Б.Момышұлының стенограммалары мен лекцияларындағы батырдың заман құбылысы мен сол кезеңдегі әдебиет майданындағы өзгерістер жайлы айтқан құнды пікірлеріне талдау жүргізу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Б.МОМЫШҰЛЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Б.Момышұлының әдебиет жайлы ойлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Б.Момышұлының әдеби.сыншылдық көзқарастары туралы ... ... ... ... ... .27
1.3 Б.Момышұлының стенограммалары мен лекцияларындағы әдеби . танымдық көзқарастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2 Б.МОМЫШҰЛЫНЫҢ ӘДЕБИ МҰРАЛАРЫ ТУРАЛЫ ... ... ... ... ... ...79
2.1 Б.Момышұлы мұраларындағы әскери әдебиет пен ұлттық мәдениет жайлы ойлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
2.2 Б.Момышұлы мұраларындағы ана тіл мен ұлттық дүниетаным мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...89
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 101
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .106
1 Б.МОМЫШҰЛЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Б.Момышұлының әдебиет жайлы ойлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Б.Момышұлының әдеби.сыншылдық көзқарастары туралы ... ... ... ... ... .27
1.3 Б.Момышұлының стенограммалары мен лекцияларындағы әдеби . танымдық көзқарастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2 Б.МОМЫШҰЛЫНЫҢ ӘДЕБИ МҰРАЛАРЫ ТУРАЛЫ ... ... ... ... ... ...79
2.1 Б.Момышұлы мұраларындағы әскери әдебиет пен ұлттық мәдениет жайлы ойлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
2.2 Б.Момышұлы мұраларындағы ана тіл мен ұлттық дүниетаным мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...89
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 101
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .106
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Бүкіл түркі халықтарының мақтанышына айналған, Ұлы Отан соғысында қазақ ұлтын әлемге танытқан ұлы Тұран даласының даңқты батыры, әскери академия профессоры, ұлтын сүйген патриот болуымен қатар, қазақ халқының ұлттық намысын қорғауда қаламды қару еткен көрнекті жазушы Б.Момышұлының әдеби мұраларының орны ерекше.
Өз елінің тәуелсіздігі мен ұлтының жарқын болашағы үшін күрескен ірі тұлғалар бүкіл адамзат өркениетіне маңызды үлес қосты. Қай уақытта болсын белгілі бір қоғамның даму жолында жекелеген тұлғалардың феномені ерекше орын алатындығы баршаға белгілі. Қазақ тарихында ірі тұлғалардың қоғамда алған орны мен олардың ұлт үшін жасаған еңбектерінің маңызын көсете білу- біздің азаматтық парызымыз.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» атты еңбегінде: «Қу толағай жастанып өткен кешегі бабаларымызды ру «төмпешігінің» деңгейінде ғана емес, жалпыұлттық көлемде тану және орынды мақтан тұту керек. Ұлан – байтақ Еуразия кеңістігіндегі іргелі істерге ұйытқы болған көгенкөз көп ерлеріміздің көне тарихтан алған биігін анықтау, ұлттық қадір –қасиетіңді қорлайтын жаттанды қағидалардан арылу, міне, ел тұтастығына кепіл болар ең қуатты тетіктер осылар деп ойлаймын» -деп жазды.
Осындай елі құрметтеген батырымыз Бауыржан Момышұлы беттері парақталып, ашылып жатқан кітап тәрізді. Әрине оның батырлық деңгейден анағұрлым биікте тұрғанын зерттеуші ғалымдар жиі айтып та, жазып та жүр. «Баукең туралы еңбек жазу – ерлік. Оған ақылшы аға болу – ерлік. Оған қорықпай соңына еріп, іні болу – ерлік. Ал, сол ерлікті әділ бағалай білу – үлкен ерлік» - дейді жазушы Қасым Қайсенов.
Ұлы Отан соғысы тақырыбы көркем әдебиетте өзіндік бір арна, жаңа белес болып орнықты. Қазақ әдебиетінде оның бастауында Б.Момышұлы болғандығы бүгінгі таңда расталып отыр.
Қазақ әскери әдебиетінің негізін салушы, аты мен хаты дүние жүзіне аңыз болып тараған даңқты қолбасшы әрі қарымды қаламгер Б.Момышұлының шығармалары жайында көптеген зерттеу еңбектер мен ғылыми мақалалар жарияланды. Артында «Ұшқан ұя» секілді этнографиялық шығарма, «Москва үшін шайқас», «Қанмен жазылған кітап», «Генерал Панфилов» Жауынгер бейнесі», «Бір түннің оқиғасы», «Куба әсерлері», «Төлеген Тоқтаров» т.б. көркем шығармалармен қатар әскери тақырыптарға арналған стенограммалар мен құнды лекциялар қалдырған қаламгердің шығармалары теңдесі жоқ ұлттық құндылықтар. Бүгінде Б.Момышұлы мұралары мен өмірі әр қырынан қарастырылып, зерттелу үстінде. Бұл орайда А.Кривицкий, А.Бек, Д.Снегин, М.Ғабдуллин, Ә.Нұршайықов, М.Мырзахметұлы, М.Қалдыбай, Б.Момышұлы, З.Ахметова, М.Кәтімхан, т.б. жазушы – зерттеушілердің еңбектері елеулі. Б.Момышұлының шығармашылық өмірбаяны бүгінде зерттеу еңбектерінің нысанына айналып, жаңа кезеңнің дәстүрлі үрдісі ретінде көрініс беріп отыр. Бүгінгі таңда Б.Момышұлының шығармашылығына байланысты бірнеше магистрлік, кандидаттық және докторлық диссертациялардың жазылғандығы, оның өзіне тиісті дәрежеде ғылыми тұрғыда бағалануының көрінісі. Дегенмен, Б.Момышұлы мұраларының әдеби-танымдық көзқарастарын қажетті деңгейде зерделеп, оның әр жылдары айтқан ойлары мен оқыған лекцияларының стенограммаларын қайта сын елегінен өткізіп, ғылыми баға беру кезек күттірмейтін өзекті мәселе. Мұның өзі алдағы уақытта қазіргі қазақ әдебиетіндегі жаңа арна «Бауыржантану» саласының қарыштап дамуына даңғыл жол ашатындығы айдан анық.
Өз елінің тәуелсіздігі мен ұлтының жарқын болашағы үшін күрескен ірі тұлғалар бүкіл адамзат өркениетіне маңызды үлес қосты. Қай уақытта болсын белгілі бір қоғамның даму жолында жекелеген тұлғалардың феномені ерекше орын алатындығы баршаға белгілі. Қазақ тарихында ірі тұлғалардың қоғамда алған орны мен олардың ұлт үшін жасаған еңбектерінің маңызын көсете білу- біздің азаматтық парызымыз.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» атты еңбегінде: «Қу толағай жастанып өткен кешегі бабаларымызды ру «төмпешігінің» деңгейінде ғана емес, жалпыұлттық көлемде тану және орынды мақтан тұту керек. Ұлан – байтақ Еуразия кеңістігіндегі іргелі істерге ұйытқы болған көгенкөз көп ерлеріміздің көне тарихтан алған биігін анықтау, ұлттық қадір –қасиетіңді қорлайтын жаттанды қағидалардан арылу, міне, ел тұтастығына кепіл болар ең қуатты тетіктер осылар деп ойлаймын» -деп жазды.
Осындай елі құрметтеген батырымыз Бауыржан Момышұлы беттері парақталып, ашылып жатқан кітап тәрізді. Әрине оның батырлық деңгейден анағұрлым биікте тұрғанын зерттеуші ғалымдар жиі айтып та, жазып та жүр. «Баукең туралы еңбек жазу – ерлік. Оған ақылшы аға болу – ерлік. Оған қорықпай соңына еріп, іні болу – ерлік. Ал, сол ерлікті әділ бағалай білу – үлкен ерлік» - дейді жазушы Қасым Қайсенов.
Ұлы Отан соғысы тақырыбы көркем әдебиетте өзіндік бір арна, жаңа белес болып орнықты. Қазақ әдебиетінде оның бастауында Б.Момышұлы болғандығы бүгінгі таңда расталып отыр.
Қазақ әскери әдебиетінің негізін салушы, аты мен хаты дүние жүзіне аңыз болып тараған даңқты қолбасшы әрі қарымды қаламгер Б.Момышұлының шығармалары жайында көптеген зерттеу еңбектер мен ғылыми мақалалар жарияланды. Артында «Ұшқан ұя» секілді этнографиялық шығарма, «Москва үшін шайқас», «Қанмен жазылған кітап», «Генерал Панфилов» Жауынгер бейнесі», «Бір түннің оқиғасы», «Куба әсерлері», «Төлеген Тоқтаров» т.б. көркем шығармалармен қатар әскери тақырыптарға арналған стенограммалар мен құнды лекциялар қалдырған қаламгердің шығармалары теңдесі жоқ ұлттық құндылықтар. Бүгінде Б.Момышұлы мұралары мен өмірі әр қырынан қарастырылып, зерттелу үстінде. Бұл орайда А.Кривицкий, А.Бек, Д.Снегин, М.Ғабдуллин, Ә.Нұршайықов, М.Мырзахметұлы, М.Қалдыбай, Б.Момышұлы, З.Ахметова, М.Кәтімхан, т.б. жазушы – зерттеушілердің еңбектері елеулі. Б.Момышұлының шығармашылық өмірбаяны бүгінде зерттеу еңбектерінің нысанына айналып, жаңа кезеңнің дәстүрлі үрдісі ретінде көрініс беріп отыр. Бүгінгі таңда Б.Момышұлының шығармашылығына байланысты бірнеше магистрлік, кандидаттық және докторлық диссертациялардың жазылғандығы, оның өзіне тиісті дәрежеде ғылыми тұрғыда бағалануының көрінісі. Дегенмен, Б.Момышұлы мұраларының әдеби-танымдық көзқарастарын қажетті деңгейде зерделеп, оның әр жылдары айтқан ойлары мен оқыған лекцияларының стенограммаларын қайта сын елегінен өткізіп, ғылыми баға беру кезек күттірмейтін өзекті мәселе. Мұның өзі алдағы уақытта қазіргі қазақ әдебиетіндегі жаңа арна «Бауыржантану» саласының қарыштап дамуына даңғыл жол ашатындығы айдан анық.
1. Момышұлы Б. Ұшқан ұя. Повесть, әңгіме, нақылдар.-Алматы: Атамұра, 2003.-240 бет.
2. Баукең туралы толғаныстар. Құр. М.Кәтімхан, 2005ж.-206 бет. «Сенім» ЖШС.
3. Әлімжан Е. Толық адам туралы. Алматы: «Алуа», 2005ж.-170 бет.
4. Дала даналары. Құраст. Ұжымы: Е.Әбден, Е.Дүйсенбайұлы, И.Тасмағамбетов, - Алматы: Қазақстан даму институты. 2001.- 640 бет.
5. Нұршайықов Ә. Ақиқат пен аңыз. Роман-диалог. -Алматы, «Атамұра», 2004.-400 бет.
6. Момышұлы Бауыржан. Көз алдымда бәріңсің.-Тараз, 2007.-195 бет.
7. Достанбаев Т.Ш. Жамбылдық Кеңес Одағының батырлары.-Тараз: Тараз университеті, 2010.-139 бет.
8. Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері. Оқу құралы. Құр. Т.Қожакеев,-Алматы: «Қазақ университеті», 1993.-144 бет.
9. Умарова Г.С., Шарабасов С.Ғ. Қазақ әдебиетінің тарихы: Оқулық.-Астана: Фолиант, 2007.-244 бет.
10. Ормантай А. Мәңгі тірі Момышұлы. Алматы., Қазақпарат, 2000ж.
11. Кеңес Одағының батыры Бауыржан Момышұлының 100 жылдық мерейтойына арналған «Бауыржан Момышұлының өмірі мен өнегесі» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары жинағы. 24 қыркүйек 2010ж. – Тараз, Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, - 194 бет.
12. Сөзстан.-Алматы: Жалын, 8-кітап (құр. Б.Сарбалаев.-1986.-216 бет.
13. Қазыбеков Н. Ой таразысы: Сын мақалалар. – алматы: Жазушы, 1991.-256 бет.
14. Нәрібаев К. Ұлтымыздың ары мен намысы // Айқын. -2010. -14 қыркүйек.
15. Мәмбетәлиев Ж. Баһадүр Бауыржан [Б.Момышұлы туралы. Эссе] // Алтын Орда. -2008. – 17,24 сәуір; 8-14, 15-21 мамыр.
16. Бауыржан Момышұлы // Қазақстан жазушылары. Анықтамалық. – Алматы, 2009. -274 б.
17. Момыш-улы Б. Тысячи мыслей – тысячи сомнений. Сборник произведений. Том 19. (2-я книга). – Алматы: «Онер», 2010. – 312 стр.
18. Ғарифолла Есімов. Хакім Абай: (даналық дүниетанымы) – Алматы: Атамұра – Қазақстан, 1994.-200 бет.
19. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеу мен өлеңдер. Алматы: Атамұра, 2003. – 208 бет.
20. Ысқақұлы Дандай. Сын талқы: - Алматы, «Сөздік-Словарь» баспасы, 2005. – 416 бет.
21. Тұңғыштар/ Құр. Ш.Күмісбаев.-Алматы: «Алматыкітап», 2007- қаз.тілінде.
22. Ә.Нұршайықов. Ақ жол 2005, №50-52, 14 сәуір,6.
23. Б.Момышұлы туралы естеліктер. А. «Білім», - 2005.-208 бет.
24. Парасат.(бұрынғы «Мәдениет және тұрмыс») журнал. №10./617/ 2009ж. қазан.
25. Рысбекова А. Бауыржан Момышұлы мен Мұхтар Әуезов: [Халық батыры мен Ұлы ақын], Абай атындағы ҚазҰПУ-нің хабаршысы. «фил.ғыл.» сер. – 2008. - №4.
26. Ғабдуллин М. Алтын жұлдыз. Очерктер, хаттар және күнделік. Алматы: «Ана тілі» баспасы ЖШС, 2005.-288 бет.
27. Елен Әлімжан. Бауыржанның пырағы. Әңгіме, пьеса, сұхбат.-Алматы: «Орхон» Баспасы үйі, - 2010.-88 бет.
28. Соғыс қатклікті кешірмейді // Б.Момышұлы. Көптомдық шығармалар жинағы. Т.14.-Алматы, 2009.- 304 б.
29. Әлиханұлы Жанболат. Біртуарлар: Алматы: «Қазақстан», 2008. 408 б.
30. Легендарный батыр. – М.: «Леном», 2010.-416с.
31. Момышұлы Б. Екі томдық шығармалар жинағы. – Т.1.-Алматы: Жазушы, 2004.-484 бет.
32. Момышұлы Б. Қанмен жазылған кітап. Ауд. М.Қазбеков.-Алматы:Қазақстан, 1991.-400 бет.
33. Мырзахметұлы М. Б.Момышұлы – түрік халықтары әскери әдебиетінің негізін салушы // Мәдени мұра. – 2008.-№3-4.-53-58 бет: Жұлдыз. – 2007. -№3. – 159 -166 бет.
34. Алтын Орда №31 (549) 5-11 тамыз 2010 жыл 10-11 бет.
35. Б.Момышұлы. Адам қайраты. Әңгімелер. Алматы. «Жалын» 1981, 219 бет.
36. Ақиқат.Ұлттық қоғамдық-саяси журнал. 2010. - №8. 54-57 б.
37. Момыш – улы Б. Правда о войне. Сборник произведений. Том 18. (1-я книга). – Алматы: «Онер», 2010.-360 стр.
38. Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы (Оқу құралы).- Алматы, «Санат», 1994.- 448 бет.
39. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. –Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2005.-576 б.
40. Бауыржан Момышұлы // Жүз тұңғыш: Жинақ. 2 к. / Құраст. Б.Нұржекеұлы –Алматы, 2005. -227-232 б.
41. Кәкішев Т. Шынайы өмір жыршысы.//. Қазақ әдебиеті, 1992. желтоқсан.
42. Ұшқан ұя. Момышұлы Б. Көптомдық шығармалар жинағы. Т.1.-Алматы, 2009.-348 б.
43. Елеукенов Ш. Замандас парасаты.- Алматы: Жазушы, 1977,-256 бет.
44. Ақиқат. Ұлттық қоғамдық-саяси журнал. №2.2010ж.-3.б.
45. Намазалы Омашев. Ақпарат әлемі. 1-том. Алматы: -Қазығұрт. 2006-344 б.
46. Жалын. Республикалық әдеби-көркем және әлеуметтік журнал. Мамыр, 2008. №5., 19-23 б.
47. Базарбаев М., Нарымбетов Ә. Қаһарлы күндер әдебиеті.-Алматы: Қазақстан, 1968. - 285 бет.
48. Ақиқат. Ұлттық қоғамдық- саяси журнал. №8. 2010ж.-3б.
49. Сақ Қ. Ұлттық сана ұйытқысы: Оқу құралы.-Алматы: Қазақ университеті, 2001.-183 бет.
50. Ерқасов А. Өлердей қастерлеген тірісінде.... [Кеңес одағының Батыры Б.Момышұлы туралы] // Парасат. – 2008. -№6. 8-9 бет.
51. Қазыбек М. Батырдың жан дүниесі немесе Б.Момышұлының толғам-тұжырымдарын қайта оқығанда туған ой // Парасат. -2008. -№11. 8-10 б.
52. Бақытбек Смағұл: Баукең кіріа келгенде шындық шалқайып, өтірік бұқпантайлаған // Жұлдыздар отбасы. – 2010. -№9. -36 б.
53. Ерлік пен еңбек дастаны.- Алматы: Мектеп, 1984.-189 б.
54. Жамбыл Тараз 2007 жыл, №97. 5 желтоқсан, 5 б.
55. Момышұлы Б. Куба әсерлері. Көптомдық шығармалар жинағы. 8-том.- Алматы: «Өнер», 2009.-272 б.
56. Ақ жол 2005, №163-164, 12 қараша, 3 б.
57. Бауыржан Батыр. Құр. М.Мырзахметов. Алматы, Жазушы,- 1991.-349 б.
58. Егемен Қазақстан. Жалпыұлттық республикалық газет. 2010 жыл 17 шілде.
59. Момышұлы Б. Екі томдық шығармалар жинағы. –Т.2.-Алматы: Жазушы 2004.- 384 бет.
60. Момышұлы Б. Таңдамалы. –Алматы: жазушы, 2002ж.
61. Гүлен Ф. Ғұмырлық өлшемдер. Аоматы: «Көкжиек –Б» баспасы, 2008. -240 бет.
62. Ғабитов Т.Х., Мүтәліпов Ж.М., Құлсариева А.Т. Мәдениеттану: Жоғары оқу орындары мен колледж студенттеріне арналған оқулық. Алматы: «Раритет» баспасы, 2002ж. -408 б.
63. Әдебиетттану. Терминдер сөздігі (құр. З.Ахметов, Т.Шаңбаев) Алматы: «Ана тілі», 1998.-384 бет.
