Құқық шығармашылығының негізгі қағидалары
Кіріспе
І.тарау. Құқық шығармашылығының ұғымы және түрлері
1.1. Құқық шығармашылығының ұғымы
1.2. Құқық шығармашылығының түрлері
ІІ.тарау. Құқық шығармашылығының негізгі қағидалары және сатылары
2.1. Құқық шығармашылығының негізгі қағидалары
2.2. Құқық шығармашылығының негізгі сатылары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
І.тарау. Құқық шығармашылығының ұғымы және түрлері
1.1. Құқық шығармашылығының ұғымы
1.2. Құқық шығармашылығының түрлері
ІІ.тарау. Құқық шығармашылығының негізгі қағидалары және сатылары
2.1. Құқық шығармашылығының негізгі қағидалары
2.2. Құқық шығармашылығының негізгі сатылары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Құқық шығармашылық дегеніміз мемлекеттің қоғам мүддесіне сай, қоғамдық қатынастардың қажеттілігіне байланысты халықтың еркін, идеяларын, талаптарын заңға және басқа нормативтік құқықтық кесімдерге айналдыруда жасалатын арнайы қызметі.
Құқықтық шығармашылық-құқықты құру процессі әлеуметтік организм қойнауында жүріп жатады, ал мемлекет қоғамды қалыптасқан құқықтық талаптарға сай дайындауы керек. Сондықтан, кейбір авторлардың «құқықтық шығармашылықты» құқықты құру процессіндегі ақырғы кезең деуі дұрысқа жатады.
Профессор С.С.Алексеев негіздеме түрінде былай дейді: «құқықтық шығармашылық принципті түрде, сол уақытта басталады, қашан қоғам дамуындағы талаптар белгіленеді, тікелей - әлеуметтік құқық қалыптасса, құқықтық жаңалықтардың қажеттігі шегіне жетсе, тек осы негізде ғана құқыққұру процессіне міндетті органдар кіріседі».
Құқықтық шығармашылық түсінігі қоғамның еркін заңға айналдырудағы қызметтердің барлық түрлерін жолдарын (нысанын) қамтиды:
а) мемлекеттің органдарымен нормативтік актілерді қабылдау;
б) референдум арқылы тікелей халықпен;
в) құқық нормаларына сай әртүрлі келісімдер жасау;
г) мемлекеттік емес ұйымдардың шығарған әдеттері мен нормаларына санкция беру;
д) заңды прецеденттерді құру.
Юриспруденцияда көптеген құқықтық шығармашылық принципттері шығарылған, олардың ішінен мыналарды бөліп көрсетуге болады:
а) демократизм;
б) заңдылық;
в) гуманизм;
г) ғылымшылығы;
д) профессионализм;
е) бағдарламалықтығы.
Құқықтық шығармашылық-құқықты құру процессі әлеуметтік организм қойнауында жүріп жатады, ал мемлекет қоғамды қалыптасқан құқықтық талаптарға сай дайындауы керек. Сондықтан, кейбір авторлардың «құқықтық шығармашылықты» құқықты құру процессіндегі ақырғы кезең деуі дұрысқа жатады.
Профессор С.С.Алексеев негіздеме түрінде былай дейді: «құқықтық шығармашылық принципті түрде, сол уақытта басталады, қашан қоғам дамуындағы талаптар белгіленеді, тікелей - әлеуметтік құқық қалыптасса, құқықтық жаңалықтардың қажеттігі шегіне жетсе, тек осы негізде ғана құқыққұру процессіне міндетті органдар кіріседі».
Құқықтық шығармашылық түсінігі қоғамның еркін заңға айналдырудағы қызметтердің барлық түрлерін жолдарын (нысанын) қамтиды:
а) мемлекеттің органдарымен нормативтік актілерді қабылдау;
б) референдум арқылы тікелей халықпен;
в) құқық нормаларына сай әртүрлі келісімдер жасау;
г) мемлекеттік емес ұйымдардың шығарған әдеттері мен нормаларына санкция беру;
д) заңды прецеденттерді құру.
Юриспруденцияда көптеген құқықтық шығармашылық принципттері шығарылған, олардың ішінен мыналарды бөліп көрсетуге болады:
а) демократизм;
б) заңдылық;
в) гуманизм;
г) ғылымшылығы;
д) профессионализм;
е) бағдарламалықтығы.
1. Сапарғалиев Ғ., ИбраеваА. Мемлекет жөне құкықтеориясы. Алматы, 2003.
2. Проблемы теории государства и права. Москва, 2000 г.
3. Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. М., 1999
4. Ағдарбеков Т. Мемлекет және құқық теориясының проблемалары (оқу құралы). Түркістан: Қожа Ахмет Ясау атындағы Халықаралық Қазақ-түрік университеті, 2005 ж.
5. Жоламан Қ.Д., Мухтарова А.Қ., Тәуекелов А.Н. Мемлекет және құқық те-ориясы. Алматы, 1998.
6. Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. Қарағанды, 2002.
7. Құдайбергенов УД. Теория государства и права. Алматы, 1999.
8. Шоқан Уәлиханов. Таңдамалы. Алматы, 1985.
9. Зиманов С.З. Общая теория права и ее место в системе правоведения. Алматы, 1982.
10. Матюшин Г.Н. У истоков человечества. М., 1982.
11. Алексеев В.П., Першиц А.И. История первобытного общества. М., 1999.
12. Гумпеловт Л. Общее учение о государстве.
13. Каутский К. Материалистеческое понимание истории. М-Л., 1931. 2-том.
14. Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 2006.
15. Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана. Ташкент, 1925. 77-бет.
16. Тәтімов М., Әлиев Ж. Дербестігіміз — демографияда. Алматы, 1999,34-бет.
17. Тоинби А. Постижение истории. М., 1990. 43-бет. Карл Ясперс. Смысл и значение истории. М., 1994. 30-бет.
2. Проблемы теории государства и права. Москва, 2000 г.
3. Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. М., 1999
4. Ағдарбеков Т. Мемлекет және құқық теориясының проблемалары (оқу құралы). Түркістан: Қожа Ахмет Ясау атындағы Халықаралық Қазақ-түрік университеті, 2005 ж.
5. Жоламан Қ.Д., Мухтарова А.Қ., Тәуекелов А.Н. Мемлекет және құқық те-ориясы. Алматы, 1998.
6. Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. Қарағанды, 2002.
7. Құдайбергенов УД. Теория государства и права. Алматы, 1999.
8. Шоқан Уәлиханов. Таңдамалы. Алматы, 1985.
9. Зиманов С.З. Общая теория права и ее место в системе правоведения. Алматы, 1982.
10. Матюшин Г.Н. У истоков человечества. М., 1982.
11. Алексеев В.П., Першиц А.И. История первобытного общества. М., 1999.
12. Гумпеловт Л. Общее учение о государстве.
13. Каутский К. Материалистеческое понимание истории. М-Л., 1931. 2-том.
14. Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 2006.
15. Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана. Ташкент, 1925. 77-бет.
16. Тәтімов М., Әлиев Ж. Дербестігіміз — демографияда. Алматы, 1999,34-бет.
17. Тоинби А. Постижение истории. М., 1990. 43-бет. Карл Ясперс. Смысл и значение истории. М., 1994. 30-бет.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І-тарау. Құқық шығармашылығының ұғымы және түрлері
1.1. Құқық шығармашылығының
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Құқық шығармашылығының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
ІІ-тарау. Құқық шығармашылығының негізгі қағидалары және
сатылары
2.1. Құқық шығармашылығының негізгі
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...26
2.2. Құқық шығармашылығының негізгі
сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .55
Кіріспе
Құқық шығармашылық дегеніміз мемлекеттің қоғам мүддесіне сай, қоғамдық
қатынастардың қажеттілігіне байланысты халықтың еркін, идеяларын,
талаптарын заңға және басқа нормативтік құқықтық кесімдерге айналдыруда
жасалатын арнайы қызметі.
Құқықтық шығармашылық-құқықты құру процессі әлеуметтік организм
қойнауында жүріп жатады, ал мемлекет қоғамды қалыптасқан құқықтық
талаптарға сай дайындауы керек. Сондықтан, кейбір авторлардың құқықтық
шығармашылықты құқықты құру процессіндегі ақырғы кезең деуі дұрысқа
жатады.
Профессор С.С.Алексеев негіздеме түрінде былай дейді: құқықтық
шығармашылық принципті түрде, сол уақытта басталады, қашан қоғам дамуындағы
талаптар белгіленеді, тікелей - әлеуметтік құқық қалыптасса, құқықтық
жаңалықтардың қажеттігі шегіне жетсе, тек осы негізде ғана құқыққұру
процессіне міндетті органдар кіріседі.
Құқықтық шығармашылық түсінігі қоғамның еркін заңға айналдырудағы
қызметтердің барлық түрлерін жолдарын (нысанын) қамтиды:
а) мемлекеттің органдарымен нормативтік актілерді қабылдау;
б) референдум арқылы тікелей халықпен;
в) құқық нормаларына сай әртүрлі келісімдер жасау;
г) мемлекеттік емес ұйымдардың шығарған әдеттері мен нормаларына санкция
беру;
д) заңды прецеденттерді құру.
Юриспруденцияда көптеген құқықтық шығармашылық принципттері шығарылған,
олардың ішінен мыналарды бөліп көрсетуге болады:
а) демократизм;
б) заңдылық;
в) гуманизм;
г) ғылымшылығы;
д) профессионализм;
е) бағдарламалықтығы.
Құқықтық шығармашылық қызметі әруақытта әртүрлі заңды процедураны
көрсетеді, яғни құқықтық шығармашылық қызыметін істегендегі құқықпен
реттелген бір ізділік, олар белгілі құқықтық шығармашылық нәтиже. Құқықтық
шығармашылық процедурасы жеткілікті түрде қыйые және қызметі ұзаққа
жалғанады және өзінің кезеңдері бар, яғни бұл процесстердің арасындағы
кезеңдер, шешуі нақтылы мақсаттар.
Қәзіргі кездегі көбірек жайылғанына мынандай құқықтық шығармашылық
нысандары жатады: мемлекеттің органдарымен нормативті – құқықтық актыларды
қабылдауы. Ондай құқықтық шығармашылық процедурада көбірек істелген заң
шығару процедурасы (заңдарды баспаға беру процедурасы).
Заң шығару процедурасының мынандай кезеңдері бар:
Заң шығару инициативасын іске асыру құқығы, яғни елдің ең жоғарғы
өкілетті органына заң жобасын арнайы ұсыну, ол орган оны қарауға міндетті.
Заң жобасын ұсынуға құқығы бар субъектілердің тізімі Қазақстан
Республикасының Конституциясының 61 бабында анық айтылған 1. Заң шығару
бастамасы құқығы Қазақстан Республикасы Парламенттерінің депутаттарына,
Республика Үкіметіне беріледі және тек қана Мәжілісте жүзеге асырылады.
2 кезең заң жобасын талқылау. Бұл кезеңде негізінен заң жобасы талқыға
түсіп өзгертулер, толықтырулар кіргізіледі, керегі жоқ жерлері алынып
тасталады
3 кезеңде заң жобасы қабылданады
4 кезеңде арнайы ақпарат құралдарымен жарияланады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 61 бабында осы мәселе туралы
былай бекітілген 1. Заң шығару бастамасы құқығы Қазақстан Республикасы
Парламентіпің депуттатарына, Республика Үкіметіне беріледі және тек қана
Мәжілісте жүзеге асырылады. 2. Республика Президентінің заңдар жобаларын
қараудың басымдылығын белгілеуге, сондай-ақ осы жоба жедел қаралады деп
жариялауға құқығы бар, бұл Парламент заң жобасын енгізілген күннен
бастап бір ай ішінде қарауға тиісті екенін білдіреді. 4. Мәжіліс
депутаттары қараған және жалпы санының көпшілік дауысымен мақұлданған заң
жобасы Сенатқа беріледі, ол онда әрі кеткенде алпыс күннің ішінде қаралады.
Сенат депуттары жалпы санының көпшілік дауысымен қабылданған жоба заңа
айналады және он күннің ішінде Президенттің қол қоюына беріледі.
Заңды техника – нормативті-құқықтық және жекелеген заң актыларын
дайындаудағы пайдаланылған жолдарың, тәртіптердің және құралдардың
жиынтығы, олардың жетілдірілуін қамтамасыз етуші.
Заңды техниканың ішінде ерекше бөлінетіні заң шығару техникасы, ол
мыналарды қамтамасыз етуге міндетті:
а) жазудың логикалық бірізділігі;
б) нормативті актылардың ішінде қарама-қайшылықтың жоқтығы және толығымен
заң шығару жүйесінде;
в) нормативті материалдардың компактылы болуы;
г) заң тілінің анықтығы және түсініктігі;
д) заң шығарудағы пайдаланылған терминдердің құрылуындағы дәлдік және
белгілілік;
е) тек бір мәселе бойынша белгіленген нормативтік актылардың көптігін
болдармау.
Заң техникасының деңгейі, көп жағдайда заңдылық мәдениеттің деңгейін
көрсетеді. Заңды техника, ең алдымен, заңды терминология мәселелеріне,
заңды Конституцияға (толығымен және заңды құралдардың қабысуы), өңдеу
тәртібіне, жазылуына және нормативті-құқықтық актыларды жүйелеуге қатысы
бар.
Құқық жүйесі және заңдар жүйесі олардың арақатынасында.
Бұл проблеманың тікелей тәжирибелік маңызы бар. Бұл мәселені теориялық
жағынан шешу нормативтік – құқықтық актыларды шығарудағы және топтауды
эффективті әрекеттерге, құқықтық барлық арнайы нысандардың көрінуіне әсер
етеді.
Оны шешудің методологиялық негізініне құқық пен заңның жалпы заңдылықтары
жатады (заң деп айтқанда, тек тікелей заңдарды ғана емес, барлық құқықтың
қайнар көздерін қоса айтамыз).
Құқық – дегеніміз, құқықтық заңның өзі. Құқық өзінің көріну нысанынан
тыста болмайды: оның сыртынан тек мынандай жауап табуға болады; құқық
қандай болу керек, бірақ құқықтық өзі емес. Тура солай әлеуметтік ортада,
реттелетін әлеуметтік аяда құқық жүйесінің объективті негезі, оның идеальды
үлгісі бар, бірақ құқық жүйесі нағыз жүйесінде ғана өмір сүре алады.
Әдебиетте құқық жүйесі және заңдар жүйесі – бір феноменнің екі жағы –
объективтік құқықтың. Құқық жүйесін заңдар жүйесінің қалпынан шығару деген,
құқықтың өзін қалыптан шығару болып табылады. Және принципиальді түрде
олардың ара-қатнастасына дұрыс сипат беру оның мазмұны мен құқық нысанын
сипаттау.
Сонымен бірге құқық жүйесі және заңдар жүйесі – тығыз байланысты болса
да, жеке жүйелер болып табылады. Оларды әртүрлі мақсаттары және әртүрлі
құрылымдары бар.
Құқық жүйесі – құрылымын сипаттайды (элементтеррі мен құрлысын)
құқықтық ақпаратты (құқықтың мазмұны) және құқықтың әрекетін ақпараттақ
реттеу жүйесі ретінде қамтамасыз етеді. Заңдар жүйесі – құқықтық ақпарат
иесінің құрылымын сипаттайды, және оның мақсаты сол ақпараттық сақталуын
қамтамасыз етіу және оны эффективті пайдалану.
Әдебиетте құқық жүйесі заңдар жүйесінің объективті негізі және заңдар
жүйесі заң шығарушымен құқықтың жүйесі негізінде құрылады. Жалпы және
тұтасымен ол дұрыс. Алайда заңдар жүйесінің дамуы, оның жетілуі оған
қарағандық емес, яғни құқық жүйесін қайталап соған ұқсас болуды көздемейді
тек көбірек түрде, құқық жүйесіне қарағанда өзінің қызметтік мақсатын толық
іске асыру: құқықтық ақпараттық ашықтығын және түсінікті болуын қамтамасыз
ету, заңдылық күштеріне қарай, заң нормаларының анық иерархиясын белгілеу,
көбірек толық және дұрыстық жағдайда елдің мемлекеттік құрылыммын есепке
алу қажет.
Заңдар шығару жүйесі (ал заңдар шығарумен бұл проблеманың
контексінде барлық нормативті – құқықтық актылардың жиынтығын және құқықтың
арнайыланған көріну нысандарына шелік түсінуге болады) - өкілетті
органдардың арнайы қызметтерінің нәтижесі (құқықтық шығармашылыққа
қатысты), және ол осы бағдарламада да көбірек не азрақ жетілгендігін
көрсетуі мүмкін. Теорияда мұндай сәттерді заңдар шығару жүйесінің
субъективтік факторлардан тәуелділік ретінде сипаттайды.
І-тарау. Құқық шығармашылығының ұғымы және түрлері
1.1. Құқық шығармашылығының ұғымы
Қоғамдық қатынастарды реттеу негізінде әдет-ғұрып, дін, дәстүр сияқты
көптеген әлеуметтік нормалар арқылы іс жүзіне асырылады. Сол әлеуметтік
нормалардың сапында құқық нормалары ерекше мұрсатқа ие. Құқықтық реттеу
басқа әлеуметтік ретгеуге қарағанда өте күрделі және қоғамдық қатынастардың
барлық салаларын қамтиды. Осыған байланысты мемлекет өзінің тарапынан
функцияларын атқару, іс жүзіне асыру барысында қоғамдық қатынастарды реттеу
мақсатында құқық жасаушылықпен тікелей айналысады және аса маңызы бар үрдіс
болып табылады. Себебі, дүниеге қандай заң, қаулылар, өкімдер,
инструкциялар, шешімдер келеді және олардың сапалық мазмұнына байланысты
қоғамдық қатынастар да тиімді реттеледі.
Құқықтық нормалар мемлекеттің арнайы органдарының қызметтерінің
нәтижесінде қабылданады, өзгертіледі және жоққа шығарылады. Мемлекеттің
және оның органдарының құқық нормаларын жасауға бағытталған әрекеттерін
құқық шығармашылық деп айтады. Мемлекет және құқық теориясында құқық
шығармашылығының ұғымы құқықты қалыптастырумен, құқық нормаларын жасаумен
және қабылдаумен тікелей байланысты. Міне, сондықтан тек қана құқық
шығармашылығының негізінде ғана күрделі процестен өтіп, заңдар, жарлықгар,
каулылар және басқа да нормативтік кесімдер пайда болады.
Құқық нормалары адамдармен шығарылады, қабылданады және бекітіледі,
олардың саналы қызметтерінің тікелей жемісі. Тарихтың қойнауына жүгінетін
болсақ құқық шығармашылықтың пайда болуы мемлекеттің шығуымен тікелей
байланысты. Алғашқы қауымдық құрылыста қоғамдық қатынастар әдет-ғұрып
нормаларымен реттеліп отырған болса, мемлекет пайда болғаннан кейін
шиеленісті қоғамды реттеуге әдет-ғұрып номаларының күші жетпейді,
дәрменсіздік танытады. Осы кезеңде қалыптасып, пайда болған мемлекет
қоғамдық қатынастардың реттелуі тиімді болуы үшін барлық халыққа міндетті
құқық нормаларын қабылдайды, олардың бұлжытпай орындалуын талап етеді.
Осылай эволюциялық, революциялық даму барысында құқық шығармашылық мемлекет
және құқық теориясының үлкен және күрделі саласына айналды. Қазіргі кезеңде
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет ретінде құқық шығармашылықпен
белсенді түрде шұғылдануда және оның негізгі формасы Конституция
өкілеттілік берген арнайы мемлекеттік органдардың нормативтік-құқықтық
кесімдерді шығару болып табылады.
Құқық шығармашылық дегеніміз мемлекеттің қоғам мүддесіне сай, қогамдық
қатынастардың қажеттілігіне байланысты халықтың еркін, идеяларын,
талаптарын заңга және басқа нормативтік құқықтық кесімерге айналдыруда
жасалатын арнайы қызметі.
Құқықтық шығармашылық: түсінігі және кезеңдері. Заңды техника.
Жалпы айтқанда мемлекет құқықты жасамайды. Құқықты құру процессі
әлеуметтік организм қойнауында жүріп жатады, ал мемлекет қоғамды
қалыптасқан құқықтық талаптарға сай дайындауы керек. Сондықтан, кейбір
авторлардың құқықтық шығармашылықты құқықты құру процессіндегі ақырғы
кезең деуі дұрысқа жатады.
Профессор С.С.Алексеев негіздеме түрінде былай дейді: құқықтық
шығармашылық принципті түрде, сол уақытта басталады, қашан қоғам дамуындағы
талаптар белгіленеді, тікелей - әлеуметтік құқық қалыптасса, құқықтық
жаңалықтардың қажеттігі шегіне жетсе, тек осы негізде ғана құқыққұру
процессіне міндетті органдар кіріседі.
Құқықтық шығармашылық түсінігі қоғамның еркін заңға айналдырудағы
қызметтердің барлық түрлерін жолдарын (нысанын) қамтиды:
а) мемлекеттің органдарымен нормативтік актілерді қабылдау;
б) референдум арқылы тікелей халықпен;
в) құқық нормаларына сай әртүрлі келісімдер жасау;
г) мемлекеттік емес ұйымдардың шығарған әдеттері мен нормаларына санкция
беру;
д) заңды прецеденттерді құру.
Юриспруденцияда көптеген құқықтық шығармашылық принципттері шығарылған,
олардың ішінен мыналарды бөліп көрсетуге болады:
а) демократизм;
б) заңдылық;
в) гуманизм;
г) ғылымшылығы;
д) профессионализм;
е) бағдарламалықтығы.
Құқықтық шығармашылық қызметі әруақытта әртүрлі заңды процедураны
көрсетеді, яғни құқықтық шығармашылық қызыметін істегендегі құқықпен
реттелген бір ізділік, олар белгілі құқықтық шығармашылық нәтиже. Құқықтық
шығармашылық процедурасы жеткілікті түрде қыйые және қызметі ұзаққа
жалғанады және өзінің кезеңдері бар, яғни бұл процесстердің арасындағы
кезеңдер, шешуі нақтылы мақсаттар.
Қәзіргі кездегі көбірек жайылғанына мынандай құқықтық шығармашылық
нысандары жатады: мемлекеттің органдарымен нормативті – құқықтық актыларды
қабылдауы. Ондай құқықтық шығармашылық процедурада көбірек істелген заң
шығару процедурасы (заңдарды баспаға беру процедурасы).
Заң шығару процедурасының мынандай кезеңдері бар:
Заң шығару инициативасын іске асыру құқығы, яғни елдің ең жоғарғы
өкілетті органына заң жобасын арнайы ұсыну, ол орган оны қарауға міндетті.
Заң жобасын ұсынуға құқығы бар субъектілердің тізімі Қазақстан
Республикасының Конституциясының 61 бабында анық айтылған 1. Заң шығару
бастамасы құқығы Қазақстан Республикасы Парламенттерінің депутаттарына,
Республика Үкіметіне беріледі және тек қана Мәжілісте жүзеге асырылады.
2 кезең заң жобасын талқылау. Бұл кезеңде негізінен заң жобасы талқыға
түсіп өзгертулер, толықтырулар кіргізіледі, керегі жоқ жерлері алынып
тасталады
3 кезеңде заң жобасы қабылданады
4 кезеңде арнайы ақпарат құралдарымен жарияланады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 61 бабында осы мәселе туралы
былай бекітілген 1. Заң шығару бастамасы құқығы Қазақстан Республикасы
Парламентіпің депуттатарына, Республика Үкіметіне беріледі және тек қана
Мәжілісте жүзеге асырылады. 2. Республика Президентінің заңдар жобаларын
қараудың басымдылығын белгілеуге, сондай-ақ осы жоба жедел қаралады деп
жариялауға құқығы бар, бұл Парламент заң жобасын енгізілген күннен
бастап бір ай ішінде қарауға тиісті екенін білдіреді. 4. Мәжіліс
депутаттары қараған және жалпы санының көпшілік дауысымен мақұлданған заң
жобасы Сенатқа беріледі, ол онда әрі кеткенде алпыс күннің ішінде қаралады.
Сенат депуттары жалпы санының көпшілік дауысымен қабылданған жоба заңа
айналады және он күннің ішінде Президенттің қол қоюына беріледі.
Заңды техника – нормативті-құқықтық және жекелеген заң актыларын
дайындаудағы пайдаланылған жолдарың, тәртіптердің және құралдардың
жиынтығы, олардың жетілдірілуін қамтамасыз етуші.
Заңды техниканың ішінде ерекше бөлінетіні заң шығару техникасы, ол
мыналарды қамтамасыз етуге міндетті:
а) жазудың логикалық бірізділігі;
б) нормативті актылардың ішінде қарама-қайшылықтың жоқтығы және толығымен
заң шығару жүйесінде;
в) нормативті материалдардың компактылы болуы;
г) заң тілінің анықтығы және түсініктігі;
д) заң шығарудағы пайдаланылған терминдердің құрылуындағы дәлдік және
белгілілік;
е) тек бір мәселе бойынша белгіленген нормативтік актылардың көптігін
болдармау.
Заң техникасының деңгейі, көп жағдайда заңдылық мәдениеттің деңгейін
көрсетеді. Заңды техника, ең алдымен, заңды терминология мәселелеріне,
заңды Конституцияға (толығымен және заңды құралдардың қабысуы), өңдеу
тәртібіне, жазылуына және нормативті-құқықтық актыларды жүйелеуге қатысы
бар.
Құқық жүйесі және заңдар жүйесі олардың арақатынасында.
Бұл проблеманың тікелей тәжирибелік маңызы бар. Бұл мәселені теориялық
жағынан шешу нормативтік – құқықтық актыларды шығарудағы және топтауды
эффективті әрекеттерге, құқықтық барлық арнайы нысандардың көрінуіне әсер
етеді.
Оны шешудің методологиялық негізініне құқық пен заңның жалпы заңдылықтары
жатады (заң деп айтқанда, тек тікелей заңдарды ғана емес, барлық құқықтың
қайнар көздерін қоса айтамыз).
Құқық – дегеніміз, құқықтық заңның өзі. Құқық өзінің көріну нысанынан
тыста болмайды: оның сыртынан тек мынандай жауап табуға болады; құқық
қандай болу керек, бірақ құқықтық өзі емес. Тура солай әлеуметтік ортада,
реттелетін әлеуметтік аяда құқық жүйесінің объективті негезі, оның идеальды
үлгісі бар, бірақ құқық жүйесі нағыз жүйесінде ғана өмір сүре алады.
Әдебиетте құқық жүйесі және заңдар жүйесі – бір феноменнің екі жағы –
объективтік құқықтың. Құқық жүйесін заңдар жүйесінің қалпынан шығару деген,
құқықтың өзін қалыптан шығару болып табылады. Және принципиальді түрде
олардың ара-қатнастасына дұрыс сипат беру оның мазмұны мен құқық нысанын
сипаттау.
Сонымен бірге құқық жүйесі және заңдар жүйесі – тығыз байланысты болса
да, жеке жүйелер болып табылады. Оларды әртүрлі мақсаттары және әртүрлі
құрылымдары бар.
Құқық жүйесі – құрылымын сипаттайды (элементтеррі мен құрлысын)
құқықтық ақпаратты (құқықтың мазмұны) және құқықтың әрекетін ақпараттақ
реттеу жүйесі ретінде қамтамасыз етеді. Заңдар жүйесі – құқықтық ақпарат
иесінің құрылымын сипаттайды, және оның мақсаты сол ақпараттық сақталуын
қамтамасыз етіу және оны эффективті пайдалану.
Әдебиетте құқық жүйесі заңдар жүйесінің объективті негізі және заңдар
жүйесі заң шығарушымен құқықтың жүйесі негізінде құрылады. Жалпы және
тұтасымен ол дұрыс. Алайда заңдар жүйесінің дамуы, оның жетілуі оған
қарағандық емес, яғни құқық жүйесін қайталап соған ұқсас болуды көздемейді
тек көбірек түрде, құқық жүйесіне қарағанда өзінің қызметтік мақсатын толық
іске асыру: құқықтық ақпараттық ашықтығын және түсінікті болуын қамтамасыз
ету, заңдылық күштеріне қарай, заң нормаларының анық иерархиясын белгілеу,
көбірек толық және дұрыстық жағдайда елдің мемлекеттік құрылыммын есепке
алу қажет.
Заңдар шығару жүйесі (ал заңдар шығарумен бұл проблеманың
контексінде барлық нормативті – құқықтық актылардың жиынтығын және құқықтың
арнайыланған көріну нысандарына шелік түсінуге болады) - өкілетті
органдардың арнайы қызметтерінің нәтижесі (құқықтық шығармашылыққа
қатысты), және ол осы бағдарламада да көбірек не азрақ жетілгендігін
көрсетуі мүмкін. Теорияда мұндай сәттерді заңдар шығару жүйесінің
субъективтік факторлардан тәуелділік ретінде сипаттайды.
Егер құқық жүйесінің элементтеріне нормалар, институттар салалар
жатса, онда заң шығару жүйесінің элементтері – нормативті-құқықтық актылар
және олардың элементттерін құрушылар жатады (тараулар, бөлімдер, баптар,
белгілер т.б.). Сол сияқты заң шығарудың салалары бөлініп шығады.
Шығару жүйесінің құрлысы жоғарыд-төмен болып құрылады (субординация
принципі бойынша), және горизонтальды (координация принципі). Нормативті-
құқықтық актылардың иерархиялық негізінде (жоғарыдан төмен құрылым)
әруақытта Конституция жатады. Горизонтальдық құрылыс заң шығару саласының
бөлшектенген жүйесімен сипатталады. Федеративтік мемлекеттерде заң шығару
жүйесі өзгелігімен айырылады. Мысалға, Россияның заң шығару жүйесін алсақ;
онда жалпыфедеративтік заң шығару мен Федерация субъектілерінің заң шығару
жүйелеру бар.
1.2. Құқық шығармашылығының түрлері
Құқықтық шығармашылық дегеніміз мемлекеттің өкілетті органдарының
әрекеттері, яғни нормативті актілерге арналған әрекеттері, яғни оларды
басуға, қайта жөндеуге мазмұнымен тұтас – заң нормаларына айналдырады.
Алайда, бұл мағынада құқықтық шығармашылық атауы көбірек шартты, және сол
әрекетті құқықтық шығармашылық деп атаған және қайтақұру процесстерін айыра
білу қажет.
Қоғамда құқық шығармашылық барысында қабылданып, қалыптасқан құқықтық
нормалар қоғамдық қатынастарды реттеуде бір-бірімен тығыз байланыста
болады. Оларды жеке бөліп алып қарауға болмайды және қабыдданған құқық
нормалардан қалыптасқан нормативтік құқықтық келісімдер хаос пен
ретсіздікке болмайды. Олардың барлығы жеме-жемге келгенде мемлекетте бір
жүйелі құқықты кұрайды. Осыған орай әр мемлекеттің құқықтық жүйелері
бірнеше жағдайларға байланысты қалыптасады. Атап айтқанда халықтың
этникалык ерекшеліктері, мемлекеттің экономикасының өсу дәрежесі, қоғамдағы
саяси, әлеуметтік жағдайлар, әдет-ғұрып, дін және басқа да қоғамдық
қатынастардан туындайтын факторлар тікелей әсерін тигізеді. Бірақ, қандай
экономикалық саяси жағдайлар болмасын мемлекеттің құқықтық жүйесі бір
бағытта дамып отыруы қажет, олардың арасында қарама-қайшылыктар болмауы
тиіс. Міне, осыған байланысты құқық жасаушылықпен шұғылданатын мемлекет
оргаңдардың негізгі міндеттері құқықтық жүйеге ғылыми тұрғыдан талдау
жасап, зерттеп отырып, олардың арасындағы кемшіліктер мен қарама-
қайшылықтарды тез арада жойып отыру болып табылады.
Құқықтық жүйе дегеніміз бір-бірімен тығыз байланыстағы құқық
нормаларының, институттарының және құқық салаларының қоғамдық қатынастарды
реттеу, қорғауға бағытталған ішкі құрылымы. Құқықтық жүйе белгілі бір
тәртіппен топтастырылған құқықтык нормалардың жиынтығы, оның қалыптасуы
қоғамның даму ерекшеліктеріне тікелей байланысты болады.
Нормативті-құқықтық актілерді жүйелеу: түсінігі және түрлері.
Заң шығару жүйесі жүйе болып қалуы үшін (қажетті және жеткілікті
элементтерінің жиынтығына ие болуына ішкі жағынан келісімді, қарама-
қайшылықта болмауына) жұмыстарының жөнді болуына сонымен бірге
жетілдірілуіне және дамуына ең қажеттісі арнайы процесстердің тоқтаусыз
ықпалы болуы керек - жүйелеу.
Жүйелеу – бұл бекітуге және нормативтік материалдарды сырттай және
іштегі жөндеу арқылы жетілдіру, мақсаты заң шығару жүйесін қолдау және
құқық субъектілерін қажетті нормативтік-құқықтық ақпаратпен қамтамасыз ету
болып табылады.
Жүйелсудің қажеттігі сонда ол жаңа нормативті-құқықтық актыларды шығаруға
арналған тоқтаусыз процесстермен қамтамасыз етілген, уақыт өткен сайын
кейбір актылар өзінің күшін жоғалтады, әскіреді, заңды ұйғарымдардың
арасындағы қарама-қайшылық көбейе түседі т.с.с.
Жүйелеудің тәжірибелік маңызын 1833 ж. М.М.Сперанский нықтап көрсеткен
(ол Ресейде ғана емес Европа бойынша ең білгілі кодификатор (кодекс
шығарушы) болған). Оның айтуы бойынша, заңдарды бір құрымға жинау,
мемлекетке қажеттіліктің бірі деген. Ол жүйелеудің заң ғылымдарына
маңыздылығын айтқан: Ғалымның заңды тануы... негізделді мүмкін емес, егер
заңдар, ең алдымен дұрыс құрылымға келтірілмесе.
Қазіргі юриспруденция біледі және негізінен үш жолды (түрдегі) жүйелеуді
пайдаланады – инкорпорацияны, консолидацияны және кодификацияны.
Инкорпорация – жүйелеудің түрі (жолы), онда нормативті-құқықтық актілер
сырқы өңдеуге түседі (не жалпы жағдайда ондайда түспейді) – алфавитті
(қарыпты), хронологиялық, жүйелілік (пәнділік) және белгілі тәртіпте бір
қосылымда не болмаса басқа басылымда орналасады.
Инкорпорацияға мынандай сипаттар тән:
1) ол арнайы ретінде, сол сияқты арнайы емес ретіндегі сипатта
болады;
2) инкорпорацияның субъектілеріне мемлекет органдары және қоғамдық
ұйымдар және жекелеген адамдар жатады;
3) инкорпорация нормативті мазмұндағы актыға тиіпейді: құқық
нормалары жүйелеу кезеңдігі әрекеттеріндегі сол күйінде
инкорпорацияға айналады;
4) Нормативті актылар құқықтық шығармашылық органдарымен қалай қай
түрде қабылданса сол күйінде инкорпорацияға айналады, сыртқы
өңдеуге түседі;
5) Сыртқы өңдеу дегеніміз:
а) текстіден күәлік жоғалтқан жекелеген баптар, пунктер, абзацтар
алынын тасталып жаңа өзгертулер (актының шыққан кезенен бастап) енгізіледі;
б) нормативтік ұйғарымдары жоқ бөлектері алынып тасталады;
в) инкорпорация нәтижесінде заңдар жинағы басқа нормативті актылар
басылып шығады.
Заңдар жинағының бір түріне свод законов (заңдар қосылымы) жатады:
а) жоғарғы билік органдарының нормативтік актыларының инкорпорацияға
айналған басылымдары (заң шығару және атқару);
б) арнайы хабарлаудың қайнар көздері;
в) әрекеттегі барлық заңдардың жинағы (көрсетілген п а мағнада)
ешкандай бір өзгеріссіз.
Консолидация – жүйелеудің түрі (жолы), онда бір-біріне мазмұны бойынша
жақын нормативтік актілер біріктіріледі, үлкентілген нормативті-құқықтық
актының қажеттігі, нормативті актылердің көптігін азайту және құқықтық
реттеудің берлігін қамтамасыз ету.
Консолидация төмендегідей сипатын ұсынамыз:
1) ол өзгеше құқықтық шығармашылық қабылдау (типті арнайы инкорпорация
құқықтық шығармашылыққа қатнасы жоқ);
2) тек олармен қабылданған актылар құқықтық шығармашылық арқылы
жүргізіледі;
3) консолидация кезенде біріккен актылар күштерін жояды, ал олардың
орнына жаңдын қабылданған актылар әрекет етеді, олардың меншігінде
арнайы реквизиттері болады (аты, қабылданған уақыты, номері лауазымды
адамның қолы болады).
Консолидация өзінің табиғатына сай инкорпорация мен кодификацияның
ортасынан орын алады.
Кодификация – жүйелеудің түрі (жолы) ол құқықтық шығармашылық сипатта
болады және жаңа нормативті – құқықтық жинақты шығаруға бағытталған (заңдар
негізін, кодексті т.б.). Ол негізгі әрекеттегі заңдарды өңдеу арқылы
жүргізіліп, белгілі әлеуметтік аянын, ішкі келісілген бірлікті қамтамасыз
ету мақсатында болған.
Кодификациялауға мынандай сипаттар тән болады:
1) ол өте қыйын және жетілген жүйелеудің нысаны;
2) шынында ол құқықтық шығармашылықтың түрі, себебі кодификацияның
объектісі ретінде тікелей құқық нормалары көрінеді;
3) кодификациялауды әр уақытты тек міндетті мемлекеттік органдар ғана,
конститациялық не басқа заңды өкілеттіліктің негізінде іске асыралады;
4) Инкорпорациядан айырмашылығы ол тұрақты сипатта болады, тұрақты емес,
әркездерде жүргізіледі және оның нәтижесі ұзақ уақытқа белгіленген;
5) Кодификация жүргізу құқықтық реттеуге жаналық элементтерін кіргізеді
(бұл әруақытты құқықтық реформа сияқты) және ондай жағдай үлкен
әлеуметтік қайта құрылымдармен байланысты.
6) Кодификациялаудың нәтижесі кодификациялық акт, ол заңдық және
логикалық тұтастықты айырады, жинау сипатында маңызын жоғалтпаған
нормативтік актілерді біріктіреді); көлемді және қыйын құрылым,
әлеуметтік аяны кең қамттыйтын және басқа салалық актылардың ішінде
маңыздылығы жоғары. Кодификациялық актылар – ең алдымен барлық
заңдардың және кодекстердің негізі. Оларға тағы да уставтар, ережелер,
жөндер жатады.
Нормативті-құқықтық актілердің уақытта, кеңістікте және адамдар
арасындағы әрекеттері.
Нормативті актілердің уақыттағы әрекеті оның күшіне кіргенінен басталады
да, жоғалтуымен аяқталады.
Нормативті-құқықтық актілер күшіне кіреді:
а) қабылдау кезінен;
б) нормативті актілердің өзінде көрсетілген уақыттан не болмаса оның
күшіне кіруі жөніндегі арнайы актыда көрсетіледі (оған сол актының
қабылданған күні болуы мүмкін);
в) жарияланған күннен бастап нормативті белгіленген уақытының бітуіне
байланысты.
Заңды күштің жоғалуы мынандай жағдайларда болуы мүмкін:
а) алдын ала нормативті актыда көрсетілген уақыттың білуіне байланысты;
б) әрекеттегі нормативті-құқықтық актілерді тікелей арнайы түрде күшін
жояды;
в) бір нормативті-құқықтық актілерді басқамен ауыстырады, яғни сол
әлеуметтік аяны жаңа тәртіппен реттеу көздеседі.
Жалпы тәртіп бойынша, заңның кері күші жоқ, яғни оның күшіне кіргенге
дейінгі пайда болған құқықтық қатынасқа оның, күші әсер етпейді. Тәжірібиде
олай дегеніміз, мысалы, сот жаңа әрекеттегі заңның орнына істі бұрынғы
заңға сәйкес шешуі мүмкін, егер заттық даулар жаңа заңның күшіне кірмей
тұрғанда пайда болса. Кей жағдайда нормативті-құқықтық актінің кері күші
болуы мүмкін:
а) егер ол туралы нормативті-актінің өзінде көрсетілсе;
б) егер ол (жаңа заң бойынша) жауапкершілікті қылмыс құқығы не әкімшілік
құқығы бойынша азайтса не жоқ қылса.
Сонымен қатар, заңның кері күші нормативті-құқықтық актының уақыттағы
әрекетінде тағыда принципиалды түрде пайдаланылады – өткен негізінде,
яғни өзінің заңдық күшін жойған заңдар жаңа заңдардың арнайы ңұсқауы
бойынша кейбір мәсееллерді әрі қарай жалғастырып реттей беруге мүмкіншілік
алады.
Заңның уақыттағы әрекетінің кеңістігі жөніндегі принципіне тоқсаусыз
әрекет жасау принципі жатады, яғни заңның өз күшіне кірген кезінен бастап
тек алға әрекетін жасайды: өзіне дейінгі қалыптасқан заңды құқықтар мен
міндеттіліктерге ол ревизия жүргізбейді.
Нормативті-құқықтық актілер кеңістікте өзінің түріне байланысты үш
жағдайда әрекет етеді:
а) мемлекетінің барлық аумағына таратылу;
б) елдің дәл аңықталған бөлігінде ғана әрекет етеді;
в) мемлекеттік (суверенитеттің) егемендіктің принциптеріне сай, әртүрлі
мемлекеттің заңдары тек өз аумағында ғана әрекет жасай алады. Сол
принциптерге қарамай, басқа мемлекеттің аумағында да әрекет жасайды.
Мемлекеттің аумағына жер шарының бір бөлігі (оған құрғақ жерлер, жердің
қойнауы, әуе кеңістігі және сулы аймақтар жатады); яғни сол егемендік
мемлекеттің меншігіндегі өз билігі таралған аумақтарды айтамыз. Мемлекеттің
сувериренитеті өзінің посолдары тұрған жерлерге (қандай сырт мемлекет
болмасын) әскери кемелерге, барлық ашық теңіздердегі кемелдерге, ұшақтарға,
космостағы және басқа да объектілерге таралады.
Ешбір мемлекеттердің заңдары таралмайтын кеңістер және адамдар бар оларды
эксаумақтық (экстерриториальностік) деп атайды. Ол эксаумақтық принцип
дегеніміз, дүние жүзіндегі қандай да болмасын мемлекеттің шекара маңында
халықаралық құқық нормаларына сәйкес аумақтар және адамдар болуы мүмкін,
оларға мемлекеттің заңдары таралмайды.
Нормативті-құқықтық актылардың адамдар ортасындағы әрекеті жалпы тәртіпке
бағынады: ол өзінің әрекет жасайтын аумағындағы тұратын барлық адамдарға
таралады. Алайда ол тәртіппе бағынбайтын жағдайлар да бар:
а) шет елдердің азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар көптеген құқықтық
қатынастардың субъектілері бола алмайды (мысалы, сот болуға, әскери
қызметте болуға);
б) дипломатиялық иммунитеті бар шет ел азаматтары эксаумақтық құқықпен
пайдалана алады және қылмыстық және әкімшілік жауапкершіліке Қазақстан
Республикасының заңдары бойынша жауапқа тартылмайды;
в) кейбір нормативті-құқықтық актылар Қазақстан Республикасының өз
әрекетін басқа мемлекетте жүрген өз азаматтарына да жаяды. Нормативті
актілер өзінің әрекетіне көп адамдармен араласуға міндетті, сондықтан олар
тыныстық, жасына байланысты (кәмелетке толмағандар), кәсіпкерлікке
қатыстығына (мысалы әскери адамдар) және денсаулығына байланысты
белгіленеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының тікелей әрекеті.
Қазіргі кездегі демократиялық мемлекеттің Конституциясы міндетті
түрде бір ғана маңызды қасиетті қамтуы қажет: ол тікелей әрекет актісі
болуы міндетті.
Конституцияның тікелей әрекетінің маңызы сонда әр азамат Конституция
нормаларының негізінде құқыққа ие болады, оны қорғау үшін сотқа жүгінуге
құқығы бар, ал сот ол істі ол норманы дәлелдейтін заңның не қосымша заңның
жоқтығына сілтеп қарамауға құқығы жоқ. Сонымен, Конституцияның тікелей
әрекеті дегеніміз мемлекет органдары конституция нормаларын тікелей
нормативті құқыққолдану негізі ретінде қабылдап, қарауға міндетті және
оларды нақтылы істі қарауға пайдаланады.
Тікелей әрекеттегі нормативті актіге Қазақстан Республикасының 1995
жылғы Конституциясы жатады. Қазақстан Республикасының референдум арқылы
қабылданған бұл Конституциясы демократиялық, өркениетті даму бағытындағы
мемлекет пен қоғамның басты нормативтік актысы. Конституцияның 1-ші бабында
1.Қазақстан Республикасы өзін демократиялық зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. 2. Республика қызметінің
түбегейлі принциптері: қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық; бүкіл
халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму; Қазақстандық патриотизм;
мемлекет өмірінің асы маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен, оның
ішінде республикалық референдумда немесе Парламентте дауыс беру арқылы
шешу. Ал 4 бап бойынша 2. Конституцияның ең жоғарғы заңды күші бар және
республиканың барлық жерлерінде тікелей қолданылады.
Конституцияның осындай тікелей әрекеті – Қазақстан халқының демократия
жолындағы үлкен жеңісі болып табылады. Одан да кем емес маңызды табыстарға,
жеке меншіктік не көпшілік ақпараттағы бостандық. Мұнда Конституцияның
тікелей әрекеті бұл Негізгі Заңның әрекетін заң шығарушының қаламы мен сызу
арқылы жай өзгерту емес, терең әлеуметтік – экономикалық қайта құрудың,
азаматтық қоғамның қалыптасуының нәтижесі.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 12 бабы бойынша
1.Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі. 2. Адам құқықтары мен
бостандықтары әркімге жұмысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады.... Сонымен
бірге, Конституцияның тікелей әрекетін мемлекеттің міндеттеуші органдары
құқықты қолданудың тікелей нормативті негізі ретінде пайдалануы мүмкін,
азаматтардың құқығына ғана қатынасы бар емес, мемлекет тікелей
Конституцияның нормаларының негізінде құқықты қолдану қалпында биліктік-
мәжбүрлеу әрекетіне мүмкіндік алады, мақсаты констититуциялық тәртіпті
орнына келтіріп, өзінің тұтастығын сақтау, заңсыз әскери құрылымдарды жою.
Профессор А.Б.Венгеров айтқандай, мемлекеттік органдар конституциялық
нормалардың тікелей әрекетінің қасиетін пайдаланып, соның негізінде соған
сай мәжбүр етуші механизмді (тетікті); соған қоса күшті қолдануы мүмкін.
Конституциядағы көрсетілгендер тікелей әрекеттің актісі мынандай қортынды
жасауға негіз болады:
1. Барлық Конституцияның нормалары тікелей әрекеттің нормалары
ретінде қаралуы міндетті:
1. Барлық Конституция нормаларын тікелей нормалардың әрекеті ретінде
қарауымыз міндетті.
2. Конституцияның тікелей әрекеті, оның нормаларын эффективті іске
асыруға қажетті нақтылауға арналған нормалары мен процедуралық актысы
ретінде түсінуге болмайды. Керісінше, мұның барлығын Негізгі Заңнын,
өзі болжаған. Басқа жағдайда, сондай актылардың болмауы Конституциялық
нормаларды пайдаланбағандықтың себебі ретінде хабарлануы керек.
Конституцияның тікелей қыймылын қамтамасы ету – сот органдарының да басты
мақсаттары болады.
Профессор А.Б.Венгеров мемлекет органдарының, оның ішінде құқыққорғау
органдарының, тікелей Конституцияны пайдалану нысандарын атап көрсетеді:
а) Конституцияның баптарына сілтеме жасап басқа нормативті актылардан
бөліп қоладанады;
б) басқа нормативтік актылармен бірге қолданады;
в) өзінің шешімдеріне, үкімдеріне сылтау табу үшін, оған әлеуметтік
мыңыздылық беруге, өзінің нақты құқыққолдану актысының мақсатын түсіндіру
үшін.
Құқық нормаларының белгілері. Құқық нормаларын жіктеу.
Құқық нормасы – бұл шығу элемент, былайша айтқанда кірпіш одан барлық
құқық құрылған. Объективтік құқық және құқық нормалары қатынаста болып оның
толығымен тұтас бір бір бөлігін құрайды, ал анықырақ жүйе және оның
элементі. Бұл жерде, әрине құқық қасиеттерімен тұтас оның элементтерінің
арасында – құқық нормаларына бірдейлік қоюға болмайды (мысалы, үйдің
қасиеті мен сапасын элементтердің қасиетімен өздерінің құрылған салыстыруға
болмайтын сияқты.
Құқық нормаларының қасиеті екі жағдайға байланысты белгіленеді:
а) құқық нормаларының әлеуметтік нормаларға қатыстылығымен;
б) құқық нормаларының заңдық табиғатына байланысты.
Әлеуметтік нормаларға қатыстылығы – заң нормаларының мынандай сапасын
қамтамасыз етеді:
1) Ол қоғамдағы адамдардың тәртібін білдіреді.
2) Нормативтік қасиеті бар – тәртіптің кейіптік (типтік) өлшемі (эталон;
үлгі);
а) адамдардың ортасы кейіптік белгілермен (жасы, есі дұрыстығымен)
белгіленген т.с.с.
б) тежеусіз сандағы бір кейіпті (типті) оқиғаға есептелген;
в) кезеңдерге байланысты әрекетке кіріседі )әр уақытта, оқиға пайда
болғанда, гипотезада көрсетілгендей).
Құқық нормаларының заңды табиғаттары олардың мынандай арнайы белгілерін
белгілейді:
1. Құқық нормасы тікелей мемлекеттен шығады, не болмаса онымен санкция
беріледі.
2. Ол мемлекеттік – биліктің ңұсқауы.
3. Мемлекеттің күшімен қорғалады, мемлекеттік мәжбүрлеудің мүмкіндігімен
іске асырылады.
4. Құқық нормасы – жалпыға бірдей тәртіп жолы (ол адамдардың бәріне
бірдей міндетті, олардың өзіне қатнасы бар адамдардың қоғамдық
жағдайларына, заңды ұйғарымдарға деген қатнастарынан тәуелсіз).
5. Құқық нормаларының формальды белгілігі бар:
а) ішкі ұйымдастыру жағынан (ішкі нысандағы) ол дәл (точный) болуы қажет
және оның ұйғарымдарға сай болады;
б) сыртқы нысандарына байланысты ол құқықтың арнайы қайнар көзінде болуы
керек (нысанда) және нормативті-құқықтық актілерде.
6. Ол тәртіптің интеллектульды – еріктегі реттеушісі ретінде әрекет
етеді. Мұнда екі жағдайды ескеруіміз керек. Біріншісі, құқық нормаларының
әрекетінің тетігінің өзімен байланысты: Құқық нормалары адамдардың
тәртібін, тек олардың түсінігіне (интеллектуальді сәт) және олардың еркіне
өзінің билікті мазмұнымен ықпал ету арқылы реттей алады (ерікті сәт).
Екіншісі, құқық нормалары ерікті сипаттан тұрады, ол тұтасымен құқық сыяқты
мемлекеттік ерікті көрсетеді.
7. Құқық нормалары, тәртіпті тікелей реттеуде (ондай нормалар өте көп)
рұқсат беру – міндеттеу сипатында болады, яғни құқық субъектілеріне
заңдылық құқықты беру және оларға заңды міндеттерді жүктеу арқылы әрекет
етеді.
Құқық нормалары әртүрлі негіздерге байланысты түрлерге бөлінеді. Бірінші
және көбірек белгілі топтастыру – құқық нормаларының қай құқық сай
қатыстығына байланысты: азаматтық-құқықтық нормалар, әкімшілік-құқықтық
нормалар, еңбек құқығы нормалары.
Заңды нормаларды құқықтың фукнциясына байланысты реттеушіге және
қорғаушыға бөлуге болады. Реттеуші нормалар тәртіпті реттеудің позитивті
жағын қамтамасыз етеді, ал қорғаушы – олардың бұзылған кезенде қорғайды.
Нормативті-құқықтық актыдағы жазылу сипатына байланысты заңды басқаруға,
міндеттеушіге және тыйым салушыға бөлінеді. Бұл бөлу, жеткілікті түрде
шартты, себебі қай норма болмасын, тікелей реттелетін тәртіп, заңды басқару
– міндеттеуші сипатта болады. Құқық жүйесінен арнайы нормалардың тобын
бөлуге мүмкіндік бар (арнайылангағ). Олар өздері тәртіпті тікелей
реттемейді, бірақ оларға құқық жүйесінің байланысы арқылы көмектеседі.
Ондай нормаларға мыналар жатады:
а) жалпы нормалар (мысалы, міндетті орындауға жалпы жағдайды жасау,
құқықтық субъектілік нормалар);
б) дефинитивные (дефиниция – нормалары), түсіндіктерді заңды түрде құрушы
(қылмыстың түсінігі, заңды тұлғаның түсінігі т.б.);
в) декларативтік (принциптер нормалар);
г) оперативтік – құқық нормаларын жояды, оның әрекетін басқа аяға жаяды,
олардың әрекетін созады т.б.
д) коллизиондық – нормалар арасындағы коллизияны соқтығысуды шешеді,
яғни нормалар арасындағы келісімділіктті реттейді.
Заң нормалары өздерінің әрекет жасайтын аясына (сферасына) байланысты
жалпылық және жергілікті болып бөлінеді.
Әрекеттерінің уақытына байланысты – жалпылық (белгісіз уақытқа
белгіленген) және уақытша (белгілі уақытта ғана, әрекет етуге).
Адамдардың бостандық деңгейіне байланысты – императивтік және
диспозитивтік болып бөлінеді.
Біріншісінің мүлдемдік ұйғарымы бар, яғни жақтардың ойлануына орын
берілмейді. Екіншісі өз еркімен әрекет жасайды, себебі, жақтардың
келісімдері бойынша басқа ештең көрсетілмеген.
Заңдылық күшіне байланысты – заң нормалар және қосымша актілердің
нормалары болып бөлінеді.
ІІ-тарау. Құқық шығармашылығының негізгі қағидалары
және сатылары
2.1. Құқық шығармашылығының негізгі қағидалары
Құқық шығармашылық стихиялық немесе лезде пайда болатын құбылыс емес.
Ол өте күрделі, саналылықпен асқан көрегенділікті және табандылықты қажет
ететін мемлекеттің арнайы қызметі. Сондықтан да құқық жасаушылықтың өзіне
тән қағидалары бар.
Құқық шығармашылықтың қағидалары деп мемлекеттік орган-дардың
нормативтік-қүқықтық кесімдерді шығаруда тұрақты ма-ғынада пайдаланылатын
негізгі идеялардың жиынтығын айтамыз.
Құқық шығармашылықтың негізгі қағидалары заң әдебиетінде бір мағынада
берілген және өзгеріске көп ұшырамаған. Қағидалар кұқық жасаушылық
барысында катаң сақталып, іс жүзіне асатын болса, қабылданған нормативтік
кұқықтық кесімдердің тиімді болатыны даусыз. Құқық жасаушылықтың негізгі
қағидалары мынандай түрге бөлінеді:
1. Демократияшылдық. Бұл қағида құқық шығармашылықпен шұғылданатын
мемлекеттік органдардың нормативтік-құқықтық кесімдерді дайындау, қарау
және бекіту барысында іс жүзіне асырылатын ең негізгі кағидалардың бірі.
Бір сәзбен айтқанда нормативтік құқықтық кесімдерді қабылдауда халық
тікелей қатысуы тиіс, баспасөз беттерінде қабылданатын заң, қаулы, өкім,
ережелер мен шешімдерге халық өз пікірлерін білдіреді, сын-пікірлерін
айтады. Соның нәтижесінде нормативтік-құқықтық есімдердің жобалары халықтың
сараптауымен өтеді, ұсын-ған идеялары кұқық жасаушылықпен шұғылданатын
мемлекеттік органдарға жолданады. Халыктын пікірін ескеріп қабылдаған заң
әрі тиімді, әрі ұзақ өмір сүреді, ал бұл жолдан тайып, асығыста, белгілі
бір лоббистік топтардың ұсыныстарын нормативтік-құқықтық кесімдерге
айналдыру шиеленісті зардаптарға әкеліп соқтырады.
2. Зандылық. Құқық шығармашылық барысында құқық қабылдайтын
мемлекеттік органдардың бәрі міндетті түрде Қазақстан Республикасының
Конституциясы белгілеген, талап, құзырда және оған қарама-қайшы келетін
әрекеттер жасау арқылы нормативтік-құқықтық кесімдерді шығаруға жол
берілмейді. Конституцияның үстемдігі, зандардың құқық жасаушылық бары-сында
қатаң сақталуы заңдылық қағидасын нақтылы тәжірибеде қамтамасыз етеді.
Заңдылык көп пікірлікті қамтамасыз етудің іргетасы. Заңдылық қағидасынан
ауытқып кетіп, мақсатқа сай келетін құқықтық нормативтік кесімдерді
қабыддау бассыздыққа кеңінен жол ашады, лауазымды тұлғалардың
бақылаусыздығына жағдайлар туғызады. Не заңды болса, сол мақсатқа сай болуы
қажет.
Мысалы, 2005 жылы наурыздың 9-ында Семей қаласының әкімі Семей
каласында жасөспірімдердің бос уақытты өткізетін орындарға барулары туралы
деп аталатын № ІЗЗ-қаулы кабылданған. Онда жасөспірімдердің түнгі 22
сағаттан кейін ата-аналарының ертіп жүруінсіз атракцион парктеріне, түнгі
жерлерге, ресторандарға, казиноға және бильярд клубтарына кіруге тыйым
салды. Әкімнің бұл қаулысы Қазақстан Республикасындағы балалар құқықгары
(2002 ж. 8 тамыз, № 345) заңына қайшы болып табылады. Занда әрбір
жасөспірім өзінің жас мөлшеріне байланысты дем алуға, бос уақыттарын қалай
өткізуіне құқықтары бар екені айтылған.
Сонымен қатар бұл қаулы Жергілікті мемлекеттік басқару туралы заңына
да қайшы келеді. Бұл заңның нормаларында жасөспірімдердің бос уақыт
өткізетін жерлерде болмауы мүлдем көрсетілмеген. Осыған байланысты Семей
қалалық әкімшілігінің қаулысымен жоққа шығарылған1 Зандылық қағидасы
салтанат құрды.
3. Ғылыми жағынан дәлелділігі. Бұл қағиданың талаптары бойынша
қабылданатын нормативтік-құқықтық кесімдердің мазмұны заң ғылымдарының
жетістіктеріне, жаңа идеяларына сүйенулері тиіс. Сонда ғана кесімдердің
мәндік мағынасы реттеу мүмкіндігі және тиімділігі арта түседі, құқық
бұзушылыққа барудын амалдарын, тетіктерін жоққа шығарады.
Заң жобалары ғылыми жағынан дәлелді болу үшін оларды сараптамалардан
өткізу қажет. Тәжірибеде білгір заңгер сарапшылар арқылы жобаларды бағалау,
олардың пікірлерін ескеру-құқық жасаушылықтың беделін арттырады, тиімді,
халыққа қажетті кұқық нормаларын шығаруға тікелей ықпал етеді.
4. Парламент пен атқарушы органдар арасындағы үйлесімділік. Заң шығару
барысында атқарушы мемлекеттік органдар қабылданатын заң бойынша өзінің
ұсыныстарын, идеяларын, пікірлерін берулері тиіс. Парламент шығарған
зандарды іс жүзіне асыру барысында атқарушы органдар өз тараптары жағынан
оған қарама-қайшы келетін нормативтік-құқықтық кесімдерді қабылдамаулары
тиіс. Парламент пен атқарушы органдардың арасыңдағы үйлесімділік орнаған
мемлекетте құқық жасаушы-лық қызметі тиімді болып, сапалы зандардың шығуына
кеңінен жол ашылады.
5. Жариялылық. Бұл қағида негізінде демократияшылдық қағиданың
құрамдас бөлігі ретінде танылады. Кұқық жасаушылықпен шұғылданатын
органдардың қызметтері жариялылық, ашық түрде жүргізілуі тиіс. Парламент
талқылайтын заң және мәслихат қабылдайтын шешімдердің жобалары баспасөз
беттерінде күні бұрын жарияланады, радио, теледидар арқылы халық, зиялылар
жоба туралы пікірлерін ортаға салады. Пікірталасқа жол беріледі, жобаның
баптарына өзгертулер енгізу қажеттілігін дәлелдейді. Соның нәтижесінде заң,
қаулы, шешім жобалары жариялылық қағидасы негізінде жетілдіріледі,
мекемелік сипаттан, мүддеден халықтық мағынаға ұласады.
6. Құқық шығармашылықтың икемділігі. Құқық шығармашылықтың
икемділігі қағидасы формализм мен бюрократияға жол бермеу болып табылады.
Нормативтік құқықтық кесімдерді шығару барысында, оның әрбір сатылары құқық
нормаларымен реттеліп, тиімділік пен икемділікті бар жағынан қамтамасыз
етеді. Қағаз үстемдігі мен бюрократия мейлінше шектелуі тиіс. Бюрократияның
тамырына балта шабу үшін қүқық жасаушылықпен айналысатын органдар
сауаттылыққа, кәсіби деңгей сапасына ерекше мән берілуі тиіс.
7. Құқық шығармашылықтың жеделділігі. Бұл қағида бойынша қоғамға
өте қажетті нормативтік-қүқықтық кесімдер жедел түрде қабылдануы керек және
ол құқықтық реттеудің тиімділігін арттыра түседі. Заң жобалары әрқашан
Парламентке түскен реті бойынша қабылдануы тиіс.
Заң ғылымында қабылданған қағида бойынша құқықтың салаларға бөлінуінің
негізін құқықтық реттеудің пәні және құқықтық реттеудің әдістемелері
құрайды. Бұл негіздер барлық құқық салаларына тән.
Құқықты реттеудің пәні дегеніміз құқық нормаларыньщ біртекті қоғамдық
қатынастарды реттеуі. Құқықтық жүйе әр түрлі, әр топтағы құқықтық
нормалардың өзіне ғана тән құқықтық реттеу пәнін қалыптастырады. Яғни,
құқықтық нормалардың топтасуы, бірігуі, соның нәтижесінде бір құқықтық
саланы құрауы құқықтық реттеудің пәніне құрайды. Мысалы, әкімшілік құқық
саласы әкімшілік сияқты кұкық нормаларының жиынтығы, біртекті қоғамдық
қатынастарды реттейді. Азаматтық құқық біртекті мүліктік және мүліктік емес
қоғамдык қатынастарды реттеу функциясын атқаратын. Экологиялық құқықтық
пәні экологиялық құқық нормаларының табиғатты, қоршаған ортаны ластаудан
корғауда біртекті коғамдық катынастарды реттейді және корғайды.
Құқықтық реттеудің тәсілі дегеніміз құқық нормаларының қоғамдық
қатынастарға әсер ететін тәсіл, амалдардың жиынтығы. Мұны қалай түсінеміз?
Мысалы, кейбір құқық нормалары
қоғамдық қатынастарды реттеуде заңның негізінде
бір мемлекеттік органға билік жүргізуді жүктейді. Бұл тәсіл билік жүргізу
тәсілі деп аталады. (метод властвования). Негізінде бұл тәсіл әкімшілік
құқық саласында пайдаланылады, атқарушы — орындаушы органдар мен сот,
прокуратураны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І-тарау. Құқық шығармашылығының ұғымы және түрлері
1.1. Құқық шығармашылығының
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Құқық шығармашылығының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
ІІ-тарау. Құқық шығармашылығының негізгі қағидалары және
сатылары
2.1. Құқық шығармашылығының негізгі
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...26
2.2. Құқық шығармашылығының негізгі
сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .55
Кіріспе
Құқық шығармашылық дегеніміз мемлекеттің қоғам мүддесіне сай, қоғамдық
қатынастардың қажеттілігіне байланысты халықтың еркін, идеяларын,
талаптарын заңға және басқа нормативтік құқықтық кесімдерге айналдыруда
жасалатын арнайы қызметі.
Құқықтық шығармашылық-құқықты құру процессі әлеуметтік организм
қойнауында жүріп жатады, ал мемлекет қоғамды қалыптасқан құқықтық
талаптарға сай дайындауы керек. Сондықтан, кейбір авторлардың құқықтық
шығармашылықты құқықты құру процессіндегі ақырғы кезең деуі дұрысқа
жатады.
Профессор С.С.Алексеев негіздеме түрінде былай дейді: құқықтық
шығармашылық принципті түрде, сол уақытта басталады, қашан қоғам дамуындағы
талаптар белгіленеді, тікелей - әлеуметтік құқық қалыптасса, құқықтық
жаңалықтардың қажеттігі шегіне жетсе, тек осы негізде ғана құқыққұру
процессіне міндетті органдар кіріседі.
Құқықтық шығармашылық түсінігі қоғамның еркін заңға айналдырудағы
қызметтердің барлық түрлерін жолдарын (нысанын) қамтиды:
а) мемлекеттің органдарымен нормативтік актілерді қабылдау;
б) референдум арқылы тікелей халықпен;
в) құқық нормаларына сай әртүрлі келісімдер жасау;
г) мемлекеттік емес ұйымдардың шығарған әдеттері мен нормаларына санкция
беру;
д) заңды прецеденттерді құру.
Юриспруденцияда көптеген құқықтық шығармашылық принципттері шығарылған,
олардың ішінен мыналарды бөліп көрсетуге болады:
а) демократизм;
б) заңдылық;
в) гуманизм;
г) ғылымшылығы;
д) профессионализм;
е) бағдарламалықтығы.
Құқықтық шығармашылық қызметі әруақытта әртүрлі заңды процедураны
көрсетеді, яғни құқықтық шығармашылық қызыметін істегендегі құқықпен
реттелген бір ізділік, олар белгілі құқықтық шығармашылық нәтиже. Құқықтық
шығармашылық процедурасы жеткілікті түрде қыйые және қызметі ұзаққа
жалғанады және өзінің кезеңдері бар, яғни бұл процесстердің арасындағы
кезеңдер, шешуі нақтылы мақсаттар.
Қәзіргі кездегі көбірек жайылғанына мынандай құқықтық шығармашылық
нысандары жатады: мемлекеттің органдарымен нормативті – құқықтық актыларды
қабылдауы. Ондай құқықтық шығармашылық процедурада көбірек істелген заң
шығару процедурасы (заңдарды баспаға беру процедурасы).
Заң шығару процедурасының мынандай кезеңдері бар:
Заң шығару инициативасын іске асыру құқығы, яғни елдің ең жоғарғы
өкілетті органына заң жобасын арнайы ұсыну, ол орган оны қарауға міндетті.
Заң жобасын ұсынуға құқығы бар субъектілердің тізімі Қазақстан
Республикасының Конституциясының 61 бабында анық айтылған 1. Заң шығару
бастамасы құқығы Қазақстан Республикасы Парламенттерінің депутаттарына,
Республика Үкіметіне беріледі және тек қана Мәжілісте жүзеге асырылады.
2 кезең заң жобасын талқылау. Бұл кезеңде негізінен заң жобасы талқыға
түсіп өзгертулер, толықтырулар кіргізіледі, керегі жоқ жерлері алынып
тасталады
3 кезеңде заң жобасы қабылданады
4 кезеңде арнайы ақпарат құралдарымен жарияланады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 61 бабында осы мәселе туралы
былай бекітілген 1. Заң шығару бастамасы құқығы Қазақстан Республикасы
Парламентіпің депуттатарына, Республика Үкіметіне беріледі және тек қана
Мәжілісте жүзеге асырылады. 2. Республика Президентінің заңдар жобаларын
қараудың басымдылығын белгілеуге, сондай-ақ осы жоба жедел қаралады деп
жариялауға құқығы бар, бұл Парламент заң жобасын енгізілген күннен
бастап бір ай ішінде қарауға тиісті екенін білдіреді. 4. Мәжіліс
депутаттары қараған және жалпы санының көпшілік дауысымен мақұлданған заң
жобасы Сенатқа беріледі, ол онда әрі кеткенде алпыс күннің ішінде қаралады.
Сенат депуттары жалпы санының көпшілік дауысымен қабылданған жоба заңа
айналады және он күннің ішінде Президенттің қол қоюына беріледі.
Заңды техника – нормативті-құқықтық және жекелеген заң актыларын
дайындаудағы пайдаланылған жолдарың, тәртіптердің және құралдардың
жиынтығы, олардың жетілдірілуін қамтамасыз етуші.
Заңды техниканың ішінде ерекше бөлінетіні заң шығару техникасы, ол
мыналарды қамтамасыз етуге міндетті:
а) жазудың логикалық бірізділігі;
б) нормативті актылардың ішінде қарама-қайшылықтың жоқтығы және толығымен
заң шығару жүйесінде;
в) нормативті материалдардың компактылы болуы;
г) заң тілінің анықтығы және түсініктігі;
д) заң шығарудағы пайдаланылған терминдердің құрылуындағы дәлдік және
белгілілік;
е) тек бір мәселе бойынша белгіленген нормативтік актылардың көптігін
болдармау.
Заң техникасының деңгейі, көп жағдайда заңдылық мәдениеттің деңгейін
көрсетеді. Заңды техника, ең алдымен, заңды терминология мәселелеріне,
заңды Конституцияға (толығымен және заңды құралдардың қабысуы), өңдеу
тәртібіне, жазылуына және нормативті-құқықтық актыларды жүйелеуге қатысы
бар.
Құқық жүйесі және заңдар жүйесі олардың арақатынасында.
Бұл проблеманың тікелей тәжирибелік маңызы бар. Бұл мәселені теориялық
жағынан шешу нормативтік – құқықтық актыларды шығарудағы және топтауды
эффективті әрекеттерге, құқықтық барлық арнайы нысандардың көрінуіне әсер
етеді.
Оны шешудің методологиялық негізініне құқық пен заңның жалпы заңдылықтары
жатады (заң деп айтқанда, тек тікелей заңдарды ғана емес, барлық құқықтың
қайнар көздерін қоса айтамыз).
Құқық – дегеніміз, құқықтық заңның өзі. Құқық өзінің көріну нысанынан
тыста болмайды: оның сыртынан тек мынандай жауап табуға болады; құқық
қандай болу керек, бірақ құқықтық өзі емес. Тура солай әлеуметтік ортада,
реттелетін әлеуметтік аяда құқық жүйесінің объективті негезі, оның идеальды
үлгісі бар, бірақ құқық жүйесі нағыз жүйесінде ғана өмір сүре алады.
Әдебиетте құқық жүйесі және заңдар жүйесі – бір феноменнің екі жағы –
объективтік құқықтың. Құқық жүйесін заңдар жүйесінің қалпынан шығару деген,
құқықтың өзін қалыптан шығару болып табылады. Және принципиальді түрде
олардың ара-қатнастасына дұрыс сипат беру оның мазмұны мен құқық нысанын
сипаттау.
Сонымен бірге құқық жүйесі және заңдар жүйесі – тығыз байланысты болса
да, жеке жүйелер болып табылады. Оларды әртүрлі мақсаттары және әртүрлі
құрылымдары бар.
Құқық жүйесі – құрылымын сипаттайды (элементтеррі мен құрлысын)
құқықтық ақпаратты (құқықтың мазмұны) және құқықтың әрекетін ақпараттақ
реттеу жүйесі ретінде қамтамасыз етеді. Заңдар жүйесі – құқықтық ақпарат
иесінің құрылымын сипаттайды, және оның мақсаты сол ақпараттық сақталуын
қамтамасыз етіу және оны эффективті пайдалану.
Әдебиетте құқық жүйесі заңдар жүйесінің объективті негізі және заңдар
жүйесі заң шығарушымен құқықтың жүйесі негізінде құрылады. Жалпы және
тұтасымен ол дұрыс. Алайда заңдар жүйесінің дамуы, оның жетілуі оған
қарағандық емес, яғни құқық жүйесін қайталап соған ұқсас болуды көздемейді
тек көбірек түрде, құқық жүйесіне қарағанда өзінің қызметтік мақсатын толық
іске асыру: құқықтық ақпараттық ашықтығын және түсінікті болуын қамтамасыз
ету, заңдылық күштеріне қарай, заң нормаларының анық иерархиясын белгілеу,
көбірек толық және дұрыстық жағдайда елдің мемлекеттік құрылыммын есепке
алу қажет.
Заңдар шығару жүйесі (ал заңдар шығарумен бұл проблеманың
контексінде барлық нормативті – құқықтық актылардың жиынтығын және құқықтың
арнайыланған көріну нысандарына шелік түсінуге болады) - өкілетті
органдардың арнайы қызметтерінің нәтижесі (құқықтық шығармашылыққа
қатысты), және ол осы бағдарламада да көбірек не азрақ жетілгендігін
көрсетуі мүмкін. Теорияда мұндай сәттерді заңдар шығару жүйесінің
субъективтік факторлардан тәуелділік ретінде сипаттайды.
І-тарау. Құқық шығармашылығының ұғымы және түрлері
1.1. Құқық шығармашылығының ұғымы
Қоғамдық қатынастарды реттеу негізінде әдет-ғұрып, дін, дәстүр сияқты
көптеген әлеуметтік нормалар арқылы іс жүзіне асырылады. Сол әлеуметтік
нормалардың сапында құқық нормалары ерекше мұрсатқа ие. Құқықтық реттеу
басқа әлеуметтік ретгеуге қарағанда өте күрделі және қоғамдық қатынастардың
барлық салаларын қамтиды. Осыған байланысты мемлекет өзінің тарапынан
функцияларын атқару, іс жүзіне асыру барысында қоғамдық қатынастарды реттеу
мақсатында құқық жасаушылықпен тікелей айналысады және аса маңызы бар үрдіс
болып табылады. Себебі, дүниеге қандай заң, қаулылар, өкімдер,
инструкциялар, шешімдер келеді және олардың сапалық мазмұнына байланысты
қоғамдық қатынастар да тиімді реттеледі.
Құқықтық нормалар мемлекеттің арнайы органдарының қызметтерінің
нәтижесінде қабылданады, өзгертіледі және жоққа шығарылады. Мемлекеттің
және оның органдарының құқық нормаларын жасауға бағытталған әрекеттерін
құқық шығармашылық деп айтады. Мемлекет және құқық теориясында құқық
шығармашылығының ұғымы құқықты қалыптастырумен, құқық нормаларын жасаумен
және қабылдаумен тікелей байланысты. Міне, сондықтан тек қана құқық
шығармашылығының негізінде ғана күрделі процестен өтіп, заңдар, жарлықгар,
каулылар және басқа да нормативтік кесімдер пайда болады.
Құқық нормалары адамдармен шығарылады, қабылданады және бекітіледі,
олардың саналы қызметтерінің тікелей жемісі. Тарихтың қойнауына жүгінетін
болсақ құқық шығармашылықтың пайда болуы мемлекеттің шығуымен тікелей
байланысты. Алғашқы қауымдық құрылыста қоғамдық қатынастар әдет-ғұрып
нормаларымен реттеліп отырған болса, мемлекет пайда болғаннан кейін
шиеленісті қоғамды реттеуге әдет-ғұрып номаларының күші жетпейді,
дәрменсіздік танытады. Осы кезеңде қалыптасып, пайда болған мемлекет
қоғамдық қатынастардың реттелуі тиімді болуы үшін барлық халыққа міндетті
құқық нормаларын қабылдайды, олардың бұлжытпай орындалуын талап етеді.
Осылай эволюциялық, революциялық даму барысында құқық шығармашылық мемлекет
және құқық теориясының үлкен және күрделі саласына айналды. Қазіргі кезеңде
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет ретінде құқық шығармашылықпен
белсенді түрде шұғылдануда және оның негізгі формасы Конституция
өкілеттілік берген арнайы мемлекеттік органдардың нормативтік-құқықтық
кесімдерді шығару болып табылады.
Құқық шығармашылық дегеніміз мемлекеттің қоғам мүддесіне сай, қогамдық
қатынастардың қажеттілігіне байланысты халықтың еркін, идеяларын,
талаптарын заңга және басқа нормативтік құқықтық кесімерге айналдыруда
жасалатын арнайы қызметі.
Құқықтық шығармашылық: түсінігі және кезеңдері. Заңды техника.
Жалпы айтқанда мемлекет құқықты жасамайды. Құқықты құру процессі
әлеуметтік организм қойнауында жүріп жатады, ал мемлекет қоғамды
қалыптасқан құқықтық талаптарға сай дайындауы керек. Сондықтан, кейбір
авторлардың құқықтық шығармашылықты құқықты құру процессіндегі ақырғы
кезең деуі дұрысқа жатады.
Профессор С.С.Алексеев негіздеме түрінде былай дейді: құқықтық
шығармашылық принципті түрде, сол уақытта басталады, қашан қоғам дамуындағы
талаптар белгіленеді, тікелей - әлеуметтік құқық қалыптасса, құқықтық
жаңалықтардың қажеттігі шегіне жетсе, тек осы негізде ғана құқыққұру
процессіне міндетті органдар кіріседі.
Құқықтық шығармашылық түсінігі қоғамның еркін заңға айналдырудағы
қызметтердің барлық түрлерін жолдарын (нысанын) қамтиды:
а) мемлекеттің органдарымен нормативтік актілерді қабылдау;
б) референдум арқылы тікелей халықпен;
в) құқық нормаларына сай әртүрлі келісімдер жасау;
г) мемлекеттік емес ұйымдардың шығарған әдеттері мен нормаларына санкция
беру;
д) заңды прецеденттерді құру.
Юриспруденцияда көптеген құқықтық шығармашылық принципттері шығарылған,
олардың ішінен мыналарды бөліп көрсетуге болады:
а) демократизм;
б) заңдылық;
в) гуманизм;
г) ғылымшылығы;
д) профессионализм;
е) бағдарламалықтығы.
Құқықтық шығармашылық қызметі әруақытта әртүрлі заңды процедураны
көрсетеді, яғни құқықтық шығармашылық қызыметін істегендегі құқықпен
реттелген бір ізділік, олар белгілі құқықтық шығармашылық нәтиже. Құқықтық
шығармашылық процедурасы жеткілікті түрде қыйые және қызметі ұзаққа
жалғанады және өзінің кезеңдері бар, яғни бұл процесстердің арасындағы
кезеңдер, шешуі нақтылы мақсаттар.
Қәзіргі кездегі көбірек жайылғанына мынандай құқықтық шығармашылық
нысандары жатады: мемлекеттің органдарымен нормативті – құқықтық актыларды
қабылдауы. Ондай құқықтық шығармашылық процедурада көбірек істелген заң
шығару процедурасы (заңдарды баспаға беру процедурасы).
Заң шығару процедурасының мынандай кезеңдері бар:
Заң шығару инициативасын іске асыру құқығы, яғни елдің ең жоғарғы
өкілетті органына заң жобасын арнайы ұсыну, ол орган оны қарауға міндетті.
Заң жобасын ұсынуға құқығы бар субъектілердің тізімі Қазақстан
Республикасының Конституциясының 61 бабында анық айтылған 1. Заң шығару
бастамасы құқығы Қазақстан Республикасы Парламенттерінің депутаттарына,
Республика Үкіметіне беріледі және тек қана Мәжілісте жүзеге асырылады.
2 кезең заң жобасын талқылау. Бұл кезеңде негізінен заң жобасы талқыға
түсіп өзгертулер, толықтырулар кіргізіледі, керегі жоқ жерлері алынып
тасталады
3 кезеңде заң жобасы қабылданады
4 кезеңде арнайы ақпарат құралдарымен жарияланады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 61 бабында осы мәселе туралы
былай бекітілген 1. Заң шығару бастамасы құқығы Қазақстан Республикасы
Парламентіпің депуттатарына, Республика Үкіметіне беріледі және тек қана
Мәжілісте жүзеге асырылады. 2. Республика Президентінің заңдар жобаларын
қараудың басымдылығын белгілеуге, сондай-ақ осы жоба жедел қаралады деп
жариялауға құқығы бар, бұл Парламент заң жобасын енгізілген күннен
бастап бір ай ішінде қарауға тиісті екенін білдіреді. 4. Мәжіліс
депутаттары қараған және жалпы санының көпшілік дауысымен мақұлданған заң
жобасы Сенатқа беріледі, ол онда әрі кеткенде алпыс күннің ішінде қаралады.
Сенат депуттары жалпы санының көпшілік дауысымен қабылданған жоба заңа
айналады және он күннің ішінде Президенттің қол қоюына беріледі.
Заңды техника – нормативті-құқықтық және жекелеген заң актыларын
дайындаудағы пайдаланылған жолдарың, тәртіптердің және құралдардың
жиынтығы, олардың жетілдірілуін қамтамасыз етуші.
Заңды техниканың ішінде ерекше бөлінетіні заң шығару техникасы, ол
мыналарды қамтамасыз етуге міндетті:
а) жазудың логикалық бірізділігі;
б) нормативті актылардың ішінде қарама-қайшылықтың жоқтығы және толығымен
заң шығару жүйесінде;
в) нормативті материалдардың компактылы болуы;
г) заң тілінің анықтығы және түсініктігі;
д) заң шығарудағы пайдаланылған терминдердің құрылуындағы дәлдік және
белгілілік;
е) тек бір мәселе бойынша белгіленген нормативтік актылардың көптігін
болдармау.
Заң техникасының деңгейі, көп жағдайда заңдылық мәдениеттің деңгейін
көрсетеді. Заңды техника, ең алдымен, заңды терминология мәселелеріне,
заңды Конституцияға (толығымен және заңды құралдардың қабысуы), өңдеу
тәртібіне, жазылуына және нормативті-құқықтық актыларды жүйелеуге қатысы
бар.
Құқық жүйесі және заңдар жүйесі олардың арақатынасында.
Бұл проблеманың тікелей тәжирибелік маңызы бар. Бұл мәселені теориялық
жағынан шешу нормативтік – құқықтық актыларды шығарудағы және топтауды
эффективті әрекеттерге, құқықтық барлық арнайы нысандардың көрінуіне әсер
етеді.
Оны шешудің методологиялық негізініне құқық пен заңның жалпы заңдылықтары
жатады (заң деп айтқанда, тек тікелей заңдарды ғана емес, барлық құқықтың
қайнар көздерін қоса айтамыз).
Құқық – дегеніміз, құқықтық заңның өзі. Құқық өзінің көріну нысанынан
тыста болмайды: оның сыртынан тек мынандай жауап табуға болады; құқық
қандай болу керек, бірақ құқықтық өзі емес. Тура солай әлеуметтік ортада,
реттелетін әлеуметтік аяда құқық жүйесінің объективті негезі, оның идеальды
үлгісі бар, бірақ құқық жүйесі нағыз жүйесінде ғана өмір сүре алады.
Әдебиетте құқық жүйесі және заңдар жүйесі – бір феноменнің екі жағы –
объективтік құқықтың. Құқық жүйесін заңдар жүйесінің қалпынан шығару деген,
құқықтың өзін қалыптан шығару болып табылады. Және принципиальді түрде
олардың ара-қатнастасына дұрыс сипат беру оның мазмұны мен құқық нысанын
сипаттау.
Сонымен бірге құқық жүйесі және заңдар жүйесі – тығыз байланысты болса
да, жеке жүйелер болып табылады. Оларды әртүрлі мақсаттары және әртүрлі
құрылымдары бар.
Құқық жүйесі – құрылымын сипаттайды (элементтеррі мен құрлысын)
құқықтық ақпаратты (құқықтың мазмұны) және құқықтың әрекетін ақпараттақ
реттеу жүйесі ретінде қамтамасыз етеді. Заңдар жүйесі – құқықтық ақпарат
иесінің құрылымын сипаттайды, және оның мақсаты сол ақпараттық сақталуын
қамтамасыз етіу және оны эффективті пайдалану.
Әдебиетте құқық жүйесі заңдар жүйесінің объективті негізі және заңдар
жүйесі заң шығарушымен құқықтың жүйесі негізінде құрылады. Жалпы және
тұтасымен ол дұрыс. Алайда заңдар жүйесінің дамуы, оның жетілуі оған
қарағандық емес, яғни құқық жүйесін қайталап соған ұқсас болуды көздемейді
тек көбірек түрде, құқық жүйесіне қарағанда өзінің қызметтік мақсатын толық
іске асыру: құқықтық ақпараттық ашықтығын және түсінікті болуын қамтамасыз
ету, заңдылық күштеріне қарай, заң нормаларының анық иерархиясын белгілеу,
көбірек толық және дұрыстық жағдайда елдің мемлекеттік құрылыммын есепке
алу қажет.
Заңдар шығару жүйесі (ал заңдар шығарумен бұл проблеманың
контексінде барлық нормативті – құқықтық актылардың жиынтығын және құқықтың
арнайыланған көріну нысандарына шелік түсінуге болады) - өкілетті
органдардың арнайы қызметтерінің нәтижесі (құқықтық шығармашылыққа
қатысты), және ол осы бағдарламада да көбірек не азрақ жетілгендігін
көрсетуі мүмкін. Теорияда мұндай сәттерді заңдар шығару жүйесінің
субъективтік факторлардан тәуелділік ретінде сипаттайды.
Егер құқық жүйесінің элементтеріне нормалар, институттар салалар
жатса, онда заң шығару жүйесінің элементтері – нормативті-құқықтық актылар
және олардың элементттерін құрушылар жатады (тараулар, бөлімдер, баптар,
белгілер т.б.). Сол сияқты заң шығарудың салалары бөлініп шығады.
Шығару жүйесінің құрлысы жоғарыд-төмен болып құрылады (субординация
принципі бойынша), және горизонтальды (координация принципі). Нормативті-
құқықтық актылардың иерархиялық негізінде (жоғарыдан төмен құрылым)
әруақытта Конституция жатады. Горизонтальдық құрылыс заң шығару саласының
бөлшектенген жүйесімен сипатталады. Федеративтік мемлекеттерде заң шығару
жүйесі өзгелігімен айырылады. Мысалға, Россияның заң шығару жүйесін алсақ;
онда жалпыфедеративтік заң шығару мен Федерация субъектілерінің заң шығару
жүйелеру бар.
1.2. Құқық шығармашылығының түрлері
Құқықтық шығармашылық дегеніміз мемлекеттің өкілетті органдарының
әрекеттері, яғни нормативті актілерге арналған әрекеттері, яғни оларды
басуға, қайта жөндеуге мазмұнымен тұтас – заң нормаларына айналдырады.
Алайда, бұл мағынада құқықтық шығармашылық атауы көбірек шартты, және сол
әрекетті құқықтық шығармашылық деп атаған және қайтақұру процесстерін айыра
білу қажет.
Қоғамда құқық шығармашылық барысында қабылданып, қалыптасқан құқықтық
нормалар қоғамдық қатынастарды реттеуде бір-бірімен тығыз байланыста
болады. Оларды жеке бөліп алып қарауға болмайды және қабыдданған құқық
нормалардан қалыптасқан нормативтік құқықтық келісімдер хаос пен
ретсіздікке болмайды. Олардың барлығы жеме-жемге келгенде мемлекетте бір
жүйелі құқықты кұрайды. Осыған орай әр мемлекеттің құқықтық жүйелері
бірнеше жағдайларға байланысты қалыптасады. Атап айтқанда халықтың
этникалык ерекшеліктері, мемлекеттің экономикасының өсу дәрежесі, қоғамдағы
саяси, әлеуметтік жағдайлар, әдет-ғұрып, дін және басқа да қоғамдық
қатынастардан туындайтын факторлар тікелей әсерін тигізеді. Бірақ, қандай
экономикалық саяси жағдайлар болмасын мемлекеттің құқықтық жүйесі бір
бағытта дамып отыруы қажет, олардың арасында қарама-қайшылыктар болмауы
тиіс. Міне, осыған байланысты құқық жасаушылықпен шұғылданатын мемлекет
оргаңдардың негізгі міндеттері құқықтық жүйеге ғылыми тұрғыдан талдау
жасап, зерттеп отырып, олардың арасындағы кемшіліктер мен қарама-
қайшылықтарды тез арада жойып отыру болып табылады.
Құқықтық жүйе дегеніміз бір-бірімен тығыз байланыстағы құқық
нормаларының, институттарының және құқық салаларының қоғамдық қатынастарды
реттеу, қорғауға бағытталған ішкі құрылымы. Құқықтық жүйе белгілі бір
тәртіппен топтастырылған құқықтык нормалардың жиынтығы, оның қалыптасуы
қоғамның даму ерекшеліктеріне тікелей байланысты болады.
Нормативті-құқықтық актілерді жүйелеу: түсінігі және түрлері.
Заң шығару жүйесі жүйе болып қалуы үшін (қажетті және жеткілікті
элементтерінің жиынтығына ие болуына ішкі жағынан келісімді, қарама-
қайшылықта болмауына) жұмыстарының жөнді болуына сонымен бірге
жетілдірілуіне және дамуына ең қажеттісі арнайы процесстердің тоқтаусыз
ықпалы болуы керек - жүйелеу.
Жүйелеу – бұл бекітуге және нормативтік материалдарды сырттай және
іштегі жөндеу арқылы жетілдіру, мақсаты заң шығару жүйесін қолдау және
құқық субъектілерін қажетті нормативтік-құқықтық ақпаратпен қамтамасыз ету
болып табылады.
Жүйелсудің қажеттігі сонда ол жаңа нормативті-құқықтық актыларды шығаруға
арналған тоқтаусыз процесстермен қамтамасыз етілген, уақыт өткен сайын
кейбір актылар өзінің күшін жоғалтады, әскіреді, заңды ұйғарымдардың
арасындағы қарама-қайшылық көбейе түседі т.с.с.
Жүйелеудің тәжірибелік маңызын 1833 ж. М.М.Сперанский нықтап көрсеткен
(ол Ресейде ғана емес Европа бойынша ең білгілі кодификатор (кодекс
шығарушы) болған). Оның айтуы бойынша, заңдарды бір құрымға жинау,
мемлекетке қажеттіліктің бірі деген. Ол жүйелеудің заң ғылымдарына
маңыздылығын айтқан: Ғалымның заңды тануы... негізделді мүмкін емес, егер
заңдар, ең алдымен дұрыс құрылымға келтірілмесе.
Қазіргі юриспруденция біледі және негізінен үш жолды (түрдегі) жүйелеуді
пайдаланады – инкорпорацияны, консолидацияны және кодификацияны.
Инкорпорация – жүйелеудің түрі (жолы), онда нормативті-құқықтық актілер
сырқы өңдеуге түседі (не жалпы жағдайда ондайда түспейді) – алфавитті
(қарыпты), хронологиялық, жүйелілік (пәнділік) және белгілі тәртіпте бір
қосылымда не болмаса басқа басылымда орналасады.
Инкорпорацияға мынандай сипаттар тән:
1) ол арнайы ретінде, сол сияқты арнайы емес ретіндегі сипатта
болады;
2) инкорпорацияның субъектілеріне мемлекет органдары және қоғамдық
ұйымдар және жекелеген адамдар жатады;
3) инкорпорация нормативті мазмұндағы актыға тиіпейді: құқық
нормалары жүйелеу кезеңдігі әрекеттеріндегі сол күйінде
инкорпорацияға айналады;
4) Нормативті актылар құқықтық шығармашылық органдарымен қалай қай
түрде қабылданса сол күйінде инкорпорацияға айналады, сыртқы
өңдеуге түседі;
5) Сыртқы өңдеу дегеніміз:
а) текстіден күәлік жоғалтқан жекелеген баптар, пунктер, абзацтар
алынын тасталып жаңа өзгертулер (актының шыққан кезенен бастап) енгізіледі;
б) нормативтік ұйғарымдары жоқ бөлектері алынып тасталады;
в) инкорпорация нәтижесінде заңдар жинағы басқа нормативті актылар
басылып шығады.
Заңдар жинағының бір түріне свод законов (заңдар қосылымы) жатады:
а) жоғарғы билік органдарының нормативтік актыларының инкорпорацияға
айналған басылымдары (заң шығару және атқару);
б) арнайы хабарлаудың қайнар көздері;
в) әрекеттегі барлық заңдардың жинағы (көрсетілген п а мағнада)
ешкандай бір өзгеріссіз.
Консолидация – жүйелеудің түрі (жолы), онда бір-біріне мазмұны бойынша
жақын нормативтік актілер біріктіріледі, үлкентілген нормативті-құқықтық
актының қажеттігі, нормативті актылердің көптігін азайту және құқықтық
реттеудің берлігін қамтамасыз ету.
Консолидация төмендегідей сипатын ұсынамыз:
1) ол өзгеше құқықтық шығармашылық қабылдау (типті арнайы инкорпорация
құқықтық шығармашылыққа қатнасы жоқ);
2) тек олармен қабылданған актылар құқықтық шығармашылық арқылы
жүргізіледі;
3) консолидация кезенде біріккен актылар күштерін жояды, ал олардың
орнына жаңдын қабылданған актылар әрекет етеді, олардың меншігінде
арнайы реквизиттері болады (аты, қабылданған уақыты, номері лауазымды
адамның қолы болады).
Консолидация өзінің табиғатына сай инкорпорация мен кодификацияның
ортасынан орын алады.
Кодификация – жүйелеудің түрі (жолы) ол құқықтық шығармашылық сипатта
болады және жаңа нормативті – құқықтық жинақты шығаруға бағытталған (заңдар
негізін, кодексті т.б.). Ол негізгі әрекеттегі заңдарды өңдеу арқылы
жүргізіліп, белгілі әлеуметтік аянын, ішкі келісілген бірлікті қамтамасыз
ету мақсатында болған.
Кодификациялауға мынандай сипаттар тән болады:
1) ол өте қыйын және жетілген жүйелеудің нысаны;
2) шынында ол құқықтық шығармашылықтың түрі, себебі кодификацияның
объектісі ретінде тікелей құқық нормалары көрінеді;
3) кодификациялауды әр уақытты тек міндетті мемлекеттік органдар ғана,
конститациялық не басқа заңды өкілеттіліктің негізінде іске асыралады;
4) Инкорпорациядан айырмашылығы ол тұрақты сипатта болады, тұрақты емес,
әркездерде жүргізіледі және оның нәтижесі ұзақ уақытқа белгіленген;
5) Кодификация жүргізу құқықтық реттеуге жаналық элементтерін кіргізеді
(бұл әруақытты құқықтық реформа сияқты) және ондай жағдай үлкен
әлеуметтік қайта құрылымдармен байланысты.
6) Кодификациялаудың нәтижесі кодификациялық акт, ол заңдық және
логикалық тұтастықты айырады, жинау сипатында маңызын жоғалтпаған
нормативтік актілерді біріктіреді); көлемді және қыйын құрылым,
әлеуметтік аяны кең қамттыйтын және басқа салалық актылардың ішінде
маңыздылығы жоғары. Кодификациялық актылар – ең алдымен барлық
заңдардың және кодекстердің негізі. Оларға тағы да уставтар, ережелер,
жөндер жатады.
Нормативті-құқықтық актілердің уақытта, кеңістікте және адамдар
арасындағы әрекеттері.
Нормативті актілердің уақыттағы әрекеті оның күшіне кіргенінен басталады
да, жоғалтуымен аяқталады.
Нормативті-құқықтық актілер күшіне кіреді:
а) қабылдау кезінен;
б) нормативті актілердің өзінде көрсетілген уақыттан не болмаса оның
күшіне кіруі жөніндегі арнайы актыда көрсетіледі (оған сол актының
қабылданған күні болуы мүмкін);
в) жарияланған күннен бастап нормативті белгіленген уақытының бітуіне
байланысты.
Заңды күштің жоғалуы мынандай жағдайларда болуы мүмкін:
а) алдын ала нормативті актыда көрсетілген уақыттың білуіне байланысты;
б) әрекеттегі нормативті-құқықтық актілерді тікелей арнайы түрде күшін
жояды;
в) бір нормативті-құқықтық актілерді басқамен ауыстырады, яғни сол
әлеуметтік аяны жаңа тәртіппен реттеу көздеседі.
Жалпы тәртіп бойынша, заңның кері күші жоқ, яғни оның күшіне кіргенге
дейінгі пайда болған құқықтық қатынасқа оның, күші әсер етпейді. Тәжірібиде
олай дегеніміз, мысалы, сот жаңа әрекеттегі заңның орнына істі бұрынғы
заңға сәйкес шешуі мүмкін, егер заттық даулар жаңа заңның күшіне кірмей
тұрғанда пайда болса. Кей жағдайда нормативті-құқықтық актінің кері күші
болуы мүмкін:
а) егер ол туралы нормативті-актінің өзінде көрсетілсе;
б) егер ол (жаңа заң бойынша) жауапкершілікті қылмыс құқығы не әкімшілік
құқығы бойынша азайтса не жоқ қылса.
Сонымен қатар, заңның кері күші нормативті-құқықтық актының уақыттағы
әрекетінде тағыда принципиалды түрде пайдаланылады – өткен негізінде,
яғни өзінің заңдық күшін жойған заңдар жаңа заңдардың арнайы ңұсқауы
бойынша кейбір мәсееллерді әрі қарай жалғастырып реттей беруге мүмкіншілік
алады.
Заңның уақыттағы әрекетінің кеңістігі жөніндегі принципіне тоқсаусыз
әрекет жасау принципі жатады, яғни заңның өз күшіне кірген кезінен бастап
тек алға әрекетін жасайды: өзіне дейінгі қалыптасқан заңды құқықтар мен
міндеттіліктерге ол ревизия жүргізбейді.
Нормативті-құқықтық актілер кеңістікте өзінің түріне байланысты үш
жағдайда әрекет етеді:
а) мемлекетінің барлық аумағына таратылу;
б) елдің дәл аңықталған бөлігінде ғана әрекет етеді;
в) мемлекеттік (суверенитеттің) егемендіктің принциптеріне сай, әртүрлі
мемлекеттің заңдары тек өз аумағында ғана әрекет жасай алады. Сол
принциптерге қарамай, басқа мемлекеттің аумағында да әрекет жасайды.
Мемлекеттің аумағына жер шарының бір бөлігі (оған құрғақ жерлер, жердің
қойнауы, әуе кеңістігі және сулы аймақтар жатады); яғни сол егемендік
мемлекеттің меншігіндегі өз билігі таралған аумақтарды айтамыз. Мемлекеттің
сувериренитеті өзінің посолдары тұрған жерлерге (қандай сырт мемлекет
болмасын) әскери кемелерге, барлық ашық теңіздердегі кемелдерге, ұшақтарға,
космостағы және басқа да объектілерге таралады.
Ешбір мемлекеттердің заңдары таралмайтын кеңістер және адамдар бар оларды
эксаумақтық (экстерриториальностік) деп атайды. Ол эксаумақтық принцип
дегеніміз, дүние жүзіндегі қандай да болмасын мемлекеттің шекара маңында
халықаралық құқық нормаларына сәйкес аумақтар және адамдар болуы мүмкін,
оларға мемлекеттің заңдары таралмайды.
Нормативті-құқықтық актылардың адамдар ортасындағы әрекеті жалпы тәртіпке
бағынады: ол өзінің әрекет жасайтын аумағындағы тұратын барлық адамдарға
таралады. Алайда ол тәртіппе бағынбайтын жағдайлар да бар:
а) шет елдердің азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар көптеген құқықтық
қатынастардың субъектілері бола алмайды (мысалы, сот болуға, әскери
қызметте болуға);
б) дипломатиялық иммунитеті бар шет ел азаматтары эксаумақтық құқықпен
пайдалана алады және қылмыстық және әкімшілік жауапкершіліке Қазақстан
Республикасының заңдары бойынша жауапқа тартылмайды;
в) кейбір нормативті-құқықтық актылар Қазақстан Республикасының өз
әрекетін басқа мемлекетте жүрген өз азаматтарына да жаяды. Нормативті
актілер өзінің әрекетіне көп адамдармен араласуға міндетті, сондықтан олар
тыныстық, жасына байланысты (кәмелетке толмағандар), кәсіпкерлікке
қатыстығына (мысалы әскери адамдар) және денсаулығына байланысты
белгіленеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының тікелей әрекеті.
Қазіргі кездегі демократиялық мемлекеттің Конституциясы міндетті
түрде бір ғана маңызды қасиетті қамтуы қажет: ол тікелей әрекет актісі
болуы міндетті.
Конституцияның тікелей әрекетінің маңызы сонда әр азамат Конституция
нормаларының негізінде құқыққа ие болады, оны қорғау үшін сотқа жүгінуге
құқығы бар, ал сот ол істі ол норманы дәлелдейтін заңның не қосымша заңның
жоқтығына сілтеп қарамауға құқығы жоқ. Сонымен, Конституцияның тікелей
әрекеті дегеніміз мемлекет органдары конституция нормаларын тікелей
нормативті құқыққолдану негізі ретінде қабылдап, қарауға міндетті және
оларды нақтылы істі қарауға пайдаланады.
Тікелей әрекеттегі нормативті актіге Қазақстан Республикасының 1995
жылғы Конституциясы жатады. Қазақстан Республикасының референдум арқылы
қабылданған бұл Конституциясы демократиялық, өркениетті даму бағытындағы
мемлекет пен қоғамның басты нормативтік актысы. Конституцияның 1-ші бабында
1.Қазақстан Республикасы өзін демократиялық зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. 2. Республика қызметінің
түбегейлі принциптері: қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық; бүкіл
халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму; Қазақстандық патриотизм;
мемлекет өмірінің асы маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен, оның
ішінде республикалық референдумда немесе Парламентте дауыс беру арқылы
шешу. Ал 4 бап бойынша 2. Конституцияның ең жоғарғы заңды күші бар және
республиканың барлық жерлерінде тікелей қолданылады.
Конституцияның осындай тікелей әрекеті – Қазақстан халқының демократия
жолындағы үлкен жеңісі болып табылады. Одан да кем емес маңызды табыстарға,
жеке меншіктік не көпшілік ақпараттағы бостандық. Мұнда Конституцияның
тікелей әрекеті бұл Негізгі Заңның әрекетін заң шығарушының қаламы мен сызу
арқылы жай өзгерту емес, терең әлеуметтік – экономикалық қайта құрудың,
азаматтық қоғамның қалыптасуының нәтижесі.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 12 бабы бойынша
1.Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі. 2. Адам құқықтары мен
бостандықтары әркімге жұмысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады.... Сонымен
бірге, Конституцияның тікелей әрекетін мемлекеттің міндеттеуші органдары
құқықты қолданудың тікелей нормативті негізі ретінде пайдалануы мүмкін,
азаматтардың құқығына ғана қатынасы бар емес, мемлекет тікелей
Конституцияның нормаларының негізінде құқықты қолдану қалпында биліктік-
мәжбүрлеу әрекетіне мүмкіндік алады, мақсаты констититуциялық тәртіпті
орнына келтіріп, өзінің тұтастығын сақтау, заңсыз әскери құрылымдарды жою.
Профессор А.Б.Венгеров айтқандай, мемлекеттік органдар конституциялық
нормалардың тікелей әрекетінің қасиетін пайдаланып, соның негізінде соған
сай мәжбүр етуші механизмді (тетікті); соған қоса күшті қолдануы мүмкін.
Конституциядағы көрсетілгендер тікелей әрекеттің актісі мынандай қортынды
жасауға негіз болады:
1. Барлық Конституцияның нормалары тікелей әрекеттің нормалары
ретінде қаралуы міндетті:
1. Барлық Конституция нормаларын тікелей нормалардың әрекеті ретінде
қарауымыз міндетті.
2. Конституцияның тікелей әрекеті, оның нормаларын эффективті іске
асыруға қажетті нақтылауға арналған нормалары мен процедуралық актысы
ретінде түсінуге болмайды. Керісінше, мұның барлығын Негізгі Заңнын,
өзі болжаған. Басқа жағдайда, сондай актылардың болмауы Конституциялық
нормаларды пайдаланбағандықтың себебі ретінде хабарлануы керек.
Конституцияның тікелей қыймылын қамтамасы ету – сот органдарының да басты
мақсаттары болады.
Профессор А.Б.Венгеров мемлекет органдарының, оның ішінде құқыққорғау
органдарының, тікелей Конституцияны пайдалану нысандарын атап көрсетеді:
а) Конституцияның баптарына сілтеме жасап басқа нормативті актылардан
бөліп қоладанады;
б) басқа нормативтік актылармен бірге қолданады;
в) өзінің шешімдеріне, үкімдеріне сылтау табу үшін, оған әлеуметтік
мыңыздылық беруге, өзінің нақты құқыққолдану актысының мақсатын түсіндіру
үшін.
Құқық нормаларының белгілері. Құқық нормаларын жіктеу.
Құқық нормасы – бұл шығу элемент, былайша айтқанда кірпіш одан барлық
құқық құрылған. Объективтік құқық және құқық нормалары қатынаста болып оның
толығымен тұтас бір бір бөлігін құрайды, ал анықырақ жүйе және оның
элементі. Бұл жерде, әрине құқық қасиеттерімен тұтас оның элементтерінің
арасында – құқық нормаларына бірдейлік қоюға болмайды (мысалы, үйдің
қасиеті мен сапасын элементтердің қасиетімен өздерінің құрылған салыстыруға
болмайтын сияқты.
Құқық нормаларының қасиеті екі жағдайға байланысты белгіленеді:
а) құқық нормаларының әлеуметтік нормаларға қатыстылығымен;
б) құқық нормаларының заңдық табиғатына байланысты.
Әлеуметтік нормаларға қатыстылығы – заң нормаларының мынандай сапасын
қамтамасыз етеді:
1) Ол қоғамдағы адамдардың тәртібін білдіреді.
2) Нормативтік қасиеті бар – тәртіптің кейіптік (типтік) өлшемі (эталон;
үлгі);
а) адамдардың ортасы кейіптік белгілермен (жасы, есі дұрыстығымен)
белгіленген т.с.с.
б) тежеусіз сандағы бір кейіпті (типті) оқиғаға есептелген;
в) кезеңдерге байланысты әрекетке кіріседі )әр уақытта, оқиға пайда
болғанда, гипотезада көрсетілгендей).
Құқық нормаларының заңды табиғаттары олардың мынандай арнайы белгілерін
белгілейді:
1. Құқық нормасы тікелей мемлекеттен шығады, не болмаса онымен санкция
беріледі.
2. Ол мемлекеттік – биліктің ңұсқауы.
3. Мемлекеттің күшімен қорғалады, мемлекеттік мәжбүрлеудің мүмкіндігімен
іске асырылады.
4. Құқық нормасы – жалпыға бірдей тәртіп жолы (ол адамдардың бәріне
бірдей міндетті, олардың өзіне қатнасы бар адамдардың қоғамдық
жағдайларына, заңды ұйғарымдарға деген қатнастарынан тәуелсіз).
5. Құқық нормаларының формальды белгілігі бар:
а) ішкі ұйымдастыру жағынан (ішкі нысандағы) ол дәл (точный) болуы қажет
және оның ұйғарымдарға сай болады;
б) сыртқы нысандарына байланысты ол құқықтың арнайы қайнар көзінде болуы
керек (нысанда) және нормативті-құқықтық актілерде.
6. Ол тәртіптің интеллектульды – еріктегі реттеушісі ретінде әрекет
етеді. Мұнда екі жағдайды ескеруіміз керек. Біріншісі, құқық нормаларының
әрекетінің тетігінің өзімен байланысты: Құқық нормалары адамдардың
тәртібін, тек олардың түсінігіне (интеллектуальді сәт) және олардың еркіне
өзінің билікті мазмұнымен ықпал ету арқылы реттей алады (ерікті сәт).
Екіншісі, құқық нормалары ерікті сипаттан тұрады, ол тұтасымен құқық сыяқты
мемлекеттік ерікті көрсетеді.
7. Құқық нормалары, тәртіпті тікелей реттеуде (ондай нормалар өте көп)
рұқсат беру – міндеттеу сипатында болады, яғни құқық субъектілеріне
заңдылық құқықты беру және оларға заңды міндеттерді жүктеу арқылы әрекет
етеді.
Құқық нормалары әртүрлі негіздерге байланысты түрлерге бөлінеді. Бірінші
және көбірек белгілі топтастыру – құқық нормаларының қай құқық сай
қатыстығына байланысты: азаматтық-құқықтық нормалар, әкімшілік-құқықтық
нормалар, еңбек құқығы нормалары.
Заңды нормаларды құқықтың фукнциясына байланысты реттеушіге және
қорғаушыға бөлуге болады. Реттеуші нормалар тәртіпті реттеудің позитивті
жағын қамтамасыз етеді, ал қорғаушы – олардың бұзылған кезенде қорғайды.
Нормативті-құқықтық актыдағы жазылу сипатына байланысты заңды басқаруға,
міндеттеушіге және тыйым салушыға бөлінеді. Бұл бөлу, жеткілікті түрде
шартты, себебі қай норма болмасын, тікелей реттелетін тәртіп, заңды басқару
– міндеттеуші сипатта болады. Құқық жүйесінен арнайы нормалардың тобын
бөлуге мүмкіндік бар (арнайылангағ). Олар өздері тәртіпті тікелей
реттемейді, бірақ оларға құқық жүйесінің байланысы арқылы көмектеседі.
Ондай нормаларға мыналар жатады:
а) жалпы нормалар (мысалы, міндетті орындауға жалпы жағдайды жасау,
құқықтық субъектілік нормалар);
б) дефинитивные (дефиниция – нормалары), түсіндіктерді заңды түрде құрушы
(қылмыстың түсінігі, заңды тұлғаның түсінігі т.б.);
в) декларативтік (принциптер нормалар);
г) оперативтік – құқық нормаларын жояды, оның әрекетін басқа аяға жаяды,
олардың әрекетін созады т.б.
д) коллизиондық – нормалар арасындағы коллизияны соқтығысуды шешеді,
яғни нормалар арасындағы келісімділіктті реттейді.
Заң нормалары өздерінің әрекет жасайтын аясына (сферасына) байланысты
жалпылық және жергілікті болып бөлінеді.
Әрекеттерінің уақытына байланысты – жалпылық (белгісіз уақытқа
белгіленген) және уақытша (белгілі уақытта ғана, әрекет етуге).
Адамдардың бостандық деңгейіне байланысты – императивтік және
диспозитивтік болып бөлінеді.
Біріншісінің мүлдемдік ұйғарымы бар, яғни жақтардың ойлануына орын
берілмейді. Екіншісі өз еркімен әрекет жасайды, себебі, жақтардың
келісімдері бойынша басқа ештең көрсетілмеген.
Заңдылық күшіне байланысты – заң нормалар және қосымша актілердің
нормалары болып бөлінеді.
ІІ-тарау. Құқық шығармашылығының негізгі қағидалары
және сатылары
2.1. Құқық шығармашылығының негізгі қағидалары
Құқық шығармашылық стихиялық немесе лезде пайда болатын құбылыс емес.
Ол өте күрделі, саналылықпен асқан көрегенділікті және табандылықты қажет
ететін мемлекеттің арнайы қызметі. Сондықтан да құқық жасаушылықтың өзіне
тән қағидалары бар.
Құқық шығармашылықтың қағидалары деп мемлекеттік орган-дардың
нормативтік-қүқықтық кесімдерді шығаруда тұрақты ма-ғынада пайдаланылатын
негізгі идеялардың жиынтығын айтамыз.
Құқық шығармашылықтың негізгі қағидалары заң әдебиетінде бір мағынада
берілген және өзгеріске көп ұшырамаған. Қағидалар кұқық жасаушылық
барысында катаң сақталып, іс жүзіне асатын болса, қабылданған нормативтік
кұқықтық кесімдердің тиімді болатыны даусыз. Құқық жасаушылықтың негізгі
қағидалары мынандай түрге бөлінеді:
1. Демократияшылдық. Бұл қағида құқық шығармашылықпен шұғылданатын
мемлекеттік органдардың нормативтік-құқықтық кесімдерді дайындау, қарау
және бекіту барысында іс жүзіне асырылатын ең негізгі кағидалардың бірі.
Бір сәзбен айтқанда нормативтік құқықтық кесімдерді қабылдауда халық
тікелей қатысуы тиіс, баспасөз беттерінде қабылданатын заң, қаулы, өкім,
ережелер мен шешімдерге халық өз пікірлерін білдіреді, сын-пікірлерін
айтады. Соның нәтижесінде нормативтік-құқықтық есімдердің жобалары халықтың
сараптауымен өтеді, ұсын-ған идеялары кұқық жасаушылықпен шұғылданатын
мемлекеттік органдарға жолданады. Халыктын пікірін ескеріп қабылдаған заң
әрі тиімді, әрі ұзақ өмір сүреді, ал бұл жолдан тайып, асығыста, белгілі
бір лоббистік топтардың ұсыныстарын нормативтік-құқықтық кесімдерге
айналдыру шиеленісті зардаптарға әкеліп соқтырады.
2. Зандылық. Құқық шығармашылық барысында құқық қабылдайтын
мемлекеттік органдардың бәрі міндетті түрде Қазақстан Республикасының
Конституциясы белгілеген, талап, құзырда және оған қарама-қайшы келетін
әрекеттер жасау арқылы нормативтік-құқықтық кесімдерді шығаруға жол
берілмейді. Конституцияның үстемдігі, зандардың құқық жасаушылық бары-сында
қатаң сақталуы заңдылық қағидасын нақтылы тәжірибеде қамтамасыз етеді.
Заңдылык көп пікірлікті қамтамасыз етудің іргетасы. Заңдылық қағидасынан
ауытқып кетіп, мақсатқа сай келетін құқықтық нормативтік кесімдерді
қабыддау бассыздыққа кеңінен жол ашады, лауазымды тұлғалардың
бақылаусыздығына жағдайлар туғызады. Не заңды болса, сол мақсатқа сай болуы
қажет.
Мысалы, 2005 жылы наурыздың 9-ында Семей қаласының әкімі Семей
каласында жасөспірімдердің бос уақытты өткізетін орындарға барулары туралы
деп аталатын № ІЗЗ-қаулы кабылданған. Онда жасөспірімдердің түнгі 22
сағаттан кейін ата-аналарының ертіп жүруінсіз атракцион парктеріне, түнгі
жерлерге, ресторандарға, казиноға және бильярд клубтарына кіруге тыйым
салды. Әкімнің бұл қаулысы Қазақстан Республикасындағы балалар құқықгары
(2002 ж. 8 тамыз, № 345) заңына қайшы болып табылады. Занда әрбір
жасөспірім өзінің жас мөлшеріне байланысты дем алуға, бос уақыттарын қалай
өткізуіне құқықтары бар екені айтылған.
Сонымен қатар бұл қаулы Жергілікті мемлекеттік басқару туралы заңына
да қайшы келеді. Бұл заңның нормаларында жасөспірімдердің бос уақыт
өткізетін жерлерде болмауы мүлдем көрсетілмеген. Осыған байланысты Семей
қалалық әкімшілігінің қаулысымен жоққа шығарылған1 Зандылық қағидасы
салтанат құрды.
3. Ғылыми жағынан дәлелділігі. Бұл қағиданың талаптары бойынша
қабылданатын нормативтік-құқықтық кесімдердің мазмұны заң ғылымдарының
жетістіктеріне, жаңа идеяларына сүйенулері тиіс. Сонда ғана кесімдердің
мәндік мағынасы реттеу мүмкіндігі және тиімділігі арта түседі, құқық
бұзушылыққа барудын амалдарын, тетіктерін жоққа шығарады.
Заң жобалары ғылыми жағынан дәлелді болу үшін оларды сараптамалардан
өткізу қажет. Тәжірибеде білгір заңгер сарапшылар арқылы жобаларды бағалау,
олардың пікірлерін ескеру-құқық жасаушылықтың беделін арттырады, тиімді,
халыққа қажетті кұқық нормаларын шығаруға тікелей ықпал етеді.
4. Парламент пен атқарушы органдар арасындағы үйлесімділік. Заң шығару
барысында атқарушы мемлекеттік органдар қабылданатын заң бойынша өзінің
ұсыныстарын, идеяларын, пікірлерін берулері тиіс. Парламент шығарған
зандарды іс жүзіне асыру барысында атқарушы органдар өз тараптары жағынан
оған қарама-қайшы келетін нормативтік-құқықтық кесімдерді қабылдамаулары
тиіс. Парламент пен атқарушы органдардың арасыңдағы үйлесімділік орнаған
мемлекетте құқық жасаушы-лық қызметі тиімді болып, сапалы зандардың шығуына
кеңінен жол ашылады.
5. Жариялылық. Бұл қағида негізінде демократияшылдық қағиданың
құрамдас бөлігі ретінде танылады. Кұқық жасаушылықпен шұғылданатын
органдардың қызметтері жариялылық, ашық түрде жүргізілуі тиіс. Парламент
талқылайтын заң және мәслихат қабылдайтын шешімдердің жобалары баспасөз
беттерінде күні бұрын жарияланады, радио, теледидар арқылы халық, зиялылар
жоба туралы пікірлерін ортаға салады. Пікірталасқа жол беріледі, жобаның
баптарына өзгертулер енгізу қажеттілігін дәлелдейді. Соның нәтижесінде заң,
қаулы, шешім жобалары жариялылық қағидасы негізінде жетілдіріледі,
мекемелік сипаттан, мүддеден халықтық мағынаға ұласады.
6. Құқық шығармашылықтың икемділігі. Құқық шығармашылықтың
икемділігі қағидасы формализм мен бюрократияға жол бермеу болып табылады.
Нормативтік құқықтық кесімдерді шығару барысында, оның әрбір сатылары құқық
нормаларымен реттеліп, тиімділік пен икемділікті бар жағынан қамтамасыз
етеді. Қағаз үстемдігі мен бюрократия мейлінше шектелуі тиіс. Бюрократияның
тамырына балта шабу үшін қүқық жасаушылықпен айналысатын органдар
сауаттылыққа, кәсіби деңгей сапасына ерекше мән берілуі тиіс.
7. Құқық шығармашылықтың жеделділігі. Бұл қағида бойынша қоғамға
өте қажетті нормативтік-қүқықтық кесімдер жедел түрде қабылдануы керек және
ол құқықтық реттеудің тиімділігін арттыра түседі. Заң жобалары әрқашан
Парламентке түскен реті бойынша қабылдануы тиіс.
Заң ғылымында қабылданған қағида бойынша құқықтың салаларға бөлінуінің
негізін құқықтық реттеудің пәні және құқықтық реттеудің әдістемелері
құрайды. Бұл негіздер барлық құқық салаларына тән.
Құқықты реттеудің пәні дегеніміз құқық нормаларыньщ біртекті қоғамдық
қатынастарды реттеуі. Құқықтық жүйе әр түрлі, әр топтағы құқықтық
нормалардың өзіне ғана тән құқықтық реттеу пәнін қалыптастырады. Яғни,
құқықтық нормалардың топтасуы, бірігуі, соның нәтижесінде бір құқықтық
саланы құрауы құқықтық реттеудің пәніне құрайды. Мысалы, әкімшілік құқық
саласы әкімшілік сияқты кұкық нормаларының жиынтығы, біртекті қоғамдық
қатынастарды реттейді. Азаматтық құқық біртекті мүліктік және мүліктік емес
қоғамдык қатынастарды реттеу функциясын атқаратын. Экологиялық құқықтық
пәні экологиялық құқық нормаларының табиғатты, қоршаған ортаны ластаудан
корғауда біртекті коғамдық катынастарды реттейді және корғайды.
Құқықтық реттеудің тәсілі дегеніміз құқық нормаларының қоғамдық
қатынастарға әсер ететін тәсіл, амалдардың жиынтығы. Мұны қалай түсінеміз?
Мысалы, кейбір құқық нормалары
қоғамдық қатынастарды реттеуде заңның негізінде
бір мемлекеттік органға билік жүргізуді жүктейді. Бұл тәсіл билік жүргізу
тәсілі деп аталады. (метод властвования). Негізінде бұл тәсіл әкімшілік
құқық саласында пайдаланылады, атқарушы — орындаушы органдар мен сот,
прокуратураны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz