1857-1859 Үндістан ұлт-азаттық көтерілісі

Жоспар
Кіріспе

1. 1857.1859 Үндістан ұлт.азаттық көтерілісі
2. Ұлы моғолдар империясы
3. Астанасы .
4. Сұлтандық билік
5. Аймақтық бөлуi
6. Архитектура
7. Тарих
8. Бабыр
9. Маураннахр
10. Ауғанстан
11. Үндістан
12. Ост.Үнді компаниясы

1857-1858 жылдар аралығында ағылшындардың қатал отарлаушы саясатына қарсы үндi жауынгерлерiнiң көтерiлiс і болды. Көтерiлiс Бенгалияның солтүстiгiнен басталып Пенджаб және орталық Үндістанға дейін қамтыды.Негiзгi әрекет әскердiң жағынан болды және Махарадждың өкiметiнен шыққан дейiн бұрынырақ, оны кейбiр облыстарда шаруалар қостап, бұл көтерiлiс жалпы көтеріліске айналып кеттi. Көтерiлiсшiлер Делиді бірінші алғанымен, оны кейін ағылшындар қоршап өзіне басып алады. Көтеріліс Британдық Ост-Үнді компаниясының өмір сүруін тоқтатты, ал бұл ағылшын патшалығының тікелей басқаруына әкелді. Бұл көтерiлiс әр түрлі әр жақтан пікірлер тудырды.Мысалы, ағылшын бұқаралық ақпаратында және әдебиетінде (Чарльз Диккенстiң ультрарасисттік айтқан сөзiмен қоса) жазылды, сонымен қатар шет елдерде де, әіресе Франция, Ресей империясымен қосылып Ұлыбританияны Азиядан ығыстыру туралы пікірлер айтылған еді. Ағылшын әдебиетiнде бұл көтерiлiс Сипайлық деп аталады.Себебі, оның әскери ядросы сипайлар болды. Көтерiлiс Бенгал әскерiнде басталды. 1857 жылдың 26 ақпанында Бенгал жаяу әскерінiң 34-ші полгiнде жаңа патрондардың шошқа және сиыр майымен жағылған орамдары туралы сыбыстар таралады, бұл жергiлiктi мұсылмандар және индустердiң дiни сезiмдерiн арамдайтын зат еді. 1857 жылдың 29 наурызында бұл полктiң 29 жасар жауынгерi, Мэнгал Пэнди, британдықтардың іс-әрекеттерімен келiспеушiлiгiн жариялады. Полк адъютанты, лейтенант Блау бұл жағдайды қарауға келгенде, жауынгер оған оқ жаудырып, лейтенант атына түседі. Сонда генерал Джон Херси Ишвари Прасадка (лейтенантқа ) Пэндиді тұтқындауға бұйрық бередi, бiрақ ол бас тарытты. Барлық полк, бiр жауынгердi қоспағанда, Саикха Палту, бүлiншiктi тұтқындауға бас тарытты. Оның, Пендидің, бүлiк шығартудағы бiрiншi талпынысы атылып қалуға талаптанып тек қана өзiн жаралайды да мақсаты жүзеге аспай қалады. 6 сәуiр күні оны лім жазасына кесу туралы үкім шығады, ал 8 сәуiр күні оны дарға асып өлтіреді. Осы жағдайдан кейін джемадар Ишвари Прасадты өлім жазасына кесу туралы үкiмi шығып, 22 сәуiр күні оны да дарға асып өлтіреді, ал полкі таратылады. Ал Саикх Палту джемадараға дейiн жоғарылатылды. Мұндай қатал жаза басқа полктердiң сипайларына күштi әсерiн жасады. Сәуiрде жаңа патрондардың енгiзулері Агре, Аллахабад және Амбаллендегі атыстарға алып келтiрдi . Мирутта 24 сәуiр күні 90 жауынгерлерге жаңа патрондармен атып үйрену жаттығуларын өткiзуге бұйрық беріледі . Олардың iшiнен 85-і бас тарытты, және өлім жазасына кесіліп, кейін 10 жылдық каторгаға ауыстырылады. 11 салыстырмалы жауынгер 5 жылдан алды. Бүкіл гарнизонның көзінше жауынгерлердің погондары жұлып алынып, түрмеге отырғызылады да жауынгерлер елдің көзінше қызметтестерін, өздерін қолдамаған үшін, лағнеттейді. Ертеңгіде, жексембiде, Мирутада тәртiпсiздiктер басталды. Наразылықтардан кейiн қалада, жергiлiктi базарда, бiрнеше үйлер өртендірілді, үндi бөлiмшелерi, 3 ммен атты әскер басындап, бүлiк шығарған болды. Гарнизон Мирут 2357 сипайлардан, және 2038 британдықтар тұрды. Сол күні британдықтар, жексембi болғандықтан, көбісі кантинахқа немесе базарларда болды. Көтерілісшілер еуропалық нәсілді офицерлерге бас салды және азаматтық, 4 еркек, 8 әйел және 8 бала өлтiрдi. Топ базарда жұмыстан шығаруындағы британдық жауынгерлерге бас салды. Көтерiлiске кедергi жасауға талаптанған британдық кiшi офицерлер жайрады. Сипайлар 85 өз жора-жолдастарын босатты, және, (қарыздарларды және қылмыскерлердi ) 800 басқа тұтқындармен бiрге. Осы оқиғалардың уақытында сонымен бiрге 50 үндiстер қаза тапты. Жергiлiктi жаяу әскердiң (әсiресе 11-ші Бенгал полкi ) сипайлардың бөлiгi британдық офицерлер, әйелдер және балаларды көтерілісшілерден қорғап қоршай жүрді. Британдықтар Рампурелерде жергiлiктi Навабтан пана тауып құтқарылды. 11 мамырда көтерілісшілер Делиге кетіп, Ұлы моголға оларды басқаруға өтiнеді. Бахадур Шах өтiнуге ешқалай жауап бермедi, бiрақ сарай маңындағы лардың көбісі жауап бердi. Күнi бойы көтерiлiс қаланы қамтыды; сипайлар және жергiлiктi тұрғын , үндi христиандарына, еуропалық шенеулiктерге,дүкен иелерiне шабуыл жасады. Сол уақытта қалада үш Бенгал жергiлiктi жаяу әскерiнiң батальондары болды; бөлiмшелердiң бөлiгi көтерiлiсте қосылды, ал басқа бөлiгі қосылған жоқ, бiрақ көтерілісшілерге қарсы күш қолдануға бас тарытты . Сипайлар жергiлiктi қару-жарақ қоймасына шабуыл жасайды және 9 британдық офицерлер оларға оқ жаудырады, бiрақ кедергi пайдасыз екенін біліп, олар қару-жарақ қоймаларын жарып жібереді. 9 офицерлерден, жарылыстан 6 тірі қалады, жарылыс көшелердегi көп адамдары өлтiрдi, және көршi үйлердi зақымдады жасады. Бұл туралы хабарлар барлық сипайлық бөлiмшелердiң ашық көтерiлiстерiне алып келді.Қару-жарақ қоймасынан қаруының бөлiгін алып кетуге сәттi болу мұндай; бұдан басқа, көтерiлiсшiлер қару-жарақ оқ-дәрiнiң 3 мың баррелдерiмен Делиден 3 км алшақ тапқан қоймаларды ешқандай кедергiсіз жаулап алады.

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

1857-1859 Үндістан ұлт-азаттық көтерілісі

1857-1858 жылдар аралығында ағылшындардың қатал отарлаушы саясатына қарсы
үндi жауынгерлерiнiң көтерiлiс і болды. Көтерiлiс Бенгалияның солтүстiгiнен
басталып Пенджаб және орталық Үндістанға дейін қамтыды.Негiзгi әрекет
әскердiң жағынан болды және Махарадждың өкiметiнен шыққан дейiн бұрынырақ,
оны кейбiр облыстарда шаруалар қостап, бұл көтерiлiс жалпы көтеріліске
айналып кеттi. Көтерiлiсшiлер Делиді бірінші алғанымен, оны кейін
ағылшындар қоршап өзіне басып алады. Көтеріліс Британдық Ост-Үнді
компаниясының өмір сүруін тоқтатты, ал бұл ағылшын патшалығының тікелей
басқаруына әкелді. Бұл көтерiлiс әр түрлі әр жақтан пікірлер
тудырды.Мысалы, ағылшын бұқаралық ақпаратында және әдебиетінде (Чарльз
Диккенстiң ультрарасисттік айтқан сөзiмен қоса) жазылды, сонымен қатар шет
елдерде де, әіресе Франция, Ресей империясымен қосылып Ұлыбританияны
Азиядан ығыстыру туралы пікірлер айтылған еді. Ағылшын әдебиетiнде бұл
көтерiлiс Сипайлық деп аталады.Себебі, оның әскери ядросы сипайлар болды.
Көтерiлiс Бенгал әскерiнде басталды. 1857 жылдың 26 ақпанында Бенгал жаяу
әскерінiң 34-ші полгiнде жаңа патрондардың шошқа және сиыр майымен жағылған
орамдары туралы сыбыстар таралады, бұл жергiлiктi мұсылмандар және
индустердiң дiни сезiмдерiн арамдайтын зат еді. 1857 жылдың 29 наурызында
бұл полктiң 29 жасар жауынгерi, Мэнгал Пэнди, британдықтардың іс-
әрекеттерімен келiспеушiлiгiн жариялады. Полк адъютанты, лейтенант Блау бұл
жағдайды қарауға келгенде, жауынгер оған оқ жаудырып, лейтенант атына
түседі. Сонда генерал Джон Херси Ишвари Прасадка (лейтенантқа ) Пэндиді
тұтқындауға бұйрық бередi, бiрақ ол бас тарытты. Барлық полк, бiр
жауынгердi қоспағанда, Саикха Палту, бүлiншiктi тұтқындауға бас тарытты.
Оның, Пендидің, бүлiк шығартудағы бiрiншi талпынысы атылып қалуға
талаптанып тек қана өзiн жаралайды да мақсаты жүзеге аспай қалады. 6 сәуiр
күні оны лім жазасына кесу туралы үкім шығады, ал 8 сәуiр күні оны дарға
асып өлтіреді. Осы жағдайдан кейін джемадар Ишвари Прасадты өлім жазасына
кесу туралы үкiмi шығып, 22 сәуiр күні оны да дарға асып өлтіреді, ал полкі
таратылады. Ал Саикх Палту джемадараға дейiн жоғарылатылды. Мұндай қатал
жаза басқа полктердiң сипайларына күштi әсерiн жасады. Сәуiрде жаңа
патрондардың енгiзулері Агре, Аллахабад және Амбаллендегі атыстарға алып
келтiрдi . Мирутта 24 сәуiр күні 90 жауынгерлерге жаңа патрондармен атып
үйрену жаттығуларын өткiзуге бұйрық беріледі . Олардың iшiнен 85-і бас
тарытты, және өлім жазасына кесіліп, кейін 10 жылдық каторгаға
ауыстырылады. 11 салыстырмалы жауынгер 5 жылдан алды. Бүкіл гарнизонның
көзінше жауынгерлердің погондары жұлып алынып, түрмеге отырғызылады да
жауынгерлер елдің көзінше қызметтестерін, өздерін қолдамаған үшін,
лағнеттейді. Ертеңгіде, жексембiде, Мирутада тәртiпсiздiктер басталды.
Наразылықтардан кейiн қалада, жергiлiктi базарда, бiрнеше үйлер
өртендірілді, үндi бөлiмшелерi, 3 ммен атты әскер басындап, бүлiк шығарған
болды. Гарнизон Мирут 2357 сипайлардан, және 2038 британдықтар тұрды. Сол
күні британдықтар, жексембi болғандықтан, көбісі кантинахқа немесе
базарларда болды. Көтерілісшілер еуропалық нәсілді офицерлерге бас салды
және азаматтық, 4 еркек, 8 әйел және 8 бала өлтiрдi. Топ базарда жұмыстан
шығаруындағы британдық жауынгерлерге бас салды. Көтерiлiске кедергi жасауға
талаптанған британдық кiшi офицерлер жайрады. Сипайлар 85 өз жора-
жолдастарын босатты, және, (қарыздарларды және қылмыскерлердi ) 800 басқа
тұтқындармен бiрге. Осы оқиғалардың уақытында сонымен бiрге 50 үндiстер
қаза тапты. Жергiлiктi жаяу әскердiң (әсiресе 11-ші Бенгал полкi )
сипайлардың бөлiгi британдық офицерлер, әйелдер және балаларды
көтерілісшілерден қорғап қоршай жүрді. Британдықтар Рампурелерде жергiлiктi
Навабтан пана тауып құтқарылды. 11 мамырда көтерілісшілер Делиге кетіп, Ұлы
моголға оларды басқаруға өтiнеді. Бахадур Шах өтiнуге ешқалай жауап
бермедi, бiрақ сарай маңындағы лардың көбісі жауап бердi. Күнi бойы
көтерiлiс қаланы қамтыды; сипайлар және жергiлiктi тұрғын , үндi
христиандарына, еуропалық шенеулiктерге,дүкен иелерiне шабуыл жасады. Сол
уақытта қалада үш Бенгал жергiлiктi жаяу әскерiнiң батальондары болды;
бөлiмшелердiң бөлiгi көтерiлiсте қосылды, ал басқа бөлiгі қосылған жоқ,
бiрақ көтерілісшілерге қарсы күш қолдануға бас тарытты . Сипайлар
жергiлiктi қару-жарақ қоймасына шабуыл жасайды және 9 британдық офицерлер
оларға оқ жаудырады, бiрақ кедергi пайдасыз екенін біліп, олар қару-жарақ
қоймаларын жарып жібереді. 9 офицерлерден, жарылыстан 6 тірі қалады,
жарылыс көшелердегi көп адамдары өлтiрдi, және көршi үйлердi зақымдады
жасады. Бұл туралы хабарлар барлық сипайлық бөлiмшелердiң ашық
көтерiлiстерiне алып келді.Қару-жарақ қоймасынан қаруының бөлiгін алып
кетуге сәттi болу мұндай; бұдан басқа, көтерiлiсшiлер қару-жарақ оқ-дәрiнiң
3 мың баррелдерiмен Делиден 3 км алшақ тапқан қоймаларды ешқандай
кедергiсіз жаулап алады. Бүтiн қалған еуропалық офицерлер және азаматтықтар
Флагшток мұнарасында бұқпалайды, және көмектi ешқайдан ала алмайтынын
түсiнiп, Карналеледе тығылуға талаптанды. 12 мамырда Бахадур шах көп жылдар
бойы шақырылмаған сотты бiрiншi рет шақырады. Ол болған оқиғалармен
абыржыды , бiрақ сипайлардың көмегiн қабылдап, және көтерiлiстi қолдайтынын
мәлiмдедi. Көтерiлiстiң барысында, Делиден басқа, көтерiлiсшi әскерлердiң
шоғырландыруды екi тармағы пайда болды : Канпур және Ауда астанасы Лакхнау.
Осы ошақтардың ішінде дербес үкiметтер пайда болды. Делиде Бахадурмен - шах
II мен қатар сипайлардан мен қалалықтардан құралған жоғарғы әкiмшiлiк кеңес
пайда болады,осы Дели әскерін басқару жұмысын Бахты-хан өзіне алады. Дели
және Лакхнаудағы үкіметтерінің басқаруды ұйымдастыруы сәттi болмады,
көтерiлiсшiлердiң арасында жанжалдар пайда бола бастады. Канпурдегі жағдай
бұларға қарағанда жақсырақ болды. Бұл жерде басқару аппараттық ұйымында
халықты азық-түлiктiпен қамтамасыз ететін, қарумен әскерлердi жабдықтайтын
шаралар жасалынды. Көтерiлiс британдық әскери қызметкерлер, шенеулiктердiң
бейбiт тұрғындар, жанұяларына қарсы көтеріліс өте қатты қаталдықпен және
шеткi қандылығымен бейнелендi. Жаулап алынған қалалар және әскери
ауылдардың көпшiлiгiнде еден және жас шамасына қарамастан барлық британдық
тұрғын толық ойрандалды. Сонымен бiрге әскери тұтқындар мен жаралылар
қырылды. Үндістанда Делидің кұлауы жөнінде жаңалықтар телеграфтың арқасында
тез таралды. Көп азаматтық шенеулiктер өз жанұялары алып қауiпсiз жерлерге
жүгiрдi. 260 км алшақ Делиден Агреде 6 мың еуропалықтар жергiлiктi фортта
тасада қалды. Бұл қашулар көтерiлiсшiлерге батылдық бердi. Әскери
бөлiктерді олар өз сипайларны сендi, көтерiлiстiң қарусыздандыруға тырысты.
Мұндай қарусызданулар талпыныстары Бенарес және Аллахабадта
бүлiктертудырды. Үндістандағы көтерiлiсiнiң таратулары шара бойынша бөлiну
жайылып өсе бастады. Бахадур Шах Ұлы моголдардың өкiметiнiң қалпына
келтiруi туралы жариялады, бірақ маратхалар өз мемлекетін аңсаушылар бұған
көңілі толмайды. Кейбiр мұсылман жетекшiлердiң жақтастары джихадқа үндеулер
болды, дегенмен сунниттермен және шииттердiң арасындағы алалықтарды жақында
тұтанды.Сунниттердің көбісі көтерiлiстерке ,оны шейттiк санай қосылуға бас
тартты. Мысалы, Аға-хан исмаилиттiк жетекшiсiнiң мұсылмандарының бөлiгi
британдықтарды қостады. Сикхтер мен пуштундар Пенджабта және Солтүстік
–батыс шекарасында британдықтарды қолдап, және көтерiлiстiң басуында
болысуға қатысты. 1857, Бенгал әскерiне 12 мың еуропалықтар, 16 мың
пенджабтықтар және 1500 гуркх 86 мың адамнан тұрды. Жалпы Үндістанда 311
мың адамдық үш жергiлiктi әскерлерде 40160 еуропалық әскерлер, 5362 офицер
болды . Бенгал әскерiнiң жергiлiктi жаяу әскерiнiң 75 жүйелi полктерiнiң
54терi бүлiк шығарды, бiр жағынан кейбiр дереу жойылып, немесе дереу
ыдыратып, сипайлар содан кейiн түйтiңделерге дереу босататын болды. Дерлiк
барлық қалғаны қарусыздандырған.Барлық Бенгалдың жеңіл кавалериясының 10
полкi көтерiлдi . Сонымен бiрге Бенгал әскердің бейреттi полктер құрамында
29 атты әскер және 12 жаяу әскер есептедi. Сонымен бiрге олардың
көпшiлiктерi көтерiлiстердi қостады. Бенгал әскерiнiң жауынгерiнiң адал
британияларының 80053санның 1858жылы 1сәуiрiнде құрады. Бұл цифрлар
жауынгер үлкен санын қосады Пенджабтан және солтүстiк-батыс шекарасынан
жедел терiлген еді.. Бомбей әскерлерi 29 полктердегi үш көтерiлiс болып
өтті, 52 ші Мадрастың әскерi полкінде көтеріліс болған жоқ,бірақ бiр полк
бенғалияға қызметке жолдануға бас тарытқан. Көбiнесе Оңтүстiк Үндістан
енжар болып қала берді. Көп жергiлiктi княздықтар әулеттiң Майсурскасымен
низамами, және тiкелей британияның бой бермелерiмен жүргiзiлдi. Бахадүр шах
Зафир (қазiргi Үндістан аумағы, Пәкістан және Бангладешке сәйкес келедi )
барлық Индияның жалғыз заңды үкiметiмен өзiне жариялады. Ол өз суретi бар
ақшаны өрнектей бастады, және адалдыққа анттың тұрғынынан талап еттi. Бұл
шаралар, алайда, Сикхов және Ұлы моголдардың мұсылман итердi , олар
басқаруын қалпына келтiру келген пенджабтық қарсылық қылған. Сипайлар
серiктестiктiң күшiн лақтырып тастап, және қатар стратегиялық маңызды пункт
тұтқындай алды, дегенмен содан соң бас орталықтандырылған қолбасшылықты
жоқтығы біліне бастады. Көтерілісшілерде өздерінің көшбасшылар қатары
болды, оның ішінде Бахт Хан (кейін Ұлы Моғол оны өз ұлының орнына басқарушы
етіп тағайындайды)бірақ көбісі радждрге қарайтын. Кейбiреулер жақсы
жетекшiлерімен көрінді, бiрақ көбісі ондай емес болып шығады. РАО Туларам,
Хараянның үкiмет басшысы, (Қырым соғысы ) британиямен соғыс жағдайындағы
сол кездегi қаруды тауып Ресейден алуға талаптанды, бiрақ жол-жөнекейге
өлдi. Тайпа көсемі пешавараның көмек көрсету ұсынысын кеш берді, Ұлы
Моголды Делиге оралу ұа қажеті жоқ дейді, , өйткенi қазына бұлдыр-сылдыр
және әскері де қалыптаспаған еді. Британдықтарға күш жинау үшiн уақытқа
керек болды. Әскерлердiң бөлiгi теңiз бойынша метрополис және Сингапурдан
асыра лақтырған, бөлiк, бойынша Қырым соғысының аяқтауынан кейiн құрғақтанн
жасақты парсы арқылы, және кейбiр жерлері Қытайдан. Еуропалық әскерлердiң
екi топтаулары баяу қозғалды шайқастардағы өлтiрiп, және үндiстердiң
көбісін дарға асты. Британдықтардың күштерi (оларға гуркхтардың екi
бөлiмшелерi қосылды ) Карналыда кездестi, және көтерiлiсшiлердiң негiзгi
күштерi бар шайқасында Бадлида – ке оларларды лақтырып тастады . Қаланың
қоршауы 1 шiлдеден21 қыркүйекке дейiн созылды. Көтерiлiсшiлер ә дегенделер
сандағы серiктестiктiң әскерi, және орталарды асып түстi, әбден емес
бiтiргенiнде, дегенмен қоршауда британдықтарда болатында көрiнетiн
болғанында емес, үндiс. 14 тамызда британдықтар Сикхов және пуштундер келіп
нығайды.7 қыркүйекте ағылшындар, үлкен кару-жаракты алып қабырғаларды
бұзады. Олар 14 қыркүйек күні шабуыл брештерден кейiн бастауға талаптанды
және Кашмир қақпаларын алуға, бiрақ шығын жүктерiн әкеді. Британдық
командашысы шегiнуге тырысты, бiрақ өз офицерлерiмен ұстанған. Серiктестiк
көшедегi ұрыстар апталардан кейiн қаланы жаулап алынды. Британдықтар қаланы
құртып тонай бастады; еуропалықтардың үстiнде көптеген үндістердің өлімі
жатты, бұл көтерілісшілердің кегі еді. Ағылшын артиллериясы барлық Индиядан
мұсылман элитаны дәурен сүрген төңiрегiнде ғимараттары бар бас мешiттi атып
тастады. Шах Бахадур ұлы могол тұтқындалып, екi оның ұлы және немере атып
тастаған.Сипайлардың ұтылуының негiзгi себептерi : халықтың үстiнде ағылшын
отаршылдарының әскери артықшылығы; көтерілген , шаруалар және феодалдардың
ең алдыменiнiң мақсаттарындағы айырмашылықтары. Қорғап және Декан, Бенгалия
және Пенджаб қалаларының барлық қорлары көтерілісті басуына жұмылдыруға
көмектестi.Халық көтерiлiсiнiң ұтылуы, ағылшын отаршылдары неткенмендер өз
саясатын өзгерткiзе алды. 1858ж 2 тамызда ағылшын парламентi Индиямен
серiктестiктiң ост-индының жоюы және басқаруды өткені туралы заң қабылдады.
Отаршылдар үндi князьдерi және помещиктердi өз одақтастарымен жерде
феодалдық меншiктiң олардың құқық бекiткен заңдардың қатары өткiзiлiп
жасады. Колониалдық өкiметтерге сонымен бiрге шаруалардың үлкен наразылығын
ескерiп және бiрнеше жалдау туралы заминдарлардың феодалдық озбырлық
шақтаған заңдарды шығаруға тура келдi.

Ұлы моғолдар империясы
Моғол әулеті, ұлы Моғолдар әулеті – 16 – 19 ғасырларда Үндістанды билеген
әулет. Негізін салушы – Заһир әд-Дин Мұхаммед Бабыр. Темір әулетінен
шыққан, әкесі Омар Шейх (1456 – 95) Әмір Темірге туажат, анасы Құтлұқ Нигар
ханым Жүніс ханның үлкен қызы. Бабыр Ферғананың әмірі болды. 1504 жылы
Мұхаммед Шайбани бастаған Дешті Қыпшақ тайпалары Бабырдан Ферғананы тартып
алды. Ол өзіне берілген жауынгерлермен оңтүстікке жылжып, Кабулды иеленді.
1512 жылы Бабыр әскерлері Самарқандты басып алды. Бірақ келесі жылы
жеңіліп, кейін қайтты. Содан кейін Бабыр түркі тайпалары мен ауғандықтарды
бастап Үндістан жерін жаулауға кірісті (1518 – 19, 1524 – 25). Ол кезде
Үндістан бытыраңқы ел болатын. Оның солтүстік аймақтарында мұсылмандар
билеген бірнеше мемлекеттер өмір сүрді. Өзара қырқыстағы билеушілер Бабырға
сүйенбек болып, оны көмекке шақырды. Бабыр қолы 1526 жылы Панипат жазығында
Ибраһим ІІ-ні, 1527 жылы раджпуттарды жеңіп, Пенджаб, Лахор, Дели, Агра
жерлеріне ие болды. Сөйтіп, Бабыр және оның ұрпақтары Ауғанстанның тең
жартысын, Үндістанның солтүстігін, орталық аймақтарын біріктіріп, ірі
империя құрды. Олар Моғолстаннан шыққандықтан Үндістанда және Еуропада ұлы
моғолдар деген атпен аталды. Моғол әулеті билеген кезеңде Үндістан әлемге
әйгілі болды. Оның белгілі сұлтандары: Бабыр (1526 – 30), Құмайын (1530 –
56), Акбар (1556 – 1605), Жаһангер (1605 – 27), Жаһан шаһ (1627 – 58),
Аурангзеб (1658 – 1707), Баһадүр шаһ (1707 – 12), Жаһандар шаһ (1712 – 13),
Фаррух Сий-Сийяр (1713 – 19), Насыр әд-Дин Мұхаммед (1719 – 48), Ахмад шаһ
Баһадүр (1748 – 54), Әзиз әд-Дин Аламгир ІІ (1754 – 59), Жәлел әд-Дин Әли
Жауһар шаһ Алам (1759 – 1806), Акбар ІІ (1806 – 37), Сираж әд-Дин Баһадүр
ІІ (1837 – 58). 18 ғасырдың ортасында ұлы моғолдар империясы ыдырай
бастады. Ақырғы сұлтан Баһадүр ІІ Үндістан халқының ағылшындар үстемдігіне
бағытталған көтерілісін басқарды. Көтеріліс басылған соң оның ұлдары
ағылшындар қолынан қаза тапты, ал Баһадүр ІІ Бирмаға айдалып, сонда қайтыс
болды.
Ұлы моғолдар империясы — Үндістан аумағында өмір сүрген ірі мемлекет (1526
— 1858) Дели сұлтандығы ыдырағаннан кейін құрылған. Негізін Темір әулетінен
шыққан Захир әд-Дин Мұхаммед Бабыр қалады. Бабыр мен оның ұрпақтары
Моғолстаннан шыққандықтан үнділіктер (оларды “мухгал” деп атаған) мен
еуропалықтарға Ұлы Моғолдар деген атпен белгілі болды. Ұ. М. и. барынша
ұлғайған кезінде аум. оңт-ндегі шағын князьдіктер мен патшалықтардан басқа
Үндістан түбегін түгелге дерлік қамтыды.

Астанасы .

Бастапқыда Агра, соңынан Дели қалалары болды.

Сұлтандық билік
Сұлтандық билік мұрагерлік жолмен жүзеге асырылып, сұлтандар (шаїтар)
шексіз билікке қол жеткізді. Олар бағындырылған аумақтарды өздері қойған
билеушілер арқылы басқарды.

Аймақтық бөлуi
Ұлы моғолдар империясының құрамына кірген жерлер — субтарға
(провинцияларға) бөлінді. Субтардың билеушілері сұлтанның вассалдары болып
есептелді. Бабыр ұрпақтары ислам дінінің үстемдігін қалыптастыруға күш
салып, басқаруды орталықтандыру және үнді раджалары мен көпестерін өз
жағына тарту жолымен мемлекетін күшейтуге тырысты. Бағындырылған
князьдіктер мен патшалықтар сұлтан қазынасына көптеген алым-салықтар (жан
басы салығы — джизья, жерден түскен өнімнен заттай салық, қолөнершілерден,
саудадан түскен пайдаға салынатын ақшалай салықтар мен төлемдер, т.б.)
төлеп отырды. 16 — 17 ғ-ларда Ұ. М. и. Үндістанның қайта гүлденуіне қолайлы
жағдай туғызды. Сауда өркендеп, қалалар гүлденді.

Архитектура
Үнді архитектурасына Орт. Азиядан енген мұсылман сәулет өнері үлкен әсер
етті. Тәж-Махал сияқты ғажайып сәулет ескерткіштері салынды. Дегенмен, 17 ғ-
да Үндістанға еур. сауда капиталының ене бастауы (португалдар, француздар,
ағылшындар мен голландықтардың Ост-Индия компаниясы) ішкі және сыртқы
сауданың өсуіне әсер етті, сондай-ақ жат жерліктердің Үндістанды экон.
жағынан отарлай бастауына жол ашты. Жергілікті халықтың жағдайы нашарлап,
өсімқорлық күшейді. Өсімқорлар шаруаларға жоғары пайызға қарыз ақша беріп,
кіріптарлыққа түсірді. Тұрмыстың нашарлауы жергілікті халықтың наразылығын
күшейтті. Жеке аймақтарда Ұлы Моғолдар үстемдігі мен жергілікті шонжарларға
қарсы халық көтерілістері басталды.

Тарих
17 — 18 ғ-лардағы мұндай көтерілістердің ең ірілері сикх сектасы жетекшілік
рөл атқарған Пенджабтағы қала кедейлері мен шаруалардың көтерілісі, Аграның
оңт.-батысындағы қолөнершілердің ең кедей топтары мен “кесепатшылар”
кастасының өкілдерін біріктірген джаттар мен сатнами сектасының
көтерілістері, сондай-ақ Шиваджидің басшылығымен болған моратхилер
көтерілісі (17 ғ-дың 2-жартысы) болды. Моратхилер өз мемлекетін құрып,
Шиваджиді мемлекет басшысы етіп тағайындады. Бірақ Шиваджи қайтыс болғаннан
кейін Аурангзеб шаї моратхилердің мемлекетіне күйрете соққы берді.
Биджапур, Голконда мемлекеттерін басып алып, іс жүзінде бүкіл Үндістанның
билеушісіне айналды. Алайда көтеріліске шыққан халықтар мен бүлік жасаушы
вассалдарға қарсы жүргізілген үздіксіз соғыстар Ұ. М. и-н әлсірете бастады.
1739 ж. Ираннан Надир-шах Афшар баса көктеп кіріп, Делиді алды. Ол қаланы
тонап, сұлтан қазынасында сақтаулы тұрған орасан мол байлықты өзімен бірге
алып кетті. 1747 ж. Ауғанстан билеушісі Ахмад шаї Дуррани Ұ. М. и-на қарсы
жорық жасап, Пенджабты тартып алды. 1720 — 40 жылдар аралығында Ұлы
Моғолдар Рохилкхандтағы, Бенгалия мен Декандағы биліктерінен айрылды. Моғол
державасының әлсіреуін моратхи билеушілері пайдаланып кетті. Олар моғолдар
билеген аудандардан алым-салық алып отыруға рұқсат беретін жарлыққа ие
болды. Баладжи Баджи Рао (1740 — 61) пешва тұсында моратхилер Делиді басып
алып, Пенджабқа шабуыл жасады. Пенджабты алу моратхилерді Ахмад шаї
Дурранимен қақтығысқа түсірді. Ауғандармен соғыста моратхилер талқандалып,
бірнеше дербес князьдіктерге бөлініп кетті. Ұ. М. и-ндағы тақ үшін үздіксіз
соғыстар ағылшын және француз Ост-Индия компанияларына Үндістанды жаулап
алуға қолайлы жағдай туғызды. Әли Жауїар шаї Аламның (1759 — 1806) кезінде
ағылшындар Делиді басып алғаннан кейін (1803) Ұ. М. и. Ост-Индия
компаниясына тәуелді болып қалды.
Бабыр
Захиредден Мұхамед Бабыр — өзбек және үнді ел билеушісі, сардары, Ұлы Моғол
мемлекетінің орнатушысы, ақын мен жазушы.

1483 ж. ақпанның 14 қазіргі Ферғана уалаятында туған. Оның әкесі Омар Шайхы
— Ақсақ Темірдің шөбересі, Ферғананың әмірі еді. Ал Бабырдың шешесі —
Құтлық Нигар ханым Моғолстан ханы, Шыңғыс хан әулеті Жүністің қызы болатын.
Бабыр және қазақтың тұңғыш тарихшысы Мұхаммед Хайдардың шешелері — бірге
туған, апалы-сіңлілі адамдар болған. Демек, Бабыр мен Мұхаммед-Хайдар —
бөле болып келеді.
Маураннахр
1494 ж. Омар Шайхы қайтыс болады да, Ферғана әмірінің орны бос қалады. Осы
кезде Омар Шайхының інісі, Самарқан әмірі Ахмет мырза осы орынға ауыз
салып, Ферғана әмірінің тағына таласады. Алайда, Омар Шайхының беделді
бектері оған қарсы шығып, Омар Шайхының 11 жасар баласы Бабырды Ферғана
әмірі деп жариялап, асығыс таққа отырғызады. Бабыр үкімет басына келген
кезде, Самарқан, Бұқар, Ташкент, Әндіжан, Хисар, Қабылды билеуші Темір
тұқымдары өзара жауласып, бір кездегі аса қуатты Ақсақ Темір империясын
әбден әлсіреткен еді.
Міне, осындай аса ауыр жағдайда үкімет басына келген бала Бабырдың көп
майданда күрес жүргізуіне тура келді. Ол бір жағынан өзінің туған қаласы
Әндіжанды өзінің немере ағасы Ахмет мырзаның шабуылынан сақтап қалуға тиіс
болса, екінші жағынан, өзі отырған тағына өз туысы Жиһангер мырзадан қорғап
қалуға тура келді. Өзін Шыңғыс хандығының мұрагері, Әмір Темірдің әулеті
санаған Бабыр Мауреннахрда бір орталыққа бағынған ірі мемлекет құрып, Темір
ұрпақтарының әр жерге шашырап жүрген әскери күштерін бір қолға топтастырмақ
болды.
Осы кезде Самарқан мен Бұхара әмірі Сұлтан Ахмет мырза қайтыс болып, оның
артында ұрпақ қалмады. Осыған байланысты Самарқанда Темір әулеттерінің
арасында таққа талас басталды. Осыны пайдаланған солтүстіктегі көшпелі
өзбектер ханы — Шайбани хан өзінің қол астындағы адамдарын жинап алып,
дереу Самарқанға қарай шеру тартады. Алайда самарқандықтар туған қаласын
ерлікпер қорғап қалады. Бірақ ол уақыт өткізбей, Қаршы және Шахрисәбіз
қалаларына бет алып, оларды жаулап алады да, бірден Бұқарға беттейді. Үш
күн қоршауға шыдай алмаған Бұқар бектреі қаланы өзбектерге беріп қояды.
Өзбектердің Бұқарды басып алуы самарқандықтардың үрейін ұшырады. Қаланың
көптеген бектері Бабырға және ташкент Әмір Уейс мырзаға келіп, олардан
көмек сұрайды Темірдің бұл екі әулеті де Самарқанға қарай шабады. Бірақ
мұнда үкімет билігін Сұлтан Әли мырза өз қолына алып қойған еді. Бірақ ол
өз маңайындағылардың опасыздық жасауға ыңғайланып жүргенін байқап қалып,
қаланы Шайбаниға өзі беруге ұйғарады.
Жұма күндердің бірінде қала халқы намаз оқып жатқан кезде, Сұлтан Әли мырза
аз ғана адамдармен жасырын түрде Самарқанды тастап шығып, Шайбаниға барады.
Мұнан кейін қаланың басқа әмірлері мен белді бектері де қала жұртшылығының
мүддесін сатып кетіп, Шайбаниды үлкен сый-құрметпен қарсы алады. Сөйтіп,
өзбектер 1500 жылы Ақсақ Темір әулетінің көне астанасы — Самарқанды
соғыссыз-ақ басып алады.
Бірақ Шайбани Самарқанда ұзақ тұра алмады. Самарқанның аса ірі
ғұламаларының бірі — Абул Мекарим Бабырға хат жазып оның өз ата-бабасының
астанасын басып алып, ондағы таққа отыруға шақырады. Сондай-ақ белгіленген
уақытта оған қаланың қақпасын ашып беруге уәде береді.
Бабыр ғұламаның хатына жауап ретінде Самарқанға аттанады. Ол түнде аз ғана
адамдармен қаланың ішіне кіріп, ондағы өзбек әскерлерін қырып салады да,
таң атқанда өзін Самарқанның падишағы деп жариялайды. Алайда Бабырдың бұл
падишалығы, өз сөзімен айтқанда, жүз-ақ күнге созылады. Өйткені Самарқан
халқы үздіксіз ұрыстың нәтижесінде әбден арып-ашыған болатын. Бабыр осы
ашаршылыққа ұшыраған халықтың жағдайын жақсарту үшін өзінің Ферғанадан
әкелген әскерлерін таратып жібереді.
Мұны білген Шайбани жақсы жарақтанған қалың қолмен Самарқанға шабуыл
жасайды. Бабыр аз уақыттың ішінде шағын қол жинап алып, өзіне көмекке келе
жатқан шағатайлықтар мен моғұлдарды күтпестен өзбектреге қарсы шықты.
Зарафшан өзенінің бойында Шайбани әскерлерімен кездесіп, соғыс ашады.
Өзінің жеке басының асқан ерлік кетуіне қарамастан, Бабыр әскерлері
жеңіліп, Бабырдың өзі Самарқанға келіп тығылды. Шайбани төрт ай бойы қаланы
қоршап алды. Аштық күшейе берді. Қаланың көптеген бектері аштыққа шыдай
алмай, өзбектреге өтіп кетіа жатты. Өзінің осындай ауыр жағдайға душар
болғанын сезген Бабыр бір түнде Самарқанды тастап шығып, Ташкенттегі ағасы,
Моғұл ханы — Махмұдқа барды. Бабырдың өзіне тиген еншісі — Әндіжан өлкесі
де бұл кезде өзбектердің қолында болатын. Енді Бабыр Әндіжанды азат етіп
алу үшін Махмуд ханнан көмек сұрады.
1501 ж. қысында моғұл әскерлері жорыққа аттанады. Бірақ Шайбани әскерлері
оларды Сырдария бойында тас талқан етті. Бабыр енді Моғұлстанның солтүстік-
шығыс облыстарына қарай қашты. Осы күннен бастап Бабыр өз сөзімен айтқанда,
шатыраш шаһы сияқты бір бұрыштан бір бұрышқа тығылумен болды. Ақыры 1504 ж.
Кабул бектерінің көмегімен ондағы үкімет билігін өз қолына алады және жақсы
жарақтанған әскер құрады.
Жеңістен жеңіске жетіп желіккен көшпелі өзбек ханы Мұхаммед Шайбани
Темірдің соңғы көрнекті ұрпағы Сұлтан Хусайын мырзаның Әмірлігін де басып
алуға әзірленеді. Шайбанидің аяқ алысынан қауіптенген Ақсақ Темір тұқымдары
— Хисар, Хатлан, Куляб, Кундуз, Бадахшан Әмірлері өзара одақ құрады. Міне
осы одаққа Бабыр да қосылады. Одақтың басшысы болып Хисардың Әмірі Хусрау-
шах тағайындалады. 1504 ж. шілдеде ол өзінің әскерлерімен Кундузға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.