Мәтінмен жұмыс жасау



Кіріспе
І. Мәтіндер арқылы тіл үйрету
1.1 Мәтінмен жұмыс жасаудың түрлері
1.2. Сыныптан тыс оқуға арналған мәтіндермен жұмыс
1.3. Көркем мәтін арқылы көркем әлемге
ІІ. Мәтінді тыңдап түсінуге үйрету
2.1 Мәтінді тыңдап түсінудегі қиындықтар
2.3 Тыңдап түсінуге үйрететін жаттығулар
ІІІ. Ағылшын тілінде берілген мәтінді оқуға үйрету
3.1 Оқу түрлеріне қойылатын негізгі талаптар
3.2 Ағылшын тілін оқыту әдістемесінде оқуға байланысты іскерліктер
3.3 Таныса және зерттей оқу түрлерін дамыту
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Тіл – адам қоғамының ең негізгі қатынас құралы тіл үйрету дидактикалық ұстанымдардың ішінен алғашқысы – оқытудың ғылымилығын қолдануға болады. Мұндағы басты мақсат – білім беру, яғни тілді ғылыми тұрғыда үйретті. Ағылшын тілінің қолданылу аясының кеңеюіне байланысты қазір барлық мектепдерде, жоғары оқу орындарында ағылшын тілін үйрету ең негізгі мәселелердің бірі болып отыр.
Тіл үйретуде мәтіндермен жұмыс істеудің атқаратын рөлі өте зор. Мәтін – дербес тұтастық. Оны түсіну дегеніміз – сол мәтіндегі фактілі-ақпараттарды ала білу және оның мазмұнын түсіну сонымен қатар оларды біртұтас бірлікке жинақтай білу.
Соңғы 10-жылдықта мәтін көптеген лингвистикалық зерттеулерге арқау болуда. Мәтін туралы лингвистикалық ғылымның алғашқы қалыптасуында мәтін анықтамасы жөнінде әртүрлі кереғар пікірлер болды. Лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте берілген, жиі айтылып жүрген анықтаманы келтіруге болады. Мәтін – латын сөзі textus - өрілім, қосылым, арқау, тілдік бірліктердің мағыналық байланысы арқылы біріккен тиімділігі дегенді білдіреді. Басты қасиеттері – байланыстылық (орамдылық) пен тұтастық. Сонымен, мәтіннің басты сипаты – оның тұтастығы.
Мәтін – ол әр тараудың тақырыбына негізделген, ішінде жаттығып жұмыс істеуге арналған үлгі құрылымдары бар, оқуға арналған сөйлемдер жиынтығы.
Кейбір мәтіндерді суреттеме, кейбіреулерін әңгіме немесе мақала, не болмаса диалог, әлде хат ретінде таңдап дайындауға болады. Оларды мұғалім өзі дауыстап оқып білуіне немесе оқушылардың өздеріне іштен оқытуына болады.
1. Әбдіғалиев С. «Неміс тілін оқыту әдістемесі» Алматы, 1998 ж.
2. Бәйнешова Ш. «Неміс тілі лексикасын оқыту» Алматы, Рауан, 1999 ж.
3. Рогова Г. В., Рабинович Ф. М., Сахарова Т. Е. «Методика обучения иностранным языкам в средней школе» Москва, Просвещение, 1991 г.
4. Рогова Г. В., Верещагина И. Н., «Методика обучения английскому языку на начальном этапе в средней школе» Москва, просвещение, 1988 г.
5. Рахманов И.В. «Обучение устной речи на иностранном языке» Москва, Высшая школа, 1980 г.
6. Қазақстан мектебі №5, 1999 ж.
7. Қазақстан мектебі №7, 1996 ж.
8. Иностранные языки в школе «Просвещение» 7, 2005 г.
9. Шетел тілін оқыту әдістемесі 6(14) 2006ж.
10. Клычникова З. И. «Психологические особенности обучения чтению на иностранном языке» Москва, Просвещение, 1983 г.
11. Рыбаков Н. Д. «Контроль в обучении иностранным языкам» Москва, Просвещение, 1986 г.
12. Мектепте ағылшын тілін оқытудың кейбір мәселелері (методикалық нұсқау) Алматы, 1989 ж, 55 б.
13. Қазақстан мектептеріндегі шетел тілдері. Ғылыми әдістемелік журнал 4(25) 2006ж.
14. Бим И. Л. «методика обучения иностранным языкам как наука и проблема школьного учебника» Москва, 1977 г.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:   
Жоспар
Кіріспе____________________________ ___________________3
І. Мәтіндер арқылы тіл үйрету____________________________4
1.1 Мәтінмен жұмыс жасаудың түрлері___________________4
1.2. Сыныптан тыс оқуға арналған мәтіндермен жұмыс_____6
1.3. Көркем мәтін арқылы көркем әлемге_________________7
ІІ. Мәтінді тыңдап түсінуге үйрету________________________9
2.1 Мәтінді тыңдап түсінудегі қиындықтар_______________11
3. Тыңдап түсінуге үйрететін жаттығулар_______________13
ІІІ. Ағылшын тілінде берілген мәтінді оқуға үйрету__________16
1. Оқу түрлеріне қойылатын негізгі талаптар___________20
2. Ағылшын тілін оқыту әдістемесінде оқуға байланысты
іскерліктер________________________ _______________ 21
3. Таныса және зерттей оқу түрлерін дамыту_____________23
Қорытынды__________________________ __________________26
Қолданылған әдебиеттер_________________________ ________27

Кіріспе

Тіл – адам қоғамының ең негізгі қатынас құралы тіл үйрету дидактикалық
ұстанымдардың ішінен алғашқысы – оқытудың ғылымилығын қолдануға болады.
Мұндағы басты мақсат – білім беру, яғни тілді ғылыми тұрғыда үйретті.
Ағылшын тілінің қолданылу аясының кеңеюіне байланысты қазір барлық
мектепдерде, жоғары оқу орындарында ағылшын тілін үйрету ең негізгі
мәселелердің бірі болып отыр.
Тіл үйретуде мәтіндермен жұмыс істеудің атқаратын рөлі өте зор. Мәтін
– дербес тұтастық. Оны түсіну дегеніміз – сол мәтіндегі фактілі-
ақпараттарды ала білу және оның мазмұнын түсіну сонымен қатар оларды
біртұтас бірлікке жинақтай білу.
Соңғы 10-жылдықта мәтін көптеген лингвистикалық зерттеулерге арқау
болуда. Мәтін туралы лингвистикалық ғылымның алғашқы қалыптасуында мәтін
анықтамасы жөнінде әртүрлі кереғар пікірлер болды. Лингвистикалық
энциклопедиялық сөздікте берілген, жиі айтылып жүрген анықтаманы келтіруге
болады. Мәтін – латын сөзі textus - өрілім, қосылым, арқау, тілдік
бірліктердің мағыналық байланысы арқылы біріккен тиімділігі дегенді
білдіреді. Басты қасиеттері – байланыстылық (орамдылық) пен тұтастық.
Сонымен, мәтіннің басты сипаты – оның тұтастығы.
Мәтін – ол әр тараудың тақырыбына негізделген, ішінде жаттығып жұмыс
істеуге арналған үлгі құрылымдары бар, оқуға арналған сөйлемдер жиынтығы.
Кейбір мәтіндерді суреттеме, кейбіреулерін әңгіме немесе мақала, не
болмаса диалог, әлде хат ретінде таңдап дайындауға болады. Оларды мұғалім
өзі дауыстап оқып білуіне немесе оқушылардың өздеріне іштен оқытуына
болады.

І. Мәтіндер арқылы тіл үйрету.

Мәтіндермен жұмыс – тіл үйретуде негізгі элемент. Мәтін – дербес
тұтастық. Мәтінді түсіну дегеніміз – сол мәтіндегі фактілі ақпараттарды ала
білу және оның мазмұнын түсіну сонымен қатар оларды біртұтас бірлікке
жинақтай білу.
Тілші ғалымдар мәтіндердің өзіндік ерекшеліктеріне, көбіне мына
мәселелерге жиі тоқталады:
1. Ақпараттардың жазба түрінде берілуі;
2. Мәтіннің мазмұндық және құрылымдық тұтастығының сақталуы;
3. Мәтіннің бөліктері өзара байланысты және сабақтас болуы;
Мамандыққа байланысты оқытқанда мына мәселелерге негізі көңіл бөлінуі
тиіс:
А) мәтіннің құрамына талдау жасай білу;
Ә) мәтіндерді мағыналық бөліктерге бөле білу;
Б) әр мағыналық бөліктердегі негізгі және қосымша ойларды ажырата
білу;
В) мәтіннің қиын жерлерін оңайлатып, қайта құра білу;
Г) мәтіннің негізгі ақпараттарын жоспар, конспект, аннотация түрінде
жазып алып, кейіннен оларды басшылыққа ала отырып жұмыс істей білу;
Студенттерге мәтіндерді оқымастан бұрын, осы талаптарды орындату
арқылы, оларды кез келген тақырыптағы мәтіндерді өз бетімен түсіне алу
қабілеттерін арттыруға болады.
Мәтіндермен жұмыс істеуде мұғалімдер көбіне аударма, мазмұн айту
сияқты жұмыстармен шектеледі. Ал қандай тілді болсын үйретуде істеуге
болатын әдістемелік жұмыстар өте көп. Бұл ретте шетел тілін үйрету
әдістемелерінен көп нәрсе үйренуге болады. Қазіргі заманғы алдыңғы қатарлы
ғалым-әдіскерлеріміздің еңбектерімен таныса отырып, тіл үйретуде
мәтіндермен жұмыс істеудің көптеген жаңа әдістерін пайдалануға болады.
Мысалы: пәрменді лексиканы пайдаланып сұхбаттасу, мәжіліс, конференция,
келіссөздер жүргізу, түрлі әскер тілдің әдістерін іске асыруға болады.

1.1. Мәтінмен жұмыс.

Мәтін – тіл білімінің объектісі ретінде XX ғасырдың соңғы 20 – 30
жылдарында қарастырыла бастады. Мәтін – тіл бірліктерінің барлық басқа
түрлерінен өзгеше келетін өзіндік ерекшелігі мол бірлік ретінде танылады.
Мәтін туралы түсінік беруде мәтіннің дыбыстан, фонемадан, сөзден,
лексикадан, морфемадан, сөйлемнен (жай сөйлем, құрмалас сөйлем), абзайтан
тұратындығын түсіндіріп, сол жеке белгілердің барлығы бірігіп, біртұтас
мағынаны, яғниғ мәтінді түсіндіріп береді.
Егер осыған дейін жаттығуларды көп ретте жекелеген дыбыстар мен
жекелеген сөздер, сөйлемдердің қызметін, формасын тану үшін ғана мәтін етіп
құратын болсақ, ендігі кезекте әрбір тіл бірлігінің қызметі - өзінен жоғары
тұрған тіл бірлігін жасау үшін бағытталғанын, нәтижесінде нақты айтылатын
ой – мәтін түрінде келетінін түсіндіруімізге болады.
Мәтінді қолданудың екі жақты тиімділігі бар:
1. Дыбыс, сөз, сөйлемдердің қызметін мәтін ішінде тану мүмкіндігі.
2. Солардың тұтасқан қызметінің нәтижесінде ерекше тіл бірлігі – мәтіннің
композициясы құрылатынын таныту мүмкіндігі.
I. Мәтін дегеніміз – мынадай белгілерге ие болып келетін тілдің күрделі
бірлігі.
1. Мәтінде бірден көп сөйлемдер тобы болады.
2. Ол сөйлемдер бір-бірімен мағыналық байланыста.
3. Ол сөйлемдердің тақырыбы бір болады.
4. Сөйлемдердің орын тәртібі де мағынаның тұтастығын, бірлігін сақтайды.
5. Мәтіннің құрамындағы сөйлемдердің бірімен екіншісі ортақ ойды дамыта
түсіп байланысып отырады.
6. Мәтіннің құрылымы өзара тығыз байланыста келеді. Мәтін құрамындағы
бірліктер (сөйлемдер) тізбектеле немесе параллель түрде байланысады. Бірақ
мәтін деп әр жерден терілген сөздер жиынтығы мен іріктелген сөйлемдерді
атауға мүлде болмайды. Барлық уақытта оқушының ойында белгілі бір мазмұн
туралы тұтас ой қалыптастыратын сөйлемдердің жиынтығын айтады.
II. Оқушылардың құрастырған жекелеген мәтіндерінің құрылымын мына сызба
арқылы көрсетуге болады.

Бұл сызба бойынша оқушылар құрылуы тиіс мәтіннің кіріспеден, негізгі
бөлімнен, ол бөлімнің төрт бөліктен тұратындығын, соңғы қорытындымен
аяқталатынын анықтайды.
Алдында көрсетілген жұлдызша қызыл жолды білдіреді. Сол жұлдызшалар
арқылы мәтіннің ішкі ірі бөлігі абзацты тани алады.

1. 2. Сыныптан тыс оқуға арналған мәтіндермен жұмыс

Шет мемлекеттер мен қарым-қатынасымыздың күшеюіне және біріккен
өкілеттердің пайда болуына байланысты түрлі салада жұмыс істеп жүрген
мамандардың шетел тіліне деген қызығуы күннен күнге арта түсіп отыр.
Оқушыға мұндай білімді игеру үшін сыныптан тыс оқуға арналған
мәтіндердің қызметі зор.
Мұғалім бұл мәтіндерді оқыту үшін 2 мақсатты көздейді:
1. Оқуға деген қызығуды қалыптастыру. Оқушылардың оқитын мәтіндері
ерекшеліктеріне, қызығу қабілеттеріне қарай іріктелініп алынуға тиіс.
2. Мәтінді оқыған кездегі қиындықтарды жеңе білуге автордың айтайын деп
отырған ойын, мағлұматын мәтіннен ала білуге дағдыландыруы керек.
Оқу барысында кездесетін таныс емес сөздерді меңгеруде кездесетін
қиындықтарды жеңу үшін оқушылар мынадай жұмыстар жүргізуі тиіс:
1. Оқушы сөздіксіз оқи білгені жөн, себебі ол сөздің мағынасын басқа
контексте түсінуі ықтимал.
2. Әрбір жаңа сөз кездескен сайын сөздікке қарауға болады. Себебі, шәкірт
жаңа сөз үйренеді. Дегенмен, мұнда оқуға деген құлшыныс төмендейді.
3. Сөздік кей жағдайда ғана пайдаланылады.
Мұғалім жоғарыда айтылған оқу жолдарын түсіндіріп, оның неғұрлым
тиімдісін қалап алуға көмектесуге тиіс.
Сыныптан тыс оқуға арналған мәтіндердің міндеті – оқушыларға пайдалы,
жаңа мәлімет беру, оларды өз бетімен жұмыс істеуге дағдыландыру, оқудың әр
түрі бойынша оқу әдістері мен дағдыларын қалыптастыру.
Белгілі ғалым С. Фоломкина орта мектепте оқушылар оқудың мынадай
түрлеріне дағдылануы тиіс деген пікір айтады: қарап шығу, таныса оқу,
зерттей оқу.
Оқушылар көбіне ауызша жұмыстан гөрі жазба жұмысын бірінші орындайды.
Себебі жазба жұмысының қорытындысы, нәтижесі көрініп тұрады. Оқушы
мақсатына жеткендігін тапсырманы орындап болған соң түсінеді.
Ал ауызша тапсырмада олай емес, мақсатына жеткеніне толық сенімді
болмауы ықтимал немесе сабақ кезінде ой мағынасын жеткізіп бере алмауы да
мүмкін. Мәтіннің алдында жаттығулар жасатқанда оқу нәтижесі арта түседі.
Мәселен:
А) мәтінді оқығанда төмендегі сөздерге көңіл бөліңіздер;
Ә) мәтінді өзіңіз құрған жоспар бойынша айтып беріңіз;
Б) мәтінді оқып болып, соңындағы жаттығуларды орындаңыздар;

Мәтіннен кейін берілетін жаттығу түрлері:
А) мағынасына байланысты мәтіннің қиып, теріп ана тіліне аудару,
сұраққа жауап алу;
Ә) жаңа сөзге байланысты мәтіннен негізгі жаңа сөзді табу, бір сөздің
құрамын (түбірін, қосымшасын) білу, шетел сөзінің ана тіліне ұқсастығын
табу;
Б) пәнаралық байланысқа сәйкес кейіпкерге мінездеме беру, әңгімені
қысқарту, кейіпкердің орнында болсаңыз не істер едіңіз, мәтіннен қандай
мағлұмат біле алдыңыз?..
Жоғарыда айтылған жаттығулар сыныптан тыс оқуға арналған мәтіндерге
ғана байланысты кішкене бір қосымша ғана жаттығулар мен жұмыс жүргізгенде
мұғалім де, оқушы да көп жетістікке жетеді. Мұғалім жаттығуды оқушының
қабылдау дағдысына, білім деңгейіне байланысты жалпы да, жекелей де бере
алады. Барлық оқушыда сыныптан тыс мәтіндерге арналған дәптер болуы шарт.
Мұғалім сыныптан тыс оқуға арналған мәтіндерді төменгі буында айына бір
рет, ортаңғы, жоғарғы буында аптасына бір рет өткізуі қажет.
Мұғалім оқудың жолдарын, түрлерін және жаттығуларды дұрыс әдістемелік
жағынан қарастыра білсе, сонда ғана оқушы мәтіндерді жан-жақты түсініп,
тілдік лексикасын байытып, өтілген лексиканы және грамматиканы
қорытындылап, бекітуге көп көмегін тигізеді. Шетел тілін оқып отырған
оқушылар сол ел жайында көп мәліметтер алып, сол елдің әдебиетімен, салт-
дәстүрімен, мәдениетімен, тарихымен танысуға мүмкіндік туады.
Мысалы:
1. Төмендегі сөздерге көңіл аударыңдар.
2. Мәтінді өзің құрған жоспар бойынша айтып бер.
3. Мәтінді оқып болып, соңындағы жаттығуларды орында.
4. Ағылшын тіліндегі алынған мәтіннің мазмұнын айтып бер.
5. Мәтінді бөлімдерге бөліп, әр сөйлемге тақырып қой.
6. Досыңа мәтінге байланысты барлық мүмкін сұрақтарды қой.
7. Мәтіннен қандай мәлімет алдың?
Міне, осылайша осы тәртіппен жұмыс істегенде біршама игі жетістіктерге
жетуге болады.

1.3. Көркем мәтін арқылы көркем әлемге.

Бүгінгі мектеп өміріндегі ең өзекті мәселелердің бірі – оқушылардың
көркем шығармаларды оқуы. Психологтардың зерттеулеріне сүйенсек, бүгінгі
оқушылар көбіне үлкен кітаптың алдында қорқыныш сезімдерін білдіреді.
Балалар көркем мәтінді оқи алмайды, өкінішке қарай, дұрыс оқуға
үйретілмеген. Қазіргі мектептегі талдау балалардың көркем шығарманы оқуға
деген не дағдысын, не ынтасын арттырмайды.
Көркем шығарманың бүкіл компоненттерінен мазмұн шығара алатын оқушыны
тәрбиелеу мәселесіне келейік. Егер сабақта оқытудың заты көркем мәтін мен
көркем әлем болатын болса, онда айтарлықтай нәтижеге жету мүмкіндігі туады.
Көздеген нәтижеге жете алмасаң, іс-әрекетіңді өзгерт деген бар. Көркем
мәтін арқылы көркем әлемге. Бұл әдістеменің құндылығы таусылмайтын түсінік
пен көптеген мағынаны жеткізіп тұруында. Бұл жол қызықты да жемісті.
Бұл – оқушыларға шығармашылық жұмысқа жағдай жасайды, яғни оның
мәтінмен және авторымен қарым-қатынасын белгісіздікке жол шегу дегенмен
теңеуге болады. Оқырман болу үшін, адам көп еңбектенуі тиіс, бұл еңбектен
ешқандай таңғажайып босата алмайды.
Оқырман еңбегі, ұғынықты болуы тиіс. Ол үшін теориялық білім қажет,
бұл жерде – көркем мәтіннің, көркем әлемнің және олардың құрамдас
бөліктерінің: көркем кеңістіктің, көркем шақ, оқиғалардың шеңбері, көркем
әлем бейнелері қатарының, көркем антропологиясының теориясы.
осы
Осы білім оқушылардың кітаппен қарым-қатынасындағы көргендік қабелітен
кеңейтеді.
Практикалық қызметте көркем мәтін мен көркем әлем теориясын пайдалану
мұғалімнің өз білімін, әдістемесін ең бастысы дүниетанымын көтеруді:
оқушылармен бірге өнер туындысымен сұхбаттасу дәрежесінде бола білуді,
белгісіздікке апарар жол жағдайында оқушыны ғана емес, мұғалімді де
байытатын бірлесе ойласу жағдайында бола білуді талап етеді.
Көркем мәтінмен жұмыс барысындағы автордың көркем әлемін ұғыну кезінде
біз көркем кеңістік, көркем шақ, көркем антропология, бейнелер қатары,
оқиғалардың шеңберін модельдей аламыз.

ІІ. МӘТІНДІ ТЫҢДАП-ТҮСІНУГЕ ҮЙРЕТУ

Ауызша сөз негізгі екі сыңардан тұрады: оның бірі ауызша айтылған
сөзді тыңдап-түсіну (орысша аудирование,) екіншісі — сөйлеу. Ауызша сөздің
бұл екі компоненті бір-бірімен тығыз байланыстылығы сондай, кейбір
методистер бұларды бір-бірінен ажыратпайды. Олардың көзқарасы бойынша,
ауызша сөзді игеру үшін сөйлей білсе жеткілікті. Ал ауызша айтылған сөзді
тыңдап-түсіну — сөйлеудің серігі. Сөйлей білген адамға тыңдап-түсінуге
арнайы дағдыланудың қажеті жок, Ол дағдылар_ өз-өзінен қалыптасады. Басты
дағды — сөйлеу дағдысы. Олай болса, бір тілде сөйлей білген адам сол тілде
айтылған ауызша сөзді тыңдап-түсіне алады. Міне, көпшілік әдіскерлердің
пікірі бойынша, тыңдап-түсіну дағдыларының күні бүгінге дейін тиісті
мөлшерде дамытылмай келуінің бір себебі осында.
Мұндай көзқарастың қате екенін психологиялық зерттеудер де, шетел
тілдерін оқыту теориясы мен практикасы да дәлелдеп беріп отыр.
Психологиялық зерттеулер бұл екі әрекет (тыңдап-түсіну және сөйлеу)
бір-бірімен тығыз байланысты болғанымен, олардың әрқайсысы мүлде басқа
іскерліктер негізінде қалыптасатынын көрсетіп берді. Сөйлеуші де, тыңдаушы
да тілді қолдана отырып, қатынас жасайды. Бірақ олардың әрқайсысы тілді әр
түрлі жолмен қолданады. Сөйлеу үстінде адам белгілі бір ойдан шығады, яғни
әуелі сөйлеушінің санасында белгілі бір ой туады да, ол сол ойды басқаларға
жеткізу үшін тілдік форманы пайдаланады. Демек сөйлеу процесінде сөздің
мазмұны алдын ала берілген, сол мазмұнды сөйлеуші тілдік форма арқылы
өзгелерге жеткізеді. Сөйлеуші белгілі мазмұннан шығьп, оны тілдің әр түрлі
элементтерін қолдану арқылы басқаларға жеткізеді. Іс-әрекет бағыты:
мазмұннан тілдік формаға қарай. Тыңдау процесінде іс-әрекет бағыты; мүлде
басқа. Мұнда тыңдаушыға әуелі берілгені — тілдік форма. Соны қабылдау
арқылы тыңдаушы тілдік формада кодталған мазмұнды ашады. Мұндағы іс-әрекет
бағыты: тілдік формадан мазмұнға қарай. Ауызша сөздің бұл екі компонентін
бір-бірінен ажыратудың маңызы өте зор. Бұлар сөз әрекетінің әр түрлі
формаларына жатады: сөйлеу экспрессивтік формаға жатса, тыңдау импрессиитік
формаға жатады. Бұ-лардың әрқайсысын әр түрлі жолмен оқытып, үйрету керек.

Ауызша айтылған сөзді қабылдау мен түсіну өте күрделі психикалық
әрекет екені белгілі. Қабылдау мәселелерімен шұғылданып жүрген еліміздің
психологтары екі процесті ажырату қажегтігін атап көрсетеді. а)бейнені
қалыптастыру процесі, яғни объектінің маңызды даралау белгілерін
(дифференциальные признаки) және олардың өзара байланысын анықтау және сол
белгілерді игеру процесі, ә) қалыптасқан бейнені эталонмен салыстыру
нәтижесінде объектіні тану процесі. Бұл екі процесс бір-бірімен тығыз
байланысты. Бейнені қалыптастыру барысында оны тану процесі саналы түрде
өтуі мүмкін. Ал материалмен танысқаннан кейін тану процесі өте тез
(симултанды түрде), қас пен көздің арасында өтуге тиіс. Тіл арқылы қарым-
қатынас жасау процесінде даму бір мезгілде (симултанды түрде) өтеді. Мұнда
логикалық операцияның қатысу-қатыспауы түсінудің түріне бай ланысты:
дискурсивтік жолмен түсіну және тікелей түсіну. Тікелей түсіну кезінде ішкі
сөзде болып жататын ойлау процесі барынша қысқартылған түрде өтеді.
Қабылдаудың осы аталған екі процесіне байланысты сөзді есту қабілетнің екі
механизмы бар екенін Е. И. Исечина атап көрсетеді: ажырату және тану
механизмдері. Ажырату барысында мынадай процестер болады:
1. Есте бейнесі қалыптаспаған объектіні қабылдағанда, адам оның бейнелері
қалыптасқан объектілерден өзгеше екенін ұғынады. Мысалы, таныс емес
сөзді естігенде, оның өзіміз, білетін сөздерден өзгеше екеңін аңғарамыз.
2. Бұл объектінің даралау ерекшеліктері бейнелері есте қалыптасқан басқа
объектілермен салыстыру арқылы немесе сол белгілерді тану арқылы
анықталады. Мысалы, (d) дыбысы таныс болмаса, оны өзімізге таныс (t),
дыбысымен салыстыру арқылы (d) дыбысының даралау белгісін (ұяңдығын)
анықтаймыз.
3. Даралау белгілерінің өзара қарым-қатынасы анықталады. Мысалы, бір сөздің
бейнесін қалыптастыру үшін оның барлық даралау белгілерін анықтаумен қатар,
сол белгілерінің тіркесу ретін де анықтау керек.
Тану процесі, объектінің есте қалыптасқан бейнесіне сүйенеді. Жалпы
алғанда-ауызша сөзді қабылдау барысында тану акустикалық белгілерді талдау-
жинақтау тәсілімен өңдеуге, анықталған белгілерді есте сақтаулы тұрған
бейнемен салыстыруға және оларға мән беруге саяды.
Қабылдау бірлігі жеке, сөздермен тікелей байланысты. Ал
жеке сөздерді қабылдау үшін оқушылардың санасында фонематикалық есту
қабілетін қалыптастыру керек. Фонематикалық есту қабілеті, дегеніміз —
сөздегі дыбыстарды ажырату және оларды тиісті фонемалармен
ұштастыру. Ал қабылдау бірлігіндегі фразаны оған кіретін сөздерді
талдап, сосын оларды жинақтау арқылы емес, информативтік белгілерді1 тану
арқылы түсінеміз. Фразаны тусіну ушін ең басты информативтік белгі
интонация. Сондықтан оқушылардың санасында фонематикалық есту қабілетімен
қатар интонациялық есту қабілетін де қалыпастыру керек. Интонациялық есту
қабілеті сөйлемдердің коммуникативтік типтерін (хабарлы, сұраулы, лепті,
бұйрықты сөйлем) ажыратуға, фраза бөлшектерінің байланысын анықтауға,
сөйтіп оның мазмұнын түсінуге көмектеседі.
Естігенін түсінуді жеңілдетуле көру анализаторының, көмегі мынада:
егер тыңдаушы тыңдап отырған мәтінінің (текстің) жазбаша нұсқасын керіп
отырса, онда ол естігенін әлдеқайда жеңіл түсінеді. Бұдан тыңдап-түсінудің
оқумен тығыз байланысы көрінеді. Оның үстіне тыңдап-түсіну мен оқу сөз
әрекетінің импресивтік түріне жатады. Яғни екеуі де сөзді қабылдап, оны
түсіну болып табылады. Тек тыңдап-түсінуде ауызша айгылған сөзді қабылдап,
түсіну керек болса, оқуда жазбаша сөзді кабылдап, түсіну керек.
Сонымен тыңдап түсіну сөйлеумен де, оқумен де, жазумен де байланысты.

2.1 Мәтінді тындап-түсінудегі киындықтар

Тыңдап-түсінуге үйрету барысында оқушылар көптеген қиындықтарға
кездеседі. Тыңдап-түсінуге үйретуді дұрыс ұйымдастыру үшін мұғалім
бұл қиындықтарды және оларды жеңу жолдарын жақсы білуге тиіс.
Тыңдап-түсіну дағдыларын қалыптастыруда кездесетін қиындықтар
негізінен екі топқа бөлінеді: а) қай тілде болмасын тыңдап-тусінуге
үйретуде кездесетін жалпыға бірдей, ортақ.қиындықтар; ә) тек белгілі бір
тілде тыңдап үйренуде кездесетін, арнайы қиындықтар.
Енді тыңдап-түсінуге үйрету барысында кездесетін қиындықтардың
аталған түрлерін жеке-жеке қарастырып өтелік.

Төменде аталатын қиындықтар кез келген тілде
тыңдап-түсінуге үйрену барысында кездеседі. Демек, олар
қазақ оқушылары ағылшын тілінде айтылған ауызша сөзді тыңдап-түсінуге
үйренгенде де кездеседі. Бұл қиындықтар тобына мыналар жатады:
1. Белгілі бір ойды, мазмұнды айтып жеткізу үшін сөйлеушінің қолданған
тіл материалы мен оқушылар меңгерген тіл материалының арасындағы алшақтық.
Тіл материалын таңдауда, оны қолдануда сөйлеуші оқушының тіл материалын
ескермейді. Ол өзі айтып жеткізгісі келген мазмұнды неғұрлым жан-жақты
ашатын тіл материалын қолданады. Сондықтан сөйлеуші қолданған кейбір
лексикалық және грамматикалық материал оқушыға таныс емес болуы мүмкін.
Тыңдап отырган мәтінде кез-дескен таныс емес сөздер, оқылмаған
грамматикалық кұбылыстар оқушыға тыңдаған мәтінінің мазмұнын түсінуді
қиындатады. Бұл қиындықты жеңудің жолы — оқушылардың пассивтік және
потенциалдық сөздік қорын байыту. Бұл жолда мынаны естен шығармаған жөн.
Мәтінде таныс емес сөздер шамадан тыс көп деген жалған әсер жиі кездесіп
отырады. Оған себеп — жеке айтылғанда аудитор (тыңдаушы) сөздерді оп-оңай
танығанмен, дәл сол сөздерді тұтас сөз кұрамында кездестіргенде, сол
аудитор тани алмай қалды. Сондықтан таныс сөздердің өзі таныс емес сөз
болып көрінеді де, оқушыға тыңдаған мәтіннің мазмұнын түсінуді қиындатады.
Қиындықты жеңу үшін оқушылардың пассивтік және потенциалдық сөздік қорын
байытумен қатар мәтінде кездесетін таныс емес сөздердің мағынасын болжауға
ұсақ текстерде өткен лексиканы тануға дағдыландыратын жаттығуларды орындау
кажет, сондықтан оқушыларды кейбір таныс емес сөздері бар мәтінінің
мазмұнын түснуге де дағдыландыру керек.
Әр адамның дыбыстарды айту ерекшеліктері мен интонациялық
ерекшеліктері болуы заңды құбылыс. Олай болса, ағылшын тілі
мұғалімінің де өз ерекшеліктері мен интонациясы бар. Оқушылар
мұғалімнің сөйлеу ерекшеліктеріне әбден дағдыланып алады да, басқа
адам айтқан сөзді түсінбеуі мүмкін. Осыған байланысты шетел
тілі мұғалімдері мен методистері мынадай сұрак қояды: неге алты жыл бойы
шетел тілін оқыған окушы мұғалімнің қойған сұрақтарын
түсінеді де, дәл сол сұрақтарды шетелдік адам қойса,
түсінбейді? Бұл жерде сөйлеушінің дауыс ерекшеліктері де түсінуге
ыкпал етеді. Мысалы, ер адамның жұмсақ коңыр даусын түсіну
жеңілірек те, әйел адамның дауысы, әсіресе жіңішке, ащы дауысты
түсіну қиындық келтіреді. Бұл қиындықты жеңудің жолы —
сабақта техникалық құралдарды, әсіресе магнитофонды жиі қолдану.
Магнитофонға ер адамның да, әйел адамның да, баланың да сөзін жазып алып,
оны оқушыларға тыңдату керек. Сонда әр түрлі тембрлі дауыстарды тыңдап,
дағдыланған оқушы өз мұғалімінен басқа сөйлеушілердің де сөзін тыңдап-
түсіне алады.
Әдетте мұғалім сабақта ағылшынша сөйлегенде, өте баяу ырғақпен
сөйлейді. Мұндағы мақсат — мұғалімнің айтқанын барлық окушылар түсінсін
дегендік, баяу сөйлесе, оқушының түсінуіне жеңіл болады деп ой-лағандық.
Оқушылар осындай баяу сөзге дағдыланады да, одан тезірек сөйлегенде,
тусінбей калады. Оқушылар үшін мұндай жағдайда қалыпты ырғақпен айтылған
сөз тым тез көрінеді де, ілесе алмай қалады. Соның салдарынан олар қалыпты
ырғақпен айтылған сөзді түсіне алмайды.
4. Мұғалім сабақта ағылшынша сөйлегенде, тағы мынадай бір қателік
жасайды. Айтқанымы оқушылар түгел түсінсін деген мақсатпен ол
ағылшынша айтқанын бірнеше рет қайталап айтады (әдетте 3-4 рет).
Осыған әбден дағдыланып алған оқушылар мұғалім сөйлей бастағанда,
әуелде оның сөзіне мүлдем құлақ аспайды. Айтқанын екінші, үшінші рет
қайталауын күтіп отырады. Шынайы "коммуникацияда сөйлеуші айтқанын
қайталамайды, тек бір-ақ рет айтады. Қайталап тыңдауға дағдыланған окушылар
алғашқыда айтылған сөзді тыңдамай, оны естімей қалады да, түсінбейді.
Мұндай жағдай оқушылардыц тыңдап-түсінуіне үлкен қиындық келтіреді.
Осы қиындыққа байланысты шетел тілі мұғалімдері мен әдіскерлері
оқушыларға мазмұнын дұрыс түсіну үшін мәтінді неше рет тыңдату керек деген
мәселені қойып, соны шешуге күш жұмсап жүр. Бұл салада әдіскерлер мынандай
қорытындыға келді. Тыңдаған мәтінінің мазмұнын түсіну үшін оны оқушыларға
бір-ақ рет тыңдату керек. Ал сол түсінген мазмұнды қайталап айтып беру
керек болған жағдайда оны екінші рет тыңдатуға болады. Олай болса, ағылшын
тілін оқыта бастағаннан-ақ мұғалім өз сөзін кайталамауға тырысуы тиіс,
сөйтіп оқушыларды бір айтканнан түсінуге дағдыландыру керек.
5. Жалпыға ортақ келесі қиындық мынада: егер тығдаушы сөйлеушінің бет-
әлпетін көріп, оның сөйлеу органдарының қимыл-қозғалысьн байқап отырса,
онда ол өзі тыңдап отырған сөзді жеңіл түсінеді. Мысалы, үлкен аудиторияда
соңғы қатарда отырған адам лекцияны (баяндамасы) нашар түсінуінің себебі
оның нашар естуіне байланысты емес, оның лекторды (баяндамашыны) нашар
көруіне байланысты.
Нағыз коммуникация барысында аудитор сөйлеушіні көре алмайтын
жағдайлар кездесуі ғажап емес. Мысалы, сөйлеуші көрші бөлмеде болуы мүмкін.
Сондай-ақ телефонмен сөйлескенде де тыңдаушы сөйлеушіні көре алмайды.
Радиохабарларды тыңдағанда да дикторды көріп, оның бет-әлпетін, сөйлеу
органдарының қимыл-қозғалысын бақылау мүмкін емес. Бұл жағдайлар тыңдап
отырған сөзді түсінуді ауырлатып, көп қиындықтар кел-тіреді.
Аталған киындықты жеңу үшін мұгалім сабақта магнитофонды жиі қолдануға
тиіс. Магнитофонға жазылган мәтіндерді тыңдауға дағдылану нәтижесінде
оқушылар сөйлеушіні көрмей, оның сөзін түсінуге үйренеді. Сондықтан
аудитивтік іскерліктер мен дағдыларды дамытуда магнитофонның қызметі
ерекше.
6. Жалпыға ортақ қиындықтардың келесі түрі аудитивтік мәтіннің ұзақтығына
байланысты. Ұзақ уақыт тек басқа адамның сөзін тыңдағанда, тыңдаушы шаршап,
жалығады, сондықтан тыңдағанын түсіне алмайды. Сөйтіп, методикада
аудитивтік мәтінің ұзақтығы, оның көлемі қандай болу керектігін анықтап алу
қажетігі туады. Бұл мәселеге байланысты Н. В. Елухина шетел тілін оқытудың
алғашқы сатысында тыңдайтын мәтіннің ұзақтығы 1,5—2 минуттен аспауы керек,
ол бірте-бірте артып, шетел тілін оқытудың ақырында 3-5 минутке дейін жетуі
керек деген пікір айтса, Н. Н. Пруссаков аудиомәтіннің ұзақтығы оқытудың
алғашқы сатысының өзінде-ақ 3 минуттен кем болмау керек деген пікірді
қолдайды. Бұл екі пікірдің қайсысы дұрыс екенін айту қиын, өйткені
ешқайсысы тәжірибе арқылы тексерілмеген. Дегенмен оқушылардың алғашқы
сатыда тез шаршайтынын ескере отырып, 1,5—2 минут ұзақтық дұрыс деуге
болады. Одан артық болса, оқушылар шаршайды да, тыңдай алмайды,
түсінбейді.

2.2. Тыңдап-түсінуге үйрететін жаттығулар

А. И. Домашнев және басқа авторлар тыңдап-түсінуге үйретуде екі
кезеңді ажыратуды ұсынады: дайындық кезеңі және негізгі кезең. Осыған
байланысты тыңдап-түсінуге үйрететін жаттығулар жүйесі екі топтан турады:
тіл (дайындық) жаттығулары және сөз жаттығулары (творчестволық
жаттығулар). Мұндай жаттығуларда ауызша сөздің екі түрі — тыңдап-түсіну
мен сөйлеудің тығыз байланыстылығы ескерілуге тиіс.
Тіл (дайындық) жаттығуларының мақсаты — мәтінді тыңдаудың алдында
лингвистикалық және психологиялық-қиындықтарды алдын ала жою. Сонда ғана
оқушылар тыңдау барысында назарын мәтінің мазмұнына аударады. Тіл
жаттығуларын орындау нәтижесінде мына төмендегі іскерліктер
қалыптастырылады:
а) тыңдап отырған хабардағы таныс емес құбылыстарды анықтау, оларды бір-
бірінен ажырату және түсіну іскерлігі;
ә) дыбыстық бейнелерді мағынамен ұштастыру іскерлігі;
б) сөз жасау тәсілдеріне сүйене отырып, таныс емес сөздің мағынасын анықтау
іскерлігі;
в) түрлі лексикалық единицалар мен грамматикалық құрылымдардың контекстегі
мағыналарын анықтау іскерлігі;
г) синоним, антоним құбылыстарын танып, олардың мағыналарын ашу іскерлігі.
Аталған іскерліктерді дамытумен қатар тіл жаттығуларын орындау
нәтижесінде оқушылардың есту қабілеті мен қысқа мерзімдік есі дамытылады.
Осы аталған іскерліктер мен қабілеттерді дамыту, оларды жетілдіру үшін
мынадай тіл жаттығуларын орындаған жөн:
1. Есту қабілетін жетілдіруге арналған тіл жаттығулары:
а) бірнеше жұп сөздерді тыңдап, оларды қайталаңдар;
ә) берілген интонацияны сақтай отырып, синтагмалар мен фразаларды
қайталаңдар;
б) берілген қос сөйлемдерді тыңдаңдар. Егер ол сөйлемдер бірдей болса,
графикалық кілтте (+) таңбасын қойыңдар, ал егер сөйлемдер әр түрлі болса,
онда (-) таңбасын қойыңдар.
2. Алдын-ала болжалдау қабілетін жетілдіру үшін мынадай тіл
жаттығуларын орындаған жөн.
а) бірқатар сын есімдерді (етістіктерді) тыңдаңдар да, олармен жиі
тіркесетін зат есімдерді атаңдар;
ә) өздеріңе таныс элементтерден құралған сөздерді тыңдап, оларды қазақ
тіліне аударыңдар.
б) бірқатар сөз штамптарын тыңдап, олардың қандай жағдайда
қолданылатынын ағылшын тілінде немесе қазақ тілінде атаңдар:
в) мұғалім айтып тұрған мәтінді (пластинкадан) тыңдаңдар, сол мәтіннің
жазбаша нұсқасындағы қалып қойған сөздерді толықтырыңдар.
3. Оқушылардың қысқа мерзімдік есін жетілдіруге арналған тіл
жаттығулары:
а) бір топ жекелеген сөздерді тыңдап, солардың ішінде белгілі бір
тақырыпқа байланысты сөздерді қайталап айтыңдар;
ә) екі-үш қысқа фразаларды тыңдап, оларды бір сөйлем етіп
біріктіріңдер;
б) он немесе одан да көп сөздерден тұратын (яғни ұзақтығы қысқа
мерзімдік ес көлемінен артық) фразаларды тыңдап, оларды диктордан
(мұғалімнен) кейін қайталап айтыңдар;
в) фразаны тыңдаңдар да, оған мағына жағынан байланысты тағы бір фраза
қосыңдар т. б.
4. Сөз жасау және контекстік болжауды жетілдіруге арналған тіл
жаттығулары:
а) төмендегі етістіктерді тыңдаңдар да, олардан -еr жұрнағын жалғау
арқылы зат есімдер жасаңдар;
ә) өздеріңе таныс элементтерден жасалған туынды және біріккен сөздерді
тыңдаңдар, оларды қазақ тіліне аударыңдар немесе сөйлемде қалай
қолданылатынын түсіндіріңдер;
б) контекст және дыбыстық формасына сүйеніп, интернационалдық
сөздердің мағынасын анықтаңдар;
в) графикалық кілттен таяныш сөздерді қарап шығып, тыңдауға арналған
мәтін қандай тақырыпқа арналғанын анықтаңдар, сосын мәтіннің үзіндісін
тындап, өздеріңді тексеріңдер.
5. Сөздердің мағынасын анықтауға арналған жаттығулар:
а) сөйлемдерді тыңдап, олардың ішінде іс-әрекет иесін (қимыл атауын)
анықтаңдар;
ә) сөйлемде ана тілінде аталған сөзге мағынасы сәйкес келетін сөзді
табыңдар т. б.
Осындай тіл жаттығуларын орындау арқылы лингвистикалық және
психологиялық қиындықтарды жойған соң, сөз жаттығуларын орындауға көшуге
болады. Сөз жаттығулары дегеніміз тіл арқылы қарым-қатынас жасаудың шынайы
шарттарына жақын жағдайда қабыданатын ауызша мәтіндер. Мұндай
мәтіндер белгілі талаптарға сай болуы керек:
тыңдауға арналғам мәтіннің мазмұнының тәрбиелік мәні болуға тиіс
және оның мазмұны оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес келуі
керек;
мәтіннің мазмұнында тындаушылар үшін қызықты мәселе болуы керек;
мәтіннің берік логикасы болуы шарт және ол жатық тілмен баяндалуға тиіс;
мәтінде ауызша сөздің әр түрі болғаны жөн: диалог, монолог,
сондай-ақ диалог-монолог аралас келтені жөн;
мәтін бірінші жақта баяндалмағаны жөн;
тыңдап-түсінуге арналған мәтіндердің көлемі төменгі кластарда 1 —1,5 минут,
ортаңғы кластарда 2—2,5 минут, жоғарғы кластарда 3—4 минуттен аспауы керек.
Сөз жаттығулары ауызша сөзді қабылдап, оны түсіну қабілетін дамытады,
оларды жеңілдіреді. Бұл жаттығуларды орындау нәтижісінде оқушылар мынадай
іскерліктерді меңгереді:
а) хабардың ақпаратқа ең қанық жерлерін анықтау; ә) мәтін деңгейінде
болжалдау арқылы кейбір түсініксіз жерлерді толық түсіну қабілеті;
б) мәтінді коммуиикация жағдайымен ұштастыра білу;
в) тыңдауға арналған мәтіннің мағыналық бөлшектерін анықтау,
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Шетел тілі сабақтарында көркем мәтінді тиімді пайдалану жөнінде әдістемелік нұсқаулар
Қазақ тілі сабағында мәтінді оқыту түрлері
Мәтін арқылы қазақ тілін танымдық тұрғыдан оқытудың әдістемесі
Мәтінді оқыту әдістемесі
Орыс сыныптарына қазақ тілі пәнінен мәтінмен жұмыс жасау әдістемесі
Төлеу сөз
Көркем мәтіннің тілі
Тілдік дағды қалыптастырудағы мәтін маңызы
Мәтінге бейнелі сөздерді қолдану
Тіл білімі сөздігінде мәтін
Пәндер