64. Сейдеханов К. Қазақстанның Ұлы Отан соғысы кезіндегі поэзиясы. А., 1974ж.
65. Мырзахметов Мекемтас. Өмір-өзен ағысында. –Алматы; «Шапағат –Нұр» 2010.-216 бет.
66. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. –Алматы: Атамұра –Қазақстан, 1993. 128 бет.
67. Егемен Қазақстан. Жалпыұлттық республикалық газет. 2010 жыл. 28 қыркүйек.
68. Мырзахметұлы М. Түркістан Тараз арасы...,Астана: Білге, 2002-432 бет.
69. Момышұлы Б. Айтылмаған ақиқат. (Көптомдық шығармалар жинағы). (1-кітап), 9-том. – Алматы: «Өнер», 2009.-288 бет.
70. Қазақ тілі мен әдебиеті. Республикалық ғылыми-педагогикалық, әдістемелік журнал. 2005ж. Қазан.
71. Мақатаев Мұқағали. Аманат: Жыр жинағы. Құраст. А.Алтай. – Алматы: Атамұра, 2002. – 304 бет.
72. Қазақ тілі мен әдебиеті. Республикалық ғылыми-педагогикалық, әдістемелік журнал. 2006ж. Шілде.
73. Елепаев Н. Батырдың шарапаты [Б.Момышұлы 100ж.] // Ақ жол. – 2010. – 20 ақпан. – 6 б.
74. Айналған аты аңызға Момышұлы / Құр: М.Мырзахметұлы [Өлеңдер жинағы] – Тараз, 2000. -238 б.
75. Мырза Ғали Г. Бауыржан Момышұлы шығармашылығындағы қайталанбас ерекшелік // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2010. -№3. 75-82 б.
76. Омарұлы Б. Бірінші Бауыржан [Б.Момышұлы туралы: Эссе] // Ана тілі. -2009. -30 шілде.
77. Қалдыбай М. Баукеңнің өкініші: [Б.Момышұлы туралы] // Қазақ әдебиеті. -2008. -9 мамыр.
78. Айтылмаған ақиқат – естеліктер мен күнделіктер // Момышұлы Б. Көп томдық шығармалар жинағы. Т. 10. К. 2. Алматы, 2009. -264 бет.
79. «Қазақстан Республикасындағы білім мен ғылым интеграциясы: проблемалары мен болашағы» атты Республикалық ғылыми-практикалық конференциясының ЕҢБЕКТЕРІ Қазақстан, Тараз, 15 желтоқсан 2011 жыл. – 73-76 б.
80. Ұлағат. Ғылыми психологиялық және педагогикалық басылым. 2008.-1 мамыр.
2. Баукең туралы толғаныстар. Құр. М.Кәтімхан, 2005ж.-206 бет. «Сенім» ЖШС.
3. Әлімжан Е. Толық адам туралы. Алматы: «Алуа», 2005ж.-170 бет.
4. Дала даналары. Құраст. Ұжымы: Е.Әбден, Е.Дүйсенбайұлы, И.Тасмағамбетов, - Алматы: Қазақстан даму институты. 2001.- 640 бет.
5. Нұршайықов Ә. Ақиқат пен аңыз. Роман-диалог. -Алматы, «Атамұра», 2004.-400 бет.
6. Момышұлы Бауыржан. Көз алдымда бәріңсің.-Тараз, 2007.-195 бет.
7. Достанбаев Т.Ш. Жамбылдық Кеңес Одағының батырлары.-Тараз: Тараз университеті, 2010.-139 бет.
8. Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері. Оқу құралы. Құр. Т.Қожакеев,-Алматы: «Қазақ университеті», 1993.-144 бет.
9. Умарова Г.С., Шарабасов С.Ғ. Қазақ әдебиетінің тарихы: Оқулық.-Астана: Фолиант, 2007.-244 бет.
10. Ормантай А. Мәңгі тірі Момышұлы. Алматы., Қазақпарат, 2000ж.
11. Кеңес Одағының батыры Бауыржан Момышұлының 100 жылдық мерейтойына арналған «Бауыржан Момышұлының өмірі мен өнегесі» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары жинағы. 24 қыркүйек 2010ж. – Тараз, Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, - 194 бет.
12. Сөзстан.-Алматы: Жалын, 8-кітап (құр. Б.Сарбалаев.-1986.-216 бет.
13. Қазыбеков Н. Ой таразысы: Сын мақалалар. – алматы: Жазушы, 1991.-256 бет.
14. Нәрібаев К. Ұлтымыздың ары мен намысы // Айқын. -2010. -14 қыркүйек.
15. Мәмбетәлиев Ж. Баһадүр Бауыржан [Б.Момышұлы туралы. Эссе] // Алтын Орда. -2008. – 17,24 сәуір; 8-14, 15-21 мамыр.
16. Бауыржан Момышұлы // Қазақстан жазушылары. Анықтамалық. – Алматы, 2009. -274 б.
17. Момыш-улы Б. Тысячи мыслей – тысячи сомнений. Сборник произведений. Том 19. (2-я книга). – Алматы: «Онер», 2010. – 312 стр.
18. Ғарифолла Есімов. Хакім Абай: (даналық дүниетанымы) – Алматы: Атамұра – Қазақстан, 1994.-200 бет.
19. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеу мен өлеңдер. Алматы: Атамұра, 2003. – 208 бет.
20. Ысқақұлы Дандай. Сын талқы: - Алматы, «Сөздік-Словарь» баспасы, 2005. – 416 бет.
21. Тұңғыштар/ Құр. Ш.Күмісбаев.-Алматы: «Алматыкітап», 2007- қаз.тілінде.
22. Ә.Нұршайықов. Ақ жол 2005, №50-52, 14 сәуір,6.
23. Б.Момышұлы туралы естеліктер. А. «Білім», - 2005.-208 бет.
24. Парасат.(бұрынғы «Мәдениет және тұрмыс») журнал. №10./617/ 2009ж. қазан.
25. Рысбекова А. Бауыржан Момышұлы мен Мұхтар Әуезов: [Халық батыры мен Ұлы ақын], Абай атындағы ҚазҰПУ-нің хабаршысы. «фил.ғыл.» сер. – 2008. - №4.
26. Ғабдуллин М. Алтын жұлдыз. Очерктер, хаттар және күнделік. Алматы: «Ана тілі» баспасы ЖШС, 2005.-288 бет.
27. Елен Әлімжан. Бауыржанның пырағы. Әңгіме, пьеса, сұхбат.-Алматы: «Орхон» Баспасы үйі, - 2010.-88 бет.
28. Соғыс қатклікті кешірмейді // Б.Момышұлы. Көптомдық шығармалар жинағы. Т.14.-Алматы, 2009.- 304 б.
29. Әлиханұлы Жанболат. Біртуарлар: Алматы: «Қазақстан», 2008. 408 б.
30. Легендарный батыр. – М.: «Леном», 2010.-416с.
31. Момышұлы Б. Екі томдық шығармалар жинағы. – Т.1.-Алматы: Жазушы, 2004.-484 бет.
32. Момышұлы Б. Қанмен жазылған кітап. Ауд. М.Қазбеков.-Алматы:Қазақстан, 1991.-400 бет.
33. Мырзахметұлы М. Б.Момышұлы – түрік халықтары әскери әдебиетінің негізін салушы // Мәдени мұра. – 2008.-№3-4.-53-58 бет: Жұлдыз. – 2007. -№3. – 159 -166 бет.
34. Алтын Орда №31 (549) 5-11 тамыз 2010 жыл 10-11 бет.
35. Б.Момышұлы. Адам қайраты. Әңгімелер. Алматы. «Жалын» 1981, 219 бет.
36. Ақиқат.Ұлттық қоғамдық-саяси журнал. 2010. - №8. 54-57 б.
37. Момыш – улы Б. Правда о войне. Сборник произведений. Том 18. (1-я книга). – Алматы: «Онер», 2010.-360 стр.
38. Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы (Оқу құралы).- Алматы, «Санат», 1994.- 448 бет.
39. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. –Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2005.-576 б.
40. Бауыржан Момышұлы // Жүз тұңғыш: Жинақ. 2 к. / Құраст. Б.Нұржекеұлы –Алматы, 2005. -227-232 б.
41. Кәкішев Т. Шынайы өмір жыршысы.//. Қазақ әдебиеті, 1992. желтоқсан.
42. Ұшқан ұя. Момышұлы Б. Көптомдық шығармалар жинағы. Т.1.-Алматы, 2009.-348 б.
43. Елеукенов Ш. Замандас парасаты.- Алматы: Жазушы, 1977,-256 бет.
44. Ақиқат. Ұлттық қоғамдық-саяси журнал. №2.2010ж.-3.б.
45. Намазалы Омашев. Ақпарат әлемі. 1-том. Алматы: -Қазығұрт. 2006-344 б.
46. Жалын. Республикалық әдеби-көркем және әлеуметтік журнал. Мамыр, 2008. №5., 19-23 б.
47. Базарбаев М., Нарымбетов Ә. Қаһарлы күндер әдебиеті.-Алматы: Қазақстан, 1968. - 285 бет.
48. Ақиқат. Ұлттық қоғамдық- саяси журнал. №8. 2010ж.-3б.
49. Сақ Қ. Ұлттық сана ұйытқысы: Оқу құралы.-Алматы: Қазақ университеті, 2001.-183 бет.
50. Ерқасов А. Өлердей қастерлеген тірісінде.... [Кеңес одағының Батыры Б.Момышұлы туралы] // Парасат. – 2008. -№6. 8-9 бет.
51. Қазыбек М. Батырдың жан дүниесі немесе Б.Момышұлының толғам-тұжырымдарын қайта оқығанда туған ой // Парасат. -2008. -№11. 8-10 б.
52. Бақытбек Смағұл: Баукең кіріа келгенде шындық шалқайып, өтірік бұқпантайлаған // Жұлдыздар отбасы. – 2010. -№9. -36 б.
53. Ерлік пен еңбек дастаны.- Алматы: Мектеп, 1984.-189 б.
54. Жамбыл Тараз 2007 жыл, №97. 5 желтоқсан, 5 б.
55. Момышұлы Б. Куба әсерлері. Көптомдық шығармалар жинағы. 8-том.- Алматы: «Өнер», 2009.-272 б.
56. Ақ жол 2005, №163-164, 12 қараша, 3 б.
57. Бауыржан Батыр. Құр. М.Мырзахметов. Алматы, Жазушы,- 1991.-349 б.
58. Егемен Қазақстан. Жалпыұлттық республикалық газет. 2010 жыл 17 шілде.
59. Момышұлы Б. Екі томдық шығармалар жинағы. –Т.2.-Алматы: Жазушы 2004.- 384 бет.
60. Момышұлы Б. Таңдамалы. –Алматы: жазушы, 2002ж.
61. Гүлен Ф. Ғұмырлық өлшемдер. Аоматы: «Көкжиек –Б» баспасы, 2008. -240 бет.
62. Ғабитов Т.Х., Мүтәліпов Ж.М., Құлсариева А.Т. Мәдениеттану: Жоғары оқу орындары мен колледж студенттеріне арналған оқулық. Алматы: «Раритет» баспасы, 2002ж. -408 б.
63. Әдебиетттану. Терминдер сөздігі (құр. З.Ахметов, Т.Шаңбаев) Алматы: «Ана тілі», 1998.-384 бет.
64. Сейдеханов К. Қазақстанның Ұлы Отан соғысы кезіндегі поэзиясы. А., 1974ж.
65. Мырзахметов Мекемтас. Өмір-өзен ағысында. –Алматы; «Шапағат –Нұр» 2010.-216 бет.
66. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. –Алматы: Атамұра –Қазақстан, 1993. 128 бет.
67. Егемен Қазақстан. Жалпыұлттық республикалық газет. 2010 жыл. 28 қыркүйек.
68. Мырзахметұлы М. Түркістан Тараз арасы...,Астана: Білге, 2002-432 бет.
69. Момышұлы Б. Айтылмаған ақиқат. (Көптомдық шығармалар жинағы). (1-кітап), 9-том. – Алматы: «Өнер», 2009.-288 бет.
70. Қазақ тілі мен әдебиеті. Республикалық ғылыми-педагогикалық, әдістемелік журнал. 2005ж. Қазан.
71. Мақатаев Мұқағали. Аманат: Жыр жинағы. Құраст. А.Алтай. – Алматы: Атамұра, 2002. – 304 бет.
72. Қазақ тілі мен әдебиеті. Республикалық ғылыми-педагогикалық, әдістемелік журнал. 2006ж. Шілде.
73. Елепаев Н. Батырдың шарапаты [Б.Момышұлы 100ж.] // Ақ жол. – 2010. – 20 ақпан. – 6 б.
74. Айналған аты аңызға Момышұлы / Құр: М.Мырзахметұлы [Өлеңдер жинағы] – Тараз, 2000. -238 б.
75. Мырза Ғали Г. Бауыржан Момышұлы шығармашылығындағы қайталанбас ерекшелік // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2010. -№3. 75-82 б.
76. Омарұлы Б. Бірінші Бауыржан [Б.Момышұлы туралы: Эссе] // Ана тілі. -2009. -30 шілде.
77. Қалдыбай М. Баукеңнің өкініші: [Б.Момышұлы туралы] // Қазақ әдебиеті. -2008. -9 мамыр.
78. Айтылмаған ақиқат – естеліктер мен күнделіктер // Момышұлы Б. Көп томдық шығармалар жинағы. Т. 10. К. 2. Алматы, 2009. -264 бет.
79. «Қазақстан Республикасындағы білім мен ғылым интеграциясы: проблемалары мен болашағы» атты Республикалық ғылыми-практикалық конференциясының ЕҢБЕКТЕРІ Қазақстан, Тараз, 15 желтоқсан 2011 жыл. – 73-76 б.
80. Ұлағат. Ғылыми психологиялық және педагогикалық басылым. 2008.-1 мамыр.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1
Б.МОМЫШҰЛЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .9
1.1 Б.Момышұлының әдебиет жайлы
ойлары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Б.Момышұлының әдеби-сыншылдық көзқарастары
туралы ... ... ... ... ... .27
1.3 Б.Момышұлының стенограммалары мен лекцияларындағы әдеби -
танымдық көзқарастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2 Б.МОМЫШҰЛЫНЫҢ ӘДЕБИ МҰРАЛАРЫ Т УРАЛЫ ... ... ... ... ... ...79
2.1 Б.Момышұлы мұраларындағы әскери әдебиет пен ұлттық мәдениет
жайлы
ойлар ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 79
2.2 Б.Момышұлы мұраларындағы ана т іл мен ұлттық дүниетаным
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .10 1
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..106
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Бүкіл түркі халықтарының
мақтанышына айналған, Ұлы Отан соғысында қазақ ұлтын әлемге танытқан ұлы
Тұран даласының даңқты батыры, әскери академия профессоры, ұлтын сүйген
патриот болуымен қатар, қазақ халқының ұлттық намысын қорғауда қаламды қару
еткен көрнекті жазушы Б.Момышұлының әдеби мұраларының орны ерекше.
Өз елінің тәуелсіздігі мен ұлтының жарқын болашағы үшін күрескен ірі
тұлғалар бүкіл адамзат өркениетіне маңызды үлес қосты. Қай уақытта болсын
белгілі бір қоғамның даму жолында жекелеген тұлғалардың феномені ерекше
орын алатындығы баршаға белгілі. Қазақ тарихында ірі тұлғалардың қоғамда
алған орны мен олардың ұлт үшін жасаған еңбектерінің маңызын көсете білу-
біздің азаматтық парызымыз.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің Тарих толқынында атты еңбегінде: Қу
толағай жастанып өткен кешегі бабаларымызды ру төмпешігінің деңгейінде
ғана емес, жалпыұлттық көлемде тану және орынды мақтан тұту керек. Ұлан –
байтақ Еуразия кеңістігіндегі іргелі істерге ұйытқы болған көгенкөз көп
ерлеріміздің көне тарихтан алған биігін анықтау, ұлттық қадір –қасиетіңді
қорлайтын жаттанды қағидалардан арылу, міне, ел тұтастығына кепіл болар ең
қуатты тетіктер осылар деп ойлаймын -деп жазды.
Осындай елі құрметтеген батырымыз Бауыржан Момышұлы беттері
парақталып, ашылып жатқан кітап тәрізді. Әрине оның батырлық деңгейден
анағұрлым биікте тұрғанын зерттеуші ғалымдар жиі айтып та, жазып та жүр.
Баукең туралы еңбек жазу – ерлік. Оған ақылшы аға болу – ерлік. Оған
қорықпай соңына еріп, іні болу – ерлік. Ал, сол ерлікті әділ бағалай білу –
үлкен ерлік - дейді жазушы Қасым Қайсенов.
Ұлы Отан соғысы тақырыбы көркем әдебиетте өзіндік бір арна, жаңа белес
болып орнықты. Қазақ әдебиетінде оның бастауында Б.Момышұлы болғандығы
бүгінгі таңда расталып отыр.
Қазақ әскери әдебиетінің негізін салушы, аты мен хаты дүние жүзіне аңыз
болып тараған даңқты қолбасшы әрі қарымды қаламгер Б.Момышұлының
шығармалары жайында көптеген зерттеу еңбектер мен ғылыми мақалалар
жарияланды. Артында Ұшқан ұя секілді этнографиялық шығарма, Москва үшін
шайқас, Қанмен жазылған кітап, Генерал Панфилов Жауынгер бейнесі,
Бір түннің оқиғасы, Куба әсерлері, Төлеген Тоқтаров т.б. көркем
шығармалармен қатар әскери тақырыптарға арналған стенограммалар мен құнды
лекциялар қалдырған қаламгердің шығармалары теңдесі жоқ ұлттық құндылықтар.
Бүгінде Б.Момышұлы мұралары мен өмірі әр қырынан қарастырылып, зерттелу
үстінде. Бұл орайда А.Кривицкий, А.Бек, Д.Снегин, М.Ғабдуллин,
Ә.Нұршайықов, М.Мырзахметұлы, М.Қалдыбай, Б.Момышұлы, З.Ахметова,
М.Кәтімхан, т.б. жазушы – зерттеушілердің еңбектері елеулі. Б.Момышұлының
шығармашылық өмірбаяны бүгінде зерттеу еңбектерінің нысанына айналып, жаңа
кезеңнің дәстүрлі үрдісі ретінде көрініс беріп отыр. Бүгінгі
таңда Б.Момышұлының шығармашылығына байланысты бірнеше магистрлік,
кандидаттық және докторлық диссертациялардың жазылғандығы, оның өзіне
тиісті дәрежеде ғылыми тұрғыда бағалануының көрінісі. Дегенмен, Б.Момышұлы
мұраларының әдеби-танымдық көзқарастарын қажетті деңгейде зерделеп, оның
әр жылдары айтқан ойлары мен оқыған лекцияларының стенограммаларын қайта
сын елегінен өткізіп, ғылыми баға беру кезек күттірмейтін өзекті мәселе.
Мұның өзі алдағы уақытта қазіргі қазақ әдебиетіндегі жаңа арна
Бауыржантану саласының қарыштап дамуына даңғыл жол ашатындығы айдан анық.
Тақырыптың өзектілігі. Б.Момышұлы қазақ әдебиеті тарихында орны ерекше
тұлға. Оның әдеби мұрасы соңғы жылдары әр қырынан талданып, зерделенуде.
Дегенмен, Б.Момышұлының сөйлеген сөздерінің стенограммалары мен оқыған
лекциялары әлі күнге дейін ғылыми тұрғыда зерттеліп бір ізге түсті деп
айтуға ерттерек. Себебі, Б.Момышұлының артында қалған мұраларының барлығы
толығымен қазақ әдебиетін зерттеуші ғалымдар мен ізденушілердің қолына
түспей отыр. Оның да түрлі себептері бар. Б.Момышұлы тек Қазақстан
көлемінен етекбасты болып шықпай қалған қаламгер емес. Ол алып империя
Кеңес Одағының көптеген елдерінде, сонымен қатар бостандық аралындағы Куба
халық республикасында болып бірнеше рет маңызды кездесулер өткізіп,
баяндамалар жасаған, лекция оқыған дара тұлға. Сол кезесулерде оқыған
лекциялары мен сөйлеген сөздерінің стенограммаларының толық нұсқасы әлі де
болса біздің қолымызға тиген жоқ. Оның үстіне Б.Момышұлы қолжазбалары
арабша, латынша, орысша әріп таңбаларымен жазылған, кейде орысша, қазақшасы
аралас түсіп жататыны да бар. Ал кейбір мұралары тіптен басқа тілде
жазылған. Мәселен, Кубадағы Б.Момышұлының мұралары испан тілінде жазылған.
Бұл оларды жинақтау үшін кәсіби даярлығы жоғары мықты аудармашыларды
қажет ететіні тағы бар. Мұның өзі қолда жоқ мұраларды терең зерттеуге
айтарлықтай кедергілер келтіретіндігі анық. Басқа құрлықта жатқан
қаламгердің мұраларын елге алып келу үшін қазіргідей нарық заманында
қаражат мәселесі өте қажет екендігі де ешкімге жасырын емес. Осындай сан
түрлі себептермен әзірге қолымызға тимеген Б.Момышұлының мұндай құнды
мұралары әлі де болса тыңғылықты зерттеу мен ізденісті қажет ететіндігі
белгілі. Дегенмен, қазақ әдебиетін зерттеуші ғалымдардың үлкен еңбегінің
нәтижесінде жинақталып жарыққа жаңа ғана шыққан Б.Момышұлының мұралары аз
емес. Солардың ішіндегі маңызды бір арнасы ол - Б.Момышұлының лекциялары
мен стенограммаларындағы әдеби - танымдық көзқарастар болып отыр. Ал,
оларды ғылыми тұрғыдан талдап, айтылған ойларына түсініктеме беріп, бүгінгі
күн тұрғысынан жаңаша көзқараспен зерделеу уақыт талабынан туындаған өзекті
мәселенің біріне айналып отыр.
Жалпы әдебиетте жанр ретінде қарастырылмай келе жатқан баяндамалардың
өзіндік орны, салмағы бар. Біз қазір оны шешендік шығармалардың қатарына
жатқызып қарап жүрміз. Ал, оны кез келген зерттеушіге көрнекі құрал ретінде
пайдалануға әбден болады.
Жазушылардың пленумдар мен жиналыстардағы жаңа күн тәртібі
шығармашылық дүниеден құралады. Арнайы баяндамамен келіп мінбеге шыққан
шешендер көркем әдебиет жайлы жақсылы - жаманды пікірлерін ортаға салып,
қызу пікірталаспен шығарманың кемшіліктері мен жетістіктерін айқындайды.
Автор – шығарманың әкесі, шығарма – баласы. Олай болса, шығарманы сол
тұстағы қоғамдық пікірлерді ортаға сала отырып, терең талдау баяндамашының
міндетіне жатады.
Б.Момышұлы – өз өмірінде мыңдаған баяндамалар жасаған адам. Әрбір
жасаған баяндамаға аса мән беріп, иждиhатпен зейін салып, тыңдаушыны
жалықтырмай, қайта тыңдаушысы әсерлене отырып, пікірталасқа шығатындай етіп
баяндама жасау, кез келген баяндамашының қолынан келе бермейді.
Оның алғашқы баяндамалары 1930 жылдарғы колхоздастыру кезінде, қызыл
отау құрамында жүргенде көріне бастады. Одан кейін Отан соғысы жылдарында,
жауынгерлердің алдында оларды жігерлендіріп сөйлеген сөздерінің көпшілігі
қағаз бетіне түссе, көпшілігі қағазға жазылмай қалды. Оның ресми жасаған
баяндамалары соғыс аяқталғаннан кейін басталды.
1955 жылы әскерден босағаннан кейін көптеген кездесу, жиындарға
шақырылғаны мәлім. Сондай кездесулерге арнайы тезис жасап, өз
оқырмандарының ризашылығына бөленіп жүргені аз емес. Әсіресе, 1958 жылғы
Мәскеуде өткен Қазақ мәдениетінің он күндігіндегі кездесулерде жасаған
баяндамалары Мәскеу жұртшылығы мен оқырмандарын таңдай қақтырып, таң
қалдырды.
1963 жылғы Куба сапарындағы жасаған баяндамалары, жергілікті халықтың
айызын қандырып, үлкен әсерге бөледі. Сондай-ақ М.Әуезов екеуі
ұйымдастырған үнді-қазақ шығармашылық көпірі әлі күнге халықтың есінен
шыққан жоқ. Бір қызығы, бұл кісінің баяндамалары жеке жинақ болып шығып
жатады. 1944 жылғы Қазақ ССР Ғылым академиясында жасаған бірнеше күнге
созылған баяндамасы, Қанмен жазылған кітап деген атпен жарық көрсе,
Кубада жасаған баяндамалары мен ресми кездесулері Куба әсерлері деген
атпен басылып шығып, оқырманға бұрыннан таныс.
Б.Момышұлының баяндамаларын ғылыми тұрғыдан үш топқа бөліп қарауға
болады. Бірінші, ресми баяндамалар. Бұған Куба, Мәскеу, Қазақстанда өткен
шығармашылық декадаларда жасаған баяндамалары жатады. Екінші, ғылыми
баяндамалар, оған 1950-1955 жылдар аралығында Әскери академияда
профессорлық қызмет атқарып жүргенде тыңдаушыларға мерекелік сәттерде
жасаған баяндамалар. Үшінші, қазіргі ТМД жеріндегі түрлі шығармашылық
кездесулерде жасаған баяндамалар. Сол баяндамалармен қатар әр жылдары
оқыған лекцияларының стенограммаларын жинақтап, саралап, бір ізге келтіру
барысында оның әдеби-танымдық көзқарастарын айқындап, танып білу де
уақыттың қойған талабы. Оларды жан-жақты талдап белгілі бір ғылыми ізге
түсіру де бүгінгі күнгі қазақ әдебиетіндегі өзекті мәселенің бірі болмақ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Б.Момышұлының стенограммалары мен
лекцияларындағы батырдың заман құбылысы мен сол кезеңдегі әдебиет
майданындағы өзгерістер жайлы айтқан құнды пікірлеріне талдау жүргізу
жұмысымыздың басты мақсаты саналады. Б.Момышұлы стенограммалары мен
лекцияларындағы сюжеттердің көркемдік ерекшелігі мен шығармаларындағы
көркемдегіш құралдар арқылы әскери әдебиет өрнектерінің түрленуінде өзі
өмір сүрген орта мен қоғамның сипатын әсерлі бейнелей білуге көз жеткізу.
Б.Момышұлының қолбасшылық даналығы мен даралығын бейнелейтін, рухани
байлығын, қиялының ұщқырлығын, қабылдау қабілетінің жоғары екендігін, қиын
кезде тапқырлықпен әрекет етуін дәлелдейтін осынау күрделі құбылыстың
шығармада керемет көрініс тауып, өзіндік бағыт – бағдар алуы мен көркемдік
нақыштар туғызуына негіз болғандығын байқадық. Сондықтан, зерттеу барысында
алдымызға батыр Б.Момышұлының әр жерлерде жүріп сөйлеген сөздерінің
стенограммалары мен оқыған лекцияларындағы әдеби-танымдық көзқарастарды
іріктеп, жан-жақты талдау жұмыстарын жүргізіп, қазақ әдебиетіндегі келешек
бауыржантану ғылымына үлес қосуды да мақсат еттік. Оны жүзеге асыру үшін
зерттеу барысында алдымызға мынандай міндеттер қойдық:
• қазақ әдебиетінде әскери мемуарлық мұралардың көрінуі, көне
үлгілердің жаңарып, жаңғыруы;
• лекцияларындағы көркемдік компаненттер үйлесімі, олардың бір-
бірімен өзектес құбылыстар екендігі;
• әдеби мұраларындағы сыншылдық көзқарастардың көрінісі;
• қазақ әдебиетіндегі әскери әдебиеттің тууы мен қалыптасу
жолдары;
• сөйлеген сөздерінің стенограммаларындағы әдебиет, мәдениет, ана
тіл және ұлттық дүниетаным мәселелері;
Қазақ әдебиеті тарихының барлық кезеңінде бірдей шындық салтанат
құрмаған. Әсіресе Кеңестік дәуір тұсында көптеген мәселелерге көзімізді
жұма қарап, тарихи ақиқатты көріне – көзге бұрмалауға мәжбүр болдық.
Шындықты ашып жаза алмауы себепті қазақ қаламгерлері көп жағдайда ойларын
астыртын білдіруге тырысып бақты. Ал, оны астыртын білдіре алмағандары өз
ойларын бүкпесіз қағаз бетіне түсіріп отырды. Бірақ, ол мұралары өз
уақытында түрлі ішкі, сыртқы саяси себептерге байланысты жарыққа шыға
алмады. Солардың бірі майдангер - жазушы Б.Момышұлының мұраларындағы әдеби
–танымдық көзқарастар еді. Бұл Кеңестік дәуір кезінде қазақ әдебиетіндегі
қара құлып салынған бірден – бір тақырып болатын. Ал, еліміз егемендігін
алғаннан кейін мұндай асыл мұралардың тарих қойнауында тығылып жатуы
ұлтымыз үшін әділетсіздік болар еді. Сол себепті де, Б.Момышұлының
мұраларындағы әдеби-танымдық көзқарастарды терең талдап, ғылыми бір жүйеге
келтіру бүгінгі күні уақыт талабына айналып отыр. Мұның өзі халқымыздың
өткен тарихы ата мұрасын, әдебиетін білмейінше оған белгілі бір көзқараста
болмайынша, ешқандайда мәдениеттің дамуы мүмкін еместігін аңғартады.
Б.Момышұлының өз сөзімен айтқанда: ... Ата мұра деген бар. Ол барлық
мұраны іріктеп, сұрыптап, ең жақсысын, өз заманына лайықтысын алып,
дәстүрге айналдыру. Өткеннің бәріне менсінбестен қарау жөн емес.
Сондықтан, Б.Момышұлының мұраларындағы әдеби-танымдық көзқарастарды жан-
жақты талдап, күнделікті өміріміздегі іске пайдаланып, ұлттық тұлғаны
қалыптастыру зерттеу жұмысымыздың басты мақсаты болмақ.
Елі үшін еміреніп, халқы үшін тебіренген ондай ұлт серкелері ешуақытта
ұмытылмақ емес. Ал, біз осы ғылыми еңбекте сөз қылып, еске алып, жүрек
түбіндегі ең асыл сөздеріміз бен ойларымызды ортаға салуға мұрындық болып
отырған ұлтымыздың ғана емес, әлемнің азаматына айналған нар тұлға –
гвардия полковнигі, жазушы, Кеңес Одағының батыры Бауыржан Момышұлы. Тау
тұлға Б.Момышұлының ұрпақ үшін жазып қалдырған көркем шығармаларымен қатар
сөйлеген сөздерінің стенограммалары мен лекцияларындағы әдеби-танымдық
көзқарастардың орны ерекше.
Оларды әдеби тұрғыдан жан – жақты зерттеп ғылыми жүйеге келтіріп,
астарлы тұстарын саралап, бүгінгі күн талабына сай жаңаша көзқарастар
тұрғысында зерделеу қазақ әдебиетшілерінің басты міндеттерінің бірі болмақ.
Әдебиетіміздегі мұндай асыл мұраларымыз еліміз тәуелсіздігін алғанға дейін
жабулы қазаның күйін кешкендігі де жасырын емес.
Ал, қазір заман өзгерді, соған сай талап-тілек те жаңа арнаға
бұрылды. Бүгінде қай мәселеге де ел тәуелсіздігі тұрғысынан қарап, егемен
еліміздің қажетіне қарай оң шешім жасауға мүмкіншілік тууда. Осы себептен
де ел тарихына, әдебиеті мен мәдениетіне, тіліне қатысты айтылмай не
бұрмаланып келген тұстарымызды айқындап, әділін ауызға алып, ақиқаттың
салтанат құруына қолқабысымызды тигізсек деген ниет уақыт талабынан туындап
отыр. Ал, оны ғылыми тұрғыда іске асыру да қазақ әдебиетшілерінің басты
міндеттерінің бірі болып отыр.
Ерлік сын сағатта танылады. Елін, жерін, шет ел шапқыншыларынан
қорғауда, ерен ерлігі аңызға айналған, өлең-жыр, толғау-дастандарға арқау
болған Қобыланды, Ер Тарғын, Ер Сайын, Ер Қосай, Едіге, Қамбар, Абылай,
Ағыбай, Қабанбай, Бөгенбай, Кенесары, Баян, Наурызбай, Райымбек, Малайсары,
Сұраншы, Саурық, Барақ, Сырым, Исатай сияқты батырлардың тәрбиешісі де –
қазақ халқы. Жиырмасыншы ғасырдың Кеңес заманындағы әр түрлі соғыстардың
батырлары Аманкелді Иманов, Бауыржан Момышұлы, Мәлік Ғабдуллин, Төлеген
Тоқтаров, Әлия Молдағұлова, Мәншүк Маметова, Рақымжан Қошқарбаев, Талғат
Бигелдинов, Қасым Қайсенов және тағы басқалардың ерен ерлік іс-қимылдары да
өлең-жыр, дастанға айналып, оқушыларға патриоттық тәрбие берудің бірден-бір
құралы болды. Осының бәрі халқымыздың атадан балаға ғасырлар бойы мұра
болып жалғасып келе жатқан ерлік рухымен байланысты туындаған тәрбиенің
дәстүрлі үлгі-өнегелік жемісі. Бауыржан Момышұлы - даңқты қолбасшы, КСРО-
ның жоғарғы әскери академиясының профессоры, ұлтын сүйген патриот болуымен
қатар, қазақ халқының ұлттық рухын қорғауда қаламды қару еткен қайраткер
жазушы. Оның өнегелі өмір жолы, әскери портреті талай қаламгердің қаламымен
өрнектелгені белгілі. Олардың ішінде әдеби көркем шығармалармен қатар
естеліктер, ғылыми еңбектер де кездеседі. Олардың бәрі жиналып келіп қазақ
әдебиетінде жаңа сала Бауыржантанудың іргетасының қалануына себеп болды.
Бауыржантанудың негізін салушы ф.ғ.д., профессор, мемлекеттік
сыйлықтың лауреаты Мекемтас Мырзахметұлының еңбегі осы салада жүргізіліп
жатқан зерттеулерімен ерекшеленеді.
Бауыржантану саласын зерттеуде та рих ғылымының саласынан
(М.Айтказина), әскери саладан (Л.Н.Бакаев, Қ.С.Мұхамедқалиев т.б.) және
әдебиет ғылымының саласынан (Ғ.А.Орынханова, Ж.О.Иманалиев, Қ.Уразбаев
т.б.) бірқатар ғалымдар зерттеулер жүргізді. Дегенмен, зерттеу барысында
ғылыми әдебиеттерді, оқу-әдістемелік құралдарды жан-жақты талдау Бауыржан
Момышұлы шығармалары негізінде оның лекциялары мен сөйлеген сөздерінің
стенограммаларындағы әдеби-танымдық көзқарастардың жете зерттелмегендігін
көрсетті. Демек, Б.Момышұлының әдеби мұраларындағы әдеби-танымдық
көзқарастар теориялық тұрғыдан жүйелі зерттелмеуі арасында ғылыми-
әдістемелік нұсқаулардың жоқтығы арасында қарама-қайшылық анық байқалады.
Осы міндеттердің тиімді жолдарын іздестіру біздің зерттеу проблемамызды
айқындауға және тақырыпты Бауыржан Момышұлының лекциялары мен
стенограммаларындағы әдеби-танымдық көзқарастар деп таңдауымызға негіз
болды.
Жұмыстың зерттеу нысаны. Зерттеу жұмысының негізгі нысанына
Б.Момышұлының Көптомдық шығармалар жинағы (2009), Екі томдық шығармалар
жинағы (2004), Бауыржан Батыр (1991), Баукең туралы толғаныстар
(2005), Қанмен жазылған кітап (1991), Ұшқан ұя (2003), Ақиқат пен аңыз
(2004), Көз алдымда бәріңсің (2007), Легендарный батыр (2010) т.б.
Б.Момыщұлы жайлы жазылған ғылыми мақалалар мен оқылған баяндамалар алынды.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Орталық
ғылыми кітапханасынан алынған материалдар мен Бауыржантану ғылыми-зерттеу
орталығы қорындағы материалдар дерек көздер ретінде пайдаланылды. Осы
аталған дерек көздердің ішінен Б.Момышұлының оқыған лекциялары мен сөйлеген
сөздерінің стенограммаларын іріктеп алып, ондағы әдеби-танымдық
көзқарастарды ғылыми тұрғыда талдап, зерделеу жұмысымыздың басты
нысанына айналды. Ол үшін Б.Момышұлының әдеби мұралары жайлы баспа
беттерінде жарық көрген материалдар да қосымшалар ретінде іріктелініп
алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Еліміз егемендігін алғаннан бері алғаш рет
Б.Момышұлының стенограммалары мен әр жылдары оқығын лекцияларын ғылыми
тұрғыда зерттеп-зерделенуімен қатар, бүгінгі күн көзқарасына сай қайта ой
елегінен өткізу. Сонымен қатар, Б.Момышұлының қазақ әскери әдебиетінің
негізін қалаған бірегей тұлға екендігін ескере отырып оның әдеби-танымдық
көзқарастарына талдау жасап, ғылыми негзінің айқындалуы.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Б.МОМЫШҰЛЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕ
1.1 Б.Момышұлының әдебиет жайлы ойлары
Б.Момышұлының мұрасын танып білу үшін, ақын, жазушы Бауыржанның әдебиет
майданында жасаған ерлігін сөз етпес бұрын, мына жайларға тоқталып
өткеніміз жөн. Біз осы әдебиетші Б.Момышұлының рухани сусындаған бұлақ
көздері жайлы не білеміз? Батыр Б.Момышұлының қару мен қаламды серік етуіне
әсер еткен тарихи жағдайлар қандай?
Қазақ халқында Тақыр жерге шөп шықпас деген нақыл сөз бар.
Б.Момышұлының әдебиет саласына қалам тартып, көркем шығарма тудыруының
себебін іздейтін болсақ, оны батырдың рухани сусындаған қайнарларынан
табамыз. Бауыржанның өз шығармаларындағы өзі жайлы айтқан пікірлеріне,
жазушы жайындағы естеліктерге сүйене отырып, мынадай рухани бұлақ көздеріне
тоқталамыз:
Бұның біріншісі – батырдың туған жерінің, өскен ортасының әсері, табиғи
дарын.
Екінші бір рухани нәр алған қазынасы – қазақ халқының есте жоқ ерте
заманнан келе жатқан өз даналығы, ауыз әдебиет үлгілері.
Біріншіден, батырдың туған жері қазағым деп аянбай еңбек еткен ерлер
дүниеге келген - қасиетті Жуалы жері. Ақын С.Томанов,батырдың өр тұлғасына
арнаған Жуалының жуасы атты өлеңінде, Бауыржан дүниеге келген киелі
топырақты былайша суреттейді:
Жуалының жуалары қандай нән,
Қарш еткізсең қара тер,
Буырқанып Баукең кіріп келгенде
Бусынатын дәл осылай қан майдан.
***
Баукеңе кеп қонған бақыт, бақ қандай,
Хас батырдан қаймығыпты оқ та алмай
Білген жанға бахадүрлік, батырлық,
Жуалының жуасында жатқандай.
Бахадүрлік батырлықты бойына сіңдіріп өскен Бауыржан Момышұлының туған
топырағы, ақындық, жазушылық қасиетті қоса дарытқандай.
Халқымызды өзге ұлттардан ерекшелеп тұратын,өзіне ғана тән болып
табылатын тектілік қасиетті Бауыржанның ата тегі туралы өзінің соғыс
жылдарында жазған Шежіресінде нақты баяндалған. Тексізден тезек артық
деп жазушы өзі айтқандай, батырдың бұл жазбасында Хазіреті Адам Атадан
бастап, ата - бабаның түп төркіні мен әр рудың өткен тарихи жылдарына терең
талдау жасалған, әсіресе, Құли-Шілмембеттің тарихына көп тоқталады.
Шежіреде Момышұлының ұрпағына дейінгі аралық көрсетілген Жеті атасын
білген ер - жеті жұрттың қамын жер деген халық даналығы Бауыржандай текті
ұлдарына арналып айтылған болса керек.Бауыржанның балалық шағы суреттелген
Ұшқан ұя повесінде жазушы өз әкесін:
Әкем өз бетінше талпынып жүріп, сауатын ашып алыпты. Содан өле-
өлгенше өз бетінше оқып тоқыған адам. Ол есеп - қисапты тәуір білетін.Тіпті
орыс алфавитін де ежектеп шығара беруші еді ...
Әкем өз жанынан өлең шығарып, жиын тойда айтысқа да түсіп жүріпті.
Ескі ақын - жыраулардың қисса – термелерін жақсы көріп тыңдайтын... деп
сипаттайды.
Халқымызда Жауынменен жер көгерер,батаменен ел көгерер деген
қасиетті сөз бар. Бала Бауыржанның елінің сүйіктісі, аты аңызға айналған
батыр, әрі жазушы Б.Момышұлы болуына, дүние есігін ашқан алғашқы күндері
атасы Имаштың берген батасының шарапаты тимеді деу қателік болады. Атасы
Имаштың немересіне өмірлік өнеге болсын деп берген батасы бар:
Алатаудың қыраны мол еді-
Қырағы болсын, құлыным.
Қойнауы суға мол еді-
Бұлағы болсын, құлыным
Елінің тілегі зор еді-
Шырағы болсын, құлыным,
Ата тілегі оң еді-
Құмары болсын, құлыным,
Бұл жер батырлар төрі еді-
Сыңары болсын, құлыным.
Немересінің өркені өсіп, азамат болсын деген көзі қырағы, ойы ұшқыр
Имаш атасы, немересіне екі - үш ай толғанда, сәби Бауыржанды қолына алып,
жас өскен бұтақты қолына ұстатып тұрып:
Құрық деп берсем - құл болма,
Шыбық деп берсем - шіл болма,
Бәрінен де, шырағым,
Баяны жоқ ұл болма [1,9]. - деп, немересінің мәнді де мағыналы өмір
сүріп, туған еліне аянбай еңбек етіп, баянды ғұмыр сүруіне ақ батасын
береді.
Дүниеге келген сәттерден бастап өнегеге толы ұлағатты сөздер құлағына
сіңіп өскен бала Бауыржан болашақта қайсар рухты батыр, ұлт жанды азамат,
көркем шығарма тудырушы жазушы, ақын Бауыржан болып қалыптасты. Жазушының
келешек тұлғасының негізін қалауда ізгі дән болып егілген ата - әжесі мен
әкесінің, ұшқан ұясының әсері басымырақ болғанын Бауыржанның өзі
мойындағандай:
Кейде менің өнеге алған, тәлім үйренген, дәріс оқыған ұстаздарымды
есіме түсіріп ойға бататыным бар. Сондай шырын шақтарда ең алдымен ата-
аналарымның бейнесі елестейді. Солардың уағызы басымырақ бола береді...
Өйткені есейе келе көрген көп ұстаздарым талай-талай тағылымға бой
ұрғызғанымен, солардың бірде-бірі нақ өзімнің әжемдей, әке-шешем мен
ауылдың қадірлі ақсақалдарындай өсиет айдынына жүздіре алған жоқ, молынан
құлаш сермете алған жоқ десем, ардақты ұстаздарымның көңіліне келмес. Бұл
сезім өзіме қанымның тартқанынан немесе жақыныма сезімімнің бөлектігінен,
әлде ата – анаға деген парызымның молдығынан ғана туып отырған жоқ. Өмір
шындығының өзі ақиқатқа бас ұрары даусыз - дейді [1,22].
Жазушының рухани нәр алған қайнар көзінің енді бірі - халқымыздың
сарқылмас бай әдебиеті.
Б.Момышұлының ... Мен әдебиетті жақсы көремін. Көзімді ашқаннан
халықтың ауыз әдебиетімен ауыздандым, рухани тұшындым деген сөздерінен
оның қазақ халқының ертеден келе жатқан ауыз әдебиетінің озық үлгілері
саналатын ертегі, аңыздар мен жырларды тыңдап өскендігін көреміз.
Бала Абайдың ұлы Абайға айналуына, рухани дамуына әжесі Зеренің:
Бұлдыр, бұлдыр күн өткен, Бұрынғыдан кім өткен... деп басталатын
ертегісінің ықпалы қаншалықты болса, Бауыржанға өзінің Ұшқан ұя повесінде
жазғанындай, әжесінің әлдиі мен бесік жырының соншалықты әсер еткенін
байқаймыз. Онда былай дейді:
Ал, менің кәрі апам Қызтумас маған ертекті көп айтатын, әлди әнді көп
айтатын. Арада неше заман өтті, Қызтумас апамның сүйегі әлдеқашан қурап
кетті, ал әлди ән айтқан үні құлағымда тұр. Бөстекте отырып алып, басымды
бауырына қысып, кәрі алақанымен арқамнан томп-томп қағып қойып:
Балам менің қайда екен?
Қыздарменен тауда екен.
Тауда нағып жүр екен?
Алмасынан кәнекей?
Жаңа теріп жүр екен.
Қызыл алма қолында
Қыз – бозбала соңында, - деуші еді ау.
Кейде қиястықпен қыңқылдап – мазасын ала берсем, алдына алып отырып:
Жылама, бөпем, жылама,
Жілік шағып берейін.
Жілігінің майы жоқ
Жіпке тағып берейін.
Көк сиырдың сүтінен
Көже жасап берейін.
Оның тұзын кім татар,
Жыламайтын ұл татар – деп мәпелейтін еді. Сол кезде әдемі әнге елітіп
жатып, балбырап ұйықтап кетер едім [1,17-18].
Осы шығармасында жазушы: Ертексіз өскен бала рухани мүгедек адам
дейді, және бүгінгі жастардың бесік жырын бала әлдиін білмей бесікте жатқан
баласын не ертексіз, не әлди жырынсыз қалай тәрбиелейтіндігіне алаңдаушылық
білдіреді, бесікте жатқанда құлағына анасының әлди әні сіңбеген баланың
көкірегі кейін керең боп қалмаса деп қорқамын деген жазушының сөздері
бүгінгі таңда көкейкесті мәселелердің біріне айналып отыр.
Әжесі Қызтумастың әлди әнін бойына сіңіріп өскен бала Бауыржанды
жазушы Бауыржан болғандағы толғантқан көп жайлардың бірі, нақ осы ата
дәстүр мен ұлттық мұралардың бүгінгі күнде қастерленуі, тиісті бағасын алуы
болатын. Сол тұрғыда Б.Момышұлы көп еңбек етіп, сол кездегі үкімет
басшыларына елдегі әдебиет жетекшілеріне өткір де әділ пікірлерін білдіріп
отырды.
Әдебиетті адам жанының азығы деп есептеген Б.Момышұлы соғыс
жылдарындағы әдебиеттің олқы тұстарына көңілі толмай: Мен әскеримін.
Солдаттың әдебиетке қатысуы солдаттық бойына, мүмкін, лайықсыз да шығар,
бірақ та, әдебиет адамдары солдаттыққа қатысуы борышын орындамаса, Мұның
қалай? деп айтуға болар деймін деп, сол кезеңдегі әсерсіз, жігерсіз
жазылған әдеби туындыларға ащы сын айтып, көркем әдебиет туралы пікір
білдіреді. Батырдың қатал сыны мен зор талаптары майдан даласынан хаттар
арқылы жетіп отырды. Б.Момышұлы әдебиеттің келелі мәселелері жөнінде
М.Әуезов, С.Мұқанов, М.Ғабдуллин, Ә.Тәжібаев, Қ.Сәтбаев, Е.Ысмайылов және
тағы басқа әдебиетшілермен соғыс жылдарындағы Қазақстанның КП(б) Орталық
комитетінің насихат және үгіт бөлімінің меңгерушісі М.Әбдіхалықов жолдасқа,
Знамя журналының редакциясына, жазушылар мен журналистерге арнайы
жолдаған хаттарында баяндады. Қашанда әділдік үшін Жаным – арымның
садағасы деп күресіп өткен Б.Момышұлының ел басшыларына, жазушыларға хат
жазуының себебі, оны мәжбүр еткен жағдайлар М.Әбдіхалықов жолдасқа 1942
жылы 18 тамызда жазған хатында былай баяндалады:
...Ұлы Отан соғысының солдаты қатарында жүріп, соғыстың сын сағаттары
мен ауыртпалығын, қайғы – қасыреті мен тақсіретін, жауынгерлік ерлік пен
жеңістің қуанышты сәттерін басынан өткізіп, жан – тәнімен, жүрегімен,
болмысымен моральдық және адамгершілік жағынан рухани шөліркеген және оған
төзімділік көрсетіп жүрген мыңнан астам адамның басшысы ретінде үлкен
жауынгерлік коллективтің жан күйзелісін көріп, бастан кешіріп, сезіне
отырып парызымды өтеу ретінде – осы хатты жазуға мәжбүр болдым .
Б.Момышұлы адам жанының тереңіне үңіле білген, жан күйзелісін бірден
аңғарып, жауынгер рухының қажеттілігін сезіне білген әскери психолог. Ол
рухы граниттей берік соғыс жауынгерлері мен командирлеріне адамға тән
барлық адамгершілік қасиеттер мен осалдықтың да жат емес екендігін
айтады. Жауынгер де қажиды, бірде қаһармандық, ерлік көрсетсе, бірде жаны
күйзелген сәттерде, енжарлық, жігерсіздік көрсетеді. Жауынгердің де барлық
адамға тән махаббат сезімі, Отан, өмір туралы ойлары болады. Майдандағы
жауынгерлердің жаны тозып, қуаты кеміген кезде олар күш беретін, өмірге
деген құлшыныстарын арттыратын қуат көзі әдебиет үлгілері болып табылады
[2,204].
Әдебиет адам жанының сұлулығына, эстетикалық әдемілікті бағалай
білуіне үлкен үлес қосады. Сонымен қатар, соғыс жағдайында әдебиет
жауынгерді қаруландыратын рухани күш. Бауыржан блиндажда болған бір
әңгімені мысалға келтіре отырып, бүкіл жауынгерлердің өздерін серпілтер,
көңілдерін жадыратар, алдағы күннен үлкен үміт күттірер көркем әдебиетке
шөліркегендіктерін көрсетеді. Майдандағы жауынгерлердің адам жан дүниесіне
арналған үлкен агрегаттық конструкция жасап жатқан, көркем әдебиет жазуымен
айналысып жүрген жазушылар мен журналистерге деген наразылығын
қанағаттандыруды талап етіп, Бауыржан әдебиетшілерге бірнеше ұсыныстар
жасайды. Ол хатта жазушыларға он алты сауал қояды.
Әдебиет майдангерлерінің жауынгердің жанына азық берер туындыны
жасауда қай қару түріне (поэзия, проза, драматургия және т.б.) жататындығын
және сол майданда не істеп жүргендерін сұрайды.
Сіздердің қайсыларыңыз поэзияның кеуде жарар хош иісін жұтқандай
күйге бөлейтін қолда өсірілген раушан мен гүл дестені айтпағанда, солдатқа
ең болмаса бәйшешек пен тау қызғалдағын сыйладыңыз деген сауал тастап, Ұлы
Отан соғысының қахарлы күндерінде халқымыз Қызыл Армия жауынгерлеріне
майдан және жеңіс үшін қолдан келген көмегін беріп отырғандығын, ал
әдебиетші қауымның солдатқа оқ қағар мен қару – жарақ секілді ауадай қажет
ішек – сілені қатыратын, қыран –топан күлкіні айтпағанның өзінде
жауынгердің сұсты жүзін жадыратып, еріксіз езу тартқызар әзіл – сықақ
әңгімені жазуға неге болмайтындығына қынжылады. Б.Момышұлы жауынгерді
серпілтер әзіл – оспақты айта отырып соғыс жылдарындағы әдебиеттің сатира
жанрының кенжелеп бара жатқанына тоқталады. Жазушылардың көркем шығарма
атап жүргендері, очеріктері және журналистердің публицистикалық
шығармаларының жаттанды, қасаң болған тілмен жазылып, Сақ! Сақ! еткен
автомат секілді Соғыс, Соғыс! деп таптаурын әуенге салынып кеткендігін
қатал сынайды. Бауыржанның жазушыларға қойған ұсыныстарында әскери әдебиет
жасаушы азаматтарға сыңаржақтық пікірден арылып, жауынгерді қатып қалған
тас емес, ет пен сүйектен жаратылған адам деп танып, ерлік туралы бос
көпірме мадақтаулардан гөрі, жауынгер табиғатын таныта түсетін, болмысын
аша білетін, әрбір тіршілік иесінде кездесетін қорқыныш сезімінің
жауынгерге де тән екендігін ескере отырып, көркем әдебиет жазуды тапсырады
[2,205].
Б.Момышұлы қазақ әдебиеті тарихында орны ерекше тұлға. Қашанда тек
шындықты жазуды өзіне мерейлі міндет санаған жауынгер жазушы, қаһарман
батыр сұрапыл соғыста, суық окопта жатып қаншама қиындықты басынан өткерсе
де, туған халқының діні мен дәстүрін, мәдениеті мен әдебиетін еш уақытта
есінен шығармаған. 1943 жылдың 18 наурызында сол кездегі Қазақ ССР халық
комисарлары Советінің председателі Н.Оңдасыновқа Қазақ халқының өткен
тарихындағы барлық жақсы дәстүрлер бүгінгі таңда қайта салтанат құруға
тиіс, ал Қазақстан Компартиясы ОК-ның хатшысы М.Әбдіхалықовқа Қазақстанда
қазақ тілі заңының әділдігі бойынша мемлекет тілі болып саналып, өз орнына
төрге шығарып отырғызылуы керек деп жазып, бұл қажеттіліктерді жүзеге
асыру жөнінде көптеген нақтылы ұсыныстар береді. Әділдікті айту керек,
Мұхамеджан Әбдіхалықов Б.Момышұлының бұл ұсыныстарына құлақ асып, кезінде
оны бюроға қою үшін жобалар дайындаса керек. Бірақ өзінен жоғарылар
тоқтатыпты. Бұл туралы ғалым М.Мырзахметұлына Б.Момышұлының өзі айтқан.
Сондай – ақ, оны досы Құрманбекке жазған (7.03.1944) Мұхамеджан кеңес
шақырды – көптеген шаралар белгіленіп отыр – тамаша документ болып шықты
(тағдыр жазса оларды оқып шығарсың) деген сөздерінен де аңғаруға болады.
Ал, Мәскеу жазушыларының А.Бектің Арпалысын талқылыуы кезінде
Б.Момышұлының сөйлеген сөздері (1943 жылдың 8 желтоқсаны) тек өз бейнесінің
дұрыс шығуына ғана ұмтылып жүрген көркем шығарма кейіпкерінің пікірі емес-
ті. Сонда жиналған Кеңестер Одағының көрнекті көркемсөз шеберлері соғыс
дәрісін иіскемеген деп те айтуға болатын-ды. Олардың көпшілігі-ақ әскери
тілшілер, әртүрлі дәрежедегі офицерлер болатын. Міне, осындай беделді
топтың алдында соғысты қалай жазу, оның қазіргі солдат үшін де, болашақ
жастарға да тәрбиелі мәні, жалпы соғыс шындығы (ал соғыста да, бейбіт
өмірде де шындық біреу) туралы Б.Момышұлының айтқан пікірлері іс жүзінде
Кеңестік идеология жағдайында көркем әдебиеттің қалай жазылуы керектігі
туралы пікірлер еді. Көркем әдебиеттің құдыреті шынайы шындығында деп ұққан
ол шындықты түрлендіруге қарсы болды. Сөйтіп, Б.Момышұлы Арпалыс арқылы
Кеңес әдебиетінің көркемдік тәсілі туралы өз позициясын А.Бектің алдында
ғана емес, бүкіл Кеңестер Одағы жазушыларының алдында қорғады. Белгілі
жеңіске де жетті [3,69].
Өйткені соғыс кезінде соғыс туралы туған ең жарқын шығарма –
Арпалыстың бас кейіпкері ретінде авторға болашақ шығарманың шикізатын
ғана беріп қоймай, сол шикізатты лабораториялық өңдеудің рецептін де
бергенін А.Бектің өзі де мойындайды. Демек, Б.Момышұлының әдебиетке
сіңірген еңбегін айтқанда оның көркем шығармаларымен ғана шектеліп қоймай,
соғыс тақырыбына жазылған әдебиетті қалыптастыруға әсер еткен хаттары,
мақалалары мен сөйлеген сөздері туралы да ұмытпау керек. Соғыстың алғашқы
күндерінен бастап-ақ Б.Момышұлы соғыс жайлы жазған, жазғысы келген қазақ
жазушыларына хат жазып, пікір айтып, бағыт сілтеген. Мұхаңа, Мұхтар
Әуезовке жазған мына сөздерінің өзі не тұрады! ... құдайдың суретін
салушылар (богомазы) кез келген суретшіден жақсы салғанымен, ешуақытта
суретші болып саналған емес, яғни құдайдың суретін салушының қыл қаламынан
ешуақытта нақты өмірдің суреті шыққан емес ... Әттең, хас суретшінің
білімсіз адаммен бірлесе жұмыс істеймін деп ойламаған жерден құдайдың
суретін салушы болып шыққаны қандай өкінішті, қынжыларлық-ақ.
Әдебиеттің шыншылдығы туралы пікірді бұдан артық қалай айтуға болады?
Осы бір ауыз сөзден майдан офицерінің аса жоғары интелект иесі ғана емес,
исі көркемөнер, оның адамзат тарихындағы миссиясы туралы ұғымының бұлтсыз
аспандай ашық, сарайыңды ашатын саф ауадай таза екенін көруге болады.
Сонымен бірге бұл сөзінде ұлы М.Әуезовке деген құрмет есіліп тұрса да, оның
жаңа шығармасының (әңгіме Намыс гвардиясы жайлы-Е.Ә.) басты кемшілігі
көзге ұрып, бетке басылмай-ақ бейнеленіп беріледі. Жертөледе отырып асығыс
жазылған офицер хаты емес, том-том кітаптардың ортасында отырған ғалымның
көркемөнер құдіреті туралы тұжырымындай. Ал, Б.Момышұлының 1944 жылдың 19-
25 қаңтар аралығында КСРО Ғылым Академиясы Қазақ филиалының залында
Қ.Сатпаев пен М.Әуезов бастаған Қазақстан ғалымдары мен жазушылары, өнер
қайтаркерлері алдында оқыған Соғыс психологиясы туралы дәрістері егемен
Қазақстанның бүгінгі офицерлері мен жауынгерлері ғана емес, характер
қалаймын, образ жасаймын деген кез-келген суреткер айналып өте алмайтын
оқулық. Ол әдістер Соғыс психологиясы деп аталса да, іс жүзінде адам
психологиясы. Егер көркемәдебиеттің зерттеу объектісі – адамтану, дәлірек
айтқанда жантану десек, сол жан сезінетін сезімдерді саралап – жүйелеп
берген бұл еңбек алдымен жантанумен айналысып жүргендерге керек. Демек,
философияға ғана емес, әдебиетке де қатысты. Б.Момышұлы досы Құрманбекке
жазған жоғарыдағы хатында ... мен бізде әскери – ағартушылық әдебиеттің
негізін салуды бастау үшін қолдан келгеннің бәрін істедім дейді. Демек,
Б.Момышұлы Қазақстандағы соғыс туралы әдебиеттің ең көрнекті өкілі ғана
емес, негізін салушы, ұйымдастырушысы да болып табылады [3,70-71]. Ал,
Соғыс психологиясы Қазақстандағы осы аттас ғылымның тырнақ алды туындысы.
Қазақ әдебиетінде әскери тақырыптың негізін қалаған жазушылардың бірі
де бірегейі – Бауыржан Момышұлы. Бұл жолға ол бірден келді десек,
қателескен болар едік. Жоғарыда айтқанымыздай әжесінің айтуындағы қазақтың
бай ауыз әдебиеті мен әке өнегесін тыңдап өскен Бауыржан Момышұлы
жастайынан әдебиетке әуес болып өседі. Әскери тақырыптағы шығармалар жазбас
бұрын бірнеше өлеңдер, шағын әңгімелер жазады. Қаршадайынан қазақ
әдебиетінен сусындап өскен Б.Момышұлы 1956 жылы полковник атағымен
отставкаға шыққаннан кейін, біржола шығармашылық жұмыспен айналысады. Осы
жолда бүкіл күш-қуатын бүкіл күш-қуатын бүтіндей әдеби қызметпен айналысуға
арнады. Ол – Москва үшін шайқас, Куба әсерлері, Төлеген Тоқтаров,
Генерал Панфилов, Жауынгер бейнесі, Бір түннің оқиғасы, Олар менің
жадымда және басқа кітаптарды жазып жарыққа шығарды. Ал, Ұшқан ұя кітабы
үшін Бауыржан Момышұлына Қазақ ССР-нің Абай атындағы Мемлекеттік сыйлығының
иегері атағын алды.
Қазақ әдебиетінде жазушыға тән сирек кездесетін бір ерекшелік – ол өз
шығармаларын екі тілде еркін жазу үрдісі. Бұл ерекшелік Б.Момышұлына да тән
еді. Өзін толғантқан ойларын екі тілде де шебер жеткізе білген Б.Момышұлы
жазушы С.Мұқановқа жазған хатында: Егер ел үшін ерлік көрсетсе, батыр
батылдық көрсетсе, намыс туын, ел намысын, ер намысын қан майданда қысым
жер, тар жағдайда жан-тәнін аямай басқа көтеріп, халқымыздың арын сақтаған,
ел-жұрт үшін қан төгіп, жан берген азаматтардың ісін қалайша ескерусіз
тастарсың. Мүмкін, құдірет мені солардың істеген істері ескерусіз қалмасын
деп, мың ажалдан алып қалған шығар. Мен – солдатпын. Мен олардың жолдасы,
туысқаны, оларды бастаған командирі, оларды әскер жөнінде тәрбиелеген
ұстазы бола тұрып, майдандағы ер жүрек достарымның істеген істерін, сөзге
кедей, қаламға шорқақ болсам да жазып, қағаз бетіне қалдыруымды – қасиетті
міндетім деп біліп жазамын. Жазуым олақай – солақай болса да, тарихы шын,
оған сенемін. Басқалар бізді танысын деп орыс тілінде жазамын дейді.
Б.Момышұлы әскери – жазушылық өнерінің өн бойында Мен запастағы
полковникпін, бірақ отставкадағы азамат емеспін деген қағидасын ылғи да
аузынан тастамай айтып отыратын [4,633-634]. Ел үшін аянба – ерлігіңе сын,
жұрт үшін аянба – жігіттігіңе сын деген қағиданы қатаң ұстанып өткен
Б.Момышұлы өмірінің ақтық тынысына дейін осы мұратқа адал болды.
Осы уақытқа дейін бізге жеткен қазақ әдебиетіндегі әскери тақырыпқа
арналып жазылған туындылар айтарлықтай көп болмағанымен, олардың саны
біршама. Міне дәл осындай әскери тақырыптарға арналып жазылған туындыларға
Б.Момышұлы өз пікірін ашық білдіріп оны жиі сынап отырған. Сын айту мін
тағу емес. Қазақ әдебиетін өсіретін де, көркейтетінде сын болып табылады.
Мұны басқа адам түсінбесе де Б.Момышұлы жақсы түсінген. Сондықтан да өзі
жетік білетін әскери тақырыпқа байланысты жазылған шығармалар мен олардың
авторларына сыни ойлар айтып отырған. Мәселен, Ә.Нұршайықовтың Ақиқат пен
аңыз роман-диалогында автордың Б.Момышұлына; Қазақ әдебиетінің әскери
тақырыпқа жазылған туындылары туралы пікіріңіз қандай? – деген сұрағына
Баукең былай деп жауап береді: Ол туралы айтсам бәрің де өкпелеп
қаласыңдар. Әскери әскери тақырыпты біздің көпшілік жазушыларымыз әлі
түсінбейді. Түсінбейтіні тәжірибе, білімі жетпейді. Ал әскери өмір күрделі,
оның үстіне көктемдей құбылмалы өмір. Сондықтан оның терең сырын білу оңай
емес. Адамның үидегі психологиясы бір басқа да, соғыстағы психологиясы
мүлде өзгеше болады. Бұл екі жағдайдағы психологияның арасы жер мен көктей.
Әрине, соғыста болмай-ақ, төбеден төнген бомбаның жаныңды суырып алардай
боп шыңғырған даусын білмей-ақ, жаралы жер мен жаралы адамның ыңырсығанын
естімей-ақ, дәрі мен қанның иісін иіскемей-ақ, үйде отырып-ақ әскери
шығарма жазуға болады. Ондай жазушыны, жалпы білімі болмағанымен, соғыстан
сауаты жоқ жазушы дейміз. Ал өзі сауатсыз жазушының кейіпкері надан болып
шығады. Ондай кейіпкерлер, мысал үшін, Ұлы Отан соғысында қарсы келген
жауды найзаға шаншып алып, лақтыра береді, лақтыра береді. Ал оның адамды
лақтырған жеріне сенің тас лақтырсаң құлашың жетпейді. Бұл біздің асыл
қазынамыз ауыз әдебиетінің тәсілі. Егер Қобыланды батыр жырын өзіміздің
ең алғашқы әскери дастанымыз деп есептесек, соны бірінші жырлап шығарған
ақынның соғысқа қатыспаған жан екені бесенеден белгілі болып тұрады. Ондағы
соғыстардың бәрі де соғыс өмірінің шындығынан аулақ, алшақ жатады. Ал адам
туралы ғылым кең өрістеген қазіргі заманда әскер психологиясын ауыз
әдебиетінің әдісімен бейнелеп, суреттеуге болмайды.
Соғыстан пәленбай мың шақырым жердегі алыста, туған үйінде отырып
жазған жазушы тұрғай, майданнан 250 километр алыста болған тыл офицері
алдынғы шепте жүрген дивизия командирінің, ал майданнан он километр аулақ
тұратын штаб хатшысы алғы шепте жүрген жауынгердің психологиясын білмейді.
Сондықтан олар өзі бастан кешпеген ерлік пен батылдықты, үрей мен
қорқынышты соғысқа қатысқан адам сенетіндей етіп суреттей алмайды. Ондайлар
тек қана өздерің оқығандарынан, естігендерінен, өз ойы ғана жеткен
мөлшерден қоспа жасайды [5,50-51]. Осы айтылғандардан Б.Момышұлын қазақ
әскери әдебиетінің негізін салуымен қатар оның тұңғыш әдеби сыншысы
болғандығын да аңғарамыз.
Б.Момышұлының көрегендігінің,сыншылдығының тағы бір көрінісі заңғар
жазушы М.Әуезовпен болған кездесулері мен екеуара жазысқан хаттарынан
көреміз. Ол туралы Б.Момышұлының өз сөзімен айтсақ: Мұхаңның бірінші
хатына мен уақытылы жауап қайтарғам. Кешікпей ол кісіден екінші хат алдым.
Менің бұрынғы хатта айтқан пікірлерімді ұнатып жазыпты. Абай романының
бастама кітабын жіберіпті.
Кітапты оқып шығып, мен кешікпей, өзіме қалай әсер еткенін, өз
пікірлерімді талдап үлкен хат жаздым. Ол хатты Мұхаң көп адамдаға көрсетіп
те, оқып та беріп жүргенін бірнеше жолдастар маған ризалық ретінде жазды
да. Содан бастап хат алысуымыз жиілей бастады... Намыс гвардиясы деген
пьесасын Мұхаң маған жіберді. Оны да мен шұғыл оқып шықтым. Маған ұнамады.
Ол туралы мен ол кісіге ашық та, ащы да жаздым! - дей келіп өз ойын ары
қарай қазақ әдебиетіндегі ұлы шығарма Абай жолы туралы өрбітеді. Онда: Я
очень недоволен. М.Әуезовтің Абайы ұлы шығарма, бірақ кейбір жерлерімен
келіспеймін. Неге? Себебі не? Ол кісі Абайды көтеремін деп, Құнанбайды
кемітеді. Бұл өте үлкен қате деп білемін.
Иттен ит туады боқ жейтұғын,
Малдан мал туады шөп жейтұғын - дейді. Осы принципті Мұхаң саясатқа
бейімдеуге барды.
Құнанбай – ол қазақтың Иван Грозныйы. Иван Грозный мақсатына жетті,
бірақ Құнанбай ойына жете алмады. Мұхаң осыған түсінбеді. Мен бұл ойымды
Мұхаңа айтқанмын. Құнанбай қазақ мемлекетін жасауға ұмтылған еді. Қытай
шекарасында наймандар бар. Құнанбай найманға тілін алдыра алмады.
Ертеде ер екен қалың найман,
Қалың найман қытайға қанат жайған,
Қазақтың бағаналы руында,
Бақсы асқан жоқ Қойлыбайдан, - дейді Мағжан.
Мұхаң әкесі мен баласын қарсы қойған - дейді [6,11].
Иә, Б.Момышұлы әскери адам, сондықтан оның стилі өктем, сыни ойлары
бірбеткей, сөз тіркестері шартпа – шұрт қатаң. Сондықтан да қай кезде де
оның әдебиетке қатысты сыни ойлары аса зеректікпен зерделеп, ғылыми
тұрғыдан дұрыс түсінгеніміз абзал.
Б.Момышұлы тоталитарлық жүйенің қатал шеңберіне сыймай, өз табиғатына
сай өмір сүрді. Ол қатал, ымырасыз мінезді, барлық кезде шындықты бетке
айтатын адам болды, сондықтан да ол еңбегі сіңген атақ пен даңқтан
құралақан қалды. Батырдың кесіп түсетін, ымырасыз мінезі жайлы әртүрлі
әңгімелер көп болатын. Ол үкіметпен әр кезде оппозицияда жүрді. Момышұлы:
Мен туралы 120 вагон өсек бар, соның 1 вагоны ғана шындық та, қалған 119-ы
өтірік, - деп әзілдейді. Қашан да ойын бүкпесіз ашық айтқан батырдың
әдебиет айдынына келуі де үлкен оқиға болды. Ол туралы батырдың
замандастары өз пікірлерін білдіріп отырды. Мәселен, Совет Одағының Батыры,
генерал-майор, жазушы, Таза ардың адамдары повесінің авторы Петр
Вершигора былай деп жазды: Бауыржан Момышұлының соғыстағы ерліктері бізге
белгілі. Жазушы болу арқылы ол екінші ерлігін жасады. Меніңше, екі ерлігі
де тең тұрарлық.
Б.Момышұлы – бейнетті де зйнетті тағдырдың адамы. Ол шындық пен аңыз,
мысқылшыл және бір беткей. Ол – қазақ халқының феномені - деп жазады
өзінің Құз басындағы аңшының зары атты кітап – диологында белгілі жазушы
Шыңғыс Айтматов пен ақын Мұхтар Шаханов [7,29-30]. Міне осындай шындықты ту
еткен тау тұлға батырдың әдебиет айдынына келуі шынында да үлкен оқиға
болды.
Әдебиет дегеніміз – халықтың жаны. Оған тек жаны таза, рухани бай,
адамгершілігі мол адамдар ғана кіре алады. Яғни, бір сөзбен айтқанда аскет
(өзін көп нәрседен тыйған қанағатшыл, таза адам) адамдар ене алады.
Б.момышұлы солардың бірі және бірегейі бола білген тұлға. Б.Момышұлының
ерлігін, батырлығын, жазушылығын, адамгершілік айнасын жазу үшін қалам
ұстап, ой тербетпеген ақын-жазушы кемде-кем. Дегенмен, Баукеңдей ержүрек
жанның шынайы тұлғасын бейнелеуде соны бағыт тауып, батыр болмысын терең
зерттеп, толымды туындылар жазған қарымды қаламгер Ә.Нұршайықов еңбегі
ерекше. Оның осыдан бірнеше жылдар бұрын жазған Ақиқат пен аңыз атты
роман-диалогын (Алматы, 1969) бүгінгі, ертеңгі оқырман қайталап оқыған
сайын Баукеңмен қайта жүздесіп, қайта сырласып отырғандай күй кешері
даусыз. Өйткені бұл – жазушының өмір өткелінде жинақтаған мол тәжірибесі
мен көп жылдар бойғы дамылсыз шығармашылық ізденісінің нәтижесінде туған
шығарма. Аталған роман туралы кезінде баспасөз беттерінде азын-аулақ
пікірлер айтылып, баға берілгенмен, уақыт өткен сайын қайта-қайта ой
елегінен өткізіп, жаңа тұрғыда әр қырынан қарап отыру кейінгі ұрпақтың
міндеті болса керек. Диалог түрінде жазылған бұл романнан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1
Б.МОМЫШҰЛЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .9
1.1 Б.Момышұлының әдебиет жайлы
ойлары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Б.Момышұлының әдеби-сыншылдық көзқарастары
туралы ... ... ... ... ... .27
1.3 Б.Момышұлының стенограммалары мен лекцияларындағы әдеби -
танымдық көзқарастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2 Б.МОМЫШҰЛЫНЫҢ ӘДЕБИ МҰРАЛАРЫ Т УРАЛЫ ... ... ... ... ... ...79
2.1 Б.Момышұлы мұраларындағы әскери әдебиет пен ұлттық мәдениет
жайлы
ойлар ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 79
2.2 Б.Момышұлы мұраларындағы ана т іл мен ұлттық дүниетаным
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .10 1
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..106
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Бүкіл түркі халықтарының
мақтанышына айналған, Ұлы Отан соғысында қазақ ұлтын әлемге танытқан ұлы
Тұран даласының даңқты батыры, әскери академия профессоры, ұлтын сүйген
патриот болуымен қатар, қазақ халқының ұлттық намысын қорғауда қаламды қару
еткен көрнекті жазушы Б.Момышұлының әдеби мұраларының орны ерекше.
Өз елінің тәуелсіздігі мен ұлтының жарқын болашағы үшін күрескен ірі
тұлғалар бүкіл адамзат өркениетіне маңызды үлес қосты. Қай уақытта болсын
белгілі бір қоғамның даму жолында жекелеген тұлғалардың феномені ерекше
орын алатындығы баршаға белгілі. Қазақ тарихында ірі тұлғалардың қоғамда
алған орны мен олардың ұлт үшін жасаған еңбектерінің маңызын көсете білу-
біздің азаматтық парызымыз.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің Тарих толқынында атты еңбегінде: Қу
толағай жастанып өткен кешегі бабаларымызды ру төмпешігінің деңгейінде
ғана емес, жалпыұлттық көлемде тану және орынды мақтан тұту керек. Ұлан –
байтақ Еуразия кеңістігіндегі іргелі істерге ұйытқы болған көгенкөз көп
ерлеріміздің көне тарихтан алған биігін анықтау, ұлттық қадір –қасиетіңді
қорлайтын жаттанды қағидалардан арылу, міне, ел тұтастығына кепіл болар ең
қуатты тетіктер осылар деп ойлаймын -деп жазды.
Осындай елі құрметтеген батырымыз Бауыржан Момышұлы беттері
парақталып, ашылып жатқан кітап тәрізді. Әрине оның батырлық деңгейден
анағұрлым биікте тұрғанын зерттеуші ғалымдар жиі айтып та, жазып та жүр.
Баукең туралы еңбек жазу – ерлік. Оған ақылшы аға болу – ерлік. Оған
қорықпай соңына еріп, іні болу – ерлік. Ал, сол ерлікті әділ бағалай білу –
үлкен ерлік - дейді жазушы Қасым Қайсенов.
Ұлы Отан соғысы тақырыбы көркем әдебиетте өзіндік бір арна, жаңа белес
болып орнықты. Қазақ әдебиетінде оның бастауында Б.Момышұлы болғандығы
бүгінгі таңда расталып отыр.
Қазақ әскери әдебиетінің негізін салушы, аты мен хаты дүние жүзіне аңыз
болып тараған даңқты қолбасшы әрі қарымды қаламгер Б.Момышұлының
шығармалары жайында көптеген зерттеу еңбектер мен ғылыми мақалалар
жарияланды. Артында Ұшқан ұя секілді этнографиялық шығарма, Москва үшін
шайқас, Қанмен жазылған кітап, Генерал Панфилов Жауынгер бейнесі,
Бір түннің оқиғасы, Куба әсерлері, Төлеген Тоқтаров т.б. көркем
шығармалармен қатар әскери тақырыптарға арналған стенограммалар мен құнды
лекциялар қалдырған қаламгердің шығармалары теңдесі жоқ ұлттық құндылықтар.
Бүгінде Б.Момышұлы мұралары мен өмірі әр қырынан қарастырылып, зерттелу
үстінде. Бұл орайда А.Кривицкий, А.Бек, Д.Снегин, М.Ғабдуллин,
Ә.Нұршайықов, М.Мырзахметұлы, М.Қалдыбай, Б.Момышұлы, З.Ахметова,
М.Кәтімхан, т.б. жазушы – зерттеушілердің еңбектері елеулі. Б.Момышұлының
шығармашылық өмірбаяны бүгінде зерттеу еңбектерінің нысанына айналып, жаңа
кезеңнің дәстүрлі үрдісі ретінде көрініс беріп отыр. Бүгінгі
таңда Б.Момышұлының шығармашылығына байланысты бірнеше магистрлік,
кандидаттық және докторлық диссертациялардың жазылғандығы, оның өзіне
тиісті дәрежеде ғылыми тұрғыда бағалануының көрінісі. Дегенмен, Б.Момышұлы
мұраларының әдеби-танымдық көзқарастарын қажетті деңгейде зерделеп, оның
әр жылдары айтқан ойлары мен оқыған лекцияларының стенограммаларын қайта
сын елегінен өткізіп, ғылыми баға беру кезек күттірмейтін өзекті мәселе.
Мұның өзі алдағы уақытта қазіргі қазақ әдебиетіндегі жаңа арна
Бауыржантану саласының қарыштап дамуына даңғыл жол ашатындығы айдан анық.
Тақырыптың өзектілігі. Б.Момышұлы қазақ әдебиеті тарихында орны ерекше
тұлға. Оның әдеби мұрасы соңғы жылдары әр қырынан талданып, зерделенуде.
Дегенмен, Б.Момышұлының сөйлеген сөздерінің стенограммалары мен оқыған
лекциялары әлі күнге дейін ғылыми тұрғыда зерттеліп бір ізге түсті деп
айтуға ерттерек. Себебі, Б.Момышұлының артында қалған мұраларының барлығы
толығымен қазақ әдебиетін зерттеуші ғалымдар мен ізденушілердің қолына
түспей отыр. Оның да түрлі себептері бар. Б.Момышұлы тек Қазақстан
көлемінен етекбасты болып шықпай қалған қаламгер емес. Ол алып империя
Кеңес Одағының көптеген елдерінде, сонымен қатар бостандық аралындағы Куба
халық республикасында болып бірнеше рет маңызды кездесулер өткізіп,
баяндамалар жасаған, лекция оқыған дара тұлға. Сол кезесулерде оқыған
лекциялары мен сөйлеген сөздерінің стенограммаларының толық нұсқасы әлі де
болса біздің қолымызға тиген жоқ. Оның үстіне Б.Момышұлы қолжазбалары
арабша, латынша, орысша әріп таңбаларымен жазылған, кейде орысша, қазақшасы
аралас түсіп жататыны да бар. Ал кейбір мұралары тіптен басқа тілде
жазылған. Мәселен, Кубадағы Б.Момышұлының мұралары испан тілінде жазылған.
Бұл оларды жинақтау үшін кәсіби даярлығы жоғары мықты аудармашыларды
қажет ететіні тағы бар. Мұның өзі қолда жоқ мұраларды терең зерттеуге
айтарлықтай кедергілер келтіретіндігі анық. Басқа құрлықта жатқан
қаламгердің мұраларын елге алып келу үшін қазіргідей нарық заманында
қаражат мәселесі өте қажет екендігі де ешкімге жасырын емес. Осындай сан
түрлі себептермен әзірге қолымызға тимеген Б.Момышұлының мұндай құнды
мұралары әлі де болса тыңғылықты зерттеу мен ізденісті қажет ететіндігі
белгілі. Дегенмен, қазақ әдебиетін зерттеуші ғалымдардың үлкен еңбегінің
нәтижесінде жинақталып жарыққа жаңа ғана шыққан Б.Момышұлының мұралары аз
емес. Солардың ішіндегі маңызды бір арнасы ол - Б.Момышұлының лекциялары
мен стенограммаларындағы әдеби - танымдық көзқарастар болып отыр. Ал,
оларды ғылыми тұрғыдан талдап, айтылған ойларына түсініктеме беріп, бүгінгі
күн тұрғысынан жаңаша көзқараспен зерделеу уақыт талабынан туындаған өзекті
мәселенің біріне айналып отыр.
Жалпы әдебиетте жанр ретінде қарастырылмай келе жатқан баяндамалардың
өзіндік орны, салмағы бар. Біз қазір оны шешендік шығармалардың қатарына
жатқызып қарап жүрміз. Ал, оны кез келген зерттеушіге көрнекі құрал ретінде
пайдалануға әбден болады.
Жазушылардың пленумдар мен жиналыстардағы жаңа күн тәртібі
шығармашылық дүниеден құралады. Арнайы баяндамамен келіп мінбеге шыққан
шешендер көркем әдебиет жайлы жақсылы - жаманды пікірлерін ортаға салып,
қызу пікірталаспен шығарманың кемшіліктері мен жетістіктерін айқындайды.
Автор – шығарманың әкесі, шығарма – баласы. Олай болса, шығарманы сол
тұстағы қоғамдық пікірлерді ортаға сала отырып, терең талдау баяндамашының
міндетіне жатады.
Б.Момышұлы – өз өмірінде мыңдаған баяндамалар жасаған адам. Әрбір
жасаған баяндамаға аса мән беріп, иждиhатпен зейін салып, тыңдаушыны
жалықтырмай, қайта тыңдаушысы әсерлене отырып, пікірталасқа шығатындай етіп
баяндама жасау, кез келген баяндамашының қолынан келе бермейді.
Оның алғашқы баяндамалары 1930 жылдарғы колхоздастыру кезінде, қызыл
отау құрамында жүргенде көріне бастады. Одан кейін Отан соғысы жылдарында,
жауынгерлердің алдында оларды жігерлендіріп сөйлеген сөздерінің көпшілігі
қағаз бетіне түссе, көпшілігі қағазға жазылмай қалды. Оның ресми жасаған
баяндамалары соғыс аяқталғаннан кейін басталды.
1955 жылы әскерден босағаннан кейін көптеген кездесу, жиындарға
шақырылғаны мәлім. Сондай кездесулерге арнайы тезис жасап, өз
оқырмандарының ризашылығына бөленіп жүргені аз емес. Әсіресе, 1958 жылғы
Мәскеуде өткен Қазақ мәдениетінің он күндігіндегі кездесулерде жасаған
баяндамалары Мәскеу жұртшылығы мен оқырмандарын таңдай қақтырып, таң
қалдырды.
1963 жылғы Куба сапарындағы жасаған баяндамалары, жергілікті халықтың
айызын қандырып, үлкен әсерге бөледі. Сондай-ақ М.Әуезов екеуі
ұйымдастырған үнді-қазақ шығармашылық көпірі әлі күнге халықтың есінен
шыққан жоқ. Бір қызығы, бұл кісінің баяндамалары жеке жинақ болып шығып
жатады. 1944 жылғы Қазақ ССР Ғылым академиясында жасаған бірнеше күнге
созылған баяндамасы, Қанмен жазылған кітап деген атпен жарық көрсе,
Кубада жасаған баяндамалары мен ресми кездесулері Куба әсерлері деген
атпен басылып шығып, оқырманға бұрыннан таныс.
Б.Момышұлының баяндамаларын ғылыми тұрғыдан үш топқа бөліп қарауға
болады. Бірінші, ресми баяндамалар. Бұған Куба, Мәскеу, Қазақстанда өткен
шығармашылық декадаларда жасаған баяндамалары жатады. Екінші, ғылыми
баяндамалар, оған 1950-1955 жылдар аралығында Әскери академияда
профессорлық қызмет атқарып жүргенде тыңдаушыларға мерекелік сәттерде
жасаған баяндамалар. Үшінші, қазіргі ТМД жеріндегі түрлі шығармашылық
кездесулерде жасаған баяндамалар. Сол баяндамалармен қатар әр жылдары
оқыған лекцияларының стенограммаларын жинақтап, саралап, бір ізге келтіру
барысында оның әдеби-танымдық көзқарастарын айқындап, танып білу де
уақыттың қойған талабы. Оларды жан-жақты талдап белгілі бір ғылыми ізге
түсіру де бүгінгі күнгі қазақ әдебиетіндегі өзекті мәселенің бірі болмақ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Б.Момышұлының стенограммалары мен
лекцияларындағы батырдың заман құбылысы мен сол кезеңдегі әдебиет
майданындағы өзгерістер жайлы айтқан құнды пікірлеріне талдау жүргізу
жұмысымыздың басты мақсаты саналады. Б.Момышұлы стенограммалары мен
лекцияларындағы сюжеттердің көркемдік ерекшелігі мен шығармаларындағы
көркемдегіш құралдар арқылы әскери әдебиет өрнектерінің түрленуінде өзі
өмір сүрген орта мен қоғамның сипатын әсерлі бейнелей білуге көз жеткізу.
Б.Момышұлының қолбасшылық даналығы мен даралығын бейнелейтін, рухани
байлығын, қиялының ұщқырлығын, қабылдау қабілетінің жоғары екендігін, қиын
кезде тапқырлықпен әрекет етуін дәлелдейтін осынау күрделі құбылыстың
шығармада керемет көрініс тауып, өзіндік бағыт – бағдар алуы мен көркемдік
нақыштар туғызуына негіз болғандығын байқадық. Сондықтан, зерттеу барысында
алдымызға батыр Б.Момышұлының әр жерлерде жүріп сөйлеген сөздерінің
стенограммалары мен оқыған лекцияларындағы әдеби-танымдық көзқарастарды
іріктеп, жан-жақты талдау жұмыстарын жүргізіп, қазақ әдебиетіндегі келешек
бауыржантану ғылымына үлес қосуды да мақсат еттік. Оны жүзеге асыру үшін
зерттеу барысында алдымызға мынандай міндеттер қойдық:
• қазақ әдебиетінде әскери мемуарлық мұралардың көрінуі, көне
үлгілердің жаңарып, жаңғыруы;
• лекцияларындағы көркемдік компаненттер үйлесімі, олардың бір-
бірімен өзектес құбылыстар екендігі;
• әдеби мұраларындағы сыншылдық көзқарастардың көрінісі;
• қазақ әдебиетіндегі әскери әдебиеттің тууы мен қалыптасу
жолдары;
• сөйлеген сөздерінің стенограммаларындағы әдебиет, мәдениет, ана
тіл және ұлттық дүниетаным мәселелері;
Қазақ әдебиеті тарихының барлық кезеңінде бірдей шындық салтанат
құрмаған. Әсіресе Кеңестік дәуір тұсында көптеген мәселелерге көзімізді
жұма қарап, тарихи ақиқатты көріне – көзге бұрмалауға мәжбүр болдық.
Шындықты ашып жаза алмауы себепті қазақ қаламгерлері көп жағдайда ойларын
астыртын білдіруге тырысып бақты. Ал, оны астыртын білдіре алмағандары өз
ойларын бүкпесіз қағаз бетіне түсіріп отырды. Бірақ, ол мұралары өз
уақытында түрлі ішкі, сыртқы саяси себептерге байланысты жарыққа шыға
алмады. Солардың бірі майдангер - жазушы Б.Момышұлының мұраларындағы әдеби
–танымдық көзқарастар еді. Бұл Кеңестік дәуір кезінде қазақ әдебиетіндегі
қара құлып салынған бірден – бір тақырып болатын. Ал, еліміз егемендігін
алғаннан кейін мұндай асыл мұралардың тарих қойнауында тығылып жатуы
ұлтымыз үшін әділетсіздік болар еді. Сол себепті де, Б.Момышұлының
мұраларындағы әдеби-танымдық көзқарастарды терең талдап, ғылыми бір жүйеге
келтіру бүгінгі күні уақыт талабына айналып отыр. Мұның өзі халқымыздың
өткен тарихы ата мұрасын, әдебиетін білмейінше оған белгілі бір көзқараста
болмайынша, ешқандайда мәдениеттің дамуы мүмкін еместігін аңғартады.
Б.Момышұлының өз сөзімен айтқанда: ... Ата мұра деген бар. Ол барлық
мұраны іріктеп, сұрыптап, ең жақсысын, өз заманына лайықтысын алып,
дәстүрге айналдыру. Өткеннің бәріне менсінбестен қарау жөн емес.
Сондықтан, Б.Момышұлының мұраларындағы әдеби-танымдық көзқарастарды жан-
жақты талдап, күнделікті өміріміздегі іске пайдаланып, ұлттық тұлғаны
қалыптастыру зерттеу жұмысымыздың басты мақсаты болмақ.
Елі үшін еміреніп, халқы үшін тебіренген ондай ұлт серкелері ешуақытта
ұмытылмақ емес. Ал, біз осы ғылыми еңбекте сөз қылып, еске алып, жүрек
түбіндегі ең асыл сөздеріміз бен ойларымызды ортаға салуға мұрындық болып
отырған ұлтымыздың ғана емес, әлемнің азаматына айналған нар тұлға –
гвардия полковнигі, жазушы, Кеңес Одағының батыры Бауыржан Момышұлы. Тау
тұлға Б.Момышұлының ұрпақ үшін жазып қалдырған көркем шығармаларымен қатар
сөйлеген сөздерінің стенограммалары мен лекцияларындағы әдеби-танымдық
көзқарастардың орны ерекше.
Оларды әдеби тұрғыдан жан – жақты зерттеп ғылыми жүйеге келтіріп,
астарлы тұстарын саралап, бүгінгі күн талабына сай жаңаша көзқарастар
тұрғысында зерделеу қазақ әдебиетшілерінің басты міндеттерінің бірі болмақ.
Әдебиетіміздегі мұндай асыл мұраларымыз еліміз тәуелсіздігін алғанға дейін
жабулы қазаның күйін кешкендігі де жасырын емес.
Ал, қазір заман өзгерді, соған сай талап-тілек те жаңа арнаға
бұрылды. Бүгінде қай мәселеге де ел тәуелсіздігі тұрғысынан қарап, егемен
еліміздің қажетіне қарай оң шешім жасауға мүмкіншілік тууда. Осы себептен
де ел тарихына, әдебиеті мен мәдениетіне, тіліне қатысты айтылмай не
бұрмаланып келген тұстарымызды айқындап, әділін ауызға алып, ақиқаттың
салтанат құруына қолқабысымызды тигізсек деген ниет уақыт талабынан туындап
отыр. Ал, оны ғылыми тұрғыда іске асыру да қазақ әдебиетшілерінің басты
міндеттерінің бірі болып отыр.
Ерлік сын сағатта танылады. Елін, жерін, шет ел шапқыншыларынан
қорғауда, ерен ерлігі аңызға айналған, өлең-жыр, толғау-дастандарға арқау
болған Қобыланды, Ер Тарғын, Ер Сайын, Ер Қосай, Едіге, Қамбар, Абылай,
Ағыбай, Қабанбай, Бөгенбай, Кенесары, Баян, Наурызбай, Райымбек, Малайсары,
Сұраншы, Саурық, Барақ, Сырым, Исатай сияқты батырлардың тәрбиешісі де –
қазақ халқы. Жиырмасыншы ғасырдың Кеңес заманындағы әр түрлі соғыстардың
батырлары Аманкелді Иманов, Бауыржан Момышұлы, Мәлік Ғабдуллин, Төлеген
Тоқтаров, Әлия Молдағұлова, Мәншүк Маметова, Рақымжан Қошқарбаев, Талғат
Бигелдинов, Қасым Қайсенов және тағы басқалардың ерен ерлік іс-қимылдары да
өлең-жыр, дастанға айналып, оқушыларға патриоттық тәрбие берудің бірден-бір
құралы болды. Осының бәрі халқымыздың атадан балаға ғасырлар бойы мұра
болып жалғасып келе жатқан ерлік рухымен байланысты туындаған тәрбиенің
дәстүрлі үлгі-өнегелік жемісі. Бауыржан Момышұлы - даңқты қолбасшы, КСРО-
ның жоғарғы әскери академиясының профессоры, ұлтын сүйген патриот болуымен
қатар, қазақ халқының ұлттық рухын қорғауда қаламды қару еткен қайраткер
жазушы. Оның өнегелі өмір жолы, әскери портреті талай қаламгердің қаламымен
өрнектелгені белгілі. Олардың ішінде әдеби көркем шығармалармен қатар
естеліктер, ғылыми еңбектер де кездеседі. Олардың бәрі жиналып келіп қазақ
әдебиетінде жаңа сала Бауыржантанудың іргетасының қалануына себеп болды.
Бауыржантанудың негізін салушы ф.ғ.д., профессор, мемлекеттік
сыйлықтың лауреаты Мекемтас Мырзахметұлының еңбегі осы салада жүргізіліп
жатқан зерттеулерімен ерекшеленеді.
Бауыржантану саласын зерттеуде та рих ғылымының саласынан
(М.Айтказина), әскери саладан (Л.Н.Бакаев, Қ.С.Мұхамедқалиев т.б.) және
әдебиет ғылымының саласынан (Ғ.А.Орынханова, Ж.О.Иманалиев, Қ.Уразбаев
т.б.) бірқатар ғалымдар зерттеулер жүргізді. Дегенмен, зерттеу барысында
ғылыми әдебиеттерді, оқу-әдістемелік құралдарды жан-жақты талдау Бауыржан
Момышұлы шығармалары негізінде оның лекциялары мен сөйлеген сөздерінің
стенограммаларындағы әдеби-танымдық көзқарастардың жете зерттелмегендігін
көрсетті. Демек, Б.Момышұлының әдеби мұраларындағы әдеби-танымдық
көзқарастар теориялық тұрғыдан жүйелі зерттелмеуі арасында ғылыми-
әдістемелік нұсқаулардың жоқтығы арасында қарама-қайшылық анық байқалады.
Осы міндеттердің тиімді жолдарын іздестіру біздің зерттеу проблемамызды
айқындауға және тақырыпты Бауыржан Момышұлының лекциялары мен
стенограммаларындағы әдеби-танымдық көзқарастар деп таңдауымызға негіз
болды.
Жұмыстың зерттеу нысаны. Зерттеу жұмысының негізгі нысанына
Б.Момышұлының Көптомдық шығармалар жинағы (2009), Екі томдық шығармалар
жинағы (2004), Бауыржан Батыр (1991), Баукең туралы толғаныстар
(2005), Қанмен жазылған кітап (1991), Ұшқан ұя (2003), Ақиқат пен аңыз
(2004), Көз алдымда бәріңсің (2007), Легендарный батыр (2010) т.б.
Б.Момыщұлы жайлы жазылған ғылыми мақалалар мен оқылған баяндамалар алынды.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Орталық
ғылыми кітапханасынан алынған материалдар мен Бауыржантану ғылыми-зерттеу
орталығы қорындағы материалдар дерек көздер ретінде пайдаланылды. Осы
аталған дерек көздердің ішінен Б.Момышұлының оқыған лекциялары мен сөйлеген
сөздерінің стенограммаларын іріктеп алып, ондағы әдеби-танымдық
көзқарастарды ғылыми тұрғыда талдап, зерделеу жұмысымыздың басты
нысанына айналды. Ол үшін Б.Момышұлының әдеби мұралары жайлы баспа
беттерінде жарық көрген материалдар да қосымшалар ретінде іріктелініп
алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Еліміз егемендігін алғаннан бері алғаш рет
Б.Момышұлының стенограммалары мен әр жылдары оқығын лекцияларын ғылыми
тұрғыда зерттеп-зерделенуімен қатар, бүгінгі күн көзқарасына сай қайта ой
елегінен өткізу. Сонымен қатар, Б.Момышұлының қазақ әскери әдебиетінің
негізін қалаған бірегей тұлға екендігін ескере отырып оның әдеби-танымдық
көзқарастарына талдау жасап, ғылыми негзінің айқындалуы.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Б.МОМЫШҰЛЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕ
1.1 Б.Момышұлының әдебиет жайлы ойлары
Б.Момышұлының мұрасын танып білу үшін, ақын, жазушы Бауыржанның әдебиет
майданында жасаған ерлігін сөз етпес бұрын, мына жайларға тоқталып
өткеніміз жөн. Біз осы әдебиетші Б.Момышұлының рухани сусындаған бұлақ
көздері жайлы не білеміз? Батыр Б.Момышұлының қару мен қаламды серік етуіне
әсер еткен тарихи жағдайлар қандай?
Қазақ халқында Тақыр жерге шөп шықпас деген нақыл сөз бар.
Б.Момышұлының әдебиет саласына қалам тартып, көркем шығарма тудыруының
себебін іздейтін болсақ, оны батырдың рухани сусындаған қайнарларынан
табамыз. Бауыржанның өз шығармаларындағы өзі жайлы айтқан пікірлеріне,
жазушы жайындағы естеліктерге сүйене отырып, мынадай рухани бұлақ көздеріне
тоқталамыз:
Бұның біріншісі – батырдың туған жерінің, өскен ортасының әсері, табиғи
дарын.
Екінші бір рухани нәр алған қазынасы – қазақ халқының есте жоқ ерте
заманнан келе жатқан өз даналығы, ауыз әдебиет үлгілері.
Біріншіден, батырдың туған жері қазағым деп аянбай еңбек еткен ерлер
дүниеге келген - қасиетті Жуалы жері. Ақын С.Томанов,батырдың өр тұлғасына
арнаған Жуалының жуасы атты өлеңінде, Бауыржан дүниеге келген киелі
топырақты былайша суреттейді:
Жуалының жуалары қандай нән,
Қарш еткізсең қара тер,
Буырқанып Баукең кіріп келгенде
Бусынатын дәл осылай қан майдан.
***
Баукеңе кеп қонған бақыт, бақ қандай,
Хас батырдан қаймығыпты оқ та алмай
Білген жанға бахадүрлік, батырлық,
Жуалының жуасында жатқандай.
Бахадүрлік батырлықты бойына сіңдіріп өскен Бауыржан Момышұлының туған
топырағы, ақындық, жазушылық қасиетті қоса дарытқандай.
Халқымызды өзге ұлттардан ерекшелеп тұратын,өзіне ғана тән болып
табылатын тектілік қасиетті Бауыржанның ата тегі туралы өзінің соғыс
жылдарында жазған Шежіресінде нақты баяндалған. Тексізден тезек артық
деп жазушы өзі айтқандай, батырдың бұл жазбасында Хазіреті Адам Атадан
бастап, ата - бабаның түп төркіні мен әр рудың өткен тарихи жылдарына терең
талдау жасалған, әсіресе, Құли-Шілмембеттің тарихына көп тоқталады.
Шежіреде Момышұлының ұрпағына дейінгі аралық көрсетілген Жеті атасын
білген ер - жеті жұрттың қамын жер деген халық даналығы Бауыржандай текті
ұлдарына арналып айтылған болса керек.Бауыржанның балалық шағы суреттелген
Ұшқан ұя повесінде жазушы өз әкесін:
Әкем өз бетінше талпынып жүріп, сауатын ашып алыпты. Содан өле-
өлгенше өз бетінше оқып тоқыған адам. Ол есеп - қисапты тәуір білетін.Тіпті
орыс алфавитін де ежектеп шығара беруші еді ...
Әкем өз жанынан өлең шығарып, жиын тойда айтысқа да түсіп жүріпті.
Ескі ақын - жыраулардың қисса – термелерін жақсы көріп тыңдайтын... деп
сипаттайды.
Халқымызда Жауынменен жер көгерер,батаменен ел көгерер деген
қасиетті сөз бар. Бала Бауыржанның елінің сүйіктісі, аты аңызға айналған
батыр, әрі жазушы Б.Момышұлы болуына, дүние есігін ашқан алғашқы күндері
атасы Имаштың берген батасының шарапаты тимеді деу қателік болады. Атасы
Имаштың немересіне өмірлік өнеге болсын деп берген батасы бар:
Алатаудың қыраны мол еді-
Қырағы болсын, құлыным.
Қойнауы суға мол еді-
Бұлағы болсын, құлыным
Елінің тілегі зор еді-
Шырағы болсын, құлыным,
Ата тілегі оң еді-
Құмары болсын, құлыным,
Бұл жер батырлар төрі еді-
Сыңары болсын, құлыным.
Немересінің өркені өсіп, азамат болсын деген көзі қырағы, ойы ұшқыр
Имаш атасы, немересіне екі - үш ай толғанда, сәби Бауыржанды қолына алып,
жас өскен бұтақты қолына ұстатып тұрып:
Құрық деп берсем - құл болма,
Шыбық деп берсем - шіл болма,
Бәрінен де, шырағым,
Баяны жоқ ұл болма [1,9]. - деп, немересінің мәнді де мағыналы өмір
сүріп, туған еліне аянбай еңбек етіп, баянды ғұмыр сүруіне ақ батасын
береді.
Дүниеге келген сәттерден бастап өнегеге толы ұлағатты сөздер құлағына
сіңіп өскен бала Бауыржан болашақта қайсар рухты батыр, ұлт жанды азамат,
көркем шығарма тудырушы жазушы, ақын Бауыржан болып қалыптасты. Жазушының
келешек тұлғасының негізін қалауда ізгі дән болып егілген ата - әжесі мен
әкесінің, ұшқан ұясының әсері басымырақ болғанын Бауыржанның өзі
мойындағандай:
Кейде менің өнеге алған, тәлім үйренген, дәріс оқыған ұстаздарымды
есіме түсіріп ойға бататыным бар. Сондай шырын шақтарда ең алдымен ата-
аналарымның бейнесі елестейді. Солардың уағызы басымырақ бола береді...
Өйткені есейе келе көрген көп ұстаздарым талай-талай тағылымға бой
ұрғызғанымен, солардың бірде-бірі нақ өзімнің әжемдей, әке-шешем мен
ауылдың қадірлі ақсақалдарындай өсиет айдынына жүздіре алған жоқ, молынан
құлаш сермете алған жоқ десем, ардақты ұстаздарымның көңіліне келмес. Бұл
сезім өзіме қанымның тартқанынан немесе жақыныма сезімімнің бөлектігінен,
әлде ата – анаға деген парызымның молдығынан ғана туып отырған жоқ. Өмір
шындығының өзі ақиқатқа бас ұрары даусыз - дейді [1,22].
Жазушының рухани нәр алған қайнар көзінің енді бірі - халқымыздың
сарқылмас бай әдебиеті.
Б.Момышұлының ... Мен әдебиетті жақсы көремін. Көзімді ашқаннан
халықтың ауыз әдебиетімен ауыздандым, рухани тұшындым деген сөздерінен
оның қазақ халқының ертеден келе жатқан ауыз әдебиетінің озық үлгілері
саналатын ертегі, аңыздар мен жырларды тыңдап өскендігін көреміз.
Бала Абайдың ұлы Абайға айналуына, рухани дамуына әжесі Зеренің:
Бұлдыр, бұлдыр күн өткен, Бұрынғыдан кім өткен... деп басталатын
ертегісінің ықпалы қаншалықты болса, Бауыржанға өзінің Ұшқан ұя повесінде
жазғанындай, әжесінің әлдиі мен бесік жырының соншалықты әсер еткенін
байқаймыз. Онда былай дейді:
Ал, менің кәрі апам Қызтумас маған ертекті көп айтатын, әлди әнді көп
айтатын. Арада неше заман өтті, Қызтумас апамның сүйегі әлдеқашан қурап
кетті, ал әлди ән айтқан үні құлағымда тұр. Бөстекте отырып алып, басымды
бауырына қысып, кәрі алақанымен арқамнан томп-томп қағып қойып:
Балам менің қайда екен?
Қыздарменен тауда екен.
Тауда нағып жүр екен?
Алмасынан кәнекей?
Жаңа теріп жүр екен.
Қызыл алма қолында
Қыз – бозбала соңында, - деуші еді ау.
Кейде қиястықпен қыңқылдап – мазасын ала берсем, алдына алып отырып:
Жылама, бөпем, жылама,
Жілік шағып берейін.
Жілігінің майы жоқ
Жіпке тағып берейін.
Көк сиырдың сүтінен
Көже жасап берейін.
Оның тұзын кім татар,
Жыламайтын ұл татар – деп мәпелейтін еді. Сол кезде әдемі әнге елітіп
жатып, балбырап ұйықтап кетер едім [1,17-18].
Осы шығармасында жазушы: Ертексіз өскен бала рухани мүгедек адам
дейді, және бүгінгі жастардың бесік жырын бала әлдиін білмей бесікте жатқан
баласын не ертексіз, не әлди жырынсыз қалай тәрбиелейтіндігіне алаңдаушылық
білдіреді, бесікте жатқанда құлағына анасының әлди әні сіңбеген баланың
көкірегі кейін керең боп қалмаса деп қорқамын деген жазушының сөздері
бүгінгі таңда көкейкесті мәселелердің біріне айналып отыр.
Әжесі Қызтумастың әлди әнін бойына сіңіріп өскен бала Бауыржанды
жазушы Бауыржан болғандағы толғантқан көп жайлардың бірі, нақ осы ата
дәстүр мен ұлттық мұралардың бүгінгі күнде қастерленуі, тиісті бағасын алуы
болатын. Сол тұрғыда Б.Момышұлы көп еңбек етіп, сол кездегі үкімет
басшыларына елдегі әдебиет жетекшілеріне өткір де әділ пікірлерін білдіріп
отырды.
Әдебиетті адам жанының азығы деп есептеген Б.Момышұлы соғыс
жылдарындағы әдебиеттің олқы тұстарына көңілі толмай: Мен әскеримін.
Солдаттың әдебиетке қатысуы солдаттық бойына, мүмкін, лайықсыз да шығар,
бірақ та, әдебиет адамдары солдаттыққа қатысуы борышын орындамаса, Мұның
қалай? деп айтуға болар деймін деп, сол кезеңдегі әсерсіз, жігерсіз
жазылған әдеби туындыларға ащы сын айтып, көркем әдебиет туралы пікір
білдіреді. Батырдың қатал сыны мен зор талаптары майдан даласынан хаттар
арқылы жетіп отырды. Б.Момышұлы әдебиеттің келелі мәселелері жөнінде
М.Әуезов, С.Мұқанов, М.Ғабдуллин, Ә.Тәжібаев, Қ.Сәтбаев, Е.Ысмайылов және
тағы басқа әдебиетшілермен соғыс жылдарындағы Қазақстанның КП(б) Орталық
комитетінің насихат және үгіт бөлімінің меңгерушісі М.Әбдіхалықов жолдасқа,
Знамя журналының редакциясына, жазушылар мен журналистерге арнайы
жолдаған хаттарында баяндады. Қашанда әділдік үшін Жаным – арымның
садағасы деп күресіп өткен Б.Момышұлының ел басшыларына, жазушыларға хат
жазуының себебі, оны мәжбүр еткен жағдайлар М.Әбдіхалықов жолдасқа 1942
жылы 18 тамызда жазған хатында былай баяндалады:
...Ұлы Отан соғысының солдаты қатарында жүріп, соғыстың сын сағаттары
мен ауыртпалығын, қайғы – қасыреті мен тақсіретін, жауынгерлік ерлік пен
жеңістің қуанышты сәттерін басынан өткізіп, жан – тәнімен, жүрегімен,
болмысымен моральдық және адамгершілік жағынан рухани шөліркеген және оған
төзімділік көрсетіп жүрген мыңнан астам адамның басшысы ретінде үлкен
жауынгерлік коллективтің жан күйзелісін көріп, бастан кешіріп, сезіне
отырып парызымды өтеу ретінде – осы хатты жазуға мәжбүр болдым .
Б.Момышұлы адам жанының тереңіне үңіле білген, жан күйзелісін бірден
аңғарып, жауынгер рухының қажеттілігін сезіне білген әскери психолог. Ол
рухы граниттей берік соғыс жауынгерлері мен командирлеріне адамға тән
барлық адамгершілік қасиеттер мен осалдықтың да жат емес екендігін
айтады. Жауынгер де қажиды, бірде қаһармандық, ерлік көрсетсе, бірде жаны
күйзелген сәттерде, енжарлық, жігерсіздік көрсетеді. Жауынгердің де барлық
адамға тән махаббат сезімі, Отан, өмір туралы ойлары болады. Майдандағы
жауынгерлердің жаны тозып, қуаты кеміген кезде олар күш беретін, өмірге
деген құлшыныстарын арттыратын қуат көзі әдебиет үлгілері болып табылады
[2,204].
Әдебиет адам жанының сұлулығына, эстетикалық әдемілікті бағалай
білуіне үлкен үлес қосады. Сонымен қатар, соғыс жағдайында әдебиет
жауынгерді қаруландыратын рухани күш. Бауыржан блиндажда болған бір
әңгімені мысалға келтіре отырып, бүкіл жауынгерлердің өздерін серпілтер,
көңілдерін жадыратар, алдағы күннен үлкен үміт күттірер көркем әдебиетке
шөліркегендіктерін көрсетеді. Майдандағы жауынгерлердің адам жан дүниесіне
арналған үлкен агрегаттық конструкция жасап жатқан, көркем әдебиет жазуымен
айналысып жүрген жазушылар мен журналистерге деген наразылығын
қанағаттандыруды талап етіп, Бауыржан әдебиетшілерге бірнеше ұсыныстар
жасайды. Ол хатта жазушыларға он алты сауал қояды.
Әдебиет майдангерлерінің жауынгердің жанына азық берер туындыны
жасауда қай қару түріне (поэзия, проза, драматургия және т.б.) жататындығын
және сол майданда не істеп жүргендерін сұрайды.
Сіздердің қайсыларыңыз поэзияның кеуде жарар хош иісін жұтқандай
күйге бөлейтін қолда өсірілген раушан мен гүл дестені айтпағанда, солдатқа
ең болмаса бәйшешек пен тау қызғалдағын сыйладыңыз деген сауал тастап, Ұлы
Отан соғысының қахарлы күндерінде халқымыз Қызыл Армия жауынгерлеріне
майдан және жеңіс үшін қолдан келген көмегін беріп отырғандығын, ал
әдебиетші қауымның солдатқа оқ қағар мен қару – жарақ секілді ауадай қажет
ішек – сілені қатыратын, қыран –топан күлкіні айтпағанның өзінде
жауынгердің сұсты жүзін жадыратып, еріксіз езу тартқызар әзіл – сықақ
әңгімені жазуға неге болмайтындығына қынжылады. Б.Момышұлы жауынгерді
серпілтер әзіл – оспақты айта отырып соғыс жылдарындағы әдебиеттің сатира
жанрының кенжелеп бара жатқанына тоқталады. Жазушылардың көркем шығарма
атап жүргендері, очеріктері және журналистердің публицистикалық
шығармаларының жаттанды, қасаң болған тілмен жазылып, Сақ! Сақ! еткен
автомат секілді Соғыс, Соғыс! деп таптаурын әуенге салынып кеткендігін
қатал сынайды. Бауыржанның жазушыларға қойған ұсыныстарында әскери әдебиет
жасаушы азаматтарға сыңаржақтық пікірден арылып, жауынгерді қатып қалған
тас емес, ет пен сүйектен жаратылған адам деп танып, ерлік туралы бос
көпірме мадақтаулардан гөрі, жауынгер табиғатын таныта түсетін, болмысын
аша білетін, әрбір тіршілік иесінде кездесетін қорқыныш сезімінің
жауынгерге де тән екендігін ескере отырып, көркем әдебиет жазуды тапсырады
[2,205].
Б.Момышұлы қазақ әдебиеті тарихында орны ерекше тұлға. Қашанда тек
шындықты жазуды өзіне мерейлі міндет санаған жауынгер жазушы, қаһарман
батыр сұрапыл соғыста, суық окопта жатып қаншама қиындықты басынан өткерсе
де, туған халқының діні мен дәстүрін, мәдениеті мен әдебиетін еш уақытта
есінен шығармаған. 1943 жылдың 18 наурызында сол кездегі Қазақ ССР халық
комисарлары Советінің председателі Н.Оңдасыновқа Қазақ халқының өткен
тарихындағы барлық жақсы дәстүрлер бүгінгі таңда қайта салтанат құруға
тиіс, ал Қазақстан Компартиясы ОК-ның хатшысы М.Әбдіхалықовқа Қазақстанда
қазақ тілі заңының әділдігі бойынша мемлекет тілі болып саналып, өз орнына
төрге шығарып отырғызылуы керек деп жазып, бұл қажеттіліктерді жүзеге
асыру жөнінде көптеген нақтылы ұсыныстар береді. Әділдікті айту керек,
Мұхамеджан Әбдіхалықов Б.Момышұлының бұл ұсыныстарына құлақ асып, кезінде
оны бюроға қою үшін жобалар дайындаса керек. Бірақ өзінен жоғарылар
тоқтатыпты. Бұл туралы ғалым М.Мырзахметұлына Б.Момышұлының өзі айтқан.
Сондай – ақ, оны досы Құрманбекке жазған (7.03.1944) Мұхамеджан кеңес
шақырды – көптеген шаралар белгіленіп отыр – тамаша документ болып шықты
(тағдыр жазса оларды оқып шығарсың) деген сөздерінен де аңғаруға болады.
Ал, Мәскеу жазушыларының А.Бектің Арпалысын талқылыуы кезінде
Б.Момышұлының сөйлеген сөздері (1943 жылдың 8 желтоқсаны) тек өз бейнесінің
дұрыс шығуына ғана ұмтылып жүрген көркем шығарма кейіпкерінің пікірі емес-
ті. Сонда жиналған Кеңестер Одағының көрнекті көркемсөз шеберлері соғыс
дәрісін иіскемеген деп те айтуға болатын-ды. Олардың көпшілігі-ақ әскери
тілшілер, әртүрлі дәрежедегі офицерлер болатын. Міне, осындай беделді
топтың алдында соғысты қалай жазу, оның қазіргі солдат үшін де, болашақ
жастарға да тәрбиелі мәні, жалпы соғыс шындығы (ал соғыста да, бейбіт
өмірде де шындық біреу) туралы Б.Момышұлының айтқан пікірлері іс жүзінде
Кеңестік идеология жағдайында көркем әдебиеттің қалай жазылуы керектігі
туралы пікірлер еді. Көркем әдебиеттің құдыреті шынайы шындығында деп ұққан
ол шындықты түрлендіруге қарсы болды. Сөйтіп, Б.Момышұлы Арпалыс арқылы
Кеңес әдебиетінің көркемдік тәсілі туралы өз позициясын А.Бектің алдында
ғана емес, бүкіл Кеңестер Одағы жазушыларының алдында қорғады. Белгілі
жеңіске де жетті [3,69].
Өйткені соғыс кезінде соғыс туралы туған ең жарқын шығарма –
Арпалыстың бас кейіпкері ретінде авторға болашақ шығарманың шикізатын
ғана беріп қоймай, сол шикізатты лабораториялық өңдеудің рецептін де
бергенін А.Бектің өзі де мойындайды. Демек, Б.Момышұлының әдебиетке
сіңірген еңбегін айтқанда оның көркем шығармаларымен ғана шектеліп қоймай,
соғыс тақырыбына жазылған әдебиетті қалыптастыруға әсер еткен хаттары,
мақалалары мен сөйлеген сөздері туралы да ұмытпау керек. Соғыстың алғашқы
күндерінен бастап-ақ Б.Момышұлы соғыс жайлы жазған, жазғысы келген қазақ
жазушыларына хат жазып, пікір айтып, бағыт сілтеген. Мұхаңа, Мұхтар
Әуезовке жазған мына сөздерінің өзі не тұрады! ... құдайдың суретін
салушылар (богомазы) кез келген суретшіден жақсы салғанымен, ешуақытта
суретші болып саналған емес, яғни құдайдың суретін салушының қыл қаламынан
ешуақытта нақты өмірдің суреті шыққан емес ... Әттең, хас суретшінің
білімсіз адаммен бірлесе жұмыс істеймін деп ойламаған жерден құдайдың
суретін салушы болып шыққаны қандай өкінішті, қынжыларлық-ақ.
Әдебиеттің шыншылдығы туралы пікірді бұдан артық қалай айтуға болады?
Осы бір ауыз сөзден майдан офицерінің аса жоғары интелект иесі ғана емес,
исі көркемөнер, оның адамзат тарихындағы миссиясы туралы ұғымының бұлтсыз
аспандай ашық, сарайыңды ашатын саф ауадай таза екенін көруге болады.
Сонымен бірге бұл сөзінде ұлы М.Әуезовке деген құрмет есіліп тұрса да, оның
жаңа шығармасының (әңгіме Намыс гвардиясы жайлы-Е.Ә.) басты кемшілігі
көзге ұрып, бетке басылмай-ақ бейнеленіп беріледі. Жертөледе отырып асығыс
жазылған офицер хаты емес, том-том кітаптардың ортасында отырған ғалымның
көркемөнер құдіреті туралы тұжырымындай. Ал, Б.Момышұлының 1944 жылдың 19-
25 қаңтар аралығында КСРО Ғылым Академиясы Қазақ филиалының залында
Қ.Сатпаев пен М.Әуезов бастаған Қазақстан ғалымдары мен жазушылары, өнер
қайтаркерлері алдында оқыған Соғыс психологиясы туралы дәрістері егемен
Қазақстанның бүгінгі офицерлері мен жауынгерлері ғана емес, характер
қалаймын, образ жасаймын деген кез-келген суреткер айналып өте алмайтын
оқулық. Ол әдістер Соғыс психологиясы деп аталса да, іс жүзінде адам
психологиясы. Егер көркемәдебиеттің зерттеу объектісі – адамтану, дәлірек
айтқанда жантану десек, сол жан сезінетін сезімдерді саралап – жүйелеп
берген бұл еңбек алдымен жантанумен айналысып жүргендерге керек. Демек,
философияға ғана емес, әдебиетке де қатысты. Б.Момышұлы досы Құрманбекке
жазған жоғарыдағы хатында ... мен бізде әскери – ағартушылық әдебиеттің
негізін салуды бастау үшін қолдан келгеннің бәрін істедім дейді. Демек,
Б.Момышұлы Қазақстандағы соғыс туралы әдебиеттің ең көрнекті өкілі ғана
емес, негізін салушы, ұйымдастырушысы да болып табылады [3,70-71]. Ал,
Соғыс психологиясы Қазақстандағы осы аттас ғылымның тырнақ алды туындысы.
Қазақ әдебиетінде әскери тақырыптың негізін қалаған жазушылардың бірі
де бірегейі – Бауыржан Момышұлы. Бұл жолға ол бірден келді десек,
қателескен болар едік. Жоғарыда айтқанымыздай әжесінің айтуындағы қазақтың
бай ауыз әдебиеті мен әке өнегесін тыңдап өскен Бауыржан Момышұлы
жастайынан әдебиетке әуес болып өседі. Әскери тақырыптағы шығармалар жазбас
бұрын бірнеше өлеңдер, шағын әңгімелер жазады. Қаршадайынан қазақ
әдебиетінен сусындап өскен Б.Момышұлы 1956 жылы полковник атағымен
отставкаға шыққаннан кейін, біржола шығармашылық жұмыспен айналысады. Осы
жолда бүкіл күш-қуатын бүкіл күш-қуатын бүтіндей әдеби қызметпен айналысуға
арнады. Ол – Москва үшін шайқас, Куба әсерлері, Төлеген Тоқтаров,
Генерал Панфилов, Жауынгер бейнесі, Бір түннің оқиғасы, Олар менің
жадымда және басқа кітаптарды жазып жарыққа шығарды. Ал, Ұшқан ұя кітабы
үшін Бауыржан Момышұлына Қазақ ССР-нің Абай атындағы Мемлекеттік сыйлығының
иегері атағын алды.
Қазақ әдебиетінде жазушыға тән сирек кездесетін бір ерекшелік – ол өз
шығармаларын екі тілде еркін жазу үрдісі. Бұл ерекшелік Б.Момышұлына да тән
еді. Өзін толғантқан ойларын екі тілде де шебер жеткізе білген Б.Момышұлы
жазушы С.Мұқановқа жазған хатында: Егер ел үшін ерлік көрсетсе, батыр
батылдық көрсетсе, намыс туын, ел намысын, ер намысын қан майданда қысым
жер, тар жағдайда жан-тәнін аямай басқа көтеріп, халқымыздың арын сақтаған,
ел-жұрт үшін қан төгіп, жан берген азаматтардың ісін қалайша ескерусіз
тастарсың. Мүмкін, құдірет мені солардың істеген істері ескерусіз қалмасын
деп, мың ажалдан алып қалған шығар. Мен – солдатпын. Мен олардың жолдасы,
туысқаны, оларды бастаған командирі, оларды әскер жөнінде тәрбиелеген
ұстазы бола тұрып, майдандағы ер жүрек достарымның істеген істерін, сөзге
кедей, қаламға шорқақ болсам да жазып, қағаз бетіне қалдыруымды – қасиетті
міндетім деп біліп жазамын. Жазуым олақай – солақай болса да, тарихы шын,
оған сенемін. Басқалар бізді танысын деп орыс тілінде жазамын дейді.
Б.Момышұлы әскери – жазушылық өнерінің өн бойында Мен запастағы
полковникпін, бірақ отставкадағы азамат емеспін деген қағидасын ылғи да
аузынан тастамай айтып отыратын [4,633-634]. Ел үшін аянба – ерлігіңе сын,
жұрт үшін аянба – жігіттігіңе сын деген қағиданы қатаң ұстанып өткен
Б.Момышұлы өмірінің ақтық тынысына дейін осы мұратқа адал болды.
Осы уақытқа дейін бізге жеткен қазақ әдебиетіндегі әскери тақырыпқа
арналып жазылған туындылар айтарлықтай көп болмағанымен, олардың саны
біршама. Міне дәл осындай әскери тақырыптарға арналып жазылған туындыларға
Б.Момышұлы өз пікірін ашық білдіріп оны жиі сынап отырған. Сын айту мін
тағу емес. Қазақ әдебиетін өсіретін де, көркейтетінде сын болып табылады.
Мұны басқа адам түсінбесе де Б.Момышұлы жақсы түсінген. Сондықтан да өзі
жетік білетін әскери тақырыпқа байланысты жазылған шығармалар мен олардың
авторларына сыни ойлар айтып отырған. Мәселен, Ә.Нұршайықовтың Ақиқат пен
аңыз роман-диалогында автордың Б.Момышұлына; Қазақ әдебиетінің әскери
тақырыпқа жазылған туындылары туралы пікіріңіз қандай? – деген сұрағына
Баукең былай деп жауап береді: Ол туралы айтсам бәрің де өкпелеп
қаласыңдар. Әскери әскери тақырыпты біздің көпшілік жазушыларымыз әлі
түсінбейді. Түсінбейтіні тәжірибе, білімі жетпейді. Ал әскери өмір күрделі,
оның үстіне көктемдей құбылмалы өмір. Сондықтан оның терең сырын білу оңай
емес. Адамның үидегі психологиясы бір басқа да, соғыстағы психологиясы
мүлде өзгеше болады. Бұл екі жағдайдағы психологияның арасы жер мен көктей.
Әрине, соғыста болмай-ақ, төбеден төнген бомбаның жаныңды суырып алардай
боп шыңғырған даусын білмей-ақ, жаралы жер мен жаралы адамның ыңырсығанын
естімей-ақ, дәрі мен қанның иісін иіскемей-ақ, үйде отырып-ақ әскери
шығарма жазуға болады. Ондай жазушыны, жалпы білімі болмағанымен, соғыстан
сауаты жоқ жазушы дейміз. Ал өзі сауатсыз жазушының кейіпкері надан болып
шығады. Ондай кейіпкерлер, мысал үшін, Ұлы Отан соғысында қарсы келген
жауды найзаға шаншып алып, лақтыра береді, лақтыра береді. Ал оның адамды
лақтырған жеріне сенің тас лақтырсаң құлашың жетпейді. Бұл біздің асыл
қазынамыз ауыз әдебиетінің тәсілі. Егер Қобыланды батыр жырын өзіміздің
ең алғашқы әскери дастанымыз деп есептесек, соны бірінші жырлап шығарған
ақынның соғысқа қатыспаған жан екені бесенеден белгілі болып тұрады. Ондағы
соғыстардың бәрі де соғыс өмірінің шындығынан аулақ, алшақ жатады. Ал адам
туралы ғылым кең өрістеген қазіргі заманда әскер психологиясын ауыз
әдебиетінің әдісімен бейнелеп, суреттеуге болмайды.
Соғыстан пәленбай мың шақырым жердегі алыста, туған үйінде отырып
жазған жазушы тұрғай, майданнан 250 километр алыста болған тыл офицері
алдынғы шепте жүрген дивизия командирінің, ал майданнан он километр аулақ
тұратын штаб хатшысы алғы шепте жүрген жауынгердің психологиясын білмейді.
Сондықтан олар өзі бастан кешпеген ерлік пен батылдықты, үрей мен
қорқынышты соғысқа қатысқан адам сенетіндей етіп суреттей алмайды. Ондайлар
тек қана өздерің оқығандарынан, естігендерінен, өз ойы ғана жеткен
мөлшерден қоспа жасайды [5,50-51]. Осы айтылғандардан Б.Момышұлын қазақ
әскери әдебиетінің негізін салуымен қатар оның тұңғыш әдеби сыншысы
болғандығын да аңғарамыз.
Б.Момышұлының көрегендігінің,сыншылдығының тағы бір көрінісі заңғар
жазушы М.Әуезовпен болған кездесулері мен екеуара жазысқан хаттарынан
көреміз. Ол туралы Б.Момышұлының өз сөзімен айтсақ: Мұхаңның бірінші
хатына мен уақытылы жауап қайтарғам. Кешікпей ол кісіден екінші хат алдым.
Менің бұрынғы хатта айтқан пікірлерімді ұнатып жазыпты. Абай романының
бастама кітабын жіберіпті.
Кітапты оқып шығып, мен кешікпей, өзіме қалай әсер еткенін, өз
пікірлерімді талдап үлкен хат жаздым. Ол хатты Мұхаң көп адамдаға көрсетіп
те, оқып та беріп жүргенін бірнеше жолдастар маған ризалық ретінде жазды
да. Содан бастап хат алысуымыз жиілей бастады... Намыс гвардиясы деген
пьесасын Мұхаң маған жіберді. Оны да мен шұғыл оқып шықтым. Маған ұнамады.
Ол туралы мен ол кісіге ашық та, ащы да жаздым! - дей келіп өз ойын ары
қарай қазақ әдебиетіндегі ұлы шығарма Абай жолы туралы өрбітеді. Онда: Я
очень недоволен. М.Әуезовтің Абайы ұлы шығарма, бірақ кейбір жерлерімен
келіспеймін. Неге? Себебі не? Ол кісі Абайды көтеремін деп, Құнанбайды
кемітеді. Бұл өте үлкен қате деп білемін.
Иттен ит туады боқ жейтұғын,
Малдан мал туады шөп жейтұғын - дейді. Осы принципті Мұхаң саясатқа
бейімдеуге барды.
Құнанбай – ол қазақтың Иван Грозныйы. Иван Грозный мақсатына жетті,
бірақ Құнанбай ойына жете алмады. Мұхаң осыған түсінбеді. Мен бұл ойымды
Мұхаңа айтқанмын. Құнанбай қазақ мемлекетін жасауға ұмтылған еді. Қытай
шекарасында наймандар бар. Құнанбай найманға тілін алдыра алмады.
Ертеде ер екен қалың найман,
Қалың найман қытайға қанат жайған,
Қазақтың бағаналы руында,
Бақсы асқан жоқ Қойлыбайдан, - дейді Мағжан.
Мұхаң әкесі мен баласын қарсы қойған - дейді [6,11].
Иә, Б.Момышұлы әскери адам, сондықтан оның стилі өктем, сыни ойлары
бірбеткей, сөз тіркестері шартпа – шұрт қатаң. Сондықтан да қай кезде де
оның әдебиетке қатысты сыни ойлары аса зеректікпен зерделеп, ғылыми
тұрғыдан дұрыс түсінгеніміз абзал.
Б.Момышұлы тоталитарлық жүйенің қатал шеңберіне сыймай, өз табиғатына
сай өмір сүрді. Ол қатал, ымырасыз мінезді, барлық кезде шындықты бетке
айтатын адам болды, сондықтан да ол еңбегі сіңген атақ пен даңқтан
құралақан қалды. Батырдың кесіп түсетін, ымырасыз мінезі жайлы әртүрлі
әңгімелер көп болатын. Ол үкіметпен әр кезде оппозицияда жүрді. Момышұлы:
Мен туралы 120 вагон өсек бар, соның 1 вагоны ғана шындық та, қалған 119-ы
өтірік, - деп әзілдейді. Қашан да ойын бүкпесіз ашық айтқан батырдың
әдебиет айдынына келуі де үлкен оқиға болды. Ол туралы батырдың
замандастары өз пікірлерін білдіріп отырды. Мәселен, Совет Одағының Батыры,
генерал-майор, жазушы, Таза ардың адамдары повесінің авторы Петр
Вершигора былай деп жазды: Бауыржан Момышұлының соғыстағы ерліктері бізге
белгілі. Жазушы болу арқылы ол екінші ерлігін жасады. Меніңше, екі ерлігі
де тең тұрарлық.
Б.Момышұлы – бейнетті де зйнетті тағдырдың адамы. Ол шындық пен аңыз,
мысқылшыл және бір беткей. Ол – қазақ халқының феномені - деп жазады
өзінің Құз басындағы аңшының зары атты кітап – диологында белгілі жазушы
Шыңғыс Айтматов пен ақын Мұхтар Шаханов [7,29-30]. Міне осындай шындықты ту
еткен тау тұлға батырдың әдебиет айдынына келуі шынында да үлкен оқиға
болды.
Әдебиет дегеніміз – халықтың жаны. Оған тек жаны таза, рухани бай,
адамгершілігі мол адамдар ғана кіре алады. Яғни, бір сөзбен айтқанда аскет
(өзін көп нәрседен тыйған қанағатшыл, таза адам) адамдар ене алады.
Б.момышұлы солардың бірі және бірегейі бола білген тұлға. Б.Момышұлының
ерлігін, батырлығын, жазушылығын, адамгершілік айнасын жазу үшін қалам
ұстап, ой тербетпеген ақын-жазушы кемде-кем. Дегенмен, Баукеңдей ержүрек
жанның шынайы тұлғасын бейнелеуде соны бағыт тауып, батыр болмысын терең
зерттеп, толымды туындылар жазған қарымды қаламгер Ә.Нұршайықов еңбегі
ерекше. Оның осыдан бірнеше жылдар бұрын жазған Ақиқат пен аңыз атты
роман-диалогын (Алматы, 1969) бүгінгі, ертеңгі оқырман қайталап оқыған
сайын Баукеңмен қайта жүздесіп, қайта сырласып отырғандай күй кешері
даусыз. Өйткені бұл – жазушының өмір өткелінде жинақтаған мол тәжірибесі
мен көп жылдар бойғы дамылсыз шығармашылық ізденісінің нәтижесінде туған
шығарма. Аталған роман туралы кезінде баспасөз беттерінде азын-аулақ
пікірлер айтылып, баға берілгенмен, уақыт өткен сайын қайта-қайта ой
елегінен өткізіп, жаңа тұрғыда әр қырынан қарап отыру кейінгі ұрпақтың
міндеті болса керек. Диалог түрінде жазылған бұл романнан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz