдарына тыңайтқыштар, гербицидтер, ауылшаруашылық
мәшинелерін сатып алу, егін орағын, астық, ет пен сүт тасу мен өңдеуді
қаржыландыру үшін орталықтандырылған түрде жыл сайын одақтық орталықтан
1985 жылдың бағаларымен 4 миллиард рубльге жуық сомада дотация берілетін.
Қазақстан экономикасының дербестігі туралы сөз бола алмайтын. Барлық
ірі кәсіпорындардың 80 пайызы одақтық бағыныста болды. Республикаға тек
тамақ және жеңіл өнеркәсіпке билік ету құқығы қалатын.
90-шы жылдарың басында "саясат экономиканың алдында жүретін", бірақ
уақыт бәрін өз орындарына қойды. Егемендік алдық деп есі кете қуанудан
кейін жаңа мемлекеттерге дербес экономикалық жүйелерін құруға тура келді.
Нарыққа өту алдын ала айқындалды, алайда көшу моделін таңдау күн тәртібінде
тұрған ең қиын мәселе болды.
Экономика бойынша Нобель сыйлығының лауреаты Дж.Стиглиц атап
көрсеткендей, "бұл елдер коммунизмнен бас тартуын қандайлық шұғылдықпен
айтып бақты". Сол кезде біз кейбір шетелдік кеңес берушілердің теориялық
ізденімдері нақтылықтан қандайлық алшақ екенін түсіндік.
Экономикалық, көп ретті жасанды байланыстардың үзілуі алғашқы жылдары
келеңсіз ұласпалы әрекет туғызды. Кәсіпорындар тоқтап жатты немесе өнімдер
өтпей тұрғандықтан, қоймаға жұмыс істеді. Ондаған мың адамдар жұмыссыз және
тірлік ету қаражатынсыз қалды.
Ауыл шаруашылығы тірек еткен дотациялар мен субсидияларды төлеу
тоқтатылды. Орталықтандырылған жоспарлы сатып алуға бағдарланған колхоздар
мен совхоздар бір сәтте бәрінен айырылып тынды. Осыныу келеңсіз
процестердің салдары ретінде бюджетке салықтар түспей қалды. Жалақы мен
зейнетақыға қаражат болмады. Қазына қаңырап, қаржы резервтері түгесілді.
1991 жылға қарай Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық ахуал әлдеқайда
қиындады. ІЖӨ 12 пайызға төмендеп кетті. Рынокта тауар жетімсіздігі байқала
бастады. Бұрынғы жылдары тұмшаланып келген инфляция сыртқа сыпырыла шығуға
әзір тұрды.
Сол жағдайда бізге бір мезетте аса маңызды екі міндетті шешуге тура
келді. Осы дағдарысты еңсеру ғана емес, сонымен бірге өзіміздің дербес
экономикалық жүйемізді құра бастау қажет болды.
Ол кезде ырғылап-жырғалауға уақыт берілмейтін. Әлемдік экономикалық
жүйені жақсы білетін отандық кәсіпқойлар да болмады. Реформалау тәжірибесі
және қажетті заңнамалық база жоқ еді. Өзгерістер бағдарламасының өзі де жоқ
болатын. Ал жаңа жүйеге өтуді өте қысқа мерзімде жүзеге асыру қажет еді.
Сондықтан да біз стратегиялық шешімдерді жедел қабылдай отырып, алға қарай
жүрдік. Әрине, біз басқа елдердің тәжірибесін ескеруге тырыстық, бірақ та,
белгілі болғанындай, олардың бірде бірі біздегіге ұқсас жағдайда нарыққа
жылдамдата көшуді жүзеге асырмаған екен .
1.2 Макроэкономикалық тұрақтандыру
Нарық экономикасына көшу мынадай компоненттердің: сұраныс пен
ұсыныстың; ақша массасы, айналым қаражаты мен инвестициялық ресурстардың
белгілі бір келісілуін білдіреді. Бұған мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіруді жүргізу, яғни жеке меншік институтын енгізу жолымен ғана
қол жеткізуге болатын еді.
Мемлекеттік экономикалық саясатқа ақша-кредит,салық-бюджет, баға және
антимонополиялық, инвестициялық, технологиялық саясат кіруі тиіс болды. Бұл
екі деңгейлі банк жүйесін құруды, алтын-валюта резервінің қорлануын, қор
биржасы, салық, кеден және басқа органдар секілді жаңа қаржы және
мемлекеттік институттарды қалыптастыру мен дамытуды талап етті.
Бірінші кезеңде өзекті міндет басқарудың әміршіл-әкімшіл әдістерін
алмастыру болды. Өйтпеген жағдайда туындаған проблемаларды шеше алмас едік.
Ал олар анық көрініс берді.
Тұтыну тауарларын өндіру бойынша азайды. Қаңыраған сөрелер сұраныс пен
ұсыныстың сәйкессіздігін көрсетіп тұрды. Тек бағаны өсіру есебінен пайда
қуушылықтың жалпыға ортақ жарысы басталып кетті.
Тауар тапшылығы, өсіп бара жатқан гиперинфляция жағдайына тап болған
біз бірінші кезекте бағаның ырықтандырылуын жарияладық, ол нарыққа өтудің
табанды қадамы болды. Сұраныс ұсынысты туғызады деген классикалық кестені
іске қосу керек болды. Бірақ та адамдар бұл шараны, бағалар кілт аспандап
кеткендіктен, ауыр қабылдады.
Кеңестік экономикада бағалар сұраныс пен ұсынысты ескеріп емес, саяси
және идеологиялық себептер бойынша белгіленетін. Сондықтан да экономика
әрдайым тапшылықты және инфляциялық болды. Оның үстіне тауарлармен және
қызметтермен қамтамасыз етілмеген артық ақша проблемасын жоспарлы экономика
әдістерімен шешу мүмкін емес. Бұл жағдайдан бірден-бір шығу жолы
тұмшаланған инфляцияны ашық инфляцияға айналдыру болып табылғандықтан,
кесімді бағалардан еркін бағаларға біртіндеп көшу сәтсіздікке ұшырайтын
еді, сондықтан да онымен классикалық әдістер бойынша күресу көмектеспеді.
Алайда рынокты тұтыну тауарларымен толтыру айтарлықтай тез жүрді,
кезектер жоғалды, карточкалық жүйе алып тасталды. Адамдар өз бизнесін
ұйымдастыра бастады, белгілі бір дәрежеде кәсіпкерлік бастамашылық көрініс
берді. Бұл сұраныс пен ұсыныс экономикасының алғашқы нәтижесі болды.
Бірақ та өндіріс тоқтап, байланыстар үзілген ретте біздің біртұтас
рубль аймағында тұрып жатуымыздан жағдай күрделі болып қала берді. Мұндағы
келеңсіз үрдістер Мәскеу жүргізіп отырған жүйесіз ақша эмиссиясымен
айқындалады. Ресейден Қазақстанға ескі рубльдер вагондап жөнетіліді, мұның
өзі инфляция үшін нәрлі топырақ болды. Біз таңдау алдында тұрдық – не ақша
массасын қысу керек, не бағаға қатаң мемлекеттік бақылау орнату керек.
Екінші нұсқа ескі кезеңдерден әлдеқайда қалыпты болып көрінетін, бірақ та
әу бастан-ақ реформалар қисынына қайшы келетін.
Біз өз жолымызды таңдадық, ол валюта енгізуді көздеді. Қазақстан бұған
бұрынғы Одақ елдерінің ішінде соңғысы болып барды, өйткені басқаларға
қарағанда Ресеймен экономикалық байланыстары әлдеқайда берік еді. Бірақ
біздің шыдамымыз шегіне жетті. Сөйтіп 1993 жылғы 15 қарашадан бастап біз
экономикалық тәуелсіздіктің аса маңызды нышаны – ұлттық валютамыз теңгеге
ие болдық. Жуырда біз аса маңызды жетістігіміз болып, одан кейінгі ауқымды
өзгерістерге кеңістік ашқан сол оқиғаның 10 жылдығын атап өттік. Бұл бізге
1994 жылы-ақ гиперинфляцияны бәсеңдетуге, ал 1995 жылы оны екі таңбалы
көлемге дейін түсіріп, инфляция процесін ауыздықтауға мүмкіндік берді.
Тікелей тәуелсіздік алғаннан кейін бірінші кезекке дербес бюджет, салық
және кеден жүйелерін құру мәселелері де щықты. Іс жүзінде оларды тақыр
жерден түзуге тура келді. Бірінші кезеңде сәйкес нормативтік-құқықтық
базаны жасау талап етілді.
Ескі жүйені қирату алғашқы жылдары мемлекеттік бюджеттің өте үлкен
сәйкессіздіктерге соқтырды, өйткені әлеуметтік кепілдіктер мөлшері нақты
экономикалық мүмкіндіктерден асып тұрды. Мысалға, 1991 жылдың бюджет
тапшылығы 20 пайыздан артық болды.
Теориялық тұрғыда бюджет тапшылығын төмендетуге кәсіпорындардан
алынатын салықтарды кілт ұлғайту және әлеуметтік бағдарламаларды сондайлық
кілт қысқарту есебінен жетуге болады. Алайда салық ауыртпалығын үнемі
ұлғайту орынды емес, өйткені бұл іскерлік белсенділіктің төмендеуіне және
экономиканың көлеңкеге кетуіне соқтыратын еді. Сондай–ақ кәсіпорындарда да
үлкен салықтарды төлеуге жеткілікті қаражат болады.
Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші болып салық реформасын жүргізді.
1995 жылы Призиденттің "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы" заң күші бар Жарлығы шықты. Соған сәйкес салықтардың саны
3 еседен астамға қысқарды. Салық органының қызметі принципті түрдегі басқа
сипатқа ие болды. Салықтар мембюджетті толықтырудың әдісі ретінде ғана
емес, сонымен бірге инвестициялық-өндірістік қызметті ынталандырудың құралы
ретінде де қарастырыла бастады.
Енді эконмикалық тұрақтану кезеңі басталғаннан кейін салық жүйесінде
біз екпінді өндіріс саласынан айналым саласына көшірдік. 2002 жылы ҚҚС
ставкасын 16 пайызға дейін, әлеуметтік салықты 26-дан 21 пайызға дейін
төмендеттік. 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап ҚҚС ставкасы 15 пайызға дейін
төмендеді, ал әлеуметтік салықты есептеу кезінде 20-дан 7 пайызға регрестік
ставка әрекет етеді.
Қазақстанда принципті тұрғыдағы жаңа және осы заманғы екі деңгейлі банк
жүйесі құрылды, оны халықаралық барша қаржы ұйымдары ТМД-дағы үздік жүйе
деп атайды. Ұлттық банк тәуелсіз болды. Бұл мемлекттік ақша-кредит
саясатының тиімділігін кілт арттырады. Екінші деңгейдегі банктер даму
серпініне ие болды. Өз кезегінде банк саласындағы реформалар бағалы
қағаздар рыногын қалыптастыру жөніндегі белсенді күш-жігермен нығайтылды.
Бюджет жүйесін реформалау 1996 жылы "Бюджет жүйесі туралы" Заңның
қабылдануымен басталды. Ел Үкіметі бюджет тапшылығын жабу үшін Ұлттық банк
кредиттерін алу практикасынан бас тартып, қаржыландырудың инфляциялық емес
көздерін пайдалануға көшті. Осы шаралардың бәрі мемлекеттік шығындарды
қатаң шектеумен бірлесе келіп, макроэкономикалық тұрақтанудың негізіне
айналды.
Мемлекет иелігінен алуға, жекешелендіруге, сондай-ақ инвестициялық
саясатқа байланысты мәселелерге жеке тоқталғым келеді. Ақша массасының
қысқаруы мен инфляцияны төмендетудің кері жағы да болды. Кәсіпорындар
тоқтай бастады. Төлемеушілік дағдарысы ушықты. Өзара есептесудің негізі
бартер болды. Осы жылдарда атқарылғанның бәріне қатер төнді.
Қарапайым қисын мемлекеттік меншікті жекешелендірусіз нарыққа нақты
көшудің мүмкін еместігін еске салып тұрды. Бұл қадам нарық субьектілерін
құру тұрғысына ғана емес, сонымен бірге халықтың бойында меншік иесі
психологиясын қалыптастыру тұрғысынан да маңызды.
Сондықтан да біз ауқымды жекешелендіруге кірістік. Бүгінде оны
өткізудің 4 кезеңін даралап айтуға болады . Алғашқы үшеуі мемлекет
иелігінен алу мен жекешелендірудің ерекшелігімен байланысты болса, төртінші
кезең мемлекеттік меншікті басқаруды жетілдіруге екпін түсуімен
сипатталады.
Біз шағын жекешелендіруден бастадық. Алғашқы кезенңнің барысында 1991-
1992 жылдары 5000-ға жуық нысандар жекешеліндірілді, олардың қатарында
ұжымдық меншікке берілген 470-тен астам кеңшар болды.
Екінші кезең "Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен
мемлекеттік меншікті жекешелендірудің 1993-1995 жылдарға арналған Ұлттық
бағдарламасы" негізінде жүргізілді.
Бұл кезеңнің аса маңызды қадамы мемлекеттік меншікті басқару мен
жекешелендірудің біртұтас жүйесі болды. Сол кезде шағын және орта бизнесті
дамытуға белгі берілді. Көтерме-сауда буынын қоса алғанда бұрынғы кеңестік
сауда жүйесін өзгерту басталды.
Көтерме-бөлшек сауда, сауда-саттық және автокөлік бірлестіктері шағын
жекешелендіруді жүргізудің алдында дербес заңды тұлғалар құру мақсатымен
сегменттелді. Осының арқасында дүкендерді, мейрамханаларды, дәріхана
желісін, автомайқұю стансаларын қоса алғанда қызмет көрсету саласында
бәсекелестік орта пайда болды.
Біз нарықтық экономиканың негізгі субьектісі маркетинг пен
менеджменттің прогресшіл де тиімді әдістерін пайдаланатын меншік иесі болып
табылатынын білдік. Купондық жекешелендірудің ащы сабағы мынада еді,
меншікті жайдан-жай бөліп, үлестіріп беруге болмайды. Жаңа меншік иесі
капитал мен технологияларды тартуға қабілетті болуы тиіс.
Үшінші кезең 1995 желтоқсанда заң күші бар "Жекешелендіру туралы"
Жарлықпен басталып, 1999 жылға дейін жалғасты. Осы сәттен бастап ол тек
ақша қаражатына жүзеге асырылды.
Шетелдік компаниялар өзімен бірге сондайлық қажетті инвестициялар,
басқарудың озық тәжірибесін әкеледі деп білуіміз орынды екен. Нәтижесінде
біздің кәсіпорындар өз дамуының жаңа серпініне ие болды. Жаңа жұмыс
орындары ашылды. Адамдар тұрақты жалақы ала бастады.
1999 жылдан кейін бірінші кезекке мемлекеттік мүлікті басқаруды
жетілдіру мәселелері шықты. Сондықтан қазіргі төртінші кезеңде біз
мемлекеттік меншікті басқару және онымен айналысу мәселелері бойынша
мемлекеттік органдар арасындағы өкілеттіктерді бөлуге жаңа көзқарас қолдана
бастадық.
Республикалық мемлекеттік және коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындарды
оңтайландыру басталды. Елдің экономикалық қауіпсіздігін анықтайтын
экономиканың стратегиялық маңызды секторларына мемлекеттің ықпалы мен
ондағы үлесі ұлттық компаниялар арқылы сақталды. Мұнай–газ секторында – бұл
"ҚазМұнайГаз", энергетикада - "КЕГОК", телекоммуникацияда - "Қазақтелеком",
темір жолда - "Қазақстан темір жолы".
Қазір біз бұл салаларды да реформалауға жеттік. Темір жол саласын қайта
құрылымдау бағдарламасы басталды. Электр энергетикасы және телекоммуникация
салаларын монополиясыздандыру міндеті қойылды.
Өзінің бүкіл кемшіліктеріне қарамастан іс жүзінде аяқталған
жекешелендіру процесі нақты бәсекелестік үшін базалық жағдайларды құруға
жеткізді. Қазіргі кезде республика өнеркәсіп өнімнің 85 пайызға жуық көлемі
жекеменшік секторда өндіріледі.
Экономикалық реформалар ІЖӨ құрылымында жақсы байқалады. Мәселен, 1991-
ден 2003 жылға дейінгі кезеңде тауар өндірісінің үлесі 43 пайызды құрап, 23
пунктке қысқарды, тиісінше қызмет көрсету өндірісінің үлесі 37,2 –ден 52,3
–пайызға дейін өсті. ІЖӨ құрылымының мұндай өзгерісі осы заманғы
жалпыәлемдік үрдістерге сай келеді. Қазақстанда ІЖӨ құрылымындағы қызмет
көрсетудің үлесі Достастық мемлекеттерінің арасындағы ең бір жоғарысы (ТМД
бойынша орташа 44 пайыз). Әлемнің дамыған елдерінде қызмет көрсетудің үлесі
шамамен 60- 73 пайызды құрайды, атап айтқанда Жапонияда – 66 пайыз,
Ұлыбританияда мен Германияда – 71 пайыз.
Экономикалық жүйенің қалыптасу кезеңінде инвестициялық саясат басым
сипатқа ие болады.Шетелдік инвестицияларды тартуға бағдарлану негізгі
бағытқа айналды, мұның өзі қолайлы инвестициялық ахуал туғызуды талап етті.
Қазақстанда ел экономикасына қаржы ресурстарын тартуды жандандыру үшін
институттық және нормативтік – құқықтық алғышарттар жасалды. Мәселен,
мамандандырылған өкілетті орган және Қазақстан Республикасы Президентінің
жанындағы Шетелдік инвесторлар кеңесі пайда болды. Инвестициялар туралы
заңдар қабылданды, инвестицияларды ынталандыру және өзара қорғау туралы,
қосарланған салық салуды болдырмау туралы бірқатар үкіметаралық келісімдер
жасасылды.
1997 жылы-ақ инвестициялар тартатын басым секторлар тізімі бекітілген
болатын. Бұл өңдеу өнеркәсібі, жаңа елорданың нысандары, әлеуметтік сала
мен туризм, ауыл шаруашылығы.
Қорытындысында қазіргі сәтте жан басына шаққандағы игерілген тікелей
шетелдік инвестициялардың көлемі бойынша Қазақстан ТМД елдерінің арасында
көшбасшы екендігін сөзсіз. Қазақстанға бірінші болып инвестициялық
деңгейдегі кредит берілген.
Инвестициялық тартымдылықтың осындай жоғары көрсеткіші біз
шетелдіктерге минералдық ресурстарды, соның ішінде мұнай-газ саласындағы
ресурстарды игеруіне жол ашуымыз арқылы мүмкін болды. Қаржы қаражатының
жетімсіздігі, негізгі қорлардың тозуы жағдайында Қазақстанның өзі орасан
кен орындарын толық мәнінде игере алмады.
Алғашқы кезде шетелдік инвестицияларды тарту мәселесі Батыстың іскер
әлемінде экономикалық әріптес ретіндегі Қазақстанның болашақтылығы мен
сенімділігі туралы түсінігінің болмауынан күрделі күйде тұрды. 1993 жылы
"Шеврон" корпорациясының келуі және онымен бірегей Теңіз кен орны бойынша
келісім жасалуы басқа трансұлттық корпорациялар үшін өзіндік белгі болды.
Инвесторлардың мұнай-газ саласына белсене келуі осыдан басталды.
Бүгінде Қазақстанда әлемнің аса ірі мұнай компанияларының бәрі жұмыс
істейді. Олардың арасында "Эксон Мобил", "Шелл", "Эни", "Шеврон Тексако",
"Тоталь", "Бритиш петролеум", "Лукойл", Қытай ұлттық мұнай корпорациясы
бар. Олардың қазақстандық рынокта болуы елдің жоғары инвестициялық
тартымдылығы секілді инвесторлардың мүдделері мен құқықтарын қорғау
саласындағы заңнамалардың тұрақтылығын да қуаттайды.
Соңғы 30 жылда қоры 10 миллиард баррель деп бағаланған аса ірі Қашаған
кен орнының ашылуымен Қазақстан мұнайдың барланған қорлары бойынша әлемде
жетекші орындардың біріне шықты.
Елдің мұнай қорларын игерудегі біздің стратегиямыз бір ғана
көмірсутегін өндірумен тәмамдалмайды. Оларды әлемдік рыноктарға тасымалдау
үшін инфрақұрылым жасаудың маңызы бұдан кем емес болатын. Кеңестік кезеңде
ішкі рынокқа бағдарланған Қазақстанның мұндай тұрба құбырлары жоқ еді.
Тәуелсіздік жылдарындағы тұңғыш және ойдағыдай іске асырылған жоба Каспий
тұрба құбыры консорциумы болды. КТК-ның іске қосылуымен біз тасымал
маршруттарын белсенді ету жөнінде дәйекті саясатты жүзеге асыра бастадық.
Өткен жыл Каспий бойынша келіссөз процесінде сірескен сеңді бұзып өткен жыл
болды. Ресеймен стратегиялық әріптестік қазір қайраңдағы бірлескен ірі
жобаларда нақты жүзеге асырылып келеді. Қытай бағытындағы тұрба құбырының
құрылысы басталады.
Біздің еліміздің экономикалық дамуындағы мұнай факторының рөлін
бағаламау мүмкін емес. Шынында да, 1985 жылмен салыстырғанда бүкіл әлемде
көмірсутегі шикізатын өндіру 1,3 еседен кем болып отырғанда, біз өндіру
көлемін 225,4 пайызға ұлғайта алдық, ал Ресей сексенінші жылдар кезеңіндегі
деңгейді енді ғана қалпына келтіре бастады.
Әлемде, елдер тобы бойынша және Қазақстанда тікелей шетел
инвестициялары ағыны өзгерісінің динамикасы, 1995-2002жж.,%-бен
ӨҢІРЕЛ 1995 1996 1997 1998
1. Мұнай және газ 793,1 4249 7012,5
конденсаты
соның ішінде газ 25,8 458,7 495,3
конденсаты
2. Шақпақталған мыс 571 665,8 616,5
3. Прокат 474,9 764,1 931,3
4. Бидай 228,5 449,8 522,6
5. Ферроқорытпа 315,9 280,9 451,8
6. Көмір 351,9 164,5 249,7
7. Глинозем (алюминий 178,5 161 187,1
оксиді)
8. Мырыш 143,9 179,6 144,9
9. Күміс 11,4 175,9 110,3
10. Алтын 190,4 133
11. Мұнай өңдеу өнімдері115,4 100,3 252,5
(мазут, бензин, до
)
Қазақстанда минералдық-шикізаттық кешен әлемдік рыноктың талаптарына
барынша жедел бейімделді және бұл экспорт құрылымынан көрінеді.
Келтірілген деректер қазақстандық экспорттың рейтингінде шикізаттар мен
жартылай фабрикаттардың көшбасшылық жағдайын дәлелдейді. Және де бағалардың
әрлі-берлі ауытқушылығы сатылу сомасына ықпал ететін әлемдік конъюнктураға
қарамастан, бұл рынок айтарлықтай тұрлаулы болып қалып отыр. Өндіріс пен
экспорт құрылымын жетілдіру жөніндегі әбден ізгі мақсаттарды көздей отырып,
республика өзінің әлемдік минералдық-шикізаттық рыноктағы ұстанымын
жоғалтпау керектігі түсінікті.
Шетелдік инвестициялардың экономикалық қайта жарақтандыруға қатысуына
үлкен үміт артылды. Кей жағдайда олар ақталды да, мұның өзі өндіруші
салалардың артуына, экономиканың жалпы өсуіне жеткізді. Солай болса-дағы
экспортқа бағдарланған және ішкі рынокқа жұмыс істейтін салалардың
келісімді, ілеспелі, өзара байланысты дамуын қамтамасыз ету қажет.
Қазақстанның экономикалық саясаты жаһандану процесінің талаптарына
бағынуға мәжбүр сыртққы экономикалық қызмет пен ішкі рынокқа, отандық
өндірісшіге бағдарланудың, ұлттық қолдау саясатын жүргізу қажеттігінің
арасында болып, айтарлықтай күрделі жағдайда қалды. Егер де сыртқы
бағдарлану шикізат салаларының серпінді дамуына жеткізіп, мұның өзі басқа
салалар үшін мүмкіндік туғызуға жәрдемдессе, қайта өңдеу және өңдеуші
салалардың үлесі айтарлықтай жоғары болмай қалуда және оларды көтеру
жөнінде елеулі күш-жігер қажет.
Ел экономикасындағы өзгерген жағдай (экономикалық өсу, қорлану мен
жинақталудың ұлғаюы, инвестициялық ахуалдың жақсаруы) құрылымдық өзгерістер
проблемасын елеулі түрде өзекті етіп отыр. Көп елдердің экономика, әсіресе
өнеркәсіп құрылымын жетілдіруге ұмтылысы кедергілерге аз тап болған жоқ.
Жаһандану жағдайында халықаралық бәсекелестік барлық жерге кіріккіш
ғана емес, сонымен бірге азулы да болып отыр. Тіпті АҚШ-та сан
миллиардтаған айналымы бар аса ірі трансұлттық корпорациялар өрши түскен
бәсекелестікке шыдас бермей, күйреп түсуде.
Жаңа өсу аймақтарының пайда болуы сонымен бірге өткізу рыногы үшін
күрестің күшейгенін, бәсекекенің жаңа орамдары шиеленісіп, пайда болғанын
білдіреді. Бірақ та дүние ұтылып қана қоймайды, сонымен бірге ауыртпалықсыз
болмаса да, жаңа техногологияларды жедел ендіру, сауда-саттық көлемінің
өсуі мен жаңа экономиканың қалыптасуы есебінен ұтысқа да шығып жатыр. Сайып
келгенде, сапалы және салыстырмалы түрде арзан тауар сатып алатын тұтынушы
ұтыста болады.
Жаңа экономика кең тұрғыда - бұл жоғары технологиялар, ғылымды көп
қажет ететін, барлық салалар мен сегменттерге инновациялармен қаныққан
экономика. Шикізаттық және индустриялық экономикадан интеллектуалдық
ресурстарға, ғылымды көп қажет ететін және ақпараттық технологияларға
негізделген осынау шаруашылықтың барынша маңызды үрдістерінің біріне
айналды.
Дамыған елдерде тауар өндіруші экономикадан білім өндіру мен қолдануға
негізделген экономикаға қарай ойысу жүріп жатыр. Оларда жаңа
технологиялардың, жаңа білімдерді сақтаушы жабдықтардың үлесіне ІЖӨ
өсімінің 70-85 пайызына дейін келеді. Ғылымды көп қажет ететін өнімнің
әлемдік рыногының көлемі 2 триллион 300 миллиард долларды құрайды (АҚШ
үлесі - 39, Жапония – 30, Германия – 16 пайыз). Барынша дамыған жеті ел 50
макротехнологияның 46-сына ие болып, жаңа технологиялар рыногының 80
пайызын ұстап отыр.
АҚШ жыл сайын ғылымды көп қажет ететін өнім экспортынан 700 миллиардқа
жуық доллар, Германия - 530, Жапония – 400 миллиард доллар алады.
Экономикалық кеңістік үшін осынау аяқталмас сайыстағы жеңістің басты
факторы инновациялар және тұтастай білім болып отыр.
Бірқатар дамушы елдердің тәжірибесі, қатал бәсекеге қарамастсн, жаңа
нарықтық экономикалар серпінді даму үстіндегі әлемдік шаруашылықтан өз
орнын таба алатынын дәлелдейді. Алғашқы толқындағы секілді (Оңтүстік Корея,
Гонконг, Тайвань және Сингапур) екінші толқындағы да (Индонезия, Малайзия,
Тайланд және Филиппин) жаңа индустриялық елдер өз өсуінің көрсеткіштері
бойынша кейбір дамыған мемлекеттерден озып кетті.
Дамушы елдердің жаңа экономикаға интеграциялану үлгісін Үндістан
танытып отыр, оның өнеркәсібінде 280 мыңнан астам адам жұмыс істейді. 2000
жылы бағдармалық өнімдердің экспортынан түскен табыс 4 миллиард доллардан
асса, 2008 жылға қарай ол 50 миллиардқа дейін өсуі тиіс.
Прогресшіл өзгерістерге ұмтылған Қазақстан да осынау тым тығыз
экономикалық дүниеде өз орнын табуы керек. Оны ерікті түрде және "ұрыссыз"
ешкімнің бере қоймасы анық.
Республиканың өзара қатынастардың соны сипатына кіру шарттары
айтарлықтай қатаң және барынша қорғалған. Егер оның шикізат рыногына
қатысуы құрметтеліп, дамыған елдерге шикізат импорты алымнан босатылса,
дайын өнім рыногында жоғары алымнан тұратын кедергілер сақталып, дамыған
инфрақұрылымы бар, соның ішінде жаңа өнімді зерттеу, талдап жасау және
ендіру саласында қуатты трансұлттық корпорациялар әрекет етуде.
Қазақстанға өзінің жаңа индустриялық-инновациялық бағдарламасын іске
асыруға барынша байыптылықпен және жауаптылықпен қарағаны жөн болып
көрінеді. Ең алдымен, барынша мұқият талдаудан кейін бәсекелестігі жоғары
өндіріс қалыптастыру мақсатында интеллектуалдық, ғылыми-ағартушылық,
инженерлік, өндірістік әлеуетті, жинақталған елеулі қаржы ресурстарын
біріктіру керек.
Ел құрылымдық өзгерістердің қатаң басымдықтарына, әсіресе барынша нақты
да қол жетімді басымдықтарға ие болуы тиіс.
Қазақстанда жаңа экономика категориясына жататын салалар бар. Бұл –
түсті металлургия, уран өнеркәсібі.
Республика бүкіл әлемде мойындалған бірқатар бірегей технологияларға ие
болып отыр. Бұл әуелет әлі де өзінің мәнділігін сақтап отырғанын Қытайдың
Қазақстаннан сульфидтік қорғасын концентраттарын қайта өңдеу жөніндегі
технологияны сатып алу ниеті дәлелдейді. Бұл технологияға 14 елден патент
алынып, ГФР-да, Италияда, Канадада, Боливияда зауыттар салынғаны белгілі.
Жаңа материалдарды игеруде "Қазатомпром" кәсіпорындары көшбасшы болып
отыр, бұларда жаңа және аса жаңа технологиялар негізінде табиғи уранның
ұнтағы, уран таблеткалары, оксидтік керамика, берилийлік қола секілді
бұйымдар игерілген және игеріле басталған.
Уранды жер астында сілтісіздендіру жөніндегі жаңа технологияларды
қолдану оны өндіруді 3 700 тоннаға дейін ұлғайтуға және республикаға
әлемдік уран рейтингінде 3-орынды қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.
Қазақстанда жоғары сапалы болат пен арнаулы қорытпалардың қуатты
саласын жасау индустриялық-инновациялық дамудың басым бағыты бола алады.
Талдау көрсеткендей, жаңа материалдардың пайда болуына қарамастан, әлемде
болаттың беріктігі жоғары, тот баспайтын, подшипниктік, қоспалы және басқа
барлық түрлерін тұтыну артып, барған сайын арнаулы қорытпалардың жаңа
түрлері жасалуда. Өткізуге байланысты кей кездері туындайтын қиындыққа
қарамастан, болат рыногы тарылған емес.
Болат пен қорытпалар динамикасы алдағы кезде де дамитын болады. Оларды
өндіру үшін барлық компоненттерге ие Қазақстан әлемдік рыноктың осы
сегментінде елеулі тұлғаға айналуына болады, бірақ әзірше басқа елдер үшін
жеткізіп беруші ғана болып отыр. Мұқият есептеу жағдайында байыпты
ресурстық, өндірістік, кадрлық әлеуеті және дәстүрлері бар республика
әлемдік болат рейтингінде әлдеқайда лайықты орын алып, 10-15 пунктке жоғары
көтеріле алады.
Республикада берилийдің, ренийдің, цирконийдің, молибденнің,
кобальттің, ванадийдің, вольфрамның, бордың негізінде арнаулы қорытпалар
шығаруды ұлғайту мүмкіндігі бар. Тұтастай алғанда металлургияның дамуы,
арнаулы қорытпалар, жоғары сапалы болаттар мен олардан жасалған бұйымдар
өндірісі 13-14 миллиардтан астам доллар келтіре алады.
Басқа жобалардан ерекшелігі, осы саланы дамыту жұмыс істеп тұрған
кәсіпорындарға, қолда бар ғылыми-техникалық әлеуетке, инженер кадрларына
жаңа технологиялардың берік қорына арқа сүйеді.
Жаһандану, әлемдік экономиканың интернационалдануы, өршіп тұрған
халықаралық бәсекелестік жағдайында өз орныңды табу өте маңызды. Егер
шикізат өндіру және өңдеу салаларында Қазақстанның көптеген ұстанымдар
бойынша бәсекелесі болмаса, жоғары деңгейде өңделген өнімге байланысты
жағдай мүлдем басқаша. Көптеген елдердің, соның ішінде дамушы елдердің
тәжірибесі табанды күш-жігер болса, әлемдік рынокта өз орнынды табуға
болатынын көрсетеді.
Солай болса-дағы, жоғары әзірлік деңгейіндегі өнім шығаруды ұйымдастыру
жөніндегі біздің ниетіміз елеулі қиындықтарға тап болады, сондықтан, мұқият
дайындық жасалмаса, сәтсіздік болуы мүмкін, соның ішінде отандық ғылымның
жетістіктері де солай болмақ. Республика жоғары оқу орындары мен ҒЗИ-
лерінде өнімнің тұтынушылық сапасын айтарлықтай арттыратын бәсекеге
қабілетті талдамалар мен технологиялар бар. Әлемдік рынокқа жоғары әзірлік
деңгейіндегі өнімнің жарып өту стратегиясын талдап жасай отырып, Қазақстан
өзінің көзге айқын артықшылықтарын барынша пайдалануы тиіс.
Республиканың жаңа экономикасы оның әлемдік шаруашылыққа қайта
интеграциялану жөніндегі белсенді күш-жігерінің нәтижесінде ашылатын
артықшылықтарға да арқа сүйеуі қажет.
Елдің қаржы жүйесінің мүмкіндіктері, лизингтік, факторингтік
схемаларының дамуы индустриялық-инновациялық стратегия міндеттерін шешу
үшін жағдай туғызады. Инновациялық, инвестициялық қорлар, Эккспортты
сақтандыру жөніндегі компания, Даму банкі сияқты дамудың жаңа институттары
осы факторлардың іс-әрекетін әлдеқайда мұқият ескеріп, оларға жәрдем
көрсетуі керек.
Жетекші шикізат елдерінің тәжірибелері жоғары бөліністерге қаржы
салудың артықша тиімділігінің көзге түсер ақиқатын қуаттап берді. Канаданың
минералдық өнеркәсібі жалпы өнімнің көлемін 1 долларға ұлғайтқанда, елдің
жиынтық ІЖӨ-сі, мультипликативтік тиімділікті есепке алғанда, орташа
есеппен 9,3 долларға өседі екен.
Нақ ақпараттық құрамдастық жаңа экономикаға жаһандық, барлық жерге
кірігушілік сипат бере отырып, оның жеделдеткішіне айналды. Интернет-
технологияларды қолдану жетекші фактор болды. Әсіресе электорндық сауда-
саттықтың өсу қарқыны айқын сезіледі. Мысалы, соңғы жылдары БСҰ-ға мүше
елдерде оның көлемі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1-Бөлім. Жаңа экономикаға өту кезеңі
1. Есептеу нүктесі
2. Макроэкономикалық тұрақтандыру
2-Бөлім. Нарықтық экономиканың орнығуы
2.1 Табысты орнықтыру
2.2 Экономикалық өсу жағдайларын жасау
2.3 Ескі экономикадан – жаңа экономикаға: жолды анықтау
3-бөлім Қазақстан Республикасының экономикалық проблемалары,
мәселелері, ұсыныстар мен оларды шешу жолдары
3.1 Өндірістік инфрақұрылымды дамытудағы мемлекеттің
реттеушілік ролі
3.2 Қазақстанның аймақтарын дамыту және мемлекеттік реттеу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1-Бөлім. Жаңа экономикаға өту кезеңі
1. Есептеу нүктесі
Өткен өзгерістердің басты қорытындыларын бағалай отырып, мынаны сөзсіз
мойындаған жөн: біз нарық тетігін іске қосып, сұраныс пен ұсыныс бағаны
реттейтін, тауар ағымдарының қозғалысын, бәсекелестіктің табиғатын,
инвестиция арналарын айқындайтын ахуал жасай алдық.
Елеулі экономикалық табыс біз тандаған экономикалық даму моделінің
дұрыстығын дәлелдейді. Мұны нақты ІЖӨ өзгерісінің динамикасы айқын
көрсетеді. Мәселен, 2003 жылы 1991 жылмен салыстырғанда ІЖӨ-нің артуы 106,3
пайызды құрады, бірақ бастысы – бұл көрсеткіш бойынша біз дағдарысқа
дейінгі 1990 жылдың психологиялық тұрғыда маңызды шебіне әбден жақындай
түссек, 2004 жылдың қорытындылары бойынша бұл шепті еңсереміз.
КСРО экономикасы әр республикаға, нақты қажеттіліктерді ескерместен, өз
рөлі мен даму стратегиясы берілетіндей түзілген болатын. Украинада –
технологиялық өндіріс, Белоруссияда мәшине жасау шоғырланды, Өзбекстан
мақта өндірді. Қазақстанға аграрлық-шикізаттық шылау рөлі берілді. Бұл орын
орасан табиғи ресурстарымен айқындалған еді.
Біздің еліміз әлемдік темір рудасы қорының шамамен 8 пайызына, әлемдік
уран қорының 25 пайызға жуығына иелік етеді. Мұнайдың барланған қоры
бойынша Қазақстан әлемде 12-орын алады және болжам бойынша 2015 жылы мұнай
өндірудің көлемі жағынан алғашқы ондық елдерінің қатарына кіреді.
Қазақстан көмір өндіретін ел ретінде әлдеқашан танылған. Республикадағы
көмір қоры 35,8 миллиард тоннаны құрайды. Бұл жалпы әлемдік қордың 3,6
пайызы. ТМД елдерінің арасында көмір қоры мен оны өндіру бойынша Қазақстан
Ресей мен Украинадан кейін үшінші орын алады.
Біздің республиканың міндетіне үлкен бөлігі тасып әкетілетін табиғи
ресурстарды өндіру кірді. Қазақстанда өндірілетін мұнайдың – 70, темір
рудасының – 55, қара металдың – 46, көмірдің 28 пайызы сыртқа кетіп жатты.
Біздің өнеркәсіп жоғары қосымша құны бар өнімдерді жеткілікті
шығармады, онда 4 және 5 қайта бөлісулер болмады. Жерімізде ресурстардың
барлық түрі бола тұра, біз ақырғы өнімді шығармадық. Ауыл шаруашылығына
экстенсивтік және шығындық сипат тән еді. Біздегі қажетті селекциясыз және
қымбат тұратын жемшөптегі мал шаруашылығы тиімсіз болды. Түсімі өте төмен
ұлан-ғайыр егіс алқаптары елдің астыққа деген қажетін жабуға мүмкіндік
берді, бірақ экономикалық тұрғыда өзін ақтамады.
Қазақстанның ауылдарына тыңайтқыштар, гербицидтер, ауылшаруашылық
мәшинелерін сатып алу, егін орағын, астық, ет пен сүт тасу мен өңдеуді
қаржыландыру үшін орталықтандырылған түрде жыл сайын одақтық орталықтан
1985 жылдың бағаларымен 4 миллиард рубльге жуық сомада дотация берілетін.
Қазақстан экономикасының дербестігі туралы сөз бола алмайтын. Барлық
ірі кәсіпорындардың 80 пайызы одақтық бағыныста болды. Республикаға тек
тамақ және жеңіл өнеркәсіпке билік ету құқығы қалатын.
90-шы жылдарың басында "саясат экономиканың алдында жүретін", бірақ
уақыт бәрін өз орындарына қойды. Егемендік алдық деп есі кете қуанудан
кейін жаңа мемлекеттерге дербес экономикалық жүйелерін құруға тура келді.
Нарыққа өту алдын ала айқындалды, алайда көшу моделін таңдау күн тәртібінде
тұрған ең қиын мәселе болды.
Экономика бойынша Нобель сыйлығының лауреаты Дж.Стиглиц атап
көрсеткендей, "бұл елдер коммунизмнен бас тартуын қандайлық шұғылдықпен
айтып бақты". Сол кезде біз кейбір шетелдік кеңес берушілердің теориялық
ізденімдері нақтылықтан қандайлық алшақ екенін түсіндік.
Экономикалық, көп ретті жасанды байланыстардың үзілуі алғашқы жылдары
келеңсіз ұласпалы әрекет туғызды. Кәсіпорындар тоқтап жатты немесе өнімдер
өтпей тұрғандықтан, қоймаға жұмыс істеді. Ондаған мың адамдар жұмыссыз және
тірлік ету қаражатынсыз қалды.
Ауыл шаруашылығы тірек еткен дотациялар мен субсидияларды төлеу
тоқтатылды. Орталықтандырылған жоспарлы сатып алуға бағдарланған колхоздар
мен совхоздар бір сәтте бәрінен айырылып тынды. Осыныу келеңсіз
процестердің салдары ретінде бюджетке салықтар түспей қалды. Жалақы мен
зейнетақыға қаражат болмады. Қазына қаңырап, қаржы резервтері түгесілді.
1991 жылға қарай Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық ахуал әлдеқайда
қиындады. ІЖӨ 12 пайызға төмендеп кетті. Рынокта тауар жетімсіздігі байқала
бастады. Бұрынғы жылдары тұмшаланып келген инфляция сыртқа сыпырыла шығуға
әзір тұрды.
Сол жағдайда бізге бір мезетте аса маңызды екі міндетті шешуге тура
келді. Осы дағдарысты еңсеру ғана емес, сонымен бірге өзіміздің дербес
экономикалық жүйемізді құра бастау қажет болды.
Ол кезде ырғылап-жырғалауға уақыт берілмейтін. Әлемдік экономикалық
жүйені жақсы білетін отандық кәсіпқойлар да болмады. Реформалау тәжірибесі
және қажетті заңнамалық база жоқ еді. Өзгерістер бағдарламасының өзі де жоқ
болатын. Ал жаңа жүйеге өтуді өте қысқа мерзімде жүзеге асыру қажет еді.
Сондықтан да біз стратегиялық шешімдерді жедел қабылдай отырып, алға қарай
жүрдік. Әрине, біз басқа елдердің тәжірибесін ескеруге тырыстық, бірақ та,
белгілі болғанындай, олардың бірде бірі біздегіге ұқсас жағдайда нарыққа
жылдамдата көшуді жүзеге асырмаған екен .
1.2 Макроэкономикалық тұрақтандыру
Нарық экономикасына көшу мынадай компоненттердің: сұраныс пен
ұсыныстың; ақша массасы, айналым қаражаты мен инвестициялық ресурстардың
белгілі бір келісілуін білдіреді. Бұған мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіруді жүргізу, яғни жеке меншік институтын енгізу жолымен ғана
қол жеткізуге болатын еді.
Мемлекеттік экономикалық саясатқа ақша-кредит,салық-бюджет, баға және
антимонополиялық, инвестициялық, технологиялық саясат кіруі тиіс болды. Бұл
екі деңгейлі банк жүйесін құруды, алтын-валюта резервінің қорлануын, қор
биржасы, салық, кеден және басқа органдар секілді жаңа қаржы және
мемлекеттік институттарды қалыптастыру мен дамытуды талап етті.
Бірінші кезеңде өзекті міндет басқарудың әміршіл-әкімшіл әдістерін
алмастыру болды. Өйтпеген жағдайда туындаған проблемаларды шеше алмас едік.
Ал олар анық көрініс берді.
Тұтыну тауарларын өндіру бойынша азайды. Қаңыраған сөрелер сұраныс пен
ұсыныстың сәйкессіздігін көрсетіп тұрды. Тек бағаны өсіру есебінен пайда
қуушылықтың жалпыға ортақ жарысы басталып кетті.
Тауар тапшылығы, өсіп бара жатқан гиперинфляция жағдайына тап болған
біз бірінші кезекте бағаның ырықтандырылуын жарияладық, ол нарыққа өтудің
табанды қадамы болды. Сұраныс ұсынысты туғызады деген классикалық кестені
іске қосу керек болды. Бірақ та адамдар бұл шараны, бағалар кілт аспандап
кеткендіктен, ауыр қабылдады.
Кеңестік экономикада бағалар сұраныс пен ұсынысты ескеріп емес, саяси
және идеологиялық себептер бойынша белгіленетін. Сондықтан да экономика
әрдайым тапшылықты және инфляциялық болды. Оның үстіне тауарлармен және
қызметтермен қамтамасыз етілмеген артық ақша проблемасын жоспарлы экономика
әдістерімен шешу мүмкін емес. Бұл жағдайдан бірден-бір шығу жолы
тұмшаланған инфляцияны ашық инфляцияға айналдыру болып табылғандықтан,
кесімді бағалардан еркін бағаларға біртіндеп көшу сәтсіздікке ұшырайтын
еді, сондықтан да онымен классикалық әдістер бойынша күресу көмектеспеді.
Алайда рынокты тұтыну тауарларымен толтыру айтарлықтай тез жүрді,
кезектер жоғалды, карточкалық жүйе алып тасталды. Адамдар өз бизнесін
ұйымдастыра бастады, белгілі бір дәрежеде кәсіпкерлік бастамашылық көрініс
берді. Бұл сұраныс пен ұсыныс экономикасының алғашқы нәтижесі болды.
Бірақ та өндіріс тоқтап, байланыстар үзілген ретте біздің біртұтас
рубль аймағында тұрып жатуымыздан жағдай күрделі болып қала берді. Мұндағы
келеңсіз үрдістер Мәскеу жүргізіп отырған жүйесіз ақша эмиссиясымен
айқындалады. Ресейден Қазақстанға ескі рубльдер вагондап жөнетіліді, мұның
өзі инфляция үшін нәрлі топырақ болды. Біз таңдау алдында тұрдық – не ақша
массасын қысу керек, не бағаға қатаң мемлекеттік бақылау орнату керек.
Екінші нұсқа ескі кезеңдерден әлдеқайда қалыпты болып көрінетін, бірақ та
әу бастан-ақ реформалар қисынына қайшы келетін.
Біз өз жолымызды таңдадық, ол валюта енгізуді көздеді. Қазақстан бұған
бұрынғы Одақ елдерінің ішінде соңғысы болып барды, өйткені басқаларға
қарағанда Ресеймен экономикалық байланыстары әлдеқайда берік еді. Бірақ
біздің шыдамымыз шегіне жетті. Сөйтіп 1993 жылғы 15 қарашадан бастап біз
экономикалық тәуелсіздіктің аса маңызды нышаны – ұлттық валютамыз теңгеге
ие болдық. Жуырда біз аса маңызды жетістігіміз болып, одан кейінгі ауқымды
өзгерістерге кеңістік ашқан сол оқиғаның 10 жылдығын атап өттік. Бұл бізге
1994 жылы-ақ гиперинфляцияны бәсеңдетуге, ал 1995 жылы оны екі таңбалы
көлемге дейін түсіріп, инфляция процесін ауыздықтауға мүмкіндік берді.
Тікелей тәуелсіздік алғаннан кейін бірінші кезекке дербес бюджет, салық
және кеден жүйелерін құру мәселелері де щықты. Іс жүзінде оларды тақыр
жерден түзуге тура келді. Бірінші кезеңде сәйкес нормативтік-құқықтық
базаны жасау талап етілді.
Ескі жүйені қирату алғашқы жылдары мемлекеттік бюджеттің өте үлкен
сәйкессіздіктерге соқтырды, өйткені әлеуметтік кепілдіктер мөлшері нақты
экономикалық мүмкіндіктерден асып тұрды. Мысалға, 1991 жылдың бюджет
тапшылығы 20 пайыздан артық болды.
Теориялық тұрғыда бюджет тапшылығын төмендетуге кәсіпорындардан
алынатын салықтарды кілт ұлғайту және әлеуметтік бағдарламаларды сондайлық
кілт қысқарту есебінен жетуге болады. Алайда салық ауыртпалығын үнемі
ұлғайту орынды емес, өйткені бұл іскерлік белсенділіктің төмендеуіне және
экономиканың көлеңкеге кетуіне соқтыратын еді. Сондай–ақ кәсіпорындарда да
үлкен салықтарды төлеуге жеткілікті қаражат болады.
Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші болып салық реформасын жүргізді.
1995 жылы Призиденттің "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы" заң күші бар Жарлығы шықты. Соған сәйкес салықтардың саны
3 еседен астамға қысқарды. Салық органының қызметі принципті түрдегі басқа
сипатқа ие болды. Салықтар мембюджетті толықтырудың әдісі ретінде ғана
емес, сонымен бірге инвестициялық-өндірістік қызметті ынталандырудың құралы
ретінде де қарастырыла бастады.
Енді эконмикалық тұрақтану кезеңі басталғаннан кейін салық жүйесінде
біз екпінді өндіріс саласынан айналым саласына көшірдік. 2002 жылы ҚҚС
ставкасын 16 пайызға дейін, әлеуметтік салықты 26-дан 21 пайызға дейін
төмендеттік. 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап ҚҚС ставкасы 15 пайызға дейін
төмендеді, ал әлеуметтік салықты есептеу кезінде 20-дан 7 пайызға регрестік
ставка әрекет етеді.
Қазақстанда принципті тұрғыдағы жаңа және осы заманғы екі деңгейлі банк
жүйесі құрылды, оны халықаралық барша қаржы ұйымдары ТМД-дағы үздік жүйе
деп атайды. Ұлттық банк тәуелсіз болды. Бұл мемлекттік ақша-кредит
саясатының тиімділігін кілт арттырады. Екінші деңгейдегі банктер даму
серпініне ие болды. Өз кезегінде банк саласындағы реформалар бағалы
қағаздар рыногын қалыптастыру жөніндегі белсенді күш-жігермен нығайтылды.
Бюджет жүйесін реформалау 1996 жылы "Бюджет жүйесі туралы" Заңның
қабылдануымен басталды. Ел Үкіметі бюджет тапшылығын жабу үшін Ұлттық банк
кредиттерін алу практикасынан бас тартып, қаржыландырудың инфляциялық емес
көздерін пайдалануға көшті. Осы шаралардың бәрі мемлекеттік шығындарды
қатаң шектеумен бірлесе келіп, макроэкономикалық тұрақтанудың негізіне
айналды.
Мемлекет иелігінен алуға, жекешелендіруге, сондай-ақ инвестициялық
саясатқа байланысты мәселелерге жеке тоқталғым келеді. Ақша массасының
қысқаруы мен инфляцияны төмендетудің кері жағы да болды. Кәсіпорындар
тоқтай бастады. Төлемеушілік дағдарысы ушықты. Өзара есептесудің негізі
бартер болды. Осы жылдарда атқарылғанның бәріне қатер төнді.
Қарапайым қисын мемлекеттік меншікті жекешелендірусіз нарыққа нақты
көшудің мүмкін еместігін еске салып тұрды. Бұл қадам нарық субьектілерін
құру тұрғысына ғана емес, сонымен бірге халықтың бойында меншік иесі
психологиясын қалыптастыру тұрғысынан да маңызды.
Сондықтан да біз ауқымды жекешелендіруге кірістік. Бүгінде оны
өткізудің 4 кезеңін даралап айтуға болады . Алғашқы үшеуі мемлекет
иелігінен алу мен жекешелендірудің ерекшелігімен байланысты болса, төртінші
кезең мемлекеттік меншікті басқаруды жетілдіруге екпін түсуімен
сипатталады.
Біз шағын жекешелендіруден бастадық. Алғашқы кезенңнің барысында 1991-
1992 жылдары 5000-ға жуық нысандар жекешеліндірілді, олардың қатарында
ұжымдық меншікке берілген 470-тен астам кеңшар болды.
Екінші кезең "Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен
мемлекеттік меншікті жекешелендірудің 1993-1995 жылдарға арналған Ұлттық
бағдарламасы" негізінде жүргізілді.
Бұл кезеңнің аса маңызды қадамы мемлекеттік меншікті басқару мен
жекешелендірудің біртұтас жүйесі болды. Сол кезде шағын және орта бизнесті
дамытуға белгі берілді. Көтерме-сауда буынын қоса алғанда бұрынғы кеңестік
сауда жүйесін өзгерту басталды.
Көтерме-бөлшек сауда, сауда-саттық және автокөлік бірлестіктері шағын
жекешелендіруді жүргізудің алдында дербес заңды тұлғалар құру мақсатымен
сегменттелді. Осының арқасында дүкендерді, мейрамханаларды, дәріхана
желісін, автомайқұю стансаларын қоса алғанда қызмет көрсету саласында
бәсекелестік орта пайда болды.
Біз нарықтық экономиканың негізгі субьектісі маркетинг пен
менеджменттің прогресшіл де тиімді әдістерін пайдаланатын меншік иесі болып
табылатынын білдік. Купондық жекешелендірудің ащы сабағы мынада еді,
меншікті жайдан-жай бөліп, үлестіріп беруге болмайды. Жаңа меншік иесі
капитал мен технологияларды тартуға қабілетті болуы тиіс.
Үшінші кезең 1995 желтоқсанда заң күші бар "Жекешелендіру туралы"
Жарлықпен басталып, 1999 жылға дейін жалғасты. Осы сәттен бастап ол тек
ақша қаражатына жүзеге асырылды.
Шетелдік компаниялар өзімен бірге сондайлық қажетті инвестициялар,
басқарудың озық тәжірибесін әкеледі деп білуіміз орынды екен. Нәтижесінде
біздің кәсіпорындар өз дамуының жаңа серпініне ие болды. Жаңа жұмыс
орындары ашылды. Адамдар тұрақты жалақы ала бастады.
1999 жылдан кейін бірінші кезекке мемлекеттік мүлікті басқаруды
жетілдіру мәселелері шықты. Сондықтан қазіргі төртінші кезеңде біз
мемлекеттік меншікті басқару және онымен айналысу мәселелері бойынша
мемлекеттік органдар арасындағы өкілеттіктерді бөлуге жаңа көзқарас қолдана
бастадық.
Республикалық мемлекеттік және коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындарды
оңтайландыру басталды. Елдің экономикалық қауіпсіздігін анықтайтын
экономиканың стратегиялық маңызды секторларына мемлекеттің ықпалы мен
ондағы үлесі ұлттық компаниялар арқылы сақталды. Мұнай–газ секторында – бұл
"ҚазМұнайГаз", энергетикада - "КЕГОК", телекоммуникацияда - "Қазақтелеком",
темір жолда - "Қазақстан темір жолы".
Қазір біз бұл салаларды да реформалауға жеттік. Темір жол саласын қайта
құрылымдау бағдарламасы басталды. Электр энергетикасы және телекоммуникация
салаларын монополиясыздандыру міндеті қойылды.
Өзінің бүкіл кемшіліктеріне қарамастан іс жүзінде аяқталған
жекешелендіру процесі нақты бәсекелестік үшін базалық жағдайларды құруға
жеткізді. Қазіргі кезде республика өнеркәсіп өнімнің 85 пайызға жуық көлемі
жекеменшік секторда өндіріледі.
Экономикалық реформалар ІЖӨ құрылымында жақсы байқалады. Мәселен, 1991-
ден 2003 жылға дейінгі кезеңде тауар өндірісінің үлесі 43 пайызды құрап, 23
пунктке қысқарды, тиісінше қызмет көрсету өндірісінің үлесі 37,2 –ден 52,3
–пайызға дейін өсті. ІЖӨ құрылымының мұндай өзгерісі осы заманғы
жалпыәлемдік үрдістерге сай келеді. Қазақстанда ІЖӨ құрылымындағы қызмет
көрсетудің үлесі Достастық мемлекеттерінің арасындағы ең бір жоғарысы (ТМД
бойынша орташа 44 пайыз). Әлемнің дамыған елдерінде қызмет көрсетудің үлесі
шамамен 60- 73 пайызды құрайды, атап айтқанда Жапонияда – 66 пайыз,
Ұлыбританияда мен Германияда – 71 пайыз.
Экономикалық жүйенің қалыптасу кезеңінде инвестициялық саясат басым
сипатқа ие болады.Шетелдік инвестицияларды тартуға бағдарлану негізгі
бағытқа айналды, мұның өзі қолайлы инвестициялық ахуал туғызуды талап етті.
Қазақстанда ел экономикасына қаржы ресурстарын тартуды жандандыру үшін
институттық және нормативтік – құқықтық алғышарттар жасалды. Мәселен,
мамандандырылған өкілетті орган және Қазақстан Республикасы Президентінің
жанындағы Шетелдік инвесторлар кеңесі пайда болды. Инвестициялар туралы
заңдар қабылданды, инвестицияларды ынталандыру және өзара қорғау туралы,
қосарланған салық салуды болдырмау туралы бірқатар үкіметаралық келісімдер
жасасылды.
1997 жылы-ақ инвестициялар тартатын басым секторлар тізімі бекітілген
болатын. Бұл өңдеу өнеркәсібі, жаңа елорданың нысандары, әлеуметтік сала
мен туризм, ауыл шаруашылығы.
Қорытындысында қазіргі сәтте жан басына шаққандағы игерілген тікелей
шетелдік инвестициялардың көлемі бойынша Қазақстан ТМД елдерінің арасында
көшбасшы екендігін сөзсіз. Қазақстанға бірінші болып инвестициялық
деңгейдегі кредит берілген.
Инвестициялық тартымдылықтың осындай жоғары көрсеткіші біз
шетелдіктерге минералдық ресурстарды, соның ішінде мұнай-газ саласындағы
ресурстарды игеруіне жол ашуымыз арқылы мүмкін болды. Қаржы қаражатының
жетімсіздігі, негізгі қорлардың тозуы жағдайында Қазақстанның өзі орасан
кен орындарын толық мәнінде игере алмады.
Алғашқы кезде шетелдік инвестицияларды тарту мәселесі Батыстың іскер
әлемінде экономикалық әріптес ретіндегі Қазақстанның болашақтылығы мен
сенімділігі туралы түсінігінің болмауынан күрделі күйде тұрды. 1993 жылы
"Шеврон" корпорациясының келуі және онымен бірегей Теңіз кен орны бойынша
келісім жасалуы басқа трансұлттық корпорациялар үшін өзіндік белгі болды.
Инвесторлардың мұнай-газ саласына белсене келуі осыдан басталды.
Бүгінде Қазақстанда әлемнің аса ірі мұнай компанияларының бәрі жұмыс
істейді. Олардың арасында "Эксон Мобил", "Шелл", "Эни", "Шеврон Тексако",
"Тоталь", "Бритиш петролеум", "Лукойл", Қытай ұлттық мұнай корпорациясы
бар. Олардың қазақстандық рынокта болуы елдің жоғары инвестициялық
тартымдылығы секілді инвесторлардың мүдделері мен құқықтарын қорғау
саласындағы заңнамалардың тұрақтылығын да қуаттайды.
Соңғы 30 жылда қоры 10 миллиард баррель деп бағаланған аса ірі Қашаған
кен орнының ашылуымен Қазақстан мұнайдың барланған қорлары бойынша әлемде
жетекші орындардың біріне шықты.
Елдің мұнай қорларын игерудегі біздің стратегиямыз бір ғана
көмірсутегін өндірумен тәмамдалмайды. Оларды әлемдік рыноктарға тасымалдау
үшін инфрақұрылым жасаудың маңызы бұдан кем емес болатын. Кеңестік кезеңде
ішкі рынокқа бағдарланған Қазақстанның мұндай тұрба құбырлары жоқ еді.
Тәуелсіздік жылдарындағы тұңғыш және ойдағыдай іске асырылған жоба Каспий
тұрба құбыры консорциумы болды. КТК-ның іске қосылуымен біз тасымал
маршруттарын белсенді ету жөнінде дәйекті саясатты жүзеге асыра бастадық.
Өткен жыл Каспий бойынша келіссөз процесінде сірескен сеңді бұзып өткен жыл
болды. Ресеймен стратегиялық әріптестік қазір қайраңдағы бірлескен ірі
жобаларда нақты жүзеге асырылып келеді. Қытай бағытындағы тұрба құбырының
құрылысы басталады.
Біздің еліміздің экономикалық дамуындағы мұнай факторының рөлін
бағаламау мүмкін емес. Шынында да, 1985 жылмен салыстырғанда бүкіл әлемде
көмірсутегі шикізатын өндіру 1,3 еседен кем болып отырғанда, біз өндіру
көлемін 225,4 пайызға ұлғайта алдық, ал Ресей сексенінші жылдар кезеңіндегі
деңгейді енді ғана қалпына келтіре бастады.
Әлемде, елдер тобы бойынша және Қазақстанда тікелей шетел
инвестициялары ағыны өзгерісінің динамикасы, 1995-2002жж.,%-бен
ӨҢІРЕЛ 1995 1996 1997 1998
1. Мұнай және газ 793,1 4249 7012,5
конденсаты
соның ішінде газ 25,8 458,7 495,3
конденсаты
2. Шақпақталған мыс 571 665,8 616,5
3. Прокат 474,9 764,1 931,3
4. Бидай 228,5 449,8 522,6
5. Ферроқорытпа 315,9 280,9 451,8
6. Көмір 351,9 164,5 249,7
7. Глинозем (алюминий 178,5 161 187,1
оксиді)
8. Мырыш 143,9 179,6 144,9
9. Күміс 11,4 175,9 110,3
10. Алтын 190,4 133
11. Мұнай өңдеу өнімдері115,4 100,3 252,5
(мазут, бензин, до
)
Қазақстанда минералдық-шикізаттық кешен әлемдік рыноктың талаптарына
барынша жедел бейімделді және бұл экспорт құрылымынан көрінеді.
Келтірілген деректер қазақстандық экспорттың рейтингінде шикізаттар мен
жартылай фабрикаттардың көшбасшылық жағдайын дәлелдейді. Және де бағалардың
әрлі-берлі ауытқушылығы сатылу сомасына ықпал ететін әлемдік конъюнктураға
қарамастан, бұл рынок айтарлықтай тұрлаулы болып қалып отыр. Өндіріс пен
экспорт құрылымын жетілдіру жөніндегі әбден ізгі мақсаттарды көздей отырып,
республика өзінің әлемдік минералдық-шикізаттық рыноктағы ұстанымын
жоғалтпау керектігі түсінікті.
Шетелдік инвестициялардың экономикалық қайта жарақтандыруға қатысуына
үлкен үміт артылды. Кей жағдайда олар ақталды да, мұның өзі өндіруші
салалардың артуына, экономиканың жалпы өсуіне жеткізді. Солай болса-дағы
экспортқа бағдарланған және ішкі рынокқа жұмыс істейтін салалардың
келісімді, ілеспелі, өзара байланысты дамуын қамтамасыз ету қажет.
Қазақстанның экономикалық саясаты жаһандану процесінің талаптарына
бағынуға мәжбүр сыртққы экономикалық қызмет пен ішкі рынокқа, отандық
өндірісшіге бағдарланудың, ұлттық қолдау саясатын жүргізу қажеттігінің
арасында болып, айтарлықтай күрделі жағдайда қалды. Егер де сыртқы
бағдарлану шикізат салаларының серпінді дамуына жеткізіп, мұның өзі басқа
салалар үшін мүмкіндік туғызуға жәрдемдессе, қайта өңдеу және өңдеуші
салалардың үлесі айтарлықтай жоғары болмай қалуда және оларды көтеру
жөнінде елеулі күш-жігер қажет.
Ел экономикасындағы өзгерген жағдай (экономикалық өсу, қорлану мен
жинақталудың ұлғаюы, инвестициялық ахуалдың жақсаруы) құрылымдық өзгерістер
проблемасын елеулі түрде өзекті етіп отыр. Көп елдердің экономика, әсіресе
өнеркәсіп құрылымын жетілдіруге ұмтылысы кедергілерге аз тап болған жоқ.
Жаһандану жағдайында халықаралық бәсекелестік барлық жерге кіріккіш
ғана емес, сонымен бірге азулы да болып отыр. Тіпті АҚШ-та сан
миллиардтаған айналымы бар аса ірі трансұлттық корпорациялар өрши түскен
бәсекелестікке шыдас бермей, күйреп түсуде.
Жаңа өсу аймақтарының пайда болуы сонымен бірге өткізу рыногы үшін
күрестің күшейгенін, бәсекекенің жаңа орамдары шиеленісіп, пайда болғанын
білдіреді. Бірақ та дүние ұтылып қана қоймайды, сонымен бірге ауыртпалықсыз
болмаса да, жаңа техногологияларды жедел ендіру, сауда-саттық көлемінің
өсуі мен жаңа экономиканың қалыптасуы есебінен ұтысқа да шығып жатыр. Сайып
келгенде, сапалы және салыстырмалы түрде арзан тауар сатып алатын тұтынушы
ұтыста болады.
Жаңа экономика кең тұрғыда - бұл жоғары технологиялар, ғылымды көп
қажет ететін, барлық салалар мен сегменттерге инновациялармен қаныққан
экономика. Шикізаттық және индустриялық экономикадан интеллектуалдық
ресурстарға, ғылымды көп қажет ететін және ақпараттық технологияларға
негізделген осынау шаруашылықтың барынша маңызды үрдістерінің біріне
айналды.
Дамыған елдерде тауар өндіруші экономикадан білім өндіру мен қолдануға
негізделген экономикаға қарай ойысу жүріп жатыр. Оларда жаңа
технологиялардың, жаңа білімдерді сақтаушы жабдықтардың үлесіне ІЖӨ
өсімінің 70-85 пайызына дейін келеді. Ғылымды көп қажет ететін өнімнің
әлемдік рыногының көлемі 2 триллион 300 миллиард долларды құрайды (АҚШ
үлесі - 39, Жапония – 30, Германия – 16 пайыз). Барынша дамыған жеті ел 50
макротехнологияның 46-сына ие болып, жаңа технологиялар рыногының 80
пайызын ұстап отыр.
АҚШ жыл сайын ғылымды көп қажет ететін өнім экспортынан 700 миллиардқа
жуық доллар, Германия - 530, Жапония – 400 миллиард доллар алады.
Экономикалық кеңістік үшін осынау аяқталмас сайыстағы жеңістің басты
факторы инновациялар және тұтастай білім болып отыр.
Бірқатар дамушы елдердің тәжірибесі, қатал бәсекеге қарамастсн, жаңа
нарықтық экономикалар серпінді даму үстіндегі әлемдік шаруашылықтан өз
орнын таба алатынын дәлелдейді. Алғашқы толқындағы секілді (Оңтүстік Корея,
Гонконг, Тайвань және Сингапур) екінші толқындағы да (Индонезия, Малайзия,
Тайланд және Филиппин) жаңа индустриялық елдер өз өсуінің көрсеткіштері
бойынша кейбір дамыған мемлекеттерден озып кетті.
Дамушы елдердің жаңа экономикаға интеграциялану үлгісін Үндістан
танытып отыр, оның өнеркәсібінде 280 мыңнан астам адам жұмыс істейді. 2000
жылы бағдармалық өнімдердің экспортынан түскен табыс 4 миллиард доллардан
асса, 2008 жылға қарай ол 50 миллиардқа дейін өсуі тиіс.
Прогресшіл өзгерістерге ұмтылған Қазақстан да осынау тым тығыз
экономикалық дүниеде өз орнын табуы керек. Оны ерікті түрде және "ұрыссыз"
ешкімнің бере қоймасы анық.
Республиканың өзара қатынастардың соны сипатына кіру шарттары
айтарлықтай қатаң және барынша қорғалған. Егер оның шикізат рыногына
қатысуы құрметтеліп, дамыған елдерге шикізат импорты алымнан босатылса,
дайын өнім рыногында жоғары алымнан тұратын кедергілер сақталып, дамыған
инфрақұрылымы бар, соның ішінде жаңа өнімді зерттеу, талдап жасау және
ендіру саласында қуатты трансұлттық корпорациялар әрекет етуде.
Қазақстанға өзінің жаңа индустриялық-инновациялық бағдарламасын іске
асыруға барынша байыптылықпен және жауаптылықпен қарағаны жөн болып
көрінеді. Ең алдымен, барынша мұқият талдаудан кейін бәсекелестігі жоғары
өндіріс қалыптастыру мақсатында интеллектуалдық, ғылыми-ағартушылық,
инженерлік, өндірістік әлеуетті, жинақталған елеулі қаржы ресурстарын
біріктіру керек.
Ел құрылымдық өзгерістердің қатаң басымдықтарына, әсіресе барынша нақты
да қол жетімді басымдықтарға ие болуы тиіс.
Қазақстанда жаңа экономика категориясына жататын салалар бар. Бұл –
түсті металлургия, уран өнеркәсібі.
Республика бүкіл әлемде мойындалған бірқатар бірегей технологияларға ие
болып отыр. Бұл әуелет әлі де өзінің мәнділігін сақтап отырғанын Қытайдың
Қазақстаннан сульфидтік қорғасын концентраттарын қайта өңдеу жөніндегі
технологияны сатып алу ниеті дәлелдейді. Бұл технологияға 14 елден патент
алынып, ГФР-да, Италияда, Канадада, Боливияда зауыттар салынғаны белгілі.
Жаңа материалдарды игеруде "Қазатомпром" кәсіпорындары көшбасшы болып
отыр, бұларда жаңа және аса жаңа технологиялар негізінде табиғи уранның
ұнтағы, уран таблеткалары, оксидтік керамика, берилийлік қола секілді
бұйымдар игерілген және игеріле басталған.
Уранды жер астында сілтісіздендіру жөніндегі жаңа технологияларды
қолдану оны өндіруді 3 700 тоннаға дейін ұлғайтуға және республикаға
әлемдік уран рейтингінде 3-орынды қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.
Қазақстанда жоғары сапалы болат пен арнаулы қорытпалардың қуатты
саласын жасау индустриялық-инновациялық дамудың басым бағыты бола алады.
Талдау көрсеткендей, жаңа материалдардың пайда болуына қарамастан, әлемде
болаттың беріктігі жоғары, тот баспайтын, подшипниктік, қоспалы және басқа
барлық түрлерін тұтыну артып, барған сайын арнаулы қорытпалардың жаңа
түрлері жасалуда. Өткізуге байланысты кей кездері туындайтын қиындыққа
қарамастан, болат рыногы тарылған емес.
Болат пен қорытпалар динамикасы алдағы кезде де дамитын болады. Оларды
өндіру үшін барлық компоненттерге ие Қазақстан әлемдік рыноктың осы
сегментінде елеулі тұлғаға айналуына болады, бірақ әзірше басқа елдер үшін
жеткізіп беруші ғана болып отыр. Мұқият есептеу жағдайында байыпты
ресурстық, өндірістік, кадрлық әлеуеті және дәстүрлері бар республика
әлемдік болат рейтингінде әлдеқайда лайықты орын алып, 10-15 пунктке жоғары
көтеріле алады.
Республикада берилийдің, ренийдің, цирконийдің, молибденнің,
кобальттің, ванадийдің, вольфрамның, бордың негізінде арнаулы қорытпалар
шығаруды ұлғайту мүмкіндігі бар. Тұтастай алғанда металлургияның дамуы,
арнаулы қорытпалар, жоғары сапалы болаттар мен олардан жасалған бұйымдар
өндірісі 13-14 миллиардтан астам доллар келтіре алады.
Басқа жобалардан ерекшелігі, осы саланы дамыту жұмыс істеп тұрған
кәсіпорындарға, қолда бар ғылыми-техникалық әлеуетке, инженер кадрларына
жаңа технологиялардың берік қорына арқа сүйеді.
Жаһандану, әлемдік экономиканың интернационалдануы, өршіп тұрған
халықаралық бәсекелестік жағдайында өз орныңды табу өте маңызды. Егер
шикізат өндіру және өңдеу салаларында Қазақстанның көптеген ұстанымдар
бойынша бәсекелесі болмаса, жоғары деңгейде өңделген өнімге байланысты
жағдай мүлдем басқаша. Көптеген елдердің, соның ішінде дамушы елдердің
тәжірибесі табанды күш-жігер болса, әлемдік рынокта өз орнынды табуға
болатынын көрсетеді.
Солай болса-дағы, жоғары әзірлік деңгейіндегі өнім шығаруды ұйымдастыру
жөніндегі біздің ниетіміз елеулі қиындықтарға тап болады, сондықтан, мұқият
дайындық жасалмаса, сәтсіздік болуы мүмкін, соның ішінде отандық ғылымның
жетістіктері де солай болмақ. Республика жоғары оқу орындары мен ҒЗИ-
лерінде өнімнің тұтынушылық сапасын айтарлықтай арттыратын бәсекеге
қабілетті талдамалар мен технологиялар бар. Әлемдік рынокқа жоғары әзірлік
деңгейіндегі өнімнің жарып өту стратегиясын талдап жасай отырып, Қазақстан
өзінің көзге айқын артықшылықтарын барынша пайдалануы тиіс.
Республиканың жаңа экономикасы оның әлемдік шаруашылыққа қайта
интеграциялану жөніндегі белсенді күш-жігерінің нәтижесінде ашылатын
артықшылықтарға да арқа сүйеуі қажет.
Елдің қаржы жүйесінің мүмкіндіктері, лизингтік, факторингтік
схемаларының дамуы индустриялық-инновациялық стратегия міндеттерін шешу
үшін жағдай туғызады. Инновациялық, инвестициялық қорлар, Эккспортты
сақтандыру жөніндегі компания, Даму банкі сияқты дамудың жаңа институттары
осы факторлардың іс-әрекетін әлдеқайда мұқият ескеріп, оларға жәрдем
көрсетуі керек.
Жетекші шикізат елдерінің тәжірибелері жоғары бөліністерге қаржы
салудың артықша тиімділігінің көзге түсер ақиқатын қуаттап берді. Канаданың
минералдық өнеркәсібі жалпы өнімнің көлемін 1 долларға ұлғайтқанда, елдің
жиынтық ІЖӨ-сі, мультипликативтік тиімділікті есепке алғанда, орташа
есеппен 9,3 долларға өседі екен.
Нақ ақпараттық құрамдастық жаңа экономикаға жаһандық, барлық жерге
кірігушілік сипат бере отырып, оның жеделдеткішіне айналды. Интернет-
технологияларды қолдану жетекші фактор болды. Әсіресе электорндық сауда-
саттықтың өсу қарқыны айқын сезіледі. Мысалы, соңғы жылдары БСҰ-ға мүше
елдерде оның көлемі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz