Түрік қағанаты – 551-603 жылдар
1 Қарлұқ тайпаларынын мекені
2 Kөшпелі және отырықшы мәдениет
3 Қарлұқтардың сыртқы саясаты
4 Этникалық және тайпалық құрамы
5 Қарлұқтардың ыдырауы
6 Пайдаланылған әдебиет
2 Kөшпелі және отырықшы мәдениет
3 Қарлұқтардың сыртқы саясаты
4 Этникалық және тайпалық құрамы
5 Қарлұқтардың ыдырауы
6 Пайдаланылған әдебиет
Этникалық ортаның өзгеруіне байланысты біздің заманның 1-ші ғасырында Еуроазия далаларында басымдық түркі тілдес тайпаларға ауысты. Бірінші түрік қағанаты мемлекетінің құрылуымен Қазақстанның орта ғасырлық тарихы басталады.
1968 жылы Монғолияда Орхон алқабында түркі руналық жазуның ескерткіші табылды, әзірше бұл түркі қағанаты дәуірінің алғашқы ескерткіші.
Бұл жазулар кағандардың билеушілерінің қорған- жерлеу орындарында қойылған. Қағандар билеушілері – Таспара, Бильге және оның ағасы Күлтегін. Міне, осы түркі жазуларынан біз түркі империясы – түркі елі (мемлекеті) туралы білеміз.
Ерте ортағасыр дәуірінде Римнің құлауынан оңала алмай жатқан Еуропаға қарағанда Орта Азияда күрделі өзгерістер болды. Санаулы онжылдықта Ұлы Дала кеңістігінде Рим империясының аумағынан кем емес мемлекет құрылды. Дала империясы – түркі қағанатының тууы - түркі әлемі туралы ұғым туғызды, Қазақстан тарихында және басқа да Еуроазия елдеріндегі ежелгі түркі деп аталатын жаңа дәуірді ашып берді.
Түркілер тарихы - Қытай жылнамашыларының жазып алған ежелгі түркі аңызына сүйенсек, Шығыс Тянь Шань – Турфаннан басталады. Бұл аңызға қарасақ түркілер ата- бабалары жау тайпаларымен түбімен жойылған, тек бір ғана 10 жастағы ер бала аман қалған, оны бір қасқыр өлімнен аман алып қалып, өзі асырыған, кейіннен оған әйел болып, 10 ер бала туған. Олардың бәрі Түрфан әйелдеріне үйленген. Осы Тарланның Ашина есімі бір немересі жаңа тайпаның көсемі болып, оған өз есімін берген. Кейіннен Ашина руының көсемдері өз туысқандарын Алтайға шығарады, онда олар жергілікті тайпаларды игеріп, түркі есімін қабылдайды. Сондықтан да қасқыр - көптеген түркі халықтарының ең қасиеттейті хайуаны. Сол қасқыр терісі - ішінде қолдары мен аяқтары шабылған адам жатқан қасқыр фигурасы каған стеласындағы барельефте бейнеленген.
Аңыз түркілердің шығу тегін Шығыс Тянь-Шаньмен, Қытай жылнамашылары сияқты байланыстырады. Қытай жылнамашыларының айтуынша кейінгі ғұндар тайпасы ІІІ-IV ғасырда солтүстік Тянь-Шаньға қоныс аударған және Турфан аймағына ығыстырылып, онда 460 жылға дейін мекендеген. Сол жылы оларға монғол тілді жуань – жуань (авар) тайпалары шабуыл жасап, олардың иеліктерін құртып, ғұн тайпаларын Алтайға ығыстырған. Сол тайпалар ішінде Ашина ұрпақтарының тайпасы да болған. Ашина Алтайға қоныс аудармай тұрып жергілікті халықпен араласып кеткен. Олар күштерін жинап аварларды талқандады.
1968 жылы Монғолияда Орхон алқабында түркі руналық жазуның ескерткіші табылды, әзірше бұл түркі қағанаты дәуірінің алғашқы ескерткіші.
Бұл жазулар кағандардың билеушілерінің қорған- жерлеу орындарында қойылған. Қағандар билеушілері – Таспара, Бильге және оның ағасы Күлтегін. Міне, осы түркі жазуларынан біз түркі империясы – түркі елі (мемлекеті) туралы білеміз.
Ерте ортағасыр дәуірінде Римнің құлауынан оңала алмай жатқан Еуропаға қарағанда Орта Азияда күрделі өзгерістер болды. Санаулы онжылдықта Ұлы Дала кеңістігінде Рим империясының аумағынан кем емес мемлекет құрылды. Дала империясы – түркі қағанатының тууы - түркі әлемі туралы ұғым туғызды, Қазақстан тарихында және басқа да Еуроазия елдеріндегі ежелгі түркі деп аталатын жаңа дәуірді ашып берді.
Түркілер тарихы - Қытай жылнамашыларының жазып алған ежелгі түркі аңызына сүйенсек, Шығыс Тянь Шань – Турфаннан басталады. Бұл аңызға қарасақ түркілер ата- бабалары жау тайпаларымен түбімен жойылған, тек бір ғана 10 жастағы ер бала аман қалған, оны бір қасқыр өлімнен аман алып қалып, өзі асырыған, кейіннен оған әйел болып, 10 ер бала туған. Олардың бәрі Түрфан әйелдеріне үйленген. Осы Тарланның Ашина есімі бір немересі жаңа тайпаның көсемі болып, оған өз есімін берген. Кейіннен Ашина руының көсемдері өз туысқандарын Алтайға шығарады, онда олар жергілікті тайпаларды игеріп, түркі есімін қабылдайды. Сондықтан да қасқыр - көптеген түркі халықтарының ең қасиеттейті хайуаны. Сол қасқыр терісі - ішінде қолдары мен аяқтары шабылған адам жатқан қасқыр фигурасы каған стеласындағы барельефте бейнеленген.
Аңыз түркілердің шығу тегін Шығыс Тянь-Шаньмен, Қытай жылнамашылары сияқты байланыстырады. Қытай жылнамашыларының айтуынша кейінгі ғұндар тайпасы ІІІ-IV ғасырда солтүстік Тянь-Шаньға қоныс аударған және Турфан аймағына ығыстырылып, онда 460 жылға дейін мекендеген. Сол жылы оларға монғол тілді жуань – жуань (авар) тайпалары шабуыл жасап, олардың иеліктерін құртып, ғұн тайпаларын Алтайға ығыстырған. Сол тайпалар ішінде Ашина ұрпақтарының тайпасы да болған. Ашина Алтайға қоныс аудармай тұрып жергілікті халықпен араласып кеткен. Олар күштерін жинап аварларды талқандады.
1.Қазақстан тарихы. Очерктер. 70-75 бб., 81-100-бб.
2.Қазақстан тарихы. Бес томдық. 1-том., 3-бөлім. 3-5 тараулар.
3. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы, 3-бөлім
4.Махмұд Қашқари. Түбі бір түркі тілі. А., 1993.
5.Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан. 81-98-бб.
2.Қазақстан тарихы. Бес томдық. 1-том., 3-бөлім. 3-5 тараулар.
3. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы, 3-бөлім
4.Махмұд Қашқари. Түбі бір түркі тілі. А., 1993.
5.Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан. 81-98-бб.
Түрік қағанаты – 551-603 жылдар
Этникалық ортаның өзгеруіне байланысты біздің заманның 1-ші ғасырында
Еуроазия далаларында басымдық түркі тілдес тайпаларға ауысты. Бірінші
түрік қағанаты мемлекетінің құрылуымен Қазақстанның орта ғасырлық тарихы
басталады.
1968 жылы Монғолияда Орхон алқабында түркі руналық жазуның ескерткіші
табылды, әзірше бұл түркі қағанаты дәуірінің алғашқы ескерткіші.
Бұл жазулар кағандардың билеушілерінің қорған- жерлеу орындарында
қойылған. Қағандар билеушілері – Таспара, Бильге және оның ағасы
Күлтегін. Міне, осы түркі жазуларынан біз түркі империясы – түркі елі
(мемлекеті) туралы білеміз.
Ерте ортағасыр дәуірінде Римнің құлауынан оңала алмай жатқан Еуропаға
қарағанда Орта Азияда күрделі өзгерістер болды. Санаулы онжылдықта Ұлы
Дала кеңістігінде Рим империясының аумағынан кем емес мемлекет құрылды.
Дала империясы – түркі қағанатының тууы - түркі әлемі туралы ұғым
туғызды, Қазақстан тарихында және басқа да Еуроазия елдеріндегі ежелгі
түркі деп аталатын жаңа дәуірді ашып берді.
Түркілер тарихы - Қытай жылнамашыларының жазып алған ежелгі түркі аңызына
сүйенсек, Шығыс Тянь Шань – Турфаннан басталады. Бұл аңызға қарасақ
түркілер ата- бабалары жау тайпаларымен түбімен жойылған, тек бір ғана 10
жастағы ер бала аман қалған, оны бір қасқыр өлімнен аман алып қалып, өзі
асырыған, кейіннен оған әйел болып, 10 ер бала туған. Олардың бәрі Түрфан
әйелдеріне үйленген. Осы Тарланның Ашина есімі бір немересі жаңа тайпаның
көсемі болып, оған өз есімін берген. Кейіннен Ашина руының көсемдері өз
туысқандарын Алтайға шығарады, онда олар жергілікті тайпаларды игеріп,
түркі есімін қабылдайды. Сондықтан да қасқыр - көптеген түркі
халықтарының ең қасиеттейті хайуаны. Сол қасқыр терісі - ішінде қолдары
мен аяқтары шабылған адам жатқан қасқыр фигурасы каған стеласындағы
барельефте бейнеленген.
Аңыз түркілердің шығу тегін Шығыс Тянь-Шаньмен, Қытай жылнамашылары
сияқты байланыстырады. Қытай жылнамашыларының айтуынша кейінгі ғұндар
тайпасы ІІІ-IV ғасырда солтүстік Тянь-Шаньға қоныс аударған және Турфан
аймағына ығыстырылып, онда 460 жылға дейін мекендеген. Сол жылы оларға
монғол тілді жуань – жуань (авар) тайпалары шабуыл жасап, олардың
иеліктерін құртып, ғұн тайпаларын Алтайға ығыстырған. Сол тайпалар ішінде
Ашина ұрпақтарының тайпасы да болған. Ашина Алтайға қоныс аудармай тұрып
жергілікті халықпен араласып кеткен. Олар күштерін жинап аварларды
талқандады.
551 жылы түркі билеушісі Бұмын “қаған” титулын алды, яғни ол император
дегенді білдіреді. VI ғасыр ортасында тарихи аренаға жаңа тұлға – Түркі
қағанаты келді.
Мұған қаған (553-572) 553 жылы Оңтүстік Батыс Манчжуриядағы моңголдардың
қидан тайпаларын және Енисайдағы қырғыздарды жаулап алып, түрік елінің
Орта Азияның Оңтүстік Сібірдегі өктемдегін біржола орнықтырды. Бірінші
Түрік қағанаты атанған осынау мемлекеттік құрылым 630 жылға дейін
сақталған.
Қытай жылнамаларының айтуына қарағанда әлгі қағанат Ұлы Қабырға сыртында
жатқан елдердің баршасының зәресін алған. Шығыстан Корей шығанағына
дейіңгі он мың км жуық, Оңтүстіктен Алашан Гоби шөлдеріне, солтүстіктен
Байкалға дейінгі бес-алты мың км жуық жердегі ұланғайыр кеңістік осы
державаның табанында жатты. Ол аздай-ақ Қытайдың Солтүстігіндегі Ци және
Солтүстік Чжу мемлекеттерін де өзіне қаратып алды. Міне оның қуаттылығы
осындай болған.
Түріктердің Батысқа қарай жасаған жорықтары да жемісті болған. 5 ғасырдың
60-шы жылдарының соңына қарай түрік қағанаты сол заманғы ірі де іргелі
мемлекеттер – Византияның, сасанидтік Иранның және Қытайдың саяси,
сондай-ақ экономикалық қарым-қатынастары жүйесіне кіреді де, Қиыр Шығыс
Жерорта теңізі жағалаундағы елдерді жалғастыратын сауда жолдарына бақылау
жасау үшін күрес жүргізеді.
555-558 жылдары түркілер Жетісу мен Қазақстанның Сырдария, Арал, Орал
және Жайыққа дейінгі далаларын иеледі. Түркілердің батысқа қозғалысы тек
жаулап алу болған жоқ, сонымен бірге ол Орта Азия түркілер тайпаларының
қоныс аударуы және олардың Солтүстік Шығыс Орта Азия аймақтарына, алдымен
қазақ далаларына қоныстанулары болды.
Қазақстан жеріндегі ортағасырлық мемлекеттер.
1. Көне түрік, Батыс түрік және Түргеш қағанаттары.
2. Қарлұқ және Оғыз мемлекетері.
3. Қимақ және Қыпшақ хандықтары.
4.Қарахан мемлекеті.
5.Найман, Керей және Жалайыр ұлыстары.
6.Қарақытайлар Жетісуда.
7.VI-XIIғғ. түркі халықтарының шаруашылығы мен мәдениеті.
Халықтардың ұлы қоныс аудару дәуірі (II-Vғғ.).
VI ғасырда Қазақстан жерінде құдіретті держава-билеушілері Түрік тайпасының
әулеттік ашин руынан шыққан Түрік қағанатының билігі.
Түріктік этно- және глоттогенездік (этнос пен тілдің қалыптасқан жері)
ежелгі ошақтары. Түрік этнонимі. Ашина түркілері-Түрік елінің негізін
қалаушылар. Бумын қаған және көне түрік мемлекетінің құрылуы. Орталық Азия
халықтарының тарихында ежелгі түрік империясының орны.
Қазақстан жеріндегі ескі түрік мемлекеттері.
Батыс Түрік қағанаты. Оның Жегі қаған мен Тон-Жабғы қаған кезінде күшеюі.
Қағанаттың әлеуметтік-этникалық тарихы және саяси құрылысы, қоғамдық
қатынастары, олардың алғашқы феодалдық мәні. Көшпелі мал шаруашылық және
отырықшы жер шаруашылық тұтастығы. Қағанаттың басқа елдермен-Иран,
Византия, Қытаймен байланыстары. Батыс түрік қағанатының құлауы.
Түргеш қағанаты. Оның негізін қалаушы – Үш – елік қаған. Түрік-түргештер,
олардың қоныстары және әлеуметтік ұйымдары. Соғды мен қарым-қатынасы.
Арабтар мен қытайлар Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда. Арабтарға қарсы
күрес. Түргеш қағанатының құлауы. Мұсылман мәдениеті таралуының әсері.
Қарлұқ қағанаты. Оның этникалық және тайпалық құрамы. Қарлұқтардың Жетісу
жерінде билігінің орнауы. 751ж. Талас жанындағы қырғын шайқасқа
қарлұқтардың қатынасуы. Қарлұқ мемлекетінің құрылуы және оның сыртқы
саясаты. Қарлұқтардың ұйғырлар мен саманилармен күресі. Саманилердің
Исфиджаб және Тараз қалаларын басып алуы. Қарлұқ тайпаларының арасында
ислам дінінің таралуы. Шаруашылығы, сауда және қалалар.
Оғыз мемлекеті. Этникалық қауымдастығының қалыптасуы. Оғыз тайпаларының
Сырдария өңірінен жартылай көшпелі печенег – қаңғар тайпаларын ығыстыруы
және ерте феодалдық мемлекетін құруы. Хорезм, Хазар мемлекеттері және
олардың оғыз көшпелілерімен қарым-қатынастары. IX-XI ғғ. Оғыз мемлекеті.
Оғыз-Қыпшақ қатынастары. Шаруашылығы әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері, діні.
Қорқыт ата дастаны.
Солтүстік, шығыс және орталық Қазақстандағы Қимақ қағанаты. Қағанаттың
сыртқы байланыстары. Қимақ және Қыпшақ тайпалық бірлестіктері, қалалары.
Көрші тайпалардың шапқыншылығы нәтижесінде Қимақ қағанатының әлсіреуі.
Қимақтардың шаруашылығы мен мәдениеті.
Қыпшақ хандығы. Қыпшақ қауымдастығының қалыптасу кезеңдері. Қыпшақтардың
этникалық құрамы және қоныстануы. Қазақстан жеріндегі қыпшақ даласы –
Дешті Қыпшақ. Қыпшақ конфедерациясының мемлекет- тік құрылысының
ерекшеліктері. Қыпшақтардың шаруашылығы. Хорезммен, Киев Русімен,
Византиямен, Грузиямен, Египетпен, Индиямен байланыс- тары. Қыпшақ
сұлтандарының Ұлы даладан сырт жерлердегі үстемдігі. Ежелгі Русь
жылнамаларындағы половецтер (құмандар). Қыпшақтардың қазақ және басқа да
түрік халықтарын қалыптастырудағы рөлі.
942 жылы Қарахан мемлекетінің қүрылуы. Қарахан мемлекетінің негізін қалаушы
Сатұқ Боғра-хан. Мұндағы әскери-үлестік жүйе және феодалдық жер
иеленушіліктің түрлері. Қағанатта исламның мемелекеттік дін болып
жариялануы. Абу-Насрдың басшылығымен қараханидтердің Орта Азияда
үстемдігінің орнауы. Қарахан мемлекетінің Батыс және Шығыс қағанаттарға
бөлінуі. Феодалдық қырқыстар. Салжұқтардың көтеріліп шығуы. Кидандардың
(қарақытайлардың) басқыншылығы және Қарахан мемелекетінің ыдырауы.
Кидандар (қарақытайлар) мемелекеті (1128-1213 жж.). Елюй-Даши басқарған
кидан тайпаларының Жетісу жеріне қоныс аударуы. Олардың Орта Азия
салжұқтарымен жүргізген соғыстары. Кидандардың (қарақытайлардың) басқару
жүйесіндегі ерекшеліктер.
Наймандар одағы-ежелгі түркі тілдес ұлыстардың бірі. VIII ғ. наймандардың
Ертіс пен Орхон өзендері арасындағы мекені. Наймандардың шаруашылығы, саяси
құрылысы. Наймандардың Шыңғыс әскерімен қақтығысы және олардың Шығыс
Қазақстан мен Жетісу жеріне қоныс аударуы.
Керейттер (X ғ. басы), этникалық құрамы. Керейттердің алғашқы мекендеген
жерлері-қазіргі Монголия мен Алтай аймағы. Керейттердің Қазақстан жеріне
қоныс аударуы.
Жалайырлар-Шин-жехан әулеті кезінде Монголиядағы белді ұлыстар- дың
бірі.Қоныс тепкен жерлері жоғарғы Орхонның Селенга өзеніне құятын
беткейлері.
Жоғарыда аталып өткен ұлыстардың шаруашылық-экономикалық жағдайы. Көрші
халықтармен өзара қатынастары. Тайпалық және этникалық құрамы.
VI және IX ғасырдың бірініші жартысындағы Қазақстан жеріндегі отырықшы және
көшпелі мәдениет. Көшпелі және отырықшы мәдениеттің өзара байланысы.
Қалалар мен қалалық қоныстар. Ұлы Жібек жолы және оның тарихи рөлі.
Көшпелілердің материалдық мәдениеті-қолөнер, сауда шаруашылығы, архитектура
және өнері. Рухани мәдениет: әдет-ғұрып, салт-дәстүрі.
IX ғ. екінші жартысы – XIII ғ. басындағы дала мен отырықшы қала халқының
мәдениеті. Қалалар санының өсуі. Қала құрылысының өзгеруі. Сауда мен
қолөнердің дамуы. Сәулет өнері. Қолданбалы өнер. Діні мен мәдениеті. Айша-
бибі, Қарахан мазарлары. Исламның таралуы. Тіл, ғылым әдебиет. IX-XII ғғ.
Қазақстанның ғалымдары мен ұлы ойшылдары: Әбу-Наср Әл-Фараби, Жүсүп
Баласағуни, Махмұд Қашғари, Қожа Ахмет Ясауи, Сулеймен Бақырғани т.б. Олар
қалдырған мұралардың дүние жүзі мәдениетіндегі маңызы.
Бұл мемлекет Сырдарияның төменгі Арал мен батыс Қазақстанға тоғысатын
жерінде орналасқан. Оғыздар құрамына негізінен Арал Каспий далаларының
түркіленген халқы кірді, және сонымен қоса Жетісу мен Сібірдің түркі
көшпелі тайпалары мен рулары кірген. Оғыздардың негізгі орталығы Жетісуда
қалыптасты, бірақ түркі империясының таралуынан кейін, батысқа қозғалу
барысында Батыс Қазақстанның көшпелі тұрғындары есебінен толықты.
Оғыздардың астанасы Янгикент, Сырдарияның бойындағы қала болды. Оғыздар өз
мемлекетін түркі қағанатының қалдықтарында құрды. Олардың қуатының басталуы
ІХ ғасырда болды. Олар түркі тайпаларының Арал, Каспийді мекендеген
печегнег көшпелі тайпаларын алып соққыға жықты.
Арал бойында печенегтермен оғыздар арасындағы қақтығыстар жүз жылдан астам
уақытқа созылды. Оғыздардың және оның одақтасы Хазар қағанатының
ығыстыруымен Еділ бойында және қазақстанның батысындағы печенегтер
Қаратеңіз бойына қоныс аударды, сол жерде олар Х ғасырда Киев Русіне және
Византияға басып кіруімен бүкіл елді дүр сілкіндірді.
Оғыздардың нақты өрлеуі Х ғасырдың екінші жартысына жатады, яғни 965 жылы
олар Киев князі Святославпен Хазар мемлекетін талқандады.
985 жылы Святославтың ұлы Владимир, қазіргі татар-чуваштардың ата бабалары
– еділ бұлғарларына қарсы жорықта оғыздардың көмегісіз қимылдай алмады. Бұл
оқиға Оғыз мемлекетін Алихан басқарып тұрған уақытқа тап келеді.
Оның ізбасары Шахмелик 1041 жылы Хорезмді жаулап алды, бірақ 2 жылдан соң
салжықтар қолынан қаза тапты. Салжықтармен жүргізілген бірнеше соғыстар
мемлекеттің әлсіреуіне әкеп соқты және қыпшақтардың тықсыруымен оғыз
мемлекеті құлады. Оғыздардың едәуір бөлігі Шығыс Европа мен Кіші Азияға
кетті. Қалған бөлігі Қарахан билігі астына кірді. Қалғандары түркі тілдес
тайпалар арасына қосылды.
М.Қашғаридің айтуына қарағанда олар 24 тайпадан тұрған және 2 топқа: бұзуқ
және ұшык бөлінген. Әр топқа 12 тайпа кірген, олар басқа кіші топтарға
бөлінген. Мемлекет басшысы – билеуші жабғы болған. Оның өзінің
орынбасарлары кюль – еркіндері болған. Билік мұрагерлік болған. Жабғы
жанында кеңес құрылған. Әскер қолбасшысы – сюбаши ерекше маңызды роль
атқарған.
Мемлекетте басқару аппараты болған. Малға жеке меншік болған, себебі
негізгі кәсіп – көшпелі мал шаруашылығы. Көшпелі ақсүйектер қатардағы
қауымдастардан алым – салық жинаған. Көшпелі халықпен қатар Оғыз
мемлекетінде жартылай көшпелі, отырықшы тұрғындарда болған. Олар Дженд,
Сауран, Фараб, Сығанак, Карнак қалаларында қоныстанған. Негізгі кәсібі –
егіншілік және қолөнер. Әскери тұтқындар қатарынан құлдар да болған. Алым –
салықтың аса көп арттырылуы, халықтың наразылығын тудырып, мемлекетті
әлсіретті, көптеген соғыстар, күштірек түркі тайпаларының қысымы – осының
бәрі оғыздар мемлекетінің құлауына себеп болды.
Қарахан қағанаты – жаңа түркі империясы, олардың билеушілері қарлұқтардан
шыққан, оңтүстік шығыс Қазақстан мен Қашғария аумағын мекендеген.
940 жылы түркі тайпалары Қарлұқ қағанатының астанасы Баласағұнды жаулап
алып, жаңа Қарахан хандығын құрды. Хандық билеушілері 990 жылы Тараз,
Испиджаб қалаларын өздеріне қосып алды. Х ғасырдың аяғына қарай хандық
аумағы, Амудария мен Жетісуге дейінгі және шығыста Қашғарияға дейінгі
аралықты алып жатты.
Жазба көздеріндегі деректерге қарасақ, қарахан ұрпақтарының шығу тегі
бұрынғы Жабғы – Қарлұқтан шыққан. Бильге Күл Қадыр – қаған екендігі
айтылған.
Мемлекетте ең басты рольді екі тайпалық топтар – шігілдер мен яғма, яғни
қарлұқ тайпаларының негізін құраған.
Қарахан мемлекетінде билік осы екі топтың ақсүйектері арасында бөлінген.
Бұл бөліс қағанаттың – шығыс және батыс бөлігі болып екіге бөлінуіне
әкелді, олардың әр қайсысының өз қағаны болған. Бас қаған болып шығыс қаған
саналған, оның ордасы Қашғар мен Баласағұнда болған
Түргеш қағанаты (704-756 жж.) Түргештер дулы тайпа құрамының ішіне жатады,
түргештердің өзі – қара және сары түргеш болып бөлінгені белгілі. (Кейбір
тарихи деректер бойынша, сары және қара деген тайпа бөліктері этниқалық
емес, саяси жағынан қарастырғаны жөн. Демек, Сақал қаған болған кезде
түргеш кағанаты екіге бөлініп кетеді. Біревінде Сақал өзі қаған болған, ал
екіншісінде халықты басқарған Сулық. Сақалға бағынатын халықты сары
түргеш деп атаған, ал Сулыққа бағынған халықты – қара түргеш.)
Түргеш қағанаттың саяси өмірі тарихта Орта Азияға шапқыншылық жасаған
арабтармен тығыз байланыстырады. 7-ғ. бас кезінде Араб түбегінде Араб
мемлекеті қалыптасты. Ислам мемлекеттік дінге айналады. Осы дінді таратушы
Мұхаммед 632 ж. қайтыс болғаннан кейін, арабтар ислам дінін тарату үшін
жаулаушылық соғыстар бастады.
Арабтар Орта Азияға жаулауы басталған кезде, Қазақстан мен Орта Азияның
басым бөлігі Батыс Түркі қағанаты қол астында болды. Арабтарға қарсы
күресте Жетісуда өкімет басына келген түргештер болды. Оның негізін салған
Үш-еліг қаған (699-706 жж.). Оның ордасы Шу бойындағы Суяб қаласы болды.
Екінші (кіші) ордасы Іле өзені жағасындағы Күнгіт қаласында орналасты. Үш-
еліг-қаған елді 20 түтіктікке (еншілікке) бөлді, оның әрқайсысының 7 мыңнан
әскері болды. Үш-еліг-қаған Қытай империясымен және Согд мемлекетімен саяси
бірлестік құрып, арабтарға қарсы күреседі.
Түргеш қағанатында Үш-елігтен кейін оның мұрагері болып, баласы Сақал-қаған
(706-711) таққа отырады. Оның кезіңде Түргеш мемлекетінде ішкі бірлік
болмайды және қағанат үнемі арабтармен, қытайлармен күрес жүргізіп отырды.
Түргеш қағанаты Сулық қаған (715-738) тұсында күшейді. Оның тұсында
түргештер екі майданда күрес жүргізді. Батыстан арабтар, шығыстан Тан
әулеті кұш көрсетті. Елшілік жолымен (неке байланысы) және әскери шаралар
арқылы Сулық шығыстан келетін қатерді болдырмады. Бұл жағдай түргештердің
батыста белсенді әрекет етуіне мүмкіндік туғызды. 723 жылы Ферғана
қарлұқтарымен және Шаш тұрғындарымен тізе қосып, түргештер арабтарды
жеңеді. Сулықты арабтар Абу Мұзахим (Сүзеген) деп атайды. 737 жылы Сулықты
өз қолбасшысы Баға-Тархан өлтіреді.
Оның қазасынан кейін сары түргештер мен қара түргештер арасында өкімет
билігін алу үшін күрес басталды. 746 жылы Жетісуға Алтай мен Тарбағатайдан
қарлұқтар келіп қоныстанады. Арабтармен, сондай-ақ өзара қырқыстардан
әлсіреген түргештер қарлұқтарға белсенді қарсылық көрсете алмайды. Мұны
Қытай империясы пайдаланды. Оның Шығыс Түркістандағы уәлилары 748 жылы өз
әскерін Суяб қаласына аттандырады да, оны басып алады. Шаштың иесі дарға
асылады. Оның баласы арабтардан көмек сұрап келеді. 751 ж. Тараз жанындағы
Атлах қаласы маңында арабтар мен қытай әскері арасында зор шайқас болады.
Шайқас бес күнге созылады. Шешуші сәтте қытайлардың ту сыртындағы қарлұқтар
көтеріліс жасап, арабтар жағына шығады. Қытайлар толық жеңіледі. Тан әскері
Жетісуды, Шығыс Түркістанды тастап кейін шегініп кетеді. Арабтар Шашқа
қарай кетеді. Бірақ ішкі қырқыс Түргеш мемлекетін әбден тұралатып тастады.
756 жылы түрік тілді қарлұқ тайпаларының әрекетінен түргеш мемлекеті
құлады.
Түркі тілді көшпелі, жартылай көшпелі тайпалар Батыс түркі қағанаты орнына
4 бірдей құдыретті мемлекет орнатады. Хазар қағанатын қоспағанда, Төменгі
Еділ өңірі мен Солтүстік Кавказда, Қазақстан жерінде үш этникалық-
әлеуметтік бірлестік пайда болды: Сырдың бойын, Арал өңірін Оғыз мемлекеті,
ал Қазақстанның солтүстік, шығыс және орталық аймақтарында, астанасы орта
ертісте болған Қимақ мемлекеті дүниеге келді. Батыс түркі қағанаты орны
Жетісуда – қарлұқтар қалды.
Қарлұқ мемлекеті (756-940 жж.).
Мемлекеттің құрылуы
Қарлұқтардың дербестікке ұмтылуы олардың Ұйғыр қағанатынан бөлініп шығуына
жеткізді. 746 жылы қарлұқтар Жетісуға қоныс аударды, ал онда саяси жағдай
тым күрделі болатын. Өзара қырқысқан күресте түргеш қағандары өздерінің
бұрынғы Қарлұқ тайпаларының мекені күш-құдіретінен айырылды. Соның
салдарынан бытырап кеткен түргеш тайпалары қарлұқтарға лайықты қарсылық
көрсете алмады. Бұл оқиғалар ертедегі түріктердің Терхин жазбаларында: Ит
жылы үш-қарлұқ опасыздық жасап, қашып кетті. Олар батыстағы он оқ халқының
еліне келді,—деп көрсетілген. Түргештердіңәулеттік руларынын саяси
билігінің әлсіреуін Шығыс Түркістандағы қытай өкілдері пайдалана қойды.
Тань әскерлері Суябты басып алды, Шашқа (Ташкентке) дейін жетті, бірақ
мұнда көк тіреген Қытайдың мүдделері батыстан өздерінің ықпал ерісін
кеңейту мақсатымен ілгерілеп келе жатқан арабтардың мүдделерімен қиғаш
келді. Қайшылықтың шиеленіскен түйіні 751 жылы екі империялық күш
арасындағы шешуші шайқас барысында шешілді, оның нәтижесінде тань әскерлері
зор шығынға ұшырады. Араб тарихшысы Ибн әл-Асирдің мәліметтеріне
қарағанда, Атлах қаласынын түбінде 50 мың қытай өлтіріліп, 20 мындайы
тұтқынға алынған. Тұтқындар арасында қөлөнершілер кеп
болған. Талас өзеніндегі шайқастың Жетісу және Мауараннахрха лықтарының
тағдырларында зор тарихи манызы болды. Қытай әскерлері Жетісушегінен ғана
емес, ұйғырлар мен тибеттіктердің қысымымен Шығыс Түркістаннан да
кетті. Талас аңғарында арабтар да тұрақтап қала алмай, Шашқа шегінді. Соның
нәтижесінде қарлұқтар өз жағдайын нығайтып алды. 766 жылы Түргештердің екі
қағанының ордалары—Тараз және Суябпен қоса бүкіл Жетісу қарлұқтар жабғуының
қолына көшті. Сол арқылы саяси және әлеуметтік биліктердің қарлұқ
көсемдерінің қолына көшуі Жетісуда Қарлұк мемлекетінің біржола қалыптасуына
жеткізді. Қарлұктар өздеріне бағынышты жерлердіц шекарасын одан әрі кеңейте
берді. 766—775 жылдары қарлұқтардың бір тармағы Қашғарияны басып алды, ал
VIII ғасырдың аяғында олардың басқа бір тобы Ферғанаға өз ықпалын таратты.
Бұл оқиғаларды бейнелей келіп, әл-Марвази бьшай деп жазады: қарлұктар
бұрын Тулис тауында тұрды және тоғыз-оғыздарға құл болды. Мұнан кейін олар
өздерінің билеушілеріне қарсы көтерілді, түргештердің елін жаулап алды, ал
ол жерден мұсылман елдеріне қарай жылжыды
Мазмұны
[жасыру]
• 1 Қарлұқ тайпаларынын мекені
• 2 Kөшпелі және отырықшы мәдениет
• 3 Қарлұқтардың сыртқы саясаты
• 4 Этникалық және тайпалық құрамы
• 5 Қарлұқтардың ыдырауы
• 6 Пайдаланылған әдебиет
Қарлұқ тайпаларынын мекені[өңдеу]
Қарлұқ тайпаларынын мекені - Алтай манында орналысқан. 8 ғ. бастап
қарлұқтарЖетісуға қоныс аударады. Қарлұқтардың арқасында 751 ж.
арабтар Талас бойында түріктермен болған шайқасты жеңеді. Осы кезден бастап
қарлұқ тайпалары күшейіп, олардың патшасы өз билігін Алтайда орнатады. 755
ж. қарлұқтар Жетісуда түргештерді женеді. Түргештердің жартысы қарлұқтарға
бағынады, ал қалғаны шығысқа таман көшуге мәжбүр болды.
Қарлұқтар туралы деректер 5 ғасырға жатады. Ол "бұлақ" деген атпен белгілі.
Түркі руна ескерткіштерінде "үш қарлұқ" атын алтай тауы мен Балқаш көлінің
шығыс жағалауы арасын қоныс еткен көшпелі тайпалар бірлестігіне айтады. 7
ғ. ортасында қарлұқ бірлестігі құрамына бұлақ, шігіл мен ташлық кірген.
Көсемдері Елтабар деп аталған. 766 жылы түргеш қағандарының қос ордасы
Тараз бен Суябты қоса, бүкіл Жетісу қарлұқ жабғысының қоластына көшеді.
Олар ерте феодалдық мемлекет құрады. Араф географы Әл-Марвази (12 ғ.)
қарлұқтар құрамында 9 тайпа болғанын айтады. Қарлұқ конфедерациясына Жетісу
мен оңтүстік Қазақстанның тухси, шігілдер, әзкіштер, халаджылар, чаруктер,
барысхандар, т.б. түркі тілдес тайпалар кірген. 8-10 ғғ. Қарлұқ тайпалары
Қазақстанның Жоңғар Алатауынан бастап, Сырдың орта ағысына дейінгі көсіліп
жатқан территорияны қоныс етеді. Балқаш пен Ыстықкөл арасы, Шу, Іле, Талас
өзендері бойында, Отырарға дейін көшіп жүреді. Олардың билеушісі джабғу,
840 жылдан бастап каған атағын алды. Көшпелі тайпалардың билеуші ақсүйек
топтарының қолында жайылымдар мен құнарлы жер ғана емес, қала орталықтары
да болды. Қарлұқтар елінде 25 қала мен қыстақ болған. Олардың ішінде Тараз,
Құлан, Мерке, Атлалық, Тұзын, Балық, Барысқан және т.б. Қарлұқ қалалары Ұлы
Жібек жолы бойында орналасты.
Kөшпелі және отырықшы мәдениет[өңдеу]
Ұлы Жібек жолы Қазақстан жерінде. Б.з.д. 1-мыңжылдықтың орта кезінде Қара
теңіз өңірінен Дон бойына, содан Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтарға,
Ертіске, одан әрі созылып Алтайға, жоғарғы Етіс пен Зайсан көлі алқабын
мекендеген аргиппейлер еліне кететін Дала жолы жұмыс істей бастапан. Осы
жолмен жібек, терілер, иран кілемдері, асыл металдан жасалған бұйымдар
сауда арқылы таратылып жататын.
Б.з.д. 2 ғ. орта шенінде Жібек жолы елшіліктің және сауда-саттықтың тұрақты
желісі ретінде қызмет атқара бастайды. Б.з. 2-5 ғғ. Егер Шығыстан жүре
бастасақ, Жібек жолы Қытайдың ежелгі астанасы Чаньаннан шығып, Ланчжов
маңындағы хуанхэ өткеліне баратын да, одан әрі Наь-Шанның солтүстік
сілемдерімен жүріп отырып, Ұлы Қытай қамалының батыс
шетінен, Яшмақақпасының шебінен барып шығады. Осы арадан сара жол екіге
айрылып, Такла-Макан шөлін солтүстік және оңтүстік жағынан айналып өтетін.
Терістік жолы хами, Тұрфан, Бесбалық, Шихо көгал аймақтары арқылы Іле
алқабына жететін; ортадағы жол Чаочаннан Қарашарға, Ақсуға сосын Бедел асуы
арқылы Ыстықкөлдің оңтүстік жағалауынан шығып, Дунхуан, хотан, Яркенд,
Бактрияларды басып өтіп, Үндістан мен Орта теңіз аймағына қарай кететін;
бұл оңтүстік жол деп аталды. Ал солтүстік жолы Қашғардан Ферғанаға, одан
әрі Самарқанд, Бұқара, Мерв арқылы хамаданға, Сирияға баратын. 11-12 ғғ.
Қытайдан шығып Жетісу мен оңтүстік Қазақстан арқылы батысқа қарай өтетін
жол жанданып кетеді. Жолдың бұлай ауытқуын бірнеше себептермен түсіндіруге
болады. Біріншіден, Жетісуда Орта Азиямен жүретін сауда жолдарын бақылайтын
Түрік қағандарының ордалары болатын. Екіншіден, Ферғана арқылы жүретін жол
7 ғ. ішкі қырқыс салдарынан қауіпті болып қалды; үшіншіден аса бай түрік
қағандары олардың айналасы теңіздің арғы бетінен келген тауарларды көптеп
тұтынды.
7-14 ғғ. Елшілік және сауда керуендерінің дені Жібек жолымен жүретін. Сан
ғасырлар бойы жол тынымсыз өзгеріп отырған. Жібек жолы Орта Азия арқылы
оңтүстік Қазақстан мен Жетісуға келетін сауда жолы 14 ғ. дейін, қашан ішкі
қырқыстар мен соғыстар қала мәдениетін аздырып,тоздырғанға дейін, Қытайға
баратын теңіз жолы игеріліп, бұрынғы көне жолдың жұолдызы сөнгенге дейін
жұмыс істеді.
Қарлұқтардың сыртқы саясаты[өңдеу]
Қарлұқ жабғуы Оңтүстік Қазақстан маңайында Мауараннахрдың солтүстігіндегі
жерлерді басып алу жөнінде белсенді саясат жүргізген арабтарға қарсы
күресті басқарды. Арабтарға қарсы әр түрлі аттаныстарды қарлұқтар талай рет
белсене қолдады. Қарлұктардың шығыста Ұйғыр қағанатымен бәсекелеспек болған
әрекеттері кейін сәтсіздікпен аяқталды. 791 жылы ұйғырлар Бесбалық түбінде
қарлұқтар мен тибеттіктердің әскерлерін талқандады. 812 жылы олар
қарлұқтарды толық женді. Қарлұқтарды куа отырып, ұйғыр қағаны Ферғана мен
Сырдарияға дейін жетті, олардың адамдары мен малын қолға түсіріп, Орталық
Азияғақайтып кетті. Осы катаң жеңілістен кейін қарлұқ
жабғуы Моғолиядағы орталығы Өтюкен болған ұйғыр кағанының жоғарғы билігін
мойындауға мәжбүр болды.
Ұйғырлардың билеп-төстеуіне Енисей қырғыздары табанды қарсылық көрсетті.
Қырғыздардың иеліктері шығыста Байкал маңында тұрған гулиган халқы аймағына
дейін тарады; батыста олардың мекендерінің шекарасы Алтай тауларына дейін,
оңтүстік-шығыста — Саян жотасына дейін барды. Қырғыздардың көршілері батыс
жақта қимақтар, солтүстік жақта — бома халқы, оңтүстік-шығыста ұйғырлар
болды. Қырғыздар Минуса ойпатында мейлінше жинақы мекендеді. Қырғыздар 80
мың жауынгер жасақтай алатын, халқы көп бірлестік болған еді. Жиырма жылға
созылған табанды күрестің нәтижесінде қырғыздар 840 жылы ұйғырларды
талқандап женді. Ішкі Азия даласындағы бұл маңызды оқиға мұсылман
тарихнамасында көрініс тапқан. Мәселен, Гардизи бұл жөнінде мынадай хабар
келтіреді: Түркістандықтар (кырғыздар) хақан халқына шабуыл жасады; олар
бұл халықтың беделді-беделді он екі бастығын өлтірді, семсермен турап,
хақандықтардың бәрін қырып-жойды. Хақандықтардың бүкіл патшалығы Чун-пан
мен халлухтардың (қарлұқтардың) қолдарында
қалды. Ұйғырлардың біразы Жоңғария — Тарбағатайдың солтүстік-батыс
шетіндегі қарлұқтарға қашты. Ал ұйғырлардың негізгі көпшілігі Шығыс
Түркістанға және Ганьсудің батыс жағына қоныстанды, онда орталығы Тұрфан
алқа- бында (847—1369 жылдар) және Ганьсуда (847—1036 жылдар) болған
тәуелсіз мемлекет құрды.
Мұны ашина руынан тарағанбыз дейтін, бұл кезде күшейіп алған қарлұқ жабғуы
пайдаланды. Қарлұқтардың көсемі Білге Күл Қадыр-хан — Испиджаб билеушісі
(Гардизи мәліметгері бойынша Илмалмасын — жабғу) өзінің бұрынғы атағы —
жабғуды тастап, қаған атағын алып, билікті өзінің алуға хақылы екенін
ашықтан-ашық жариялады. Алайда қарлұқтардың билігі берік болмады, өйткені
ол Орталык, Азияның түрік тайпаларына таралған жоқ.
Этникалық және тайпалық құрамы[өңдеу]
Қарлұқ тайпаларының құрылуы мен ертедегі қарлұқ этникалық топтары
қалыптасуының алғашғы кезендері Ішкі Азия аумағында түрік және теле (оғыз)
тайпаларының қоршауында өтті. Этникалық үрдістің одан кейінгі даму кезеңі
үш тайпалы қарлұқ конфедерациясының құрылуымен байланысты болды, ол
кейіннен сан және сапа жағынан Жетісу шегінде қарлұқ халқыньщ қалыптасу
сатысына ұласты. Алайда орта ғасырлар дәуірінде бұл үрдіс аяқталған жоқ.
Жазбаша деректемелерде қарлұктар туралы алғашқы хабарлар қытайдың Суй
әулетінің (581—618) шежіресінде кездеседі және V ғасырдың орта шеніне
жатады. Онда қарлұқтар өздерінің басты руының атымен Алтайдың (Ақтағ)
баурайларын мекендеушілер ретінде бұлақ деп аталған. Таншу әулеттік
(618—907) хроникасына сәйкес, қарлұктар (гэлолу, гэлу) түріктерден шыққан
және олардың бір тармағы болған. Қарлұқтардың түріктермен генетикалық
байланысы туралы деректер орта ғасырлардағы мұсылман тарихнамасында да
жинақталған. Олар (қарлұктар) — ежелгі түріктер, — дейді Ибн әл-Факих (X
ғ.)47. Қарлұқтар ежелгі түріктердін руналық ес- керткіштерінде де үш
қарлұқ деп айтылған. Ол Монғол Алтайы мен Балқаш көлі аралығындағы аумақты
алып жатқан көшпелі тайпалардың күшті одағы болды. Қарлұктар туралы уақыты
жағынан алғашкы хабар арабпарсы тілдес тарихи-географиялық әдебиетте —
Табариде (737 ж.) кездеседі. Ол Тоқарстанда орналасқан қарлұқтар туралы
айтады. Қарлұқ конфедерациясына түркі тілдес көшпелі және жартылай көшпелі
әр түрлі тайпалар: жікілдер, бұлақтар, халаждар, түргештер, азкишилер,
тухсилер, шарұктар, аргулар, барсхандар кірген. Бұлардан басқа оның
құрамында оғыздардың негізгі көпшілігі Сырдарияның орта және төменгі
ағысына көшкеннен кейін Жетісу аумағында калған кейбір топтары, сондай-
ақтүрік болып кеткен Жетісу соғдылары болды. Махмұд Қашғари көптеген
соғдылар түріктердің әдет-ғұрыптарын қабылдаған деп хабарлайды. Кейінірек
қарлұқтардың Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісудың, отырықшы халықтарымен
сіңісіп, ислам дінін қабылдаған бір бөлегі, сондай- ақ оғыздардың соларға
сәйкес топтары да түрікмендер деп аталып кетті Араб саяхатшысы Әбу
Дулаф өзінің қарлұқтар жерімен 25 күн жүріп өтуіне тура келгенін
хабарлайды; ал Ибн Хаукальдін деректері бойьшша, қарлұқтар жерін батысынан
шығысына қарай жүріп өту үшін тіпті 30 күн жол жүру керек болған.
Қарлұқтардың ыдырауы[өңдеу]
940 (942) ж. қарлұқ мемлекетінің астанасын - Баласағұнды - Шығыс
Tүркістандағы түріктер - Тянь-Шянь жағынан қоныс аударған чығыл және ягма
тайпалары - жаулап алады. Осыдан кейін Жетісуда билік қараханидтерге тап
болады. Сонымен, 940 жылы қарлұқ мемлекеті өмір сүруін тоқтатты. [1]
X ғасырдың орта кезінде Жетісу аумағында және Шығыс Түркістанның
(Қашғардың) бір бөлігінде әлеуметтік құрылымы біршама дамыған Қарахан
мемлекеті пайда болды. Орталыға – Баласағұн қаласы. Қарахан мемлекеті
тарихының бастапқы кезеңі жөнінде сенімді мағлұматтар деректемелерде
сақталмаған, ал алғашқы Қарахандар туралы әңгімелер жартылай аңыз сипатында
болып келеді.
Жазба деректерге қарағанда, Қарахан мемлекетінің құрылып, оның дамуының
алғашқы кезенің саяси тарихында, қарлұқ тайпалар бірлестігінің орны ерекше
болған. Мәселен: Қараханид мемлекетінің негізін қалаушы Сатұқ Бограхан (915-
955 жж.), Қарлұқ қағаны Білге Қыдырханның немересі. Сатұқ Бограхан Таразды
билеуші Оғұлшаққа қарсы шығып, оны талқандайды, сөйтіп Тараз бен Қашқарды
бағындырады; 942 жылы ол Баласағұнда билеушісін құлатып, өзін жоғарғы қаған
деп жариялайды. Жаңа билік иелерінің басшысы өзін қара қаған немесе
қара хан деп атады. Осыдан келіп тарихта бұл әулет қарахандықтар әулеті
деп аталды. Шынына келгенде, Қарахан мемлекетінің тарихы осы уақыттан
басталды.
Сатұқ өлгеннен соң билік оның баласы Мұсаға көшті, ол 960 жылы қағанаттың
мемлекеттік діні ислам деп жариялады. Оның астана қаласы-Қашқар болды.
Сатұқтың екінші баласы Сүлеймен–ілек Баласағұнды иеленді. Мұса өлген соң
жоғарғы қаған атағы оның баласы Әли Арслан-ханға көшті. Оның екінші жерінің
орталығы Қашқар болды, сонымен қатар ол Тараз бен Баласағұнның да билеушісі
болып есептелді.
Қарахан мемлекетінің саяси тарихы ол өмір сүрген алғашқы ондаған жылдың
өзінде-ақ негізінен екі әулеттің Әли Арслан-хан мен Хасан Боғра-ханның
ұрпақтары арасындағы өзара қырқысқан күреске толы болды.
Мемлекеттің этникалық құрамы: шігіл, яғма, қарлұқ, оғыз, қаңлы сияқты т.б
түрік тілдес тайпалардан тұрған. Шігіл және Яғма тайпалары негізгі роль
атқарған. Өкімет басындағы билеушілер алма-кезек осылардан тұрған.
Өкімет ұймы-мемлекеттік қурылым.
Жоғарғы өкімет билігі хақанның (ханның) қолында болды. Ол мұрагерлікке
қалып отырған. Үстем тап өкілдеріне ханның ұрпақтары тегіндер, ілек (ел)
хандар, бектер, нөкерлер жатқан. Билік үлестік жерлер арқылы жүргізілген.
Ұлестік жерлер ірі жене кіші болып бөлінген. Хақанның сарай маңындағы
қызметкерлерінен құралған тұрақты ұйымы болды. Ханға ең жақын адамдардың
бірі уәзір болды, ол әрі көмекші , әрі кеңесші болып саналады. Қараханидтер
кезіндегі уәзірлер, қарлұқ қағанының көл-еркіндеріне ұқсас . Махмұд
Қашқаридің жазуына қарағанда, көл-еркіннің мәні көл-кесір, ұшаң-теңіз,
ақыл-ой деген мағынаны білдірген. Шындығында, қазақша уәзір сөзі ақыл-ойдың
кені..
Хақанның мемлекеттік саяси-әкімшілік іс жүргізетін жері-орда деп аталған.
Онда сарай қызметкерлері тұрған. Олар: хақанның уәзірлері, нөкерлері,
орынбасарлары, қазынашылары, елшілері, хат жүргізушілері, аспапшылары және
т.б жеңіл-желпі жұмыс істейтіндер.
Қараған мемлекетіндегі қоғамдық құрылыс басқару тәртібі, жер иеленудің
түрлері, алым-салық алудың жүйесі, әлеуметтік теңсіздік, қанаудың түрлері
туралы сөз еткенде, орта Азиядағы мемлекеттердегі қоғамдық құрылыстың әсері
болғандығын ескерген жөн. Мәселен, отырықшы-егіншілік округтерде негізінен
саманилер тұсында қолданылған құрылымда сақталды. Мұнда бұрынғысынша қоныс
және қала басшылары (мехталар, әкімдер, раистер) болды. Сонымен бірге ілік-
хандар тұсында, сахиб-барида (мәліметшілік қызметтерде қоса атқаратын почта
бастықтары), мұстауфалар (финанс –салық ведомствосының чиновнигі мен
бастығы) және т.б да лауазымдар сақталды.
Қырдағы аймақтағы мал шаруашылығымен айналысатын халықты басқару тәртібі
басқаша болды. Ол да иерархиялық принциптерге негізделіп тұрса да, көшпелі
қауымдардың әкімшілік басқаруы рулық-тайпалық басшы топтар арқылы, көбінде
елші басына, бектер мен хандарға бағынатын ру басылары арқылы жүзеге
асырылды.
Қарахан бектерінің билігі әжептәуір мол болды. Олар тәртіп сақталуын
қадағалады, оларға сот үкімдерінің және әдеттегі право нормаларының (тору)
орындалуын бақылау міндеттелді, шекараларды қорғау да соларға жүктелді.
Қарахан елші- басшылары, бектер мен хандар (ел) ілек-хандарға бағынды, олар
үлесті жерлердің билеушілері болды. Хақандар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Этникалық ортаның өзгеруіне байланысты біздің заманның 1-ші ғасырында
Еуроазия далаларында басымдық түркі тілдес тайпаларға ауысты. Бірінші
түрік қағанаты мемлекетінің құрылуымен Қазақстанның орта ғасырлық тарихы
басталады.
1968 жылы Монғолияда Орхон алқабында түркі руналық жазуның ескерткіші
табылды, әзірше бұл түркі қағанаты дәуірінің алғашқы ескерткіші.
Бұл жазулар кағандардың билеушілерінің қорған- жерлеу орындарында
қойылған. Қағандар билеушілері – Таспара, Бильге және оның ағасы
Күлтегін. Міне, осы түркі жазуларынан біз түркі империясы – түркі елі
(мемлекеті) туралы білеміз.
Ерте ортағасыр дәуірінде Римнің құлауынан оңала алмай жатқан Еуропаға
қарағанда Орта Азияда күрделі өзгерістер болды. Санаулы онжылдықта Ұлы
Дала кеңістігінде Рим империясының аумағынан кем емес мемлекет құрылды.
Дала империясы – түркі қағанатының тууы - түркі әлемі туралы ұғым
туғызды, Қазақстан тарихында және басқа да Еуроазия елдеріндегі ежелгі
түркі деп аталатын жаңа дәуірді ашып берді.
Түркілер тарихы - Қытай жылнамашыларының жазып алған ежелгі түркі аңызына
сүйенсек, Шығыс Тянь Шань – Турфаннан басталады. Бұл аңызға қарасақ
түркілер ата- бабалары жау тайпаларымен түбімен жойылған, тек бір ғана 10
жастағы ер бала аман қалған, оны бір қасқыр өлімнен аман алып қалып, өзі
асырыған, кейіннен оған әйел болып, 10 ер бала туған. Олардың бәрі Түрфан
әйелдеріне үйленген. Осы Тарланның Ашина есімі бір немересі жаңа тайпаның
көсемі болып, оған өз есімін берген. Кейіннен Ашина руының көсемдері өз
туысқандарын Алтайға шығарады, онда олар жергілікті тайпаларды игеріп,
түркі есімін қабылдайды. Сондықтан да қасқыр - көптеген түркі
халықтарының ең қасиеттейті хайуаны. Сол қасқыр терісі - ішінде қолдары
мен аяқтары шабылған адам жатқан қасқыр фигурасы каған стеласындағы
барельефте бейнеленген.
Аңыз түркілердің шығу тегін Шығыс Тянь-Шаньмен, Қытай жылнамашылары
сияқты байланыстырады. Қытай жылнамашыларының айтуынша кейінгі ғұндар
тайпасы ІІІ-IV ғасырда солтүстік Тянь-Шаньға қоныс аударған және Турфан
аймағына ығыстырылып, онда 460 жылға дейін мекендеген. Сол жылы оларға
монғол тілді жуань – жуань (авар) тайпалары шабуыл жасап, олардың
иеліктерін құртып, ғұн тайпаларын Алтайға ығыстырған. Сол тайпалар ішінде
Ашина ұрпақтарының тайпасы да болған. Ашина Алтайға қоныс аудармай тұрып
жергілікті халықпен араласып кеткен. Олар күштерін жинап аварларды
талқандады.
551 жылы түркі билеушісі Бұмын “қаған” титулын алды, яғни ол император
дегенді білдіреді. VI ғасыр ортасында тарихи аренаға жаңа тұлға – Түркі
қағанаты келді.
Мұған қаған (553-572) 553 жылы Оңтүстік Батыс Манчжуриядағы моңголдардың
қидан тайпаларын және Енисайдағы қырғыздарды жаулап алып, түрік елінің
Орта Азияның Оңтүстік Сібірдегі өктемдегін біржола орнықтырды. Бірінші
Түрік қағанаты атанған осынау мемлекеттік құрылым 630 жылға дейін
сақталған.
Қытай жылнамаларының айтуына қарағанда әлгі қағанат Ұлы Қабырға сыртында
жатқан елдердің баршасының зәресін алған. Шығыстан Корей шығанағына
дейіңгі он мың км жуық, Оңтүстіктен Алашан Гоби шөлдеріне, солтүстіктен
Байкалға дейінгі бес-алты мың км жуық жердегі ұланғайыр кеңістік осы
державаның табанында жатты. Ол аздай-ақ Қытайдың Солтүстігіндегі Ци және
Солтүстік Чжу мемлекеттерін де өзіне қаратып алды. Міне оның қуаттылығы
осындай болған.
Түріктердің Батысқа қарай жасаған жорықтары да жемісті болған. 5 ғасырдың
60-шы жылдарының соңына қарай түрік қағанаты сол заманғы ірі де іргелі
мемлекеттер – Византияның, сасанидтік Иранның және Қытайдың саяси,
сондай-ақ экономикалық қарым-қатынастары жүйесіне кіреді де, Қиыр Шығыс
Жерорта теңізі жағалаундағы елдерді жалғастыратын сауда жолдарына бақылау
жасау үшін күрес жүргізеді.
555-558 жылдары түркілер Жетісу мен Қазақстанның Сырдария, Арал, Орал
және Жайыққа дейінгі далаларын иеледі. Түркілердің батысқа қозғалысы тек
жаулап алу болған жоқ, сонымен бірге ол Орта Азия түркілер тайпаларының
қоныс аударуы және олардың Солтүстік Шығыс Орта Азия аймақтарына, алдымен
қазақ далаларына қоныстанулары болды.
Қазақстан жеріндегі ортағасырлық мемлекеттер.
1. Көне түрік, Батыс түрік және Түргеш қағанаттары.
2. Қарлұқ және Оғыз мемлекетері.
3. Қимақ және Қыпшақ хандықтары.
4.Қарахан мемлекеті.
5.Найман, Керей және Жалайыр ұлыстары.
6.Қарақытайлар Жетісуда.
7.VI-XIIғғ. түркі халықтарының шаруашылығы мен мәдениеті.
Халықтардың ұлы қоныс аудару дәуірі (II-Vғғ.).
VI ғасырда Қазақстан жерінде құдіретті держава-билеушілері Түрік тайпасының
әулеттік ашин руынан шыққан Түрік қағанатының билігі.
Түріктік этно- және глоттогенездік (этнос пен тілдің қалыптасқан жері)
ежелгі ошақтары. Түрік этнонимі. Ашина түркілері-Түрік елінің негізін
қалаушылар. Бумын қаған және көне түрік мемлекетінің құрылуы. Орталық Азия
халықтарының тарихында ежелгі түрік империясының орны.
Қазақстан жеріндегі ескі түрік мемлекеттері.
Батыс Түрік қағанаты. Оның Жегі қаған мен Тон-Жабғы қаған кезінде күшеюі.
Қағанаттың әлеуметтік-этникалық тарихы және саяси құрылысы, қоғамдық
қатынастары, олардың алғашқы феодалдық мәні. Көшпелі мал шаруашылық және
отырықшы жер шаруашылық тұтастығы. Қағанаттың басқа елдермен-Иран,
Византия, Қытаймен байланыстары. Батыс түрік қағанатының құлауы.
Түргеш қағанаты. Оның негізін қалаушы – Үш – елік қаған. Түрік-түргештер,
олардың қоныстары және әлеуметтік ұйымдары. Соғды мен қарым-қатынасы.
Арабтар мен қытайлар Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда. Арабтарға қарсы
күрес. Түргеш қағанатының құлауы. Мұсылман мәдениеті таралуының әсері.
Қарлұқ қағанаты. Оның этникалық және тайпалық құрамы. Қарлұқтардың Жетісу
жерінде билігінің орнауы. 751ж. Талас жанындағы қырғын шайқасқа
қарлұқтардың қатынасуы. Қарлұқ мемлекетінің құрылуы және оның сыртқы
саясаты. Қарлұқтардың ұйғырлар мен саманилармен күресі. Саманилердің
Исфиджаб және Тараз қалаларын басып алуы. Қарлұқ тайпаларының арасында
ислам дінінің таралуы. Шаруашылығы, сауда және қалалар.
Оғыз мемлекеті. Этникалық қауымдастығының қалыптасуы. Оғыз тайпаларының
Сырдария өңірінен жартылай көшпелі печенег – қаңғар тайпаларын ығыстыруы
және ерте феодалдық мемлекетін құруы. Хорезм, Хазар мемлекеттері және
олардың оғыз көшпелілерімен қарым-қатынастары. IX-XI ғғ. Оғыз мемлекеті.
Оғыз-Қыпшақ қатынастары. Шаруашылығы әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері, діні.
Қорқыт ата дастаны.
Солтүстік, шығыс және орталық Қазақстандағы Қимақ қағанаты. Қағанаттың
сыртқы байланыстары. Қимақ және Қыпшақ тайпалық бірлестіктері, қалалары.
Көрші тайпалардың шапқыншылығы нәтижесінде Қимақ қағанатының әлсіреуі.
Қимақтардың шаруашылығы мен мәдениеті.
Қыпшақ хандығы. Қыпшақ қауымдастығының қалыптасу кезеңдері. Қыпшақтардың
этникалық құрамы және қоныстануы. Қазақстан жеріндегі қыпшақ даласы –
Дешті Қыпшақ. Қыпшақ конфедерациясының мемлекет- тік құрылысының
ерекшеліктері. Қыпшақтардың шаруашылығы. Хорезммен, Киев Русімен,
Византиямен, Грузиямен, Египетпен, Индиямен байланыс- тары. Қыпшақ
сұлтандарының Ұлы даладан сырт жерлердегі үстемдігі. Ежелгі Русь
жылнамаларындағы половецтер (құмандар). Қыпшақтардың қазақ және басқа да
түрік халықтарын қалыптастырудағы рөлі.
942 жылы Қарахан мемлекетінің қүрылуы. Қарахан мемлекетінің негізін қалаушы
Сатұқ Боғра-хан. Мұндағы әскери-үлестік жүйе және феодалдық жер
иеленушіліктің түрлері. Қағанатта исламның мемелекеттік дін болып
жариялануы. Абу-Насрдың басшылығымен қараханидтердің Орта Азияда
үстемдігінің орнауы. Қарахан мемлекетінің Батыс және Шығыс қағанаттарға
бөлінуі. Феодалдық қырқыстар. Салжұқтардың көтеріліп шығуы. Кидандардың
(қарақытайлардың) басқыншылығы және Қарахан мемелекетінің ыдырауы.
Кидандар (қарақытайлар) мемелекеті (1128-1213 жж.). Елюй-Даши басқарған
кидан тайпаларының Жетісу жеріне қоныс аударуы. Олардың Орта Азия
салжұқтарымен жүргізген соғыстары. Кидандардың (қарақытайлардың) басқару
жүйесіндегі ерекшеліктер.
Наймандар одағы-ежелгі түркі тілдес ұлыстардың бірі. VIII ғ. наймандардың
Ертіс пен Орхон өзендері арасындағы мекені. Наймандардың шаруашылығы, саяси
құрылысы. Наймандардың Шыңғыс әскерімен қақтығысы және олардың Шығыс
Қазақстан мен Жетісу жеріне қоныс аударуы.
Керейттер (X ғ. басы), этникалық құрамы. Керейттердің алғашқы мекендеген
жерлері-қазіргі Монголия мен Алтай аймағы. Керейттердің Қазақстан жеріне
қоныс аударуы.
Жалайырлар-Шин-жехан әулеті кезінде Монголиядағы белді ұлыстар- дың
бірі.Қоныс тепкен жерлері жоғарғы Орхонның Селенга өзеніне құятын
беткейлері.
Жоғарыда аталып өткен ұлыстардың шаруашылық-экономикалық жағдайы. Көрші
халықтармен өзара қатынастары. Тайпалық және этникалық құрамы.
VI және IX ғасырдың бірініші жартысындағы Қазақстан жеріндегі отырықшы және
көшпелі мәдениет. Көшпелі және отырықшы мәдениеттің өзара байланысы.
Қалалар мен қалалық қоныстар. Ұлы Жібек жолы және оның тарихи рөлі.
Көшпелілердің материалдық мәдениеті-қолөнер, сауда шаруашылығы, архитектура
және өнері. Рухани мәдениет: әдет-ғұрып, салт-дәстүрі.
IX ғ. екінші жартысы – XIII ғ. басындағы дала мен отырықшы қала халқының
мәдениеті. Қалалар санының өсуі. Қала құрылысының өзгеруі. Сауда мен
қолөнердің дамуы. Сәулет өнері. Қолданбалы өнер. Діні мен мәдениеті. Айша-
бибі, Қарахан мазарлары. Исламның таралуы. Тіл, ғылым әдебиет. IX-XII ғғ.
Қазақстанның ғалымдары мен ұлы ойшылдары: Әбу-Наср Әл-Фараби, Жүсүп
Баласағуни, Махмұд Қашғари, Қожа Ахмет Ясауи, Сулеймен Бақырғани т.б. Олар
қалдырған мұралардың дүние жүзі мәдениетіндегі маңызы.
Бұл мемлекет Сырдарияның төменгі Арал мен батыс Қазақстанға тоғысатын
жерінде орналасқан. Оғыздар құрамына негізінен Арал Каспий далаларының
түркіленген халқы кірді, және сонымен қоса Жетісу мен Сібірдің түркі
көшпелі тайпалары мен рулары кірген. Оғыздардың негізгі орталығы Жетісуда
қалыптасты, бірақ түркі империясының таралуынан кейін, батысқа қозғалу
барысында Батыс Қазақстанның көшпелі тұрғындары есебінен толықты.
Оғыздардың астанасы Янгикент, Сырдарияның бойындағы қала болды. Оғыздар өз
мемлекетін түркі қағанатының қалдықтарында құрды. Олардың қуатының басталуы
ІХ ғасырда болды. Олар түркі тайпаларының Арал, Каспийді мекендеген
печегнег көшпелі тайпаларын алып соққыға жықты.
Арал бойында печенегтермен оғыздар арасындағы қақтығыстар жүз жылдан астам
уақытқа созылды. Оғыздардың және оның одақтасы Хазар қағанатының
ығыстыруымен Еділ бойында және қазақстанның батысындағы печенегтер
Қаратеңіз бойына қоныс аударды, сол жерде олар Х ғасырда Киев Русіне және
Византияға басып кіруімен бүкіл елді дүр сілкіндірді.
Оғыздардың нақты өрлеуі Х ғасырдың екінші жартысына жатады, яғни 965 жылы
олар Киев князі Святославпен Хазар мемлекетін талқандады.
985 жылы Святославтың ұлы Владимир, қазіргі татар-чуваштардың ата бабалары
– еділ бұлғарларына қарсы жорықта оғыздардың көмегісіз қимылдай алмады. Бұл
оқиға Оғыз мемлекетін Алихан басқарып тұрған уақытқа тап келеді.
Оның ізбасары Шахмелик 1041 жылы Хорезмді жаулап алды, бірақ 2 жылдан соң
салжықтар қолынан қаза тапты. Салжықтармен жүргізілген бірнеше соғыстар
мемлекеттің әлсіреуіне әкеп соқты және қыпшақтардың тықсыруымен оғыз
мемлекеті құлады. Оғыздардың едәуір бөлігі Шығыс Европа мен Кіші Азияға
кетті. Қалған бөлігі Қарахан билігі астына кірді. Қалғандары түркі тілдес
тайпалар арасына қосылды.
М.Қашғаридің айтуына қарағанда олар 24 тайпадан тұрған және 2 топқа: бұзуқ
және ұшык бөлінген. Әр топқа 12 тайпа кірген, олар басқа кіші топтарға
бөлінген. Мемлекет басшысы – билеуші жабғы болған. Оның өзінің
орынбасарлары кюль – еркіндері болған. Билік мұрагерлік болған. Жабғы
жанында кеңес құрылған. Әскер қолбасшысы – сюбаши ерекше маңызды роль
атқарған.
Мемлекетте басқару аппараты болған. Малға жеке меншік болған, себебі
негізгі кәсіп – көшпелі мал шаруашылығы. Көшпелі ақсүйектер қатардағы
қауымдастардан алым – салық жинаған. Көшпелі халықпен қатар Оғыз
мемлекетінде жартылай көшпелі, отырықшы тұрғындарда болған. Олар Дженд,
Сауран, Фараб, Сығанак, Карнак қалаларында қоныстанған. Негізгі кәсібі –
егіншілік және қолөнер. Әскери тұтқындар қатарынан құлдар да болған. Алым –
салықтың аса көп арттырылуы, халықтың наразылығын тудырып, мемлекетті
әлсіретті, көптеген соғыстар, күштірек түркі тайпаларының қысымы – осының
бәрі оғыздар мемлекетінің құлауына себеп болды.
Қарахан қағанаты – жаңа түркі империясы, олардың билеушілері қарлұқтардан
шыққан, оңтүстік шығыс Қазақстан мен Қашғария аумағын мекендеген.
940 жылы түркі тайпалары Қарлұқ қағанатының астанасы Баласағұнды жаулап
алып, жаңа Қарахан хандығын құрды. Хандық билеушілері 990 жылы Тараз,
Испиджаб қалаларын өздеріне қосып алды. Х ғасырдың аяғына қарай хандық
аумағы, Амудария мен Жетісуге дейінгі және шығыста Қашғарияға дейінгі
аралықты алып жатты.
Жазба көздеріндегі деректерге қарасақ, қарахан ұрпақтарының шығу тегі
бұрынғы Жабғы – Қарлұқтан шыққан. Бильге Күл Қадыр – қаған екендігі
айтылған.
Мемлекетте ең басты рольді екі тайпалық топтар – шігілдер мен яғма, яғни
қарлұқ тайпаларының негізін құраған.
Қарахан мемлекетінде билік осы екі топтың ақсүйектері арасында бөлінген.
Бұл бөліс қағанаттың – шығыс және батыс бөлігі болып екіге бөлінуіне
әкелді, олардың әр қайсысының өз қағаны болған. Бас қаған болып шығыс қаған
саналған, оның ордасы Қашғар мен Баласағұнда болған
Түргеш қағанаты (704-756 жж.) Түргештер дулы тайпа құрамының ішіне жатады,
түргештердің өзі – қара және сары түргеш болып бөлінгені белгілі. (Кейбір
тарихи деректер бойынша, сары және қара деген тайпа бөліктері этниқалық
емес, саяси жағынан қарастырғаны жөн. Демек, Сақал қаған болған кезде
түргеш кағанаты екіге бөлініп кетеді. Біревінде Сақал өзі қаған болған, ал
екіншісінде халықты басқарған Сулық. Сақалға бағынатын халықты сары
түргеш деп атаған, ал Сулыққа бағынған халықты – қара түргеш.)
Түргеш қағанаттың саяси өмірі тарихта Орта Азияға шапқыншылық жасаған
арабтармен тығыз байланыстырады. 7-ғ. бас кезінде Араб түбегінде Араб
мемлекеті қалыптасты. Ислам мемлекеттік дінге айналады. Осы дінді таратушы
Мұхаммед 632 ж. қайтыс болғаннан кейін, арабтар ислам дінін тарату үшін
жаулаушылық соғыстар бастады.
Арабтар Орта Азияға жаулауы басталған кезде, Қазақстан мен Орта Азияның
басым бөлігі Батыс Түркі қағанаты қол астында болды. Арабтарға қарсы
күресте Жетісуда өкімет басына келген түргештер болды. Оның негізін салған
Үш-еліг қаған (699-706 жж.). Оның ордасы Шу бойындағы Суяб қаласы болды.
Екінші (кіші) ордасы Іле өзені жағасындағы Күнгіт қаласында орналасты. Үш-
еліг-қаған елді 20 түтіктікке (еншілікке) бөлді, оның әрқайсысының 7 мыңнан
әскері болды. Үш-еліг-қаған Қытай империясымен және Согд мемлекетімен саяси
бірлестік құрып, арабтарға қарсы күреседі.
Түргеш қағанатында Үш-елігтен кейін оның мұрагері болып, баласы Сақал-қаған
(706-711) таққа отырады. Оның кезіңде Түргеш мемлекетінде ішкі бірлік
болмайды және қағанат үнемі арабтармен, қытайлармен күрес жүргізіп отырды.
Түргеш қағанаты Сулық қаған (715-738) тұсында күшейді. Оның тұсында
түргештер екі майданда күрес жүргізді. Батыстан арабтар, шығыстан Тан
әулеті кұш көрсетті. Елшілік жолымен (неке байланысы) және әскери шаралар
арқылы Сулық шығыстан келетін қатерді болдырмады. Бұл жағдай түргештердің
батыста белсенді әрекет етуіне мүмкіндік туғызды. 723 жылы Ферғана
қарлұқтарымен және Шаш тұрғындарымен тізе қосып, түргештер арабтарды
жеңеді. Сулықты арабтар Абу Мұзахим (Сүзеген) деп атайды. 737 жылы Сулықты
өз қолбасшысы Баға-Тархан өлтіреді.
Оның қазасынан кейін сары түргештер мен қара түргештер арасында өкімет
билігін алу үшін күрес басталды. 746 жылы Жетісуға Алтай мен Тарбағатайдан
қарлұқтар келіп қоныстанады. Арабтармен, сондай-ақ өзара қырқыстардан
әлсіреген түргештер қарлұқтарға белсенді қарсылық көрсете алмайды. Мұны
Қытай империясы пайдаланды. Оның Шығыс Түркістандағы уәлилары 748 жылы өз
әскерін Суяб қаласына аттандырады да, оны басып алады. Шаштың иесі дарға
асылады. Оның баласы арабтардан көмек сұрап келеді. 751 ж. Тараз жанындағы
Атлах қаласы маңында арабтар мен қытай әскері арасында зор шайқас болады.
Шайқас бес күнге созылады. Шешуші сәтте қытайлардың ту сыртындағы қарлұқтар
көтеріліс жасап, арабтар жағына шығады. Қытайлар толық жеңіледі. Тан әскері
Жетісуды, Шығыс Түркістанды тастап кейін шегініп кетеді. Арабтар Шашқа
қарай кетеді. Бірақ ішкі қырқыс Түргеш мемлекетін әбден тұралатып тастады.
756 жылы түрік тілді қарлұқ тайпаларының әрекетінен түргеш мемлекеті
құлады.
Түркі тілді көшпелі, жартылай көшпелі тайпалар Батыс түркі қағанаты орнына
4 бірдей құдыретті мемлекет орнатады. Хазар қағанатын қоспағанда, Төменгі
Еділ өңірі мен Солтүстік Кавказда, Қазақстан жерінде үш этникалық-
әлеуметтік бірлестік пайда болды: Сырдың бойын, Арал өңірін Оғыз мемлекеті,
ал Қазақстанның солтүстік, шығыс және орталық аймақтарында, астанасы орта
ертісте болған Қимақ мемлекеті дүниеге келді. Батыс түркі қағанаты орны
Жетісуда – қарлұқтар қалды.
Қарлұқ мемлекеті (756-940 жж.).
Мемлекеттің құрылуы
Қарлұқтардың дербестікке ұмтылуы олардың Ұйғыр қағанатынан бөлініп шығуына
жеткізді. 746 жылы қарлұқтар Жетісуға қоныс аударды, ал онда саяси жағдай
тым күрделі болатын. Өзара қырқысқан күресте түргеш қағандары өздерінің
бұрынғы Қарлұқ тайпаларының мекені күш-құдіретінен айырылды. Соның
салдарынан бытырап кеткен түргеш тайпалары қарлұқтарға лайықты қарсылық
көрсете алмады. Бұл оқиғалар ертедегі түріктердің Терхин жазбаларында: Ит
жылы үш-қарлұқ опасыздық жасап, қашып кетті. Олар батыстағы он оқ халқының
еліне келді,—деп көрсетілген. Түргештердіңәулеттік руларынын саяси
билігінің әлсіреуін Шығыс Түркістандағы қытай өкілдері пайдалана қойды.
Тань әскерлері Суябты басып алды, Шашқа (Ташкентке) дейін жетті, бірақ
мұнда көк тіреген Қытайдың мүдделері батыстан өздерінің ықпал ерісін
кеңейту мақсатымен ілгерілеп келе жатқан арабтардың мүдделерімен қиғаш
келді. Қайшылықтың шиеленіскен түйіні 751 жылы екі империялық күш
арасындағы шешуші шайқас барысында шешілді, оның нәтижесінде тань әскерлері
зор шығынға ұшырады. Араб тарихшысы Ибн әл-Асирдің мәліметтеріне
қарағанда, Атлах қаласынын түбінде 50 мың қытай өлтіріліп, 20 мындайы
тұтқынға алынған. Тұтқындар арасында қөлөнершілер кеп
болған. Талас өзеніндегі шайқастың Жетісу және Мауараннахрха лықтарының
тағдырларында зор тарихи манызы болды. Қытай әскерлері Жетісушегінен ғана
емес, ұйғырлар мен тибеттіктердің қысымымен Шығыс Түркістаннан да
кетті. Талас аңғарында арабтар да тұрақтап қала алмай, Шашқа шегінді. Соның
нәтижесінде қарлұқтар өз жағдайын нығайтып алды. 766 жылы Түргештердің екі
қағанының ордалары—Тараз және Суябпен қоса бүкіл Жетісу қарлұқтар жабғуының
қолына көшті. Сол арқылы саяси және әлеуметтік биліктердің қарлұқ
көсемдерінің қолына көшуі Жетісуда Қарлұк мемлекетінің біржола қалыптасуына
жеткізді. Қарлұктар өздеріне бағынышты жерлердіц шекарасын одан әрі кеңейте
берді. 766—775 жылдары қарлұқтардың бір тармағы Қашғарияны басып алды, ал
VIII ғасырдың аяғында олардың басқа бір тобы Ферғанаға өз ықпалын таратты.
Бұл оқиғаларды бейнелей келіп, әл-Марвази бьшай деп жазады: қарлұктар
бұрын Тулис тауында тұрды және тоғыз-оғыздарға құл болды. Мұнан кейін олар
өздерінің билеушілеріне қарсы көтерілді, түргештердің елін жаулап алды, ал
ол жерден мұсылман елдеріне қарай жылжыды
Мазмұны
[жасыру]
• 1 Қарлұқ тайпаларынын мекені
• 2 Kөшпелі және отырықшы мәдениет
• 3 Қарлұқтардың сыртқы саясаты
• 4 Этникалық және тайпалық құрамы
• 5 Қарлұқтардың ыдырауы
• 6 Пайдаланылған әдебиет
Қарлұқ тайпаларынын мекені[өңдеу]
Қарлұқ тайпаларынын мекені - Алтай манында орналысқан. 8 ғ. бастап
қарлұқтарЖетісуға қоныс аударады. Қарлұқтардың арқасында 751 ж.
арабтар Талас бойында түріктермен болған шайқасты жеңеді. Осы кезден бастап
қарлұқ тайпалары күшейіп, олардың патшасы өз билігін Алтайда орнатады. 755
ж. қарлұқтар Жетісуда түргештерді женеді. Түргештердің жартысы қарлұқтарға
бағынады, ал қалғаны шығысқа таман көшуге мәжбүр болды.
Қарлұқтар туралы деректер 5 ғасырға жатады. Ол "бұлақ" деген атпен белгілі.
Түркі руна ескерткіштерінде "үш қарлұқ" атын алтай тауы мен Балқаш көлінің
шығыс жағалауы арасын қоныс еткен көшпелі тайпалар бірлестігіне айтады. 7
ғ. ортасында қарлұқ бірлестігі құрамына бұлақ, шігіл мен ташлық кірген.
Көсемдері Елтабар деп аталған. 766 жылы түргеш қағандарының қос ордасы
Тараз бен Суябты қоса, бүкіл Жетісу қарлұқ жабғысының қоластына көшеді.
Олар ерте феодалдық мемлекет құрады. Араф географы Әл-Марвази (12 ғ.)
қарлұқтар құрамында 9 тайпа болғанын айтады. Қарлұқ конфедерациясына Жетісу
мен оңтүстік Қазақстанның тухси, шігілдер, әзкіштер, халаджылар, чаруктер,
барысхандар, т.б. түркі тілдес тайпалар кірген. 8-10 ғғ. Қарлұқ тайпалары
Қазақстанның Жоңғар Алатауынан бастап, Сырдың орта ағысына дейінгі көсіліп
жатқан территорияны қоныс етеді. Балқаш пен Ыстықкөл арасы, Шу, Іле, Талас
өзендері бойында, Отырарға дейін көшіп жүреді. Олардың билеушісі джабғу,
840 жылдан бастап каған атағын алды. Көшпелі тайпалардың билеуші ақсүйек
топтарының қолында жайылымдар мен құнарлы жер ғана емес, қала орталықтары
да болды. Қарлұқтар елінде 25 қала мен қыстақ болған. Олардың ішінде Тараз,
Құлан, Мерке, Атлалық, Тұзын, Балық, Барысқан және т.б. Қарлұқ қалалары Ұлы
Жібек жолы бойында орналасты.
Kөшпелі және отырықшы мәдениет[өңдеу]
Ұлы Жібек жолы Қазақстан жерінде. Б.з.д. 1-мыңжылдықтың орта кезінде Қара
теңіз өңірінен Дон бойына, содан Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтарға,
Ертіске, одан әрі созылып Алтайға, жоғарғы Етіс пен Зайсан көлі алқабын
мекендеген аргиппейлер еліне кететін Дала жолы жұмыс істей бастапан. Осы
жолмен жібек, терілер, иран кілемдері, асыл металдан жасалған бұйымдар
сауда арқылы таратылып жататын.
Б.з.д. 2 ғ. орта шенінде Жібек жолы елшіліктің және сауда-саттықтың тұрақты
желісі ретінде қызмет атқара бастайды. Б.з. 2-5 ғғ. Егер Шығыстан жүре
бастасақ, Жібек жолы Қытайдың ежелгі астанасы Чаньаннан шығып, Ланчжов
маңындағы хуанхэ өткеліне баратын да, одан әрі Наь-Шанның солтүстік
сілемдерімен жүріп отырып, Ұлы Қытай қамалының батыс
шетінен, Яшмақақпасының шебінен барып шығады. Осы арадан сара жол екіге
айрылып, Такла-Макан шөлін солтүстік және оңтүстік жағынан айналып өтетін.
Терістік жолы хами, Тұрфан, Бесбалық, Шихо көгал аймақтары арқылы Іле
алқабына жететін; ортадағы жол Чаочаннан Қарашарға, Ақсуға сосын Бедел асуы
арқылы Ыстықкөлдің оңтүстік жағалауынан шығып, Дунхуан, хотан, Яркенд,
Бактрияларды басып өтіп, Үндістан мен Орта теңіз аймағына қарай кететін;
бұл оңтүстік жол деп аталды. Ал солтүстік жолы Қашғардан Ферғанаға, одан
әрі Самарқанд, Бұқара, Мерв арқылы хамаданға, Сирияға баратын. 11-12 ғғ.
Қытайдан шығып Жетісу мен оңтүстік Қазақстан арқылы батысқа қарай өтетін
жол жанданып кетеді. Жолдың бұлай ауытқуын бірнеше себептермен түсіндіруге
болады. Біріншіден, Жетісуда Орта Азиямен жүретін сауда жолдарын бақылайтын
Түрік қағандарының ордалары болатын. Екіншіден, Ферғана арқылы жүретін жол
7 ғ. ішкі қырқыс салдарынан қауіпті болып қалды; үшіншіден аса бай түрік
қағандары олардың айналасы теңіздің арғы бетінен келген тауарларды көптеп
тұтынды.
7-14 ғғ. Елшілік және сауда керуендерінің дені Жібек жолымен жүретін. Сан
ғасырлар бойы жол тынымсыз өзгеріп отырған. Жібек жолы Орта Азия арқылы
оңтүстік Қазақстан мен Жетісуға келетін сауда жолы 14 ғ. дейін, қашан ішкі
қырқыстар мен соғыстар қала мәдениетін аздырып,тоздырғанға дейін, Қытайға
баратын теңіз жолы игеріліп, бұрынғы көне жолдың жұолдызы сөнгенге дейін
жұмыс істеді.
Қарлұқтардың сыртқы саясаты[өңдеу]
Қарлұқ жабғуы Оңтүстік Қазақстан маңайында Мауараннахрдың солтүстігіндегі
жерлерді басып алу жөнінде белсенді саясат жүргізген арабтарға қарсы
күресті басқарды. Арабтарға қарсы әр түрлі аттаныстарды қарлұқтар талай рет
белсене қолдады. Қарлұктардың шығыста Ұйғыр қағанатымен бәсекелеспек болған
әрекеттері кейін сәтсіздікпен аяқталды. 791 жылы ұйғырлар Бесбалық түбінде
қарлұқтар мен тибеттіктердің әскерлерін талқандады. 812 жылы олар
қарлұқтарды толық женді. Қарлұқтарды куа отырып, ұйғыр қағаны Ферғана мен
Сырдарияға дейін жетті, олардың адамдары мен малын қолға түсіріп, Орталық
Азияғақайтып кетті. Осы катаң жеңілістен кейін қарлұқ
жабғуы Моғолиядағы орталығы Өтюкен болған ұйғыр кағанының жоғарғы билігін
мойындауға мәжбүр болды.
Ұйғырлардың билеп-төстеуіне Енисей қырғыздары табанды қарсылық көрсетті.
Қырғыздардың иеліктері шығыста Байкал маңында тұрған гулиган халқы аймағына
дейін тарады; батыста олардың мекендерінің шекарасы Алтай тауларына дейін,
оңтүстік-шығыста — Саян жотасына дейін барды. Қырғыздардың көршілері батыс
жақта қимақтар, солтүстік жақта — бома халқы, оңтүстік-шығыста ұйғырлар
болды. Қырғыздар Минуса ойпатында мейлінше жинақы мекендеді. Қырғыздар 80
мың жауынгер жасақтай алатын, халқы көп бірлестік болған еді. Жиырма жылға
созылған табанды күрестің нәтижесінде қырғыздар 840 жылы ұйғырларды
талқандап женді. Ішкі Азия даласындағы бұл маңызды оқиға мұсылман
тарихнамасында көрініс тапқан. Мәселен, Гардизи бұл жөнінде мынадай хабар
келтіреді: Түркістандықтар (кырғыздар) хақан халқына шабуыл жасады; олар
бұл халықтың беделді-беделді он екі бастығын өлтірді, семсермен турап,
хақандықтардың бәрін қырып-жойды. Хақандықтардың бүкіл патшалығы Чун-пан
мен халлухтардың (қарлұқтардың) қолдарында
қалды. Ұйғырлардың біразы Жоңғария — Тарбағатайдың солтүстік-батыс
шетіндегі қарлұқтарға қашты. Ал ұйғырлардың негізгі көпшілігі Шығыс
Түркістанға және Ганьсудің батыс жағына қоныстанды, онда орталығы Тұрфан
алқа- бында (847—1369 жылдар) және Ганьсуда (847—1036 жылдар) болған
тәуелсіз мемлекет құрды.
Мұны ашина руынан тарағанбыз дейтін, бұл кезде күшейіп алған қарлұқ жабғуы
пайдаланды. Қарлұқтардың көсемі Білге Күл Қадыр-хан — Испиджаб билеушісі
(Гардизи мәліметгері бойынша Илмалмасын — жабғу) өзінің бұрынғы атағы —
жабғуды тастап, қаған атағын алып, билікті өзінің алуға хақылы екенін
ашықтан-ашық жариялады. Алайда қарлұқтардың билігі берік болмады, өйткені
ол Орталык, Азияның түрік тайпаларына таралған жоқ.
Этникалық және тайпалық құрамы[өңдеу]
Қарлұқ тайпаларының құрылуы мен ертедегі қарлұқ этникалық топтары
қалыптасуының алғашғы кезендері Ішкі Азия аумағында түрік және теле (оғыз)
тайпаларының қоршауында өтті. Этникалық үрдістің одан кейінгі даму кезеңі
үш тайпалы қарлұқ конфедерациясының құрылуымен байланысты болды, ол
кейіннен сан және сапа жағынан Жетісу шегінде қарлұқ халқыньщ қалыптасу
сатысына ұласты. Алайда орта ғасырлар дәуірінде бұл үрдіс аяқталған жоқ.
Жазбаша деректемелерде қарлұктар туралы алғашқы хабарлар қытайдың Суй
әулетінің (581—618) шежіресінде кездеседі және V ғасырдың орта шеніне
жатады. Онда қарлұқтар өздерінің басты руының атымен Алтайдың (Ақтағ)
баурайларын мекендеушілер ретінде бұлақ деп аталған. Таншу әулеттік
(618—907) хроникасына сәйкес, қарлұктар (гэлолу, гэлу) түріктерден шыққан
және олардың бір тармағы болған. Қарлұқтардың түріктермен генетикалық
байланысы туралы деректер орта ғасырлардағы мұсылман тарихнамасында да
жинақталған. Олар (қарлұктар) — ежелгі түріктер, — дейді Ибн әл-Факих (X
ғ.)47. Қарлұқтар ежелгі түріктердін руналық ес- керткіштерінде де үш
қарлұқ деп айтылған. Ол Монғол Алтайы мен Балқаш көлі аралығындағы аумақты
алып жатқан көшпелі тайпалардың күшті одағы болды. Қарлұктар туралы уақыты
жағынан алғашкы хабар арабпарсы тілдес тарихи-географиялық әдебиетте —
Табариде (737 ж.) кездеседі. Ол Тоқарстанда орналасқан қарлұқтар туралы
айтады. Қарлұқ конфедерациясына түркі тілдес көшпелі және жартылай көшпелі
әр түрлі тайпалар: жікілдер, бұлақтар, халаждар, түргештер, азкишилер,
тухсилер, шарұктар, аргулар, барсхандар кірген. Бұлардан басқа оның
құрамында оғыздардың негізгі көпшілігі Сырдарияның орта және төменгі
ағысына көшкеннен кейін Жетісу аумағында калған кейбір топтары, сондай-
ақтүрік болып кеткен Жетісу соғдылары болды. Махмұд Қашғари көптеген
соғдылар түріктердің әдет-ғұрыптарын қабылдаған деп хабарлайды. Кейінірек
қарлұқтардың Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісудың, отырықшы халықтарымен
сіңісіп, ислам дінін қабылдаған бір бөлегі, сондай- ақ оғыздардың соларға
сәйкес топтары да түрікмендер деп аталып кетті Араб саяхатшысы Әбу
Дулаф өзінің қарлұқтар жерімен 25 күн жүріп өтуіне тура келгенін
хабарлайды; ал Ибн Хаукальдін деректері бойьшша, қарлұқтар жерін батысынан
шығысына қарай жүріп өту үшін тіпті 30 күн жол жүру керек болған.
Қарлұқтардың ыдырауы[өңдеу]
940 (942) ж. қарлұқ мемлекетінің астанасын - Баласағұнды - Шығыс
Tүркістандағы түріктер - Тянь-Шянь жағынан қоныс аударған чығыл және ягма
тайпалары - жаулап алады. Осыдан кейін Жетісуда билік қараханидтерге тап
болады. Сонымен, 940 жылы қарлұқ мемлекеті өмір сүруін тоқтатты. [1]
X ғасырдың орта кезінде Жетісу аумағында және Шығыс Түркістанның
(Қашғардың) бір бөлігінде әлеуметтік құрылымы біршама дамыған Қарахан
мемлекеті пайда болды. Орталыға – Баласағұн қаласы. Қарахан мемлекеті
тарихының бастапқы кезеңі жөнінде сенімді мағлұматтар деректемелерде
сақталмаған, ал алғашқы Қарахандар туралы әңгімелер жартылай аңыз сипатында
болып келеді.
Жазба деректерге қарағанда, Қарахан мемлекетінің құрылып, оның дамуының
алғашқы кезенің саяси тарихында, қарлұқ тайпалар бірлестігінің орны ерекше
болған. Мәселен: Қараханид мемлекетінің негізін қалаушы Сатұқ Бограхан (915-
955 жж.), Қарлұқ қағаны Білге Қыдырханның немересі. Сатұқ Бограхан Таразды
билеуші Оғұлшаққа қарсы шығып, оны талқандайды, сөйтіп Тараз бен Қашқарды
бағындырады; 942 жылы ол Баласағұнда билеушісін құлатып, өзін жоғарғы қаған
деп жариялайды. Жаңа билік иелерінің басшысы өзін қара қаған немесе
қара хан деп атады. Осыдан келіп тарихта бұл әулет қарахандықтар әулеті
деп аталды. Шынына келгенде, Қарахан мемлекетінің тарихы осы уақыттан
басталды.
Сатұқ өлгеннен соң билік оның баласы Мұсаға көшті, ол 960 жылы қағанаттың
мемлекеттік діні ислам деп жариялады. Оның астана қаласы-Қашқар болды.
Сатұқтың екінші баласы Сүлеймен–ілек Баласағұнды иеленді. Мұса өлген соң
жоғарғы қаған атағы оның баласы Әли Арслан-ханға көшті. Оның екінші жерінің
орталығы Қашқар болды, сонымен қатар ол Тараз бен Баласағұнның да билеушісі
болып есептелді.
Қарахан мемлекетінің саяси тарихы ол өмір сүрген алғашқы ондаған жылдың
өзінде-ақ негізінен екі әулеттің Әли Арслан-хан мен Хасан Боғра-ханның
ұрпақтары арасындағы өзара қырқысқан күреске толы болды.
Мемлекеттің этникалық құрамы: шігіл, яғма, қарлұқ, оғыз, қаңлы сияқты т.б
түрік тілдес тайпалардан тұрған. Шігіл және Яғма тайпалары негізгі роль
атқарған. Өкімет басындағы билеушілер алма-кезек осылардан тұрған.
Өкімет ұймы-мемлекеттік қурылым.
Жоғарғы өкімет билігі хақанның (ханның) қолында болды. Ол мұрагерлікке
қалып отырған. Үстем тап өкілдеріне ханның ұрпақтары тегіндер, ілек (ел)
хандар, бектер, нөкерлер жатқан. Билік үлестік жерлер арқылы жүргізілген.
Ұлестік жерлер ірі жене кіші болып бөлінген. Хақанның сарай маңындағы
қызметкерлерінен құралған тұрақты ұйымы болды. Ханға ең жақын адамдардың
бірі уәзір болды, ол әрі көмекші , әрі кеңесші болып саналады. Қараханидтер
кезіндегі уәзірлер, қарлұқ қағанының көл-еркіндеріне ұқсас . Махмұд
Қашқаридің жазуына қарағанда, көл-еркіннің мәні көл-кесір, ұшаң-теңіз,
ақыл-ой деген мағынаны білдірген. Шындығында, қазақша уәзір сөзі ақыл-ойдың
кені..
Хақанның мемлекеттік саяси-әкімшілік іс жүргізетін жері-орда деп аталған.
Онда сарай қызметкерлері тұрған. Олар: хақанның уәзірлері, нөкерлері,
орынбасарлары, қазынашылары, елшілері, хат жүргізушілері, аспапшылары және
т.б жеңіл-желпі жұмыс істейтіндер.
Қараған мемлекетіндегі қоғамдық құрылыс басқару тәртібі, жер иеленудің
түрлері, алым-салық алудың жүйесі, әлеуметтік теңсіздік, қанаудың түрлері
туралы сөз еткенде, орта Азиядағы мемлекеттердегі қоғамдық құрылыстың әсері
болғандығын ескерген жөн. Мәселен, отырықшы-егіншілік округтерде негізінен
саманилер тұсында қолданылған құрылымда сақталды. Мұнда бұрынғысынша қоныс
және қала басшылары (мехталар, әкімдер, раистер) болды. Сонымен бірге ілік-
хандар тұсында, сахиб-барида (мәліметшілік қызметтерде қоса атқаратын почта
бастықтары), мұстауфалар (финанс –салық ведомствосының чиновнигі мен
бастығы) және т.б да лауазымдар сақталды.
Қырдағы аймақтағы мал шаруашылығымен айналысатын халықты басқару тәртібі
басқаша болды. Ол да иерархиялық принциптерге негізделіп тұрса да, көшпелі
қауымдардың әкімшілік басқаруы рулық-тайпалық басшы топтар арқылы, көбінде
елші басына, бектер мен хандарға бағынатын ру басылары арқылы жүзеге
асырылды.
Қарахан бектерінің билігі әжептәуір мол болды. Олар тәртіп сақталуын
қадағалады, оларға сот үкімдерінің және әдеттегі право нормаларының (тору)
орындалуын бақылау міндеттелді, шекараларды қорғау да соларға жүктелді.
Қарахан елші- басшылары, бектер мен хандар (ел) ілек-хандарға бағынды, олар
үлесті жерлердің билеушілері болды. Хақандар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz