Педагогикалық бақылау теориясы бойынша электрондық терминологиялық түсіндірмелік сөздік
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1. Жалпы терминологиялық сөздіктің шығу тарихы және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Педагогикалық бақылау теориясы бойынша терминдерді таңдап алу мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ БАҚЫЛАУ ТЕОРИЯСЫ БОЙЫНША ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК ЖАСАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ ... ... ..23
2.1. Электрондық терминологиялық сөздіктерді жасауға
қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2Тестілеу теориясы бойынша терминдер сөздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
1. ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1. Жалпы терминологиялық сөздіктің шығу тарихы және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Педагогикалық бақылау теориясы бойынша терминдерді таңдап алу мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ БАҚЫЛАУ ТЕОРИЯСЫ БОЙЫНША ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК ЖАСАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ ... ... ..23
2.1. Электрондық терминологиялық сөздіктерді жасауға
қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2Тестілеу теориясы бойынша терминдер сөздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Өз тәуелсіздігін алып, дербес мемлекет ретінде өркениетке қадам басқан Қазақстан Республикасы бұл күндері ана тілімізге, оның тағдырына ерекше көңіл бөлуде. Әсіресе, мемлекеттік мәртебеге ие болып отырған қазақ тілінің қоғамдық қызметін жандандыру, қалыптастыру басты мәселеге айналды.
Осы орайда оның негізі туралы академик Әбуәлі Қайдаровтың «Ең алдымен оның тірек болар үш тағаны – жазу–сызуы, ономастика (жер бетіндегі ескерткіші), терминологиясы берік емес екендігін мойындау қажет» деген пікір орынды айтылған.
Қоғамда болып жатқан өзгерістерге орай тіліміздегі терминдер – бүгінгі күні нарықтың өтпелі кезеңіне орай едәуір өзгерістерге ұшырап, қайта зерттеліп жатыр.
Қазақ терминологиясын бұрынғыдан да гөрі түпкілікті етіп қалыптастыру, тілдік тұрғыдан түсінік беру, олардың нәтижесін әртүрлі салаға баянды етіп сіңіру мәселесі өте зор маңыз алып отыр. Осыған байланысты бүгінгі таңда үлкен қажеттілікке айналып отырған терминология мәселесі, оның ішінде тестілеу терминдерінің мәселелері терең зерттеуді қажет етеді.
Тақырыптың өзектілігі: Терминология мәселесі, оның ішінде педагогикалық тестілеу термин мәселесіне аса көңіл бөлініп, салиқалы да жан-жақты зерттеу жұмысын жүргізу бүгінгі күннің зор талабы ретінде жұмыстың өзектілігін белгілейді.
Бұл сөздік - қазіргі кезде педагогикалық тестілеу терминдерден хабардар ететін бірден – бір лингвистикалық еңбек деп айтуға болады.
Сөздік – бұл белгілі бір ретпен орналасқан анықтама ретінде қолданылатын, сипатталған бірлік белгісін түсіндіретін, әртүрлі ақпарат беретін немесе бір тілден екінші тілге аударатын сөздердің жиынтығы.
Демек, Қ.Жұбанов, С.Бәйішев, К.Аханов, Ә.Сатыбалдин, Ә.Әбдірахманов т.б. еңбектеріндегі және оқулықтарындағы берілген анықтамалар негізінде алынып, бүгінгі кезеңде арнайы зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет.
Қоғам дамуының жаңа кезеңіне көтерілгенде, халық тұрмысына, ғылымға, салалық өзгерістер енгенде көптеген жаңа атаулар, сонымен қатар ұғымдар пайда болып, соған байланысты тілдегі бұрыннан бар сөздердің мағыналары, әсіресе білім саласында көбейеді немесе мүлдем жаңа сөздер, терминдер туындайды. Осындай жолмен туындайтын, өзгерістер болған сайын жетілдіріп отыруды қажетсінетін терминология саласының бірі – педагогикалық терминдер.
Осы орайда оның негізі туралы академик Әбуәлі Қайдаровтың «Ең алдымен оның тірек болар үш тағаны – жазу–сызуы, ономастика (жер бетіндегі ескерткіші), терминологиясы берік емес екендігін мойындау қажет» деген пікір орынды айтылған.
Қоғамда болып жатқан өзгерістерге орай тіліміздегі терминдер – бүгінгі күні нарықтың өтпелі кезеңіне орай едәуір өзгерістерге ұшырап, қайта зерттеліп жатыр.
Қазақ терминологиясын бұрынғыдан да гөрі түпкілікті етіп қалыптастыру, тілдік тұрғыдан түсінік беру, олардың нәтижесін әртүрлі салаға баянды етіп сіңіру мәселесі өте зор маңыз алып отыр. Осыған байланысты бүгінгі таңда үлкен қажеттілікке айналып отырған терминология мәселесі, оның ішінде тестілеу терминдерінің мәселелері терең зерттеуді қажет етеді.
Тақырыптың өзектілігі: Терминология мәселесі, оның ішінде педагогикалық тестілеу термин мәселесіне аса көңіл бөлініп, салиқалы да жан-жақты зерттеу жұмысын жүргізу бүгінгі күннің зор талабы ретінде жұмыстың өзектілігін белгілейді.
Бұл сөздік - қазіргі кезде педагогикалық тестілеу терминдерден хабардар ететін бірден – бір лингвистикалық еңбек деп айтуға болады.
Сөздік – бұл белгілі бір ретпен орналасқан анықтама ретінде қолданылатын, сипатталған бірлік белгісін түсіндіретін, әртүрлі ақпарат беретін немесе бір тілден екінші тілге аударатын сөздердің жиынтығы.
Демек, Қ.Жұбанов, С.Бәйішев, К.Аханов, Ә.Сатыбалдин, Ә.Әбдірахманов т.б. еңбектеріндегі және оқулықтарындағы берілген анықтамалар негізінде алынып, бүгінгі кезеңде арнайы зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет.
Қоғам дамуының жаңа кезеңіне көтерілгенде, халық тұрмысына, ғылымға, салалық өзгерістер енгенде көптеген жаңа атаулар, сонымен қатар ұғымдар пайда болып, соған байланысты тілдегі бұрыннан бар сөздердің мағыналары, әсіресе білім саласында көбейеді немесе мүлдем жаңа сөздер, терминдер туындайды. Осындай жолмен туындайтын, өзгерістер болған сайын жетілдіріп отыруды қажетсінетін терминология саласының бірі – педагогикалық терминдер.
1. Усенов С.С. Методика формирования понятийной базы общеобразовательных курсов информатики и математики. Афтореферат дисс.канд. пед. Наук. – Алматы: АГУ им. Абая, 2000 - С. 20
2. Гриншкун В.В., Усенов С.С. Электронные системы понятий в обучении информатике. // Поиск, Алматы: Министерство образования и науки Республики Казахстан, - 2000. №1. С.6
3. Аванесов В.С. Методологические и теоретические основы тестового педагогического контроля: Афтореферат дисс. докт. наук. – СПб., 1994–32 с.
4. Мутанов Г.М., Шевчук Е.В. Экспертная система оценки знаний методом тестирования. – Петропавловск: Северо-Казахстанский государственный университет, 2001. – 159с.
5. Алдашева А., Сарыбаев Ш., Уалиев Н. Жаңа атаулар. Алматы, «Ана тілі», 1992ж.
6. Балыкбаев Т.О. Педагогические и технологические основы формирования студенческого контингента. Алматы, изд. «Агроуниверситет», 2002. 39 с.
7. Гуревич К.М. Методы тестирования в дидактических исследованиях / Методы педагогических исследований. М., 1979. 139 – 158 с.
8. Қайдаров Ә.Н. Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас. Алматы. 1993. б. 99-112 .
9. Айтбаев Ө.Е. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. Алматы. 1988. б. 10-12.
10. Оруджаев И.Н. о создании научной терминологии и об упорядочении существующих терминов на русском языке. Изд. АН СССР, №12, 1951. 12с.
11. Бидайбеков Е.Ы., Нұрбекова Ж.К., Сағымбаева А.Е. Информатика пәнінен оқушылардың білімін бақылау және бағалау әдістемесі. Әдістемелік құрал. - Алматы, 2003 – 90бет
12. Методика конструирование тестовых заданий: методические пособие / сост. Примбетова Г.С. Под ред. Копжасаровой М.Р., - Алматы, 2007г.
13. Гринев С.В. Основы лексикографического описания терминосистем: Афтореферат дисс. на с.у.с. доктора филологических наук. – Москва, 1990. - 43с.
14. Бүркітбай Аяған. «Қазақ энциклопедиясы», 2006., 8 том, б. 40-41
15. Прохорова В.Н. Актуальные проблемы современной лексикологии. Москва., изд. МГУ. 1973, с.10
2. Гриншкун В.В., Усенов С.С. Электронные системы понятий в обучении информатике. // Поиск, Алматы: Министерство образования и науки Республики Казахстан, - 2000. №1. С.6
3. Аванесов В.С. Методологические и теоретические основы тестового педагогического контроля: Афтореферат дисс. докт. наук. – СПб., 1994–32 с.
4. Мутанов Г.М., Шевчук Е.В. Экспертная система оценки знаний методом тестирования. – Петропавловск: Северо-Казахстанский государственный университет, 2001. – 159с.
5. Алдашева А., Сарыбаев Ш., Уалиев Н. Жаңа атаулар. Алматы, «Ана тілі», 1992ж.
6. Балыкбаев Т.О. Педагогические и технологические основы формирования студенческого контингента. Алматы, изд. «Агроуниверситет», 2002. 39 с.
7. Гуревич К.М. Методы тестирования в дидактических исследованиях / Методы педагогических исследований. М., 1979. 139 – 158 с.
8. Қайдаров Ә.Н. Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас. Алматы. 1993. б. 99-112 .
9. Айтбаев Ө.Е. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. Алматы. 1988. б. 10-12.
10. Оруджаев И.Н. о создании научной терминологии и об упорядочении существующих терминов на русском языке. Изд. АН СССР, №12, 1951. 12с.
11. Бидайбеков Е.Ы., Нұрбекова Ж.К., Сағымбаева А.Е. Информатика пәнінен оқушылардың білімін бақылау және бағалау әдістемесі. Әдістемелік құрал. - Алматы, 2003 – 90бет
12. Методика конструирование тестовых заданий: методические пособие / сост. Примбетова Г.С. Под ред. Копжасаровой М.Р., - Алматы, 2007г.
13. Гринев С.В. Основы лексикографического описания терминосистем: Афтореферат дисс. на с.у.с. доктора филологических наук. – Москва, 1990. - 43с.
14. Бүркітбай Аяған. «Қазақ энциклопедиясы», 2006., 8 том, б. 40-41
15. Прохорова В.Н. Актуальные проблемы современной лексикологии. Москва., изд. МГУ. 1973, с.10
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университеті
Информатика және қолданбалы математика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
“__” ________2010 ж.
кафедра меңгерушісі
тех.ғ.к., доцент
__________ Г.И. Салғараева
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: ПЕДАГОГИКАЛЫҚ БАҚЫЛАУ ТЕОРИЯСЫ БОЙЫНША ЭЛЕКТРОНДЫҚ
ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ ТҮСІНДІРМЕЛІК СӨЗДІК
050111-Информатика мамандығы бойынша
(сырттай бөлім 2 жылдық 2-курс)
Орындаған
А.М. Бектұрған
Ғылыми жетекшісі
п.ғ.к., доцент
А.Е. Сағымбаева
Алматы, 2010 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Жалпы терминологиялық сөздіктің шығу тарихы және оның түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Педагогикалық бақылау теориясы бойынша терминдерді таңдап алу
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ БАҚЫЛАУ ТЕОРИЯСЫ БОЙЫНША ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК ЖАСАУ
ТЕХНОЛОГИЯСЫ ... ... ..23
2.1. Электрондық терминологиялық сөздіктерді жасауға
қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..23
2.2Тестілеу теориясы бойынша терминдер
сөздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...60
КІРІСПЕ
Өз тәуелсіздігін алып, дербес мемлекет ретінде өркениетке қадам
басқан Қазақстан Республикасы бұл күндері ана тілімізге, оның тағдырына
ерекше көңіл бөлуде. Әсіресе, мемлекеттік мәртебеге ие болып отырған қазақ
тілінің қоғамдық қызметін жандандыру, қалыптастыру басты мәселеге айналды.
Осы орайда оның негізі туралы академик Әбуәлі Қайдаровтың Ең
алдымен оның тірек болар үш тағаны – жазу–сызуы, ономастика (жер бетіндегі
ескерткіші), терминологиясы берік емес екендігін мойындау қажет деген
пікір орынды айтылған.
Қоғамда болып жатқан өзгерістерге орай тіліміздегі терминдер –
бүгінгі күні нарықтың өтпелі кезеңіне орай едәуір өзгерістерге ұшырап,
қайта зерттеліп жатыр.
Қазақ терминологиясын бұрынғыдан да гөрі түпкілікті етіп
қалыптастыру, тілдік тұрғыдан түсінік беру, олардың нәтижесін әртүрлі
салаға баянды етіп сіңіру мәселесі өте зор маңыз алып отыр. Осыған
байланысты бүгінгі таңда үлкен қажеттілікке айналып отырған терминология
мәселесі, оның ішінде тестілеу терминдерінің мәселелері терең зерттеуді
қажет етеді.
Тақырыптың өзектілігі: Терминология мәселесі, оның ішінде
педагогикалық тестілеу термин мәселесіне аса көңіл бөлініп, салиқалы да жан-
жақты зерттеу жұмысын жүргізу бүгінгі күннің зор талабы ретінде жұмыстың
өзектілігін белгілейді.
Бұл сөздік - қазіргі кезде педагогикалық тестілеу терминдерден
хабардар ететін бірден – бір лингвистикалық еңбек деп айтуға болады.
Сөздік – бұл белгілі бір ретпен орналасқан анықтама ретінде
қолданылатын, сипатталған бірлік белгісін түсіндіретін, әртүрлі ақпарат
беретін немесе бір тілден екінші тілге аударатын сөздердің жиынтығы.
Демек, Қ.Жұбанов, С.Бәйішев, К.Аханов, Ә.Сатыбалдин, Ә.Әбдірахманов
т.б. еңбектеріндегі және оқулықтарындағы берілген анықтамалар негізінде
алынып, бүгінгі кезеңде арнайы зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет.
Қоғам дамуының жаңа кезеңіне көтерілгенде, халық тұрмысына, ғылымға,
салалық өзгерістер енгенде көптеген жаңа атаулар, сонымен қатар ұғымдар
пайда болып, соған байланысты тілдегі бұрыннан бар сөздердің мағыналары,
әсіресе білім саласында көбейеді немесе мүлдем жаңа сөздер, терминдер
туындайды. Осындай жолмен туындайтын, өзгерістер болған сайын жетілдіріп
отыруды қажетсінетін терминология саласының бірі – педагогикалық терминдер.
Зерттеу нысаны – қазақ тіліндегі тестілеу терминдерінің мағынасы мен
ерекшеліктері, жалпы қалыптасу принциптері мен заңдылықтары ескеріледі.
Зерттеуде оқу үрдісіндегі педагогикалық тестілеу терминдерінің жүйелілігі,
дәйектілігі негізінде алынады.
Осыған орай дипломдық жұмыстың мақсаты – педагогикалық бақылау
теориясы бойынша терминологиялық түсіндірмелі сөздік құру жолдарын
анықтау, олардың көпшілікке беймәлім жақтарын топтастырып, ғылыми айналымға
қосу мәселесіне назар аудару.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сай мынадай міндеттер қойылады:
- қазақ тілінде шыққан жалпы терминологиялық сөздіктің тарихына шолу
жасау;
- терминологиялық сөздіктің жасалу принциптері қарастыру;
- педагогикалық тестілеу теориясы бойынша терминдерді таңдап алу;
- электрондық терминологиялық сөздіктерді жасауға қойылатын
талаптарды нақтылау;
- педагогикалық тестілеу теориясы бойынша терминологиялық сөздік
жасау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Терминологиялық сөздіктің шығу тарихына шолу
Қазақ тіл білімі тарихында теңдесі жоқ үлгі қалдырған ғажап лигвист,
тамаша ақын, көсем сөздің көрнекті өкілі, керемет мысалшы А.Байтұрсынұлының
лингвистикалық термин жасауда Тіл құралы еңбегінің маңызы бар.
Байтұрсынұлы заманынан бері әлеуметтік және қоғамдық өмірде санаулы
өзгерістер болып жатса, жасаған терминдердің бұлайша тұрақтылық танытуы
таңқаларлық жай. А.Байтұрсынұлының еңбектерінде терминжасаманың лексика –
морфологиялық және морфологиялық – синтаксистік тәсілдері басымырақ.
Әсіресе, терминжасамның лексика – морфологиялық тәсілі жеке сөздерді
мәністік – морфемдік жағынан түрлендіруді қамтыса, ал морфологиялық –
синтаксистік тәсіл сөздерді біріктіру жағына бейім. А.Байтұрсынұлы бұл екі
тәсілді де қазақ тілінің ерекшелігіне қарай қолдана білді.
Қазақ тілі терминологиялық жүйесін қалыптастыру, салалық терминдерді
ретке келтіру мәселесімен қазақ тіл мамандары да көптен бері шұғылданып
келеді. Ұлт терминдерінде терминдер жүйесінің қалыптасуына үкімет тарапынан
бірсыпыра қамқорлық жасағаны белгілі.
1920-30 жылдар аралығында термин деген атаулар өзі бірде термин,
бірде пән сөздері, немесе жат сөздер, шет сөздер болып түрліше
қолданылады.
Терминология – үздіксіз дамып келе жатқан ғылым саласы. Оның Қазан
төңкерісінен кейінгі жылдарда ілгерілеуіне біршама үлес қосқан,
терминологиялық лексиканы зерттеуде және оның қоғам үшін мәнін, маңызын
анықтауда А.А.Реформатскийдің, В.В.Виноградовтың, Н.А.Баскаковтың,
В.И.Сифоровтың, Р.А.Будаговтың, О.С.Ахманованың, Б.О.Орузбаеваның,
М.Ш.Гасымовтың т.б. зерттеуші ғалымдардың еңбектерінің мәні зор болды.
Қазақ терминологиясының даму тарихында елеулі пікірлер айтып, пән
атауларын жүйелеуде маңызды үлес қосқан ғалымдардың бірі – Халел
Досмұхамедов кірме сөздерді, соның ішінде орыс тілі арқылы енген сөздерді
қолдануда ана тілінің ішкі дыбыстық заңын сақтап айтылуы дұрыс құбылыс деп
есептейді. Мысалы, песір (писарь), жәрмеңке (ярмарка), ауылнай (волосной)
т.б. сөздерді мысалға алып, олардың дыбыс жағынан өзгертіліп айтылуын дұрыс
деп санайды.
Сондай – ақ Х.Досмұхамедов терминдердің жүйеленуі туралы: Бүтін
қазақ халқы үшін жалғыз білім кеңесі болу керек. Ол білім кеңесінің жанында
әр пәннің мамандарынан сайлаған комиссиялар болуы керек. Пән сөздерді әуелі
пән комиссиясының сынына түсіп, оның қабылдап алған сөздері сонан соң ғана
барып білім кеңесінің қарауына түсіп бекітіліп шығуы тиіс - деп пән
атауларын бекітудің дұрыс жолын ұсынды. Кірме сөздер тілімізге тән
сингармонизм заңына лайықталып алынуын сол кездегі көптеген ғалымдар да
қолданғандығын көреміз.
Н. Төреқұлов Жат сөздер туралы деген мақаласында қазақ тіліне
кіретін жат сөз болса, қазақтың тымағын киіп, жалпақ сөзі болып кірсін
дейді.
Сол кезеңде термин жөнінде пікір айтқан адамдардың көпшілігі кірме
терминнің емлесі, дыбысталуы жөнінде ана тіліміздің фонетикалық
заңдылықтарын сақтау принципін ұстанады.
1927 жылы Қызылорда қаласында Пән сөздігі деген атпен
Қ.Қаратышқановтың сөздігі жарық көрді. Бұл сөздік мектеп оқулықтары мен оқу
құралдарында қолданып жүрген терминдердің ала – құлалығын реттеп, бір
жүйеге түсуіне себебін жасаудың алғашқы үлгісі болды.
1930 жылдары термин жасау, дамыту және қалыптастыру ісіне республикада
мемлекеттік мән беріліп, терминдерді жинақтап, зерттеу жұмысы қолға алынды.
Көп кешікпей 1931 жылы Қызылорда қаласында 800 сөз қамтитын Атаулар
сөздігі жарық көрді.
1920 жылдары мәдени – ағарту саласында үлкен өзгерістер болды. Бұл
кезеңде термин қалыптастырудың белгілі бір жүйесі болмаса да, тілімізге
ғылымның сан – саласы ұғымдары енді. Қоғам дамуына, мәдениет, ғылым,
техниканың өрістеуіне сай заттар мен құбылыстардың жаңа мазмұндарының
ашылуы, жаңа ұғым туғызып, лексиканың баюына септігін тигізді.
Қазақ терминологиясының негізгі басқа халықтар сияқты, алдымен
туыстық, мал шаруашылығына, дене мүшелеріне, ұлттық тірлікке байланысты
дәуір бойы жинақталған атаулардан тұрса, ал ғылыми терминдердің дамуының,
толығуының негізгі кезеңі – осы қарастырылып отырған 1920 жылдар екені аян.
Қоғамдағы саяси - әлеуметтік, экономикалық т.б. өзгерістер тілдегі
көптеген терминдердің, атаулардың пайда болуына не сирек айтылатын сөздер
қатарына ауысуына себеп болды. Қоғам өмірінде өзгерістер неғұрлым көп
болса, тілдегі сөздердің архаизм, неологизмге ауысуы, сөздердің жаңадан
пайда болуы да соғұрлым көп болады. олар дамудың барысында уақыт сайын,
бірқатары тілдің актив сөз қатарына еніп, енді біреулері қолданыстан шығып
қалып немесе сирек қолданылмаған бірқатар сөздер қайта жаңғырып, актив
сөздік қорына қосылып жатады. Енді біреулердің мағынасы кеңейіп, жаңа
қосымша мағына үстеп алады. Бірақ, жаңа сөздердің басым көпшілігі түрлі
жұрнақтар арқылы жасалған немесе шет тілдерінен сөз ауысу арқылы енген
сөздер.
Бір тілден екінші бір тілге сөз ауысып отыруы, тіл дамуының өзіндік
заңды құбылыс екендігі және жер бетінде таза тіл болмайтындығын, сөз
алмасу ежелден келе жатқан процесс екені тіл зерттеушілерінен белгілі тілге
еніп жатқан атаулар сол тілдің дамуына зор ықпалын тигізеді.
Жалпы қазақ терминологиясының қалыптасу процесі ХІХ ғасырдың екінші
жартысынан басталғанымен, көптеген термин атаулардың тілімізге енуі,
әсіресе, кеңес дәуіре кезінде қарқынды дамыды.
Тілімізге кірме сөздердің бірқатары қазақ тілінде ертеден сіңісіп,
әбден қалыптасып орныққандары болса да , басым көпшілігі 20-30 жылдарда
пайда болған неологизмдер екенін байқадық. Араб, парсы, европа, орыс
тілдерінен енген кірме сөздерді І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев, Л.Рүстемов,
Р.Сыздықова т.б. тіл зерттеушілердің еңбектерінде көрсетілгендей, үлкен екі
топқа бөлуге болады:
а) араб-парсы тілдерінен енген сөздер;
б) орыс тілі арқылы енген сөздер.
Араб-парсы сөздерінің қазақ еліне енген сөздердің ену кезеңі ХІ
ғасырға дейінгі және ХІХ ғасырдан кейінгі кезең деп екіге қарастырса,
Р.Сыздықова ХҮІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырдағы ақын-жыраулардың тіліндегі араб-
парсы сөздерін айта келіп, Л.Рүстемовтың пікірін қолдайды да, қазақ
тіліндегі араб-парсы сөздерінің сипатына, түріне қарап екі топқа бөледі;
а) мұсылманша діни ұғымдарды білдіретін сөздер;
б) діни ұғымға қатысы жоқ сөздер.
Дала уәлаяты газеті тілін зерттеуші Б.Әбілқасымова; Араб-парсы
тілдерінен сөз ауысу талай ғасыр жемісі... дінмен байланысты бірсыпыра
сөздер кейін де, яғни Х-ХІХ ғасырларда реакциялық бағыттағы паниисламизмнің
дәуірлеп тұрған кезінде көптеп кірген. Бұған... қазақ жерінде салынған
медресе, мешіттердің әсері болған тәрізді, деп көрсетті. Ал, ХХ ғасырдың
бас кезіндегі 1920-30 жылдарда араб-парсы сөздерін қабылдау қарқыны мүлдем
әлсіреп кеткен.
Қазақ топырағында ғылыми ой-пікірлердің өрбуіне байланысты сөздік
қорымыз орыс тілінен немесе орыс тілі арқылы енген халықаралық атаулармен
толығып отырғаны белгілі. Мысалы, агроном, физика, химия, академия т.б.
Европа тілдерінен енген сөздердің дыбысталуы туралы Ж.Аймауытов
Емлені оңайлату жобасы деген мақаласында былай: үндестік заңына тіл
атауларын бағындырамыз деп... жаңа жат тілдерді жаурытпа тілінен аса
алыстатпау керек. Жат тілдермен араға кедергіні көбейте мәдениеттен
алыстатады.
Мемлекеттік терминология комиссиясы Ұлы Отан соғысы жылдарында да
тоқтатпады. 1948-50 жылдары екі томдық орысша – қазақша терминология
сөздігі жарық көрді. Сөздік жасауға академиктер Н.Сауранбаев, С.Бәйішевтер
қатынасты.
1956 жылы Тіл білімі мен әдебиет институты құрамында терминология
бөлімі ашылды. Осы кезде Қазақ кеңес энциклопедиясы жарық көрді.
60-жылдан бастап, 70-80 жылдарда қауырт дамыған бұл жұмыс қазақ тілі
терминологиялық лексикасының дамып, қалыптасуына, саналуан ұғымдардың заңды
түрде терминдік сипатқа көшуіне, тіліміздің ғылыми-техникалық қолданыс
өресін биіктете түсуіне себебін тигізді.
1950-70 жылдарда термин жасаушылар 1920-30 жылдардағы тәжірибені
жеткілікті түрде пайдаланбады. Көптеген сәтті жасалған атауларды
пайдаланбай, оларды баламаларын орыс тілінен іздейтін болды. Соның
нәтижесінде тіліміздің өз мүмкіндіктері еленбей тіліміз орыс тілінен енген
шет сөздермен шұбарланды. Соның нәтижесінде ол баста пайда болған көптеген
атаулар, кейін түрлі сыртқы факторлардың әсерінен көнерген сөздер қатарына
ауысты.
Ал, қазіргі тіл дауындағы өзгерістерді байқап отырсақ, сол кезеңде
пайда болып кейін қолданыстан шығып қалған атаулардың біразын қайтадан
жаңартуда.
Бүгінгі күні орын тауып, қолданысқа қайтадан еніп, орнығып жатқан
терминдік атаулар сол кезеңдегі баспа беттерінде, әсіресе жаңа мектеп
тілінде кеңінен қолданылғандығын көруге болады. Мысалы, кеңес, төраға,
дәріс, таңба, сарап, құқық т.б.
Сөз болып отырған мерзімде қоғам өмірінің көптеген салаларын қамтитын
жүздеген сөздер пайда болды. Жаңа сөздердің саны жағынан бұл дәуірде енген
терминдер кейінгі дәуірлермен салыстырғанда әлдеқайда мол. Мысалы, ағару
одағы (союз просвещения), туысқандар жиналысы (родительское собрание), күн
белгі (календарь), білім басқармасы (глав наука), жылдық жоспар (годовой
план) т.б.
Алпыс жылдан астам уақыт ішінде мемлекеттік терминология комиссиясының
құрамы бірнеше рет жаңартылып, қайта құрылып отырылды.
Қазақ терминологиясының әр кезеңдегі дамуы, ұстанған принциптері,
бағыттары, қолдану ерекшелеіктері жөнінде 1930 жылы, әсіресе 1950 жылдардан
бастап А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, С.Бәйішев,
Ө.Айтбаев, С.Исаев, Б.Әбілқасымов, Ә.Әбдірахманов, А.Сатыбалдиев,
Р.Өркенова, т.б. зерттеушілердің еңбектерінің үлкен маңызы болды. 1927 жылы
25 сәуірде Қазақ ССР Министрлер Кабинеті жанындағы мемлекеттік терминология
комисссиясының Ережесі бекітілді.
Термин жасауда негізігі принциптері анықталып, бұл істегі жүйелік
қалыптаса бастады. Принциптер бойынша ана тіліміздің ішкі қоры, өз сөз
байлығы қолданылуы тиіс болды да, сонымен қатар, орыс тілі мен кеңес
халықтары тілі арқылы еніп жатқан халықаралық терминдерді игеру қажеттігі
басшылыққа алынды.
Қазан төңкерісінен кейін дінге деген көзқарас мүлдем өзгеріп, діни
атаулар көнерген сөздер қатарына кетсе, 1980-90 жылдары бұл атаулар әдеби
тілімізге қайтып келді. Мысалы, мешіт, молда, тұмар, таспиық, құран, айт,
т.с.с.
Орыс тілінен енген терминдер алғашқыда аударылып, кейіннен ол баламасы
әдеби тілде тұрақталмай, оның орнына бүгінгі күнге дейін орыс тіліндегі
нұсқасы норма болып қалыптасқан атаулар да бар. Мысалы, семестр (оқу
маусымы), воспитание (тәрбие), методическое бюро (әдістеме бюросы) т.б.
Қазақ тілінде термин жасау ісін шартты түрде бірнеше кезеңге бөлуге
болады. Бірінші кезең ХХ ғасырдың 10-жылдары мен 30-жылдардың екінші
жартысындағы аралық. Бұл - терминжасаманың бастапқы кезеңі. Бұл кезеңде
терминдерді қазақыландыру бағыты басым болды. Бұл жерде, А.Байтұрсынұлы,
М.Дулатов, Х.Досмұхамедов тәрізді тұлғалардың зор ықпалы болды.
Екінші кезең, 30-40 жылдар арасы. Бұл кезеңде – интернационалдық
терминдер мен орыс атауларын тілімізге түпнұсқадағы пішінін бұзбай, сол
қалпында қабылдау болатын. Алфавитімізге тіл табиғатына тән емес дыбыстар
енгізілді, бөтен префикс пен жалғаулар енді. Емле ережесі осы уақытта
құрастырылды.
Үшінші кезең, 40-50 жылдар аралығы. Негізінен терминологиялық
лексикамызды интернационалдандыру, орыстандыру бағыты жүріп жатты.
Төртінші кезең, 50-70 жылдар аралығы. Бұл қазақ зиялыларының соғыстан
кейінгі жылдары еңсе көтеріп рухани дүниемізді зерделей бастаған дәуірі.
Тіл байлығымыздың қадіріне жете бастаған сәт есебінде бағаланады.
Бесінші кезең, 70-90 жылдардың екінші жартысы. Бұл жылдардағы қоғамдық
өзгерсітерге байланысты бұл кезеңді үш бөлікке бөліп қараймыз.
• бірінші – тоқырау жылдары атанып, тарихқа енген Брежнев заманы.
• екіншісі – қайта құру.
•үшіншісі – Кеңес одағының құлап, Тәуелсіз мемлекеттер достастығының
пайда болған заманға сәйкес туындалған тіл қозғалысы.
Бұл құбылыстардың әрқайсысының тілде қалдырған өзіндік ізі бар. Әсіресе,
мемлекеттік тілімізге, оның ішінде қазақ терминологиясының қалыптасуы мен
дамуына жасаған ықпалы ұшан-теңіз деп айтамыз.
Академик Ә. Қайдаровтың Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас деген
еңбегінде қайта түлеу үстіндегі әдеби тіліміздің болашақ даму үрдістерін
белгілеуде шешуші рөл атқаратын бір саласы – қазақ терминологиясының
толғақты мәселелерді жаңаша қарастырып, оны қалыптастырудың жаңа
принциптері ұсынылады. Ә. Қайдаров мынандай киелі пікір айтады: Егеменді
ел, тәуелсіз мемлекеттің басты белгілерінің бірі – мелекеттік тіл десек,
оның негізігі тіректерінің бірі – терминогияны жан-жақты дамытуға,
реттеуге, қалыптастыруға, кеңінен қолдануға сол мемлекеттің өзі қамқорлық
жасауы керек. Салалық терминдер мен атауларды жаңадан жасауда, өзгертуде,
ауыстыруда ең алдымен қазақ тілінің төл, бұрыннан қалыптасқан байырғы
лексикалық байлығын сарқа пайдалану. Бұл – термин саласында бұрыннан келе
жатқан негізігі де дәстүрлі принцип. Бірақ терминология мәселесінің бүгінде
күн тәртібіне қайта қойылуына себеп болып отырған да осы негізігі
принциптің іс жүзінде орындалмай, бұрмаланып келуі.
Терминология саласында жарты ғасырдан астам тәжірибемізде біз қазақ
тілінің байлығын біршама пайдаландық, бірақ сарқа пайдалана алмадық. Оның
көптеген себептері де болды. Ең басты себеп – заман үрдісі, тіл саясаты мен
идеология ықпалы, орыс тілінің аз ұлттар тіліне жасаған үстемдігі мен
өктемдігі. Екінші себеп, еліміздегі ұлт, ұлыс тілдері өздерінің дамудан
кенжелеп қалуына байланысты ғылым тілі болып орыс тілімен терезесі тең тұра
алмайды деген пікірдің орталықта да, жергілікті мамандар арасында да
қалыптасуы.
Олай болса, біз 70 жылдың ішінде термин жасауда ана тіліміздің барша
байлығын сарқа пайдалану керек деген принципке жете мән бермегенімізден деп
айтуға болады. Сондықтан да бүгінде бұл мәселе жаңа серпіліс алып отырған
бұқаралық үрдіс екені мәлім болып отыр.
Өмірзақ Айтұлының 1997 жылы жарық көрген Қазақ сөзі (Қазақ
терминологиясының негіздері) атты монографиясының тарихи дерек ретіндегі
орнын ерекше атауға болады.
Бұл көлемді әрі мазмұны жағынан ғылыми деректерге толы монографиялық
еңбекте қазақ терминологиясының жүз жылға таяу даму тарихы жүйелі де
деректі зерттелінген. Әдеби тілдің, оның ішінде ғылыми тілдің өркендеуіне
септігін тигізген терминдік жүйе, бұрын соңды айтылған келелі пікірлер,
болжамдар сарапқа салына отырып, салиқалы ой-пікірлері зерттеушіні елітіп,
тартып отырады. Автор өзінің терминологиялық сөздік жасау жөніндегі
көзқарасын анық байқатумен қатар, еңбектің соңында 1927 жылдан бастап, 1997
жылдар арасында термин туралы еңбектер мен сөздіктердің тізімін көрсеткен.
Сондай-ақ, еңбекте терминді зерттеудің қазіргі жайы тілінде сөздік
қалыптастырудың негізгі кезеңдері, терминжасам мәселесі, аударманың орны
сияқты келелі ауқымды проблемалардың теориялық жағынан кең әрі ғылыми
дәлелді зерттей білген.
Аударма - мағынаны бір тілдік кеңістіктен екінші тілдік кеңістікке
көшіру, ал атау – сөз ұғымының заттық бейнелеу нәтижесі тезисі негізінде
ғылыми аударма жасау принциптері мен тәсілдері, оны үйлестіру мәселелері
жан жақты қарастырылады. Бұл монографиялық ғылыми еңбектің теориялық
мәнінің зор екендігін атап айтуға тиіспін.
Бұл күнде қазақ тіліндегі терминдер барлық ғалымдар саласында
жүйеленген, жинақталып сөздіктерге енген. Қазір көптеген ғалымдар бойынша
педагогикалық терминдердің түсіндірме аударма сөздіктері бар.
Кейінгі жылдары қазақ тілі мамандары ғылымның жеке-жеке салалары
бойынша педагогикалық терминдерді зерттеп, олардың теориялық және
практикалық жақтарына талдаулар жүргізуде.
Еліміздегі қарқынды қоғамдық әлеуметтік өмір туғызып отырған
күнделікті қызметтегі қолданыстың қажеттілігін мынадан көруге болады: Бұрын
термин жасау жұмысымен тек лексикографтар мен лексикологтар, шет ел
тілдерінің мамандары аудармашылар айналысса, қазіргі ғылым мен техника
заманында – математиктер, информатикатер, физиктер, педагогтар, медицина
қызметкерлері, ауылшаруашылығы ғылымының өкілдері және басқа сала ғылымдары
да жүйелі түрде шұғылдана бастады.
Қазақстан Республикасының Ғылым мен Академиясы Тіл білімі институты
жанындағы сөздіктер бөлімі де педагогикалық терминдерді зерттеуде бірқатар
жұмыстар істелді, зерттеу мақалалар жинақтарын шығарды, педагогикалық
терминдік сөздіктер жасау тәжірибесіне ғылыми тұрғыдан талдау жасаумен
айналысуда.
Терминтану бірқатар елдерде дербес пән, жеке ғылым саласы ретінде
қарастырылады. Бір елдің ғалымдары оны тіл білімінің қойнауында қалыптасқан
лингвистикалық пән деп қарастырса, екінші бір елдерде оны бірнеше ғылым
салаларымен тоғысатын кешкнді жеке ғылым саласы деп таниды. Әлемнің барлық
елдерінде дерлік тікелей терминология мәселелерімен айналысатын
институттар, оқлықтар, комиттертер мен комиссиялар, қоғамдар мен
қауымдастықтар жұмыс істейді. Сондықтан бүгінгі таңда біздің
терминологиялық сөздік құру бағытында атқаруға тиісті істеріміз көп.
Лексикография (грек сөзі, lexikos - сөзге тиісті, сөздік; grapho -
жазамын) сөз жазамын немесе сөздік жазамын дегенді білдіреді.
Лексикографияның жаңаша белгісі – бұл басты тілдік және лингвистикалық
түрдегі сөздік құрудың теориясы мен практикасы. Лингвистика ғылыми термин
болып енгеніне көп болған жоқ, жақында ғана енді. Мысалы, Брокгауза мен
Ефронның (1896ж) жазалған энциклопедиялық сөздігінде лексикография сөзіне
мақала жоқ, бірақ лексикология сөзіне жазылған. Осы анықтаманың сөздік
деген мақаласында лексикография деген сөз бар, бірақ ол сөз құрылымының
синонимі ретінде көрсетілген.
Үлкен советтік энциклопедияның (1938ж) бірінші басылымында
лексикография сөзіне лексикография – сөздіктерді құру жұмысы, деген
мақала жазылған. Тек екінші (1953ж) және үшінші (1973ж) басылымдарында бұл
термин Лексикография – сөздіктерді құрудың практикалық және теориялық
түрде айналысатын тіл білімінің бөлімі деп жаңаша түсіндірме берілген.
Сөздік - 1) жеке тілдің сөздік құрамының, әлеуметтік топ
диалектісінің, жазушы шығармаларының лексикалық жиынтығы;
2) тілдегі сөздерді, сөз тіркестерін, идиомдарды әлипби негізінде я
тақырыптық тұрғыдан жүйеге түсіріп, олардың мағынасын ашатын, аудармасын
түсіндіретін анықтамалық құрал.
Алғашқы сөздік өзге тілдер сөздерін түсіндіру мақсатында ерте заманда
жасалды. Грекияда б.з.б Vғ.-да, Үндістанда б.з. ХІІғ.-да (Хемачандра),
Ресейде ХІІІғ.-дан бастап сөздіктер құрастырылды. Түркі халықтарының
алғашқы сөздігі ХІғ.-да жазылған Махмұт Қашқаридың Диуани лұғат-ит-түрк
еңбегі саналады. Кейінірек екі тілді немесе көп тілді сөздіктер жасалды.
Мысалы, араб-парсы, түрік-моңғол сөздерін салыстыру тұрғысынан
Замахшаридтың Мұқаддимат әл-адаб сөздігі (ХІІ ғ.), Әбу Хайянның Китаб әл-
идрак Ли-Лисан әл-атрак атты қыпшақ тілінің грамматикасы мен сөздерінің
жинағы (ХІV ғ.), Жамал әд-Диннің араб-қыпшақ сөздігі ретінде құрастырылған
Бұғат әл-мұштақ (ХV ғ.) еңбектері.
Қазақ тілінің сөздіктері 1860 жылдардан бастап жарық көре бастады.
Сөздіктің әлеуметтік қызметінің маңызы ерекше: дерек көзі ретінде жылдам
ақпарат алуға болады; сөздердің мағынасы мен дұрыс қолданылуы туралы
нормативтік бағыт береді, т.б. Сөздік жасаудың әдісін, теориясы мен
тәжірибесін, технологиясын лексикография саласы зерттейді.
Сөздіктерді құрастыру - аса күрделі жұмысқа жатады. Сөздер жайлы
жалпы лингвистикалық ережелерінен, оның мағыналары мен қолданыстары,
грамматикалық және фонетикалық сипаттамаларынан басқа, сөздікті
құрастырудың техникасын білу керек және сөздіктің құрамын түсіну қажет.
Бүгінгі күнде әртүрлі типтегі сөздіктер кездеседі. Бұл әртүрлілік
бәрінен бұрын тілдің, яғни лексикографиялық сипаттама объектісінің қиындығы
мен көп аспектісімен түсіндіріледі. Практикалық түрде бір сөздікте бүкіл
тіл туралы ақпаратты, анықтаманы беру мүмкін емес. Сол себепті ұлттық
лексикографияда ондаған, жүздеген әртүрлі типтегі сөздіктерді
кездестіреміз.
Атап айтқанда, орысша – қазақша әскери атаулар (Қызылорда 1927),
Терминологический словарь (Агыбайулы Алма – Ата, 1936), Қазақ тілінің
терминдері (Қызылорда 1936), Русско-латино – казахский терминологический
словарь (М. Исламбеков, Алма-Ата, Изд.АнКаз.ССР, 1960), Краткий русско-
казахский словарь литературоведческих терминов (Т.Абетов, Алма-Ата,
Изд.Ан.Каз.ССР, 1962), Русско-казахский краткий словарь лингвистических
терминов (С.Кенесбаев, Т.Жанузаков, Алма-Ата, 1963), Химия терминдерінің
орысша-қазақша сөздігі (Б.Бірімжанов, С.Омаров, Алматы, 1969), Орысша-
қазақша қоғамдық – саяси терминологиялық сөздік (Алматы, Қазақстан
баспасы, 1974), Заң терминдерінің түсіндірмелі сөздігі (Ғ.Сапарғалиев,
Алматы, 1995), Орысша-қазақша, қазақша-орысша терминдер мен атаулар сөздігі
(Мемтерминком бекіткен. Алматы, 2004), Тіл білімі терминдерінің түсіндірме
сөздігі (Алматы, 2005), т.б.
Сөздіктердің типтерге бөлінуі әртүрлі қасиеттерге : сөздіктің
мақсатына, көлеміне, сөздердің құрылу ретіне, объектіні сипаттауына
байланысты болады. Аударма, түсіндірмелі, түсіндірмелі, диалектік-аймақтық
сөздіктер, тарихи және тағы көптеген сөздіктер бар.
Сөздіктерді шартты түрде лингвистикалық және анықтама сипатындағы
энциклопедиялық сөздіктер деп бөледі.
Энциклопедиялық сөздіктерде белгілі бір салаға қатысты ұғым, дерек,
зат, құбылыстар сипатталса, лингвистикалық сөздіктер әліпбилік тәртіппен
белгілі бір тілдің лексикасы мен фразеологиясын түсіндіруді мақсат тұтады.
Мұндай сөздіктер әдеби тілдің қалыптасып, халықтың тіл мәдениеті
кемелденген тұста, сөз байлығын нормалық тұрғыдан сипаттау қажеттілігі
туындаған жағдайда жасалады. Лингвистикалық сөздіктердің бірнеше түрлері
бар: екі тілді не көп тілді аударма сөздіктер, т.б.
Аударма сөздіктер бір тілдегі сөздерді басқа басқа тілдің балама
сөздерімен беріп, ұлттар арсында сөз алмасу үрдісін, өзара қарым-қатынас
жасауды дамытады.
Этимологиялық сөздіктер жеке сөздердің тарихын, шығу төкінін ашады.
Түсіндірмелі сөздіктер сөздердің лексика-грамматикалық сипатын,
экспрессивті-эмоционалды бояуын танытып, маңызды ақпараттық дерек көзін
сақтаған рухани қазына ретінде қабылданады. Көп елдерде ұлттық тілдің
түсіндірме сөздіктерін жасау мемлекеттік тіл саясатының негізгі бөлігі
ретінде арнайы мелекеттік бағдарламаларға енеді. Түсіндірмелі сөздік –
қандай да бір тілдің, сөздің мағынасын, осы тілдің тәсілдерімен түсіндіру
мақсаты болып табылатын сөздіктер. Түсіндірмелі сөздік концепциялық
белгінің логикалық анықталуының көмегімен беріледі.
Кейбір түсіндірмелі сөздіктерде сөздердің мағынасы қажет болған
уақытта суреттердің көмегімен көрсетіледі. Сонымен қатар түсіндірмелі
сөздіктер арнайы белгілердің көмегімен сөздің грамматикалық анықтамасын
береді. Әдетте түсіндірмелі сөздіктер әдеби тілдің жаңаша сөздігі болып
табылады.
Түсіндірмелі сөздіктің негізгі міндеті – дұрысты бұрыстан айыру,
сөздің мағынасын талдау, олардың сөйлеуде қолданылуын тіл стильдерінің
сөзбен байланысын көрсету болып табылады
Синонимдер сөздігі сөздің экспресивті-стилистикалық реңі мен мағынасын
сол сөзге мағынасы жағынан жуық келетін басқа бір сөзбен түсіндіріп,
синонимдік шоғыр жиынтығын құрайды.
Омонимдер сөздігі тұлғасы бір, мағыналары әр түрлі сөздерді құрайды.
Антонимдер сөздігі мағыналары қарама –қарсы сөздерді қамтиды.
Фразеологиялық сөздіктер тілдегі тұрақты тіркестердің мағынасын
түсіндіріп, стилистикалық сипатын айқындайды.
Орфографиялық сөздіктер сөздердің дұрыс жазылуын, ал орфоэпиялық дұрыс
айтылуын көрсетеді.
Терминологиялық сөздіктер жеке ғылым салаларына байланысты терминдерді
түсіндіреді, олардың түрлері кәсіп салаларына қарай ұдайы толығып отырады.
Лингво-елтану сөздіктері белгілі бір тілде сөйлеушілердің ұлттық
ерекшеліктерін сипаттайды.
Топонимикалық сөздіктер жер-су аттарын түсіндіруге, қаламгер тілінің
сөздігі оның шығармаларының көркемдігін, ұлттық тіл байлығын қолдану
ерекшелігін тануға арналған. Мұнан басқа да диалектологиялық,
онамастикалық, паронимдік, жиілік, жаңа атаулар, т.б. сөздік түрлері бар.
Техниканың дамуына байланысты сөздік түзудің компьютерлік технологиясы
жасала басталды. Компакт – дискімен таратылатын немесе компьютерлік жүйенің
серверлерінде орналастырылған түрлі электрондық сөздіктер де кездеседі.
1.2. Педагогикалық бақылау теориясы бойынша терминдерді таңдап алу
мәселесі
Термин - латын тілінен алынған сөз. Бастапқы мәні шекаралық белгі,
шекара, шек ұғымдарын білдірген. Бұл күндері осы сөз арқылы ғылым мен
техника, саясат, дипломатия салаларындағы ұғымдардың атауы болып табылатын
сөздердің жиынтығы деген мағынаға ие болған.
Белгілі тіл маманы А.А.Реформатский термин мен терминолгия ұғымының
теориялық мәнін ашуға тырыты. Ол – термин, ұғым, сөз түсініктерінің өзара
байланысы жөніндегі пікірлерді салыстыра келіп екі бағытқа тоқталады: яғни
– терминді белгілі бір затпен байланысты қарайтындар А.А.Реформатскийдің
байқауынша, терминді ұғыммен байланысты қарайтындардың бағытының кең етек
алып, дамып келе жатқандығын, яғни оның ғылымда анығырақ байқалатындығын
көруге болады. Осы кезге дейінгі термин мен терминологияға берілген
анықтамалардың кемшілігін атап көрсетеді.
А.А.Реформатский терминнің басты белгілеріне тоқтала отырып, өз ойын
термин емес сөздердің мағынасы контексте ашылу керек те, ол термин сөздер
контекске тәуелді емес. Термин сөздерге көп мағыналық, экспрессия жат деп
тұжырымдайды.
А.А.Реформатский терминді екі жүйе ретінде қарастырады:
• терминологиялық жүйенің элементі ретінде;
• жалпы тіл жүйесінің элементі есебінде.
Ғылыми терминдерді тексергенде олардың қай сөз таптарынан жасалатынын
білу де аса қажетті мәселелердің бірі болып саналады.
Г.О. Винокур терминдер тек зат есім болуға тиіс деген пікір айтады.
Яғни термин болу үшін сол сөз заттануы тиіс. Ол әсіресе, қимыл атауларына
назар аударады. Техникалық терминдердің көбі қимыл мен процесс атаулары
болып келеді деген қорытынды жасайды.
Н.А. Щегловтың еңбектерінен де осындай пікірлерді кездестіруге болады.
Әзірбайжанның көрнекті тілшісі А.А. Оруджев: Дербес мағынасы бар кез
келген сөз, мейлі ол зат есім болсын, мейлі ол сын есім болсын, тіпті
етістік пен үстеу де термин бола алады деп атап өтеді.
В.Н. Прохорова Актуальные проблемы современной русской лексикологии
деген еңбегінде терминге мынадай Термин – бұл арнаулы қолданыс саласындағы
ғылыми немесе өндірістік – технологиялық ұғым атауы болып табылатын және
дифинициясы (тиісті ұғымның анықтамасы) бар сөз немесе сөздер тіркесі
анықтама берген.
Термин жөнінде әртүрлі пікірлер бар. Атап айтқанда, энциклопедиялық
сөздіктердің өзінен мынадай анықтаманы кездестіруге болады:
Термин – Рим мифологиясында шекара құдайы. Термин – терминалдар
құрметіне арналған мейрам дегенді аңғартады. Сонымен бірге термин –
шекара, шек деген ұғымды білдіретін латын сөзі. Бұл – 1980 жылы Мәскеуде
жарық көрген бір томдық Советский энциклопедический словарьда берілген
анықтама.
О.С.Османова словарь лингвистических терминов деген еңбегінде:
Термин (ағыл.) дегеніміз – арнайы ұғымдар мен арнайы заттарды да белгілеу
үшін жасалған (қабылданған, енген және т.б.). тілдегі арнайы сөздер мен сөз
тіркестер - деген пікірді айтады.
Термин жөніндегі осындай пікірлерді қуаттай отырып, Д.Э. Розенталь мен
М.А. Теленкова терминнің бір ғана мағына беретінін айтады. Тілдегі
сөздердің бірсыпырасы көп мағыналы болып келсе, термин жалқы мағынаны
береді, - дейді. Бұл әрине, термин сөздердің табиғатын анықтайтын басты
белгісі деп есептеуге болады.
Термин – ерекше лексикалық құбылыс. Оны қолданушы топ сапалы түрде
тәртіптеп, ретке келтіріп отырады. Сондықтан бір сөзді белгілі бір ғылым
өкілдері термин ретінде қабылдап, қолдана бастаса, ал сол сөздің мағынасы
кәсіпке қарай ыңғайланады, сонымен шектеледі. Бұл сөзді қабылдаған ғылым
ерекшелігіне қарай онымен тіркесетін сөздер де ерекшеленеді.
Aталып отырған зерттеудің аясында, тестология тезаурусын бейнелеуде,
ақпараттарды жинау мен талдауға параллель түрде, мәтіндік технологияларды
дамытудың тарихи жолы туралы тестілеумен және студенттік контингентті
құрайтын басқа да технологияларды қалыптастыратын тезаурус ұғымының
адамзаттық жинақталған білімдеріне байланысты өзіне және өзіндік
технологияларына тоқталатын боламыз. Басқаша сөзбен айтар болсақ, біртұтас
терминдер мен термин-ұғымдары және жоғарыда аталып өткен салаларға қатысы
бар ұғымаралық байланыстар анықталып отыр. Тап осы ұғымдық қорды біз
алдағы уақытта өз мақсатымызға пайдаланатын боламыз.
Тестология тезаурусын бейнелемес бұрын, оның анықтамасымен байланысты
болып келетін тезаурус пен технология ұғымдарының өзіне тоқталып өтейік.
Тезаурустарды үйрену мен ұғымдық қорлар бойынша негізгі зерттеу қызметін,
информатика мен математика бойынша қазақ тіліндегі оқу курстары ұғымдары
жүйелерін қалыптастыру мысалы жағдайындағы зерттеу жұмыстарын С.С.Үсенов
жүргізген болатын 1-2.
Ол жасалып жатқан ақпараттық сала терминдердің типі мен олардың
мағыналарына айтарлықтай ықпал ете алатындығын анықтады. Пәндік саланы
берудің кез-келген жүйесінде, заң бойынша жалпы -жалқы, жеке-бүтін
және пайдалану байланыстары болып берілетін ұғымдар мен қатынастардың
көптігі жіктеліп шығады. С.С.Үсеновтің диссертациясында модельдеудің
әмбебап әдісі оны оқытылып жатқан пәндік сала бойынша ақпараттық графтар
мен ағаштарды пайдаланылуға арнап ұсынылған.
Екі тесте де В бөлімі бірдей
кезекпен орналасқан
тапсырмалардан құрылады
1.2. 1-Сызба
Тестілеуді нәтижелі етудегі психологиялық факторлар ықпал етуін анықтауға
арналған тестілердің құрылымы
Ұғымдық жүйенің жасалуы, бір-бірімен ажырағысыз компоненттер:
терминдердің анықталуы мен олардың құрылымдарының жасалуынан жекелеген
ұғымдардың арасындағы байланыстардың қалыптасуы. Мұндай жүйені құрастыру
үшін, пәндік саланың табиғи-логикалық құрылымын анықтау қажет. Одан әрі
анықталушы ұғымның мазмұны түріндегі, сонымен бірге оған анықтаушы
ұғымдарды қосу тәсілдері сияқты контептуалды модель құрылады. Ұғымдық қор
мен тезаурусты қалыптастырудың қажеттілігі - педагогикалық тестік бақылау
теориясы ұғымдары жүйесі үшін, олардың арасындағы түрлі дәрежедегі
байланыстар үшін аса маңызды нәрсе. Ұғымдық қорды (тезаурус) жеңілдету
үшін, ұғымдар жиілігінің міндеті және оған қатынасы есебіндегі нақтылы
тәсілі ретінде қарастыруға болады.
Бұл зерттеудің барысында талап етілген тезаурусты құруда, біз
ұғымдарды іріктеудің төмендегідей әдістемесін пайдаландық:
1. Болашақтағы ұғымдарды зерттеуде әдеби түпнұсқалар мен қажеттілік
тізбесінің эксперттік қорытындыларын құру;
2. Таңдап алынған ұғымдарды ғылыми түпнұсқаларда пайдаланылған
және жекелеген пікірлер мен автордың өз тәжірибесінен алынған
анықтаулар негізінде қалыптастыру;
3. Қатынастар құрудың түрлі алаптары ұғымдары арасындағы
байланыстарды анықтау;
4. Ұғымдар арасындағы қатынастар жүйесін жоспарлауға байланысты
анықтамаларды корректілеу;
5. Құрастырылған тезаурусты мағыналық тұйықтыққа, қарама-қайшылыққа
тексеру мәселесі мен жемістілік.
Қалыптастырылған әдістеме ғана бойынша біз болашақтағы зерттеу
жұмыстарына арналған ұғымдарды жинақтадық. Ұғымдарға арналған түпнұсқалар
мен оларды анықтаулары және ұғымаралық байланыстары автордың жеке
тәжірибесін қоспағанда, ұғымдардың жарияланымдары ретімен әліпбилік тәртіп
бойынша шешуге В.С.Аванесовтың 3, Г.М.Мутановтың, Е.В.Шевчкутың 4,
А.Г.Шмелевтің www.teletesting.ru. Интернет-сайтында және тестілеуді
бақылау технологияларын жетілдіру саласында жұмыс істеп жүрген басқа да
ғалымдардың еңбектері пайдаланылды.
Осыған байланысты, анықталған ұғымаралық байланыстар, біртіндеп
жеткізілетін мәтіннің көмегімен көрсетуге келмейтін сызықтық емес
ақпараттық графты білдіреді, сондықтан біз ұғымдар жариялаудың әліпбилік
тәртібі туралы шешімді қабылдағанбыз. Алайда, ұғымаралық байланыстардың
болмауына қарамастан, ұғымдарды зерттеу арқылы, анықталып отырған
логикалық байланыстар, сөзсіз, келтіріліп отырған анықтамалар контексіне
қатынасатын болады.
Қосымшада педагогикалық тестілеу теориясы бойынша 178 ұғым мен
олардың жоғарыда көрсетілген ережелеріне сәйкес, аталып отырған зерттеудің
тақырыбына тікелей қатысы бар анықтамалары берілген.
Жоғарыда айтылып өткен ұғымдардың әліпбилік тізбесі дербес түрдегі
практикалық мәнділікке ие, оның үстіне ол педагогикалық тестілік бақылау
саласында қысқаша түсіндірме сөздік түрінде пайдаланыла алады.
Жоғарыда аталып өткендей, тестология тезаурусы өзіне жоғарыда
анықталған ұғымдарды, олардың арасындағы логикалық және мағыналық
байланыстарды кіргізе отырып, зерттеу нәтижелерінің негізгі санына кіретін
барынша күрделі ақпараттық графпен білдіріледі. Өз кезегінде, тестілеуді
анықтауда, тест, тестілеу, дұрыс вадидтілік, ақпараттанғандық, бағалау,
баға, өлшеу, өлшеу қателері ұғымдары пайдаланылады. Бұл көрініс тестология
тезаурусының негізгі компоненттерін бейнелейтін ақпараттық графтың бір
бөлігі болып табылады.
1.2. 2-Сызба.
Тестология түсініктерінің арасындағы логикалық байланысты көрсететін,
ақпараттық графтың көрінісі
Алдағы уақыттағы зерттеулерге арналған жеткілікті терминологиялық
қорымыз бола тұра, біз педагогикалық тестілік бақылаудың ғылыми
аспектілерін үйренуге өте аламыз. Оның үстіне, тестілеуді енгізуге
байланысты, тестілік технологиялардың ғылыми мәселесі мен білім берудегі
бағалау сапасындағы объективтілік Қазақстан Республикасындағы студент
контингенті мәселесін қалыптастыру процесінде айрықша сипатқа ие болып
отыр.
Оқытудың сапасын бағалау, әрине, бір ғана пәннің шеңберіндегі пән
оқытушыларының педагогикалық қызметінің нәтижелілігін салыстыру
есебінен болуы мүмкін. Онан басқа, оқушылардың білімнің әр түрді базалық
деңгейінен, оқуға келгенге дейінгі және келегннен кейінгі білімдерінің
арасындағы айырмашылықтың болуы заңды. Оқыту сапасын бағалауға ықпал ететін
субъективтік факторлар да бар. Сонымен, мысалға алсақ, емтиан қортыныдысын
емтиханда оқытушы бұлардың өзінің педагогикалық еңбегінің сапасын
анықтау үшін пайдаланылатын болатындығын біле отырып, жаман баға қоюы
мүмкін емес. Субъективтілік мәселесі емтихан кезінде бірнеше педагог
қатыстырылған жағдайда да аса маңызды, себебі, қысқа ғана емтианға кеткен
уақыттың ішінде барлық бөлімдер бойынша іс жүзінде үлгерідің өзі мүмкін
емес. Онда түрлі оқушыларға іс жүзінде, күрделілігі мен тақырыбы жағынан
сан алуан сұрақтар қойылады. Оқыту ісіне сапа бағасының енгізілуі, қандай
да бір ғылыми негізге сүйенген оқытуға суръективтік факторларды
минимиздеуге ғана емес, сондай-ақ, біртұтас, ғылыми негізделген шараны
жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Көрсетілген мәселені шешу жолдарының бірі – педагогика және оқыту
әдістемесі саласындағы мамандардың құрастыруындағы білім беру сапасын
бағалау жүйесіне тестіні енгізу болып табылады. Мамандар жасаған тестілік
тапсырмалар жалпы білім беретін мектептің бітіруші оқушыларына
ұсынылады. Әрі тестілердің қорытындылары жіктеп-жіліктеніп талданады. Оның
үстіне, іс жүзінде әр түрлі педаггогтың қолынан оқып шыққан оқушыларда
тестілеу кезінде бірдей сандық (мысалы, процентпен алғанда) нәтижелер болуы
мүмкін емес нәрсе. Бұл сияқты факт, бізге осындағы бір оқытушының оқыту
сапасы жоғары деген қорытынды жасауға хұқық бермейді, себебі, тестілей
нәтижелері кей жағдайларда қара пиғылдарға да қызмет етіп кетіп жатады.
Жіберілуі мүмкін болып табылатын бұл сияқты ниеттердің жүзеге асып кетіп
жатуы мен олардың берілген форманың қорытындылығына кері әсері не де
көңіл бөлмесе болмайды.
Бүгінгі таңда сапа бағасы мен тестінің ерекшеліктерін үйренуде,
тестология деп аталатын арнайы қолданбалы ғылым жұмыс жүргізіп отырады.
Бұл салыстырмалы түрдегі жаңа , тың ғылым саналады және ол психологияның
аясынан шығып, өзіне статистиканың да жетістіктерін пайдаланады.
Тестология әлемнің көптеген елдеріндегі педагогикалық практиканың
бөлінбес бір бөлшегі болып табылады. Бірте-бірте ол Қазақстандағы
педагогтар даярлау процесінде де енгізіледі.
Әсіресе, тестология терминдерінде тестілік әдістерды анықтау бағалары
тестіленушінің шын мәніндегі білімін көрсетіп қана қоймайды, соған қоса,
кездейсоқ қателіктің де ықпалында болатындығы жағынан алғанда, ғылыми
факты түрінде аса қызықты. Тестілеу кезінде осы тестпен – ақ анықтауға
болатындай білім дәрежесі нақтылы айқындалған болуы керек. Біздіңше,
математика негіздерінен жақсы білімі болмаған адамда, физикадан жақсы білім
болуы ақылға сыймайды. Болашақ студент бұл пәндердің бірін жақсы
білгенімен, екіншісінен мүдем мақрұм, тыс қалуы мүмкін емес нәрсе болып
табылады. Егер, екінші нұсқа барынша барынша адекватты болса, онда
бірінші бағалаудың болуы шын мәнінде мүмкін емес: сол үшін жекелеген
бөлімдер бойынша баға қою керек, снан кейін оорташа балды шығарып алуға
болады.
2. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ БАҚЫЛАУ ТЕОРИЯСЫ БОЙЫНША
ЭЛЕКТРОНДЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК ЖАСАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
2.1. Электрондық терминологиялық сөздіктерді жасауға қойылатын
талаптар
Компьютерлік техниканың пайда болуына байланысты, программалық
қамтамасыз ету ісімен айналысушылар сөздіктің жаңа түрін - Электрондық
сөздіктерді жасап шығарды. Сөздіктің мұндай түрі – лексикография
тарихындағы оның жаңа да, сапалы дамуының абсолютті тұрғыда беретін жаңа
сөздері. Қазіргі уақытта компьютерлер программистер мен инженерлердің
арасында ғана емес, сонымен қатар әртүрлі қолданушылардың, тіл білімі
мамандарының арасында да кеңінен қолданыс табуда. Осы таңда тестілеу
теориясы бойынша құрылған электрондық терминологиялық сөздіктің де алатын
орны зор. Олар бірақ көптеп кездеспейді. Әртүрлі мамандардың жұмыстарында
қолданылатын аударма – программалар да бар.
Компьютерлердің көптеп қолданылуына байланысты электрондық
терминологиялық сөздікті құрудың ең басты сатысы, жоспарлау болып табылады.
Сөздіктің құрылымы, формасы, мазмұны сияқты негізгі шешімдер жұмыс бастамай
тұрып қабылданады. Электрондық сөздікті кез келген адам қолдана алады. Әр
мамандық иесі өз еңбек ететін саланың терминдерісіз кәсіби қарым – қатынас
жасай алмайды.
Компьютерлік лингвистика саласында көптеген жұмыстар істелсе де, ол
қарқынды зерттелмеген болып қала береді. Түлектік жұмыста оқушылардың
білімін бақылау үшін мектеп мұғалімдеріне, педагогикалық жоғарғы оқу
орнының студенттеріне, педагогикалық ұжым қолданатын түсіндірмелі
терминологиялық сөздіктердің құрылу нәтижесі көрсетіледі, сонымен қатар
электрондық терминологиялық сөздіктің жұмыс істеу саласын, сөздіктің
қажеттілігін зерттей отырып, мұғалімдер мен педагогикалық ұжымға арналып
жасалынған педагогикалық түсіндірмелі сөздік ұсынылады.
Тезисте келесідей сұрақтар қозғалады:
1. электрондық сөздіктерді анықтау;
2. электрондық түрдегі сөздіктердің құрылу ерекшелігі;
3. оқушылардың білімін бақылау үшін электрондық терминологиялық
сөздіктің құрылу жұмысының нәтижесі көрсетіледі.
Тап қазір - электрондық сөздіктер қағаздың көлеңкесінен шығып,
тілдік алаңқайдағы дербес түрдегі ұтқыр ойыншыларға айналып отыр, оның
үстіне, айта кетерлігі, бұл ойыншылардың жақын уақыттың ішінде кітап
мұражайының экспонаттарына айналдыратын болатындығы. Себебі, электрондық
сөздіктер дәстүрлі сөздіктермен салыстырғанда, бірқатар тамаша да, керемет
деген артықшылықтарға ие. Мұның бір ғана кемшілігі – қызметкерлерді
компьютерге байланып, аса бауыр басып қалатындығы болып табылады. алайда,
бұл кемшіліктің өзін, егер, толықтай алғанда әрі кеткенде компьютерленудің
жаңа бір ұлғаймалы өсімі Laptop типті компьютеріне қолжеткізу қарқынына
сүйенер болсақ, оңай-ақ жоюға болатын сияқты.
Электрондық терминологиялық сөздіктер оны мамандық бойынша
үйренушілерінің фундаменталды түрде даярлық жасауына және дербес ЭЕМ
қолдану негізіндегі оқу прооцестерін интенсификациялауға, білім беру
процесін тиімді ету мен модернизациялауды көтеруге, терминологиялық
материалға қолжетерлікті қамтамасыз етуге, оқу материалымен танысуда
өзіндік біліктілікті дамытуға арналған.
Өзіндік білім алу мен қашықтықтан оқыту процестерін оптимизациялау
мен модернизациялаудағы негізгі функциялар мен мүмкіндіктер; каталогты
толтыру процесін басқару; пайдаланушының қатаныас орната алатын ақпараты
көлемін шектеу; каталогтың толықтырылу және өзгертілу мүмкіндігі; ақпаратты
іздеуді автоматтандыру, каталогтан қызықтырған тақырып бойынша мәліметтерді
таңдау; басып алуға арналған қызықтырған мәліметтерді алу; ақпараттарды
қорғауды қамтамасыз ету болып табылады.
2.2 Тестілеу теориясы бойынша терминдер сөздігі
Абитуриенттік тестілеу жоғарғы оқу орындарының
абитуриенттерінің дайындық
деңгейін өлшеу мақсатында
алынатын педагогикалық
тестілеу
Абсолютті тестілеу нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университеті
Информатика және қолданбалы математика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
“__” ________2010 ж.
кафедра меңгерушісі
тех.ғ.к., доцент
__________ Г.И. Салғараева
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: ПЕДАГОГИКАЛЫҚ БАҚЫЛАУ ТЕОРИЯСЫ БОЙЫНША ЭЛЕКТРОНДЫҚ
ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ ТҮСІНДІРМЕЛІК СӨЗДІК
050111-Информатика мамандығы бойынша
(сырттай бөлім 2 жылдық 2-курс)
Орындаған
А.М. Бектұрған
Ғылыми жетекшісі
п.ғ.к., доцент
А.Е. Сағымбаева
Алматы, 2010 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Жалпы терминологиялық сөздіктің шығу тарихы және оның түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Педагогикалық бақылау теориясы бойынша терминдерді таңдап алу
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ БАҚЫЛАУ ТЕОРИЯСЫ БОЙЫНША ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК ЖАСАУ
ТЕХНОЛОГИЯСЫ ... ... ..23
2.1. Электрондық терминологиялық сөздіктерді жасауға
қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..23
2.2Тестілеу теориясы бойынша терминдер
сөздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...60
КІРІСПЕ
Өз тәуелсіздігін алып, дербес мемлекет ретінде өркениетке қадам
басқан Қазақстан Республикасы бұл күндері ана тілімізге, оның тағдырына
ерекше көңіл бөлуде. Әсіресе, мемлекеттік мәртебеге ие болып отырған қазақ
тілінің қоғамдық қызметін жандандыру, қалыптастыру басты мәселеге айналды.
Осы орайда оның негізі туралы академик Әбуәлі Қайдаровтың Ең
алдымен оның тірек болар үш тағаны – жазу–сызуы, ономастика (жер бетіндегі
ескерткіші), терминологиясы берік емес екендігін мойындау қажет деген
пікір орынды айтылған.
Қоғамда болып жатқан өзгерістерге орай тіліміздегі терминдер –
бүгінгі күні нарықтың өтпелі кезеңіне орай едәуір өзгерістерге ұшырап,
қайта зерттеліп жатыр.
Қазақ терминологиясын бұрынғыдан да гөрі түпкілікті етіп
қалыптастыру, тілдік тұрғыдан түсінік беру, олардың нәтижесін әртүрлі
салаға баянды етіп сіңіру мәселесі өте зор маңыз алып отыр. Осыған
байланысты бүгінгі таңда үлкен қажеттілікке айналып отырған терминология
мәселесі, оның ішінде тестілеу терминдерінің мәселелері терең зерттеуді
қажет етеді.
Тақырыптың өзектілігі: Терминология мәселесі, оның ішінде
педагогикалық тестілеу термин мәселесіне аса көңіл бөлініп, салиқалы да жан-
жақты зерттеу жұмысын жүргізу бүгінгі күннің зор талабы ретінде жұмыстың
өзектілігін белгілейді.
Бұл сөздік - қазіргі кезде педагогикалық тестілеу терминдерден
хабардар ететін бірден – бір лингвистикалық еңбек деп айтуға болады.
Сөздік – бұл белгілі бір ретпен орналасқан анықтама ретінде
қолданылатын, сипатталған бірлік белгісін түсіндіретін, әртүрлі ақпарат
беретін немесе бір тілден екінші тілге аударатын сөздердің жиынтығы.
Демек, Қ.Жұбанов, С.Бәйішев, К.Аханов, Ә.Сатыбалдин, Ә.Әбдірахманов
т.б. еңбектеріндегі және оқулықтарындағы берілген анықтамалар негізінде
алынып, бүгінгі кезеңде арнайы зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет.
Қоғам дамуының жаңа кезеңіне көтерілгенде, халық тұрмысына, ғылымға,
салалық өзгерістер енгенде көптеген жаңа атаулар, сонымен қатар ұғымдар
пайда болып, соған байланысты тілдегі бұрыннан бар сөздердің мағыналары,
әсіресе білім саласында көбейеді немесе мүлдем жаңа сөздер, терминдер
туындайды. Осындай жолмен туындайтын, өзгерістер болған сайын жетілдіріп
отыруды қажетсінетін терминология саласының бірі – педагогикалық терминдер.
Зерттеу нысаны – қазақ тіліндегі тестілеу терминдерінің мағынасы мен
ерекшеліктері, жалпы қалыптасу принциптері мен заңдылықтары ескеріледі.
Зерттеуде оқу үрдісіндегі педагогикалық тестілеу терминдерінің жүйелілігі,
дәйектілігі негізінде алынады.
Осыған орай дипломдық жұмыстың мақсаты – педагогикалық бақылау
теориясы бойынша терминологиялық түсіндірмелі сөздік құру жолдарын
анықтау, олардың көпшілікке беймәлім жақтарын топтастырып, ғылыми айналымға
қосу мәселесіне назар аудару.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сай мынадай міндеттер қойылады:
- қазақ тілінде шыққан жалпы терминологиялық сөздіктің тарихына шолу
жасау;
- терминологиялық сөздіктің жасалу принциптері қарастыру;
- педагогикалық тестілеу теориясы бойынша терминдерді таңдап алу;
- электрондық терминологиялық сөздіктерді жасауға қойылатын
талаптарды нақтылау;
- педагогикалық тестілеу теориясы бойынша терминологиялық сөздік
жасау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Терминологиялық сөздіктің шығу тарихына шолу
Қазақ тіл білімі тарихында теңдесі жоқ үлгі қалдырған ғажап лигвист,
тамаша ақын, көсем сөздің көрнекті өкілі, керемет мысалшы А.Байтұрсынұлының
лингвистикалық термин жасауда Тіл құралы еңбегінің маңызы бар.
Байтұрсынұлы заманынан бері әлеуметтік және қоғамдық өмірде санаулы
өзгерістер болып жатса, жасаған терминдердің бұлайша тұрақтылық танытуы
таңқаларлық жай. А.Байтұрсынұлының еңбектерінде терминжасаманың лексика –
морфологиялық және морфологиялық – синтаксистік тәсілдері басымырақ.
Әсіресе, терминжасамның лексика – морфологиялық тәсілі жеке сөздерді
мәністік – морфемдік жағынан түрлендіруді қамтыса, ал морфологиялық –
синтаксистік тәсіл сөздерді біріктіру жағына бейім. А.Байтұрсынұлы бұл екі
тәсілді де қазақ тілінің ерекшелігіне қарай қолдана білді.
Қазақ тілі терминологиялық жүйесін қалыптастыру, салалық терминдерді
ретке келтіру мәселесімен қазақ тіл мамандары да көптен бері шұғылданып
келеді. Ұлт терминдерінде терминдер жүйесінің қалыптасуына үкімет тарапынан
бірсыпыра қамқорлық жасағаны белгілі.
1920-30 жылдар аралығында термин деген атаулар өзі бірде термин,
бірде пән сөздері, немесе жат сөздер, шет сөздер болып түрліше
қолданылады.
Терминология – үздіксіз дамып келе жатқан ғылым саласы. Оның Қазан
төңкерісінен кейінгі жылдарда ілгерілеуіне біршама үлес қосқан,
терминологиялық лексиканы зерттеуде және оның қоғам үшін мәнін, маңызын
анықтауда А.А.Реформатскийдің, В.В.Виноградовтың, Н.А.Баскаковтың,
В.И.Сифоровтың, Р.А.Будаговтың, О.С.Ахманованың, Б.О.Орузбаеваның,
М.Ш.Гасымовтың т.б. зерттеуші ғалымдардың еңбектерінің мәні зор болды.
Қазақ терминологиясының даму тарихында елеулі пікірлер айтып, пән
атауларын жүйелеуде маңызды үлес қосқан ғалымдардың бірі – Халел
Досмұхамедов кірме сөздерді, соның ішінде орыс тілі арқылы енген сөздерді
қолдануда ана тілінің ішкі дыбыстық заңын сақтап айтылуы дұрыс құбылыс деп
есептейді. Мысалы, песір (писарь), жәрмеңке (ярмарка), ауылнай (волосной)
т.б. сөздерді мысалға алып, олардың дыбыс жағынан өзгертіліп айтылуын дұрыс
деп санайды.
Сондай – ақ Х.Досмұхамедов терминдердің жүйеленуі туралы: Бүтін
қазақ халқы үшін жалғыз білім кеңесі болу керек. Ол білім кеңесінің жанында
әр пәннің мамандарынан сайлаған комиссиялар болуы керек. Пән сөздерді әуелі
пән комиссиясының сынына түсіп, оның қабылдап алған сөздері сонан соң ғана
барып білім кеңесінің қарауына түсіп бекітіліп шығуы тиіс - деп пән
атауларын бекітудің дұрыс жолын ұсынды. Кірме сөздер тілімізге тән
сингармонизм заңына лайықталып алынуын сол кездегі көптеген ғалымдар да
қолданғандығын көреміз.
Н. Төреқұлов Жат сөздер туралы деген мақаласында қазақ тіліне
кіретін жат сөз болса, қазақтың тымағын киіп, жалпақ сөзі болып кірсін
дейді.
Сол кезеңде термин жөнінде пікір айтқан адамдардың көпшілігі кірме
терминнің емлесі, дыбысталуы жөнінде ана тіліміздің фонетикалық
заңдылықтарын сақтау принципін ұстанады.
1927 жылы Қызылорда қаласында Пән сөздігі деген атпен
Қ.Қаратышқановтың сөздігі жарық көрді. Бұл сөздік мектеп оқулықтары мен оқу
құралдарында қолданып жүрген терминдердің ала – құлалығын реттеп, бір
жүйеге түсуіне себебін жасаудың алғашқы үлгісі болды.
1930 жылдары термин жасау, дамыту және қалыптастыру ісіне республикада
мемлекеттік мән беріліп, терминдерді жинақтап, зерттеу жұмысы қолға алынды.
Көп кешікпей 1931 жылы Қызылорда қаласында 800 сөз қамтитын Атаулар
сөздігі жарық көрді.
1920 жылдары мәдени – ағарту саласында үлкен өзгерістер болды. Бұл
кезеңде термин қалыптастырудың белгілі бір жүйесі болмаса да, тілімізге
ғылымның сан – саласы ұғымдары енді. Қоғам дамуына, мәдениет, ғылым,
техниканың өрістеуіне сай заттар мен құбылыстардың жаңа мазмұндарының
ашылуы, жаңа ұғым туғызып, лексиканың баюына септігін тигізді.
Қазақ терминологиясының негізгі басқа халықтар сияқты, алдымен
туыстық, мал шаруашылығына, дене мүшелеріне, ұлттық тірлікке байланысты
дәуір бойы жинақталған атаулардан тұрса, ал ғылыми терминдердің дамуының,
толығуының негізгі кезеңі – осы қарастырылып отырған 1920 жылдар екені аян.
Қоғамдағы саяси - әлеуметтік, экономикалық т.б. өзгерістер тілдегі
көптеген терминдердің, атаулардың пайда болуына не сирек айтылатын сөздер
қатарына ауысуына себеп болды. Қоғам өмірінде өзгерістер неғұрлым көп
болса, тілдегі сөздердің архаизм, неологизмге ауысуы, сөздердің жаңадан
пайда болуы да соғұрлым көп болады. олар дамудың барысында уақыт сайын,
бірқатары тілдің актив сөз қатарына еніп, енді біреулері қолданыстан шығып
қалып немесе сирек қолданылмаған бірқатар сөздер қайта жаңғырып, актив
сөздік қорына қосылып жатады. Енді біреулердің мағынасы кеңейіп, жаңа
қосымша мағына үстеп алады. Бірақ, жаңа сөздердің басым көпшілігі түрлі
жұрнақтар арқылы жасалған немесе шет тілдерінен сөз ауысу арқылы енген
сөздер.
Бір тілден екінші бір тілге сөз ауысып отыруы, тіл дамуының өзіндік
заңды құбылыс екендігі және жер бетінде таза тіл болмайтындығын, сөз
алмасу ежелден келе жатқан процесс екені тіл зерттеушілерінен белгілі тілге
еніп жатқан атаулар сол тілдің дамуына зор ықпалын тигізеді.
Жалпы қазақ терминологиясының қалыптасу процесі ХІХ ғасырдың екінші
жартысынан басталғанымен, көптеген термин атаулардың тілімізге енуі,
әсіресе, кеңес дәуіре кезінде қарқынды дамыды.
Тілімізге кірме сөздердің бірқатары қазақ тілінде ертеден сіңісіп,
әбден қалыптасып орныққандары болса да , басым көпшілігі 20-30 жылдарда
пайда болған неологизмдер екенін байқадық. Араб, парсы, европа, орыс
тілдерінен енген кірме сөздерді І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев, Л.Рүстемов,
Р.Сыздықова т.б. тіл зерттеушілердің еңбектерінде көрсетілгендей, үлкен екі
топқа бөлуге болады:
а) араб-парсы тілдерінен енген сөздер;
б) орыс тілі арқылы енген сөздер.
Араб-парсы сөздерінің қазақ еліне енген сөздердің ену кезеңі ХІ
ғасырға дейінгі және ХІХ ғасырдан кейінгі кезең деп екіге қарастырса,
Р.Сыздықова ХҮІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырдағы ақын-жыраулардың тіліндегі араб-
парсы сөздерін айта келіп, Л.Рүстемовтың пікірін қолдайды да, қазақ
тіліндегі араб-парсы сөздерінің сипатына, түріне қарап екі топқа бөледі;
а) мұсылманша діни ұғымдарды білдіретін сөздер;
б) діни ұғымға қатысы жоқ сөздер.
Дала уәлаяты газеті тілін зерттеуші Б.Әбілқасымова; Араб-парсы
тілдерінен сөз ауысу талай ғасыр жемісі... дінмен байланысты бірсыпыра
сөздер кейін де, яғни Х-ХІХ ғасырларда реакциялық бағыттағы паниисламизмнің
дәуірлеп тұрған кезінде көптеп кірген. Бұған... қазақ жерінде салынған
медресе, мешіттердің әсері болған тәрізді, деп көрсетті. Ал, ХХ ғасырдың
бас кезіндегі 1920-30 жылдарда араб-парсы сөздерін қабылдау қарқыны мүлдем
әлсіреп кеткен.
Қазақ топырағында ғылыми ой-пікірлердің өрбуіне байланысты сөздік
қорымыз орыс тілінен немесе орыс тілі арқылы енген халықаралық атаулармен
толығып отырғаны белгілі. Мысалы, агроном, физика, химия, академия т.б.
Европа тілдерінен енген сөздердің дыбысталуы туралы Ж.Аймауытов
Емлені оңайлату жобасы деген мақаласында былай: үндестік заңына тіл
атауларын бағындырамыз деп... жаңа жат тілдерді жаурытпа тілінен аса
алыстатпау керек. Жат тілдермен араға кедергіні көбейте мәдениеттен
алыстатады.
Мемлекеттік терминология комиссиясы Ұлы Отан соғысы жылдарында да
тоқтатпады. 1948-50 жылдары екі томдық орысша – қазақша терминология
сөздігі жарық көрді. Сөздік жасауға академиктер Н.Сауранбаев, С.Бәйішевтер
қатынасты.
1956 жылы Тіл білімі мен әдебиет институты құрамында терминология
бөлімі ашылды. Осы кезде Қазақ кеңес энциклопедиясы жарық көрді.
60-жылдан бастап, 70-80 жылдарда қауырт дамыған бұл жұмыс қазақ тілі
терминологиялық лексикасының дамып, қалыптасуына, саналуан ұғымдардың заңды
түрде терминдік сипатқа көшуіне, тіліміздің ғылыми-техникалық қолданыс
өресін биіктете түсуіне себебін тигізді.
1950-70 жылдарда термин жасаушылар 1920-30 жылдардағы тәжірибені
жеткілікті түрде пайдаланбады. Көптеген сәтті жасалған атауларды
пайдаланбай, оларды баламаларын орыс тілінен іздейтін болды. Соның
нәтижесінде тіліміздің өз мүмкіндіктері еленбей тіліміз орыс тілінен енген
шет сөздермен шұбарланды. Соның нәтижесінде ол баста пайда болған көптеген
атаулар, кейін түрлі сыртқы факторлардың әсерінен көнерген сөздер қатарына
ауысты.
Ал, қазіргі тіл дауындағы өзгерістерді байқап отырсақ, сол кезеңде
пайда болып кейін қолданыстан шығып қалған атаулардың біразын қайтадан
жаңартуда.
Бүгінгі күні орын тауып, қолданысқа қайтадан еніп, орнығып жатқан
терминдік атаулар сол кезеңдегі баспа беттерінде, әсіресе жаңа мектеп
тілінде кеңінен қолданылғандығын көруге болады. Мысалы, кеңес, төраға,
дәріс, таңба, сарап, құқық т.б.
Сөз болып отырған мерзімде қоғам өмірінің көптеген салаларын қамтитын
жүздеген сөздер пайда болды. Жаңа сөздердің саны жағынан бұл дәуірде енген
терминдер кейінгі дәуірлермен салыстырғанда әлдеқайда мол. Мысалы, ағару
одағы (союз просвещения), туысқандар жиналысы (родительское собрание), күн
белгі (календарь), білім басқармасы (глав наука), жылдық жоспар (годовой
план) т.б.
Алпыс жылдан астам уақыт ішінде мемлекеттік терминология комиссиясының
құрамы бірнеше рет жаңартылып, қайта құрылып отырылды.
Қазақ терминологиясының әр кезеңдегі дамуы, ұстанған принциптері,
бағыттары, қолдану ерекшелеіктері жөнінде 1930 жылы, әсіресе 1950 жылдардан
бастап А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, С.Бәйішев,
Ө.Айтбаев, С.Исаев, Б.Әбілқасымов, Ә.Әбдірахманов, А.Сатыбалдиев,
Р.Өркенова, т.б. зерттеушілердің еңбектерінің үлкен маңызы болды. 1927 жылы
25 сәуірде Қазақ ССР Министрлер Кабинеті жанындағы мемлекеттік терминология
комисссиясының Ережесі бекітілді.
Термин жасауда негізігі принциптері анықталып, бұл істегі жүйелік
қалыптаса бастады. Принциптер бойынша ана тіліміздің ішкі қоры, өз сөз
байлығы қолданылуы тиіс болды да, сонымен қатар, орыс тілі мен кеңес
халықтары тілі арқылы еніп жатқан халықаралық терминдерді игеру қажеттігі
басшылыққа алынды.
Қазан төңкерісінен кейін дінге деген көзқарас мүлдем өзгеріп, діни
атаулар көнерген сөздер қатарына кетсе, 1980-90 жылдары бұл атаулар әдеби
тілімізге қайтып келді. Мысалы, мешіт, молда, тұмар, таспиық, құран, айт,
т.с.с.
Орыс тілінен енген терминдер алғашқыда аударылып, кейіннен ол баламасы
әдеби тілде тұрақталмай, оның орнына бүгінгі күнге дейін орыс тіліндегі
нұсқасы норма болып қалыптасқан атаулар да бар. Мысалы, семестр (оқу
маусымы), воспитание (тәрбие), методическое бюро (әдістеме бюросы) т.б.
Қазақ тілінде термин жасау ісін шартты түрде бірнеше кезеңге бөлуге
болады. Бірінші кезең ХХ ғасырдың 10-жылдары мен 30-жылдардың екінші
жартысындағы аралық. Бұл - терминжасаманың бастапқы кезеңі. Бұл кезеңде
терминдерді қазақыландыру бағыты басым болды. Бұл жерде, А.Байтұрсынұлы,
М.Дулатов, Х.Досмұхамедов тәрізді тұлғалардың зор ықпалы болды.
Екінші кезең, 30-40 жылдар арасы. Бұл кезеңде – интернационалдық
терминдер мен орыс атауларын тілімізге түпнұсқадағы пішінін бұзбай, сол
қалпында қабылдау болатын. Алфавитімізге тіл табиғатына тән емес дыбыстар
енгізілді, бөтен префикс пен жалғаулар енді. Емле ережесі осы уақытта
құрастырылды.
Үшінші кезең, 40-50 жылдар аралығы. Негізінен терминологиялық
лексикамызды интернационалдандыру, орыстандыру бағыты жүріп жатты.
Төртінші кезең, 50-70 жылдар аралығы. Бұл қазақ зиялыларының соғыстан
кейінгі жылдары еңсе көтеріп рухани дүниемізді зерделей бастаған дәуірі.
Тіл байлығымыздың қадіріне жете бастаған сәт есебінде бағаланады.
Бесінші кезең, 70-90 жылдардың екінші жартысы. Бұл жылдардағы қоғамдық
өзгерсітерге байланысты бұл кезеңді үш бөлікке бөліп қараймыз.
• бірінші – тоқырау жылдары атанып, тарихқа енген Брежнев заманы.
• екіншісі – қайта құру.
•үшіншісі – Кеңес одағының құлап, Тәуелсіз мемлекеттер достастығының
пайда болған заманға сәйкес туындалған тіл қозғалысы.
Бұл құбылыстардың әрқайсысының тілде қалдырған өзіндік ізі бар. Әсіресе,
мемлекеттік тілімізге, оның ішінде қазақ терминологиясының қалыптасуы мен
дамуына жасаған ықпалы ұшан-теңіз деп айтамыз.
Академик Ә. Қайдаровтың Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас деген
еңбегінде қайта түлеу үстіндегі әдеби тіліміздің болашақ даму үрдістерін
белгілеуде шешуші рөл атқаратын бір саласы – қазақ терминологиясының
толғақты мәселелерді жаңаша қарастырып, оны қалыптастырудың жаңа
принциптері ұсынылады. Ә. Қайдаров мынандай киелі пікір айтады: Егеменді
ел, тәуелсіз мемлекеттің басты белгілерінің бірі – мелекеттік тіл десек,
оның негізігі тіректерінің бірі – терминогияны жан-жақты дамытуға,
реттеуге, қалыптастыруға, кеңінен қолдануға сол мемлекеттің өзі қамқорлық
жасауы керек. Салалық терминдер мен атауларды жаңадан жасауда, өзгертуде,
ауыстыруда ең алдымен қазақ тілінің төл, бұрыннан қалыптасқан байырғы
лексикалық байлығын сарқа пайдалану. Бұл – термин саласында бұрыннан келе
жатқан негізігі де дәстүрлі принцип. Бірақ терминология мәселесінің бүгінде
күн тәртібіне қайта қойылуына себеп болып отырған да осы негізігі
принциптің іс жүзінде орындалмай, бұрмаланып келуі.
Терминология саласында жарты ғасырдан астам тәжірибемізде біз қазақ
тілінің байлығын біршама пайдаландық, бірақ сарқа пайдалана алмадық. Оның
көптеген себептері де болды. Ең басты себеп – заман үрдісі, тіл саясаты мен
идеология ықпалы, орыс тілінің аз ұлттар тіліне жасаған үстемдігі мен
өктемдігі. Екінші себеп, еліміздегі ұлт, ұлыс тілдері өздерінің дамудан
кенжелеп қалуына байланысты ғылым тілі болып орыс тілімен терезесі тең тұра
алмайды деген пікірдің орталықта да, жергілікті мамандар арасында да
қалыптасуы.
Олай болса, біз 70 жылдың ішінде термин жасауда ана тіліміздің барша
байлығын сарқа пайдалану керек деген принципке жете мән бермегенімізден деп
айтуға болады. Сондықтан да бүгінде бұл мәселе жаңа серпіліс алып отырған
бұқаралық үрдіс екені мәлім болып отыр.
Өмірзақ Айтұлының 1997 жылы жарық көрген Қазақ сөзі (Қазақ
терминологиясының негіздері) атты монографиясының тарихи дерек ретіндегі
орнын ерекше атауға болады.
Бұл көлемді әрі мазмұны жағынан ғылыми деректерге толы монографиялық
еңбекте қазақ терминологиясының жүз жылға таяу даму тарихы жүйелі де
деректі зерттелінген. Әдеби тілдің, оның ішінде ғылыми тілдің өркендеуіне
септігін тигізген терминдік жүйе, бұрын соңды айтылған келелі пікірлер,
болжамдар сарапқа салына отырып, салиқалы ой-пікірлері зерттеушіні елітіп,
тартып отырады. Автор өзінің терминологиялық сөздік жасау жөніндегі
көзқарасын анық байқатумен қатар, еңбектің соңында 1927 жылдан бастап, 1997
жылдар арасында термин туралы еңбектер мен сөздіктердің тізімін көрсеткен.
Сондай-ақ, еңбекте терминді зерттеудің қазіргі жайы тілінде сөздік
қалыптастырудың негізгі кезеңдері, терминжасам мәселесі, аударманың орны
сияқты келелі ауқымды проблемалардың теориялық жағынан кең әрі ғылыми
дәлелді зерттей білген.
Аударма - мағынаны бір тілдік кеңістіктен екінші тілдік кеңістікке
көшіру, ал атау – сөз ұғымының заттық бейнелеу нәтижесі тезисі негізінде
ғылыми аударма жасау принциптері мен тәсілдері, оны үйлестіру мәселелері
жан жақты қарастырылады. Бұл монографиялық ғылыми еңбектің теориялық
мәнінің зор екендігін атап айтуға тиіспін.
Бұл күнде қазақ тіліндегі терминдер барлық ғалымдар саласында
жүйеленген, жинақталып сөздіктерге енген. Қазір көптеген ғалымдар бойынша
педагогикалық терминдердің түсіндірме аударма сөздіктері бар.
Кейінгі жылдары қазақ тілі мамандары ғылымның жеке-жеке салалары
бойынша педагогикалық терминдерді зерттеп, олардың теориялық және
практикалық жақтарына талдаулар жүргізуде.
Еліміздегі қарқынды қоғамдық әлеуметтік өмір туғызып отырған
күнделікті қызметтегі қолданыстың қажеттілігін мынадан көруге болады: Бұрын
термин жасау жұмысымен тек лексикографтар мен лексикологтар, шет ел
тілдерінің мамандары аудармашылар айналысса, қазіргі ғылым мен техника
заманында – математиктер, информатикатер, физиктер, педагогтар, медицина
қызметкерлері, ауылшаруашылығы ғылымының өкілдері және басқа сала ғылымдары
да жүйелі түрде шұғылдана бастады.
Қазақстан Республикасының Ғылым мен Академиясы Тіл білімі институты
жанындағы сөздіктер бөлімі де педагогикалық терминдерді зерттеуде бірқатар
жұмыстар істелді, зерттеу мақалалар жинақтарын шығарды, педагогикалық
терминдік сөздіктер жасау тәжірибесіне ғылыми тұрғыдан талдау жасаумен
айналысуда.
Терминтану бірқатар елдерде дербес пән, жеке ғылым саласы ретінде
қарастырылады. Бір елдің ғалымдары оны тіл білімінің қойнауында қалыптасқан
лингвистикалық пән деп қарастырса, екінші бір елдерде оны бірнеше ғылым
салаларымен тоғысатын кешкнді жеке ғылым саласы деп таниды. Әлемнің барлық
елдерінде дерлік тікелей терминология мәселелерімен айналысатын
институттар, оқлықтар, комиттертер мен комиссиялар, қоғамдар мен
қауымдастықтар жұмыс істейді. Сондықтан бүгінгі таңда біздің
терминологиялық сөздік құру бағытында атқаруға тиісті істеріміз көп.
Лексикография (грек сөзі, lexikos - сөзге тиісті, сөздік; grapho -
жазамын) сөз жазамын немесе сөздік жазамын дегенді білдіреді.
Лексикографияның жаңаша белгісі – бұл басты тілдік және лингвистикалық
түрдегі сөздік құрудың теориясы мен практикасы. Лингвистика ғылыми термин
болып енгеніне көп болған жоқ, жақында ғана енді. Мысалы, Брокгауза мен
Ефронның (1896ж) жазалған энциклопедиялық сөздігінде лексикография сөзіне
мақала жоқ, бірақ лексикология сөзіне жазылған. Осы анықтаманың сөздік
деген мақаласында лексикография деген сөз бар, бірақ ол сөз құрылымының
синонимі ретінде көрсетілген.
Үлкен советтік энциклопедияның (1938ж) бірінші басылымында
лексикография сөзіне лексикография – сөздіктерді құру жұмысы, деген
мақала жазылған. Тек екінші (1953ж) және үшінші (1973ж) басылымдарында бұл
термин Лексикография – сөздіктерді құрудың практикалық және теориялық
түрде айналысатын тіл білімінің бөлімі деп жаңаша түсіндірме берілген.
Сөздік - 1) жеке тілдің сөздік құрамының, әлеуметтік топ
диалектісінің, жазушы шығармаларының лексикалық жиынтығы;
2) тілдегі сөздерді, сөз тіркестерін, идиомдарды әлипби негізінде я
тақырыптық тұрғыдан жүйеге түсіріп, олардың мағынасын ашатын, аудармасын
түсіндіретін анықтамалық құрал.
Алғашқы сөздік өзге тілдер сөздерін түсіндіру мақсатында ерте заманда
жасалды. Грекияда б.з.б Vғ.-да, Үндістанда б.з. ХІІғ.-да (Хемачандра),
Ресейде ХІІІғ.-дан бастап сөздіктер құрастырылды. Түркі халықтарының
алғашқы сөздігі ХІғ.-да жазылған Махмұт Қашқаридың Диуани лұғат-ит-түрк
еңбегі саналады. Кейінірек екі тілді немесе көп тілді сөздіктер жасалды.
Мысалы, араб-парсы, түрік-моңғол сөздерін салыстыру тұрғысынан
Замахшаридтың Мұқаддимат әл-адаб сөздігі (ХІІ ғ.), Әбу Хайянның Китаб әл-
идрак Ли-Лисан әл-атрак атты қыпшақ тілінің грамматикасы мен сөздерінің
жинағы (ХІV ғ.), Жамал әд-Диннің араб-қыпшақ сөздігі ретінде құрастырылған
Бұғат әл-мұштақ (ХV ғ.) еңбектері.
Қазақ тілінің сөздіктері 1860 жылдардан бастап жарық көре бастады.
Сөздіктің әлеуметтік қызметінің маңызы ерекше: дерек көзі ретінде жылдам
ақпарат алуға болады; сөздердің мағынасы мен дұрыс қолданылуы туралы
нормативтік бағыт береді, т.б. Сөздік жасаудың әдісін, теориясы мен
тәжірибесін, технологиясын лексикография саласы зерттейді.
Сөздіктерді құрастыру - аса күрделі жұмысқа жатады. Сөздер жайлы
жалпы лингвистикалық ережелерінен, оның мағыналары мен қолданыстары,
грамматикалық және фонетикалық сипаттамаларынан басқа, сөздікті
құрастырудың техникасын білу керек және сөздіктің құрамын түсіну қажет.
Бүгінгі күнде әртүрлі типтегі сөздіктер кездеседі. Бұл әртүрлілік
бәрінен бұрын тілдің, яғни лексикографиялық сипаттама объектісінің қиындығы
мен көп аспектісімен түсіндіріледі. Практикалық түрде бір сөздікте бүкіл
тіл туралы ақпаратты, анықтаманы беру мүмкін емес. Сол себепті ұлттық
лексикографияда ондаған, жүздеген әртүрлі типтегі сөздіктерді
кездестіреміз.
Атап айтқанда, орысша – қазақша әскери атаулар (Қызылорда 1927),
Терминологический словарь (Агыбайулы Алма – Ата, 1936), Қазақ тілінің
терминдері (Қызылорда 1936), Русско-латино – казахский терминологический
словарь (М. Исламбеков, Алма-Ата, Изд.АнКаз.ССР, 1960), Краткий русско-
казахский словарь литературоведческих терминов (Т.Абетов, Алма-Ата,
Изд.Ан.Каз.ССР, 1962), Русско-казахский краткий словарь лингвистических
терминов (С.Кенесбаев, Т.Жанузаков, Алма-Ата, 1963), Химия терминдерінің
орысша-қазақша сөздігі (Б.Бірімжанов, С.Омаров, Алматы, 1969), Орысша-
қазақша қоғамдық – саяси терминологиялық сөздік (Алматы, Қазақстан
баспасы, 1974), Заң терминдерінің түсіндірмелі сөздігі (Ғ.Сапарғалиев,
Алматы, 1995), Орысша-қазақша, қазақша-орысша терминдер мен атаулар сөздігі
(Мемтерминком бекіткен. Алматы, 2004), Тіл білімі терминдерінің түсіндірме
сөздігі (Алматы, 2005), т.б.
Сөздіктердің типтерге бөлінуі әртүрлі қасиеттерге : сөздіктің
мақсатына, көлеміне, сөздердің құрылу ретіне, объектіні сипаттауына
байланысты болады. Аударма, түсіндірмелі, түсіндірмелі, диалектік-аймақтық
сөздіктер, тарихи және тағы көптеген сөздіктер бар.
Сөздіктерді шартты түрде лингвистикалық және анықтама сипатындағы
энциклопедиялық сөздіктер деп бөледі.
Энциклопедиялық сөздіктерде белгілі бір салаға қатысты ұғым, дерек,
зат, құбылыстар сипатталса, лингвистикалық сөздіктер әліпбилік тәртіппен
белгілі бір тілдің лексикасы мен фразеологиясын түсіндіруді мақсат тұтады.
Мұндай сөздіктер әдеби тілдің қалыптасып, халықтың тіл мәдениеті
кемелденген тұста, сөз байлығын нормалық тұрғыдан сипаттау қажеттілігі
туындаған жағдайда жасалады. Лингвистикалық сөздіктердің бірнеше түрлері
бар: екі тілді не көп тілді аударма сөздіктер, т.б.
Аударма сөздіктер бір тілдегі сөздерді басқа басқа тілдің балама
сөздерімен беріп, ұлттар арсында сөз алмасу үрдісін, өзара қарым-қатынас
жасауды дамытады.
Этимологиялық сөздіктер жеке сөздердің тарихын, шығу төкінін ашады.
Түсіндірмелі сөздіктер сөздердің лексика-грамматикалық сипатын,
экспрессивті-эмоционалды бояуын танытып, маңызды ақпараттық дерек көзін
сақтаған рухани қазына ретінде қабылданады. Көп елдерде ұлттық тілдің
түсіндірме сөздіктерін жасау мемлекеттік тіл саясатының негізгі бөлігі
ретінде арнайы мелекеттік бағдарламаларға енеді. Түсіндірмелі сөздік –
қандай да бір тілдің, сөздің мағынасын, осы тілдің тәсілдерімен түсіндіру
мақсаты болып табылатын сөздіктер. Түсіндірмелі сөздік концепциялық
белгінің логикалық анықталуының көмегімен беріледі.
Кейбір түсіндірмелі сөздіктерде сөздердің мағынасы қажет болған
уақытта суреттердің көмегімен көрсетіледі. Сонымен қатар түсіндірмелі
сөздіктер арнайы белгілердің көмегімен сөздің грамматикалық анықтамасын
береді. Әдетте түсіндірмелі сөздіктер әдеби тілдің жаңаша сөздігі болып
табылады.
Түсіндірмелі сөздіктің негізгі міндеті – дұрысты бұрыстан айыру,
сөздің мағынасын талдау, олардың сөйлеуде қолданылуын тіл стильдерінің
сөзбен байланысын көрсету болып табылады
Синонимдер сөздігі сөздің экспресивті-стилистикалық реңі мен мағынасын
сол сөзге мағынасы жағынан жуық келетін басқа бір сөзбен түсіндіріп,
синонимдік шоғыр жиынтығын құрайды.
Омонимдер сөздігі тұлғасы бір, мағыналары әр түрлі сөздерді құрайды.
Антонимдер сөздігі мағыналары қарама –қарсы сөздерді қамтиды.
Фразеологиялық сөздіктер тілдегі тұрақты тіркестердің мағынасын
түсіндіріп, стилистикалық сипатын айқындайды.
Орфографиялық сөздіктер сөздердің дұрыс жазылуын, ал орфоэпиялық дұрыс
айтылуын көрсетеді.
Терминологиялық сөздіктер жеке ғылым салаларына байланысты терминдерді
түсіндіреді, олардың түрлері кәсіп салаларына қарай ұдайы толығып отырады.
Лингво-елтану сөздіктері белгілі бір тілде сөйлеушілердің ұлттық
ерекшеліктерін сипаттайды.
Топонимикалық сөздіктер жер-су аттарын түсіндіруге, қаламгер тілінің
сөздігі оның шығармаларының көркемдігін, ұлттық тіл байлығын қолдану
ерекшелігін тануға арналған. Мұнан басқа да диалектологиялық,
онамастикалық, паронимдік, жиілік, жаңа атаулар, т.б. сөздік түрлері бар.
Техниканың дамуына байланысты сөздік түзудің компьютерлік технологиясы
жасала басталды. Компакт – дискімен таратылатын немесе компьютерлік жүйенің
серверлерінде орналастырылған түрлі электрондық сөздіктер де кездеседі.
1.2. Педагогикалық бақылау теориясы бойынша терминдерді таңдап алу
мәселесі
Термин - латын тілінен алынған сөз. Бастапқы мәні шекаралық белгі,
шекара, шек ұғымдарын білдірген. Бұл күндері осы сөз арқылы ғылым мен
техника, саясат, дипломатия салаларындағы ұғымдардың атауы болып табылатын
сөздердің жиынтығы деген мағынаға ие болған.
Белгілі тіл маманы А.А.Реформатский термин мен терминолгия ұғымының
теориялық мәнін ашуға тырыты. Ол – термин, ұғым, сөз түсініктерінің өзара
байланысы жөніндегі пікірлерді салыстыра келіп екі бағытқа тоқталады: яғни
– терминді белгілі бір затпен байланысты қарайтындар А.А.Реформатскийдің
байқауынша, терминді ұғыммен байланысты қарайтындардың бағытының кең етек
алып, дамып келе жатқандығын, яғни оның ғылымда анығырақ байқалатындығын
көруге болады. Осы кезге дейінгі термин мен терминологияға берілген
анықтамалардың кемшілігін атап көрсетеді.
А.А.Реформатский терминнің басты белгілеріне тоқтала отырып, өз ойын
термин емес сөздердің мағынасы контексте ашылу керек те, ол термин сөздер
контекске тәуелді емес. Термин сөздерге көп мағыналық, экспрессия жат деп
тұжырымдайды.
А.А.Реформатский терминді екі жүйе ретінде қарастырады:
• терминологиялық жүйенің элементі ретінде;
• жалпы тіл жүйесінің элементі есебінде.
Ғылыми терминдерді тексергенде олардың қай сөз таптарынан жасалатынын
білу де аса қажетті мәселелердің бірі болып саналады.
Г.О. Винокур терминдер тек зат есім болуға тиіс деген пікір айтады.
Яғни термин болу үшін сол сөз заттануы тиіс. Ол әсіресе, қимыл атауларына
назар аударады. Техникалық терминдердің көбі қимыл мен процесс атаулары
болып келеді деген қорытынды жасайды.
Н.А. Щегловтың еңбектерінен де осындай пікірлерді кездестіруге болады.
Әзірбайжанның көрнекті тілшісі А.А. Оруджев: Дербес мағынасы бар кез
келген сөз, мейлі ол зат есім болсын, мейлі ол сын есім болсын, тіпті
етістік пен үстеу де термин бола алады деп атап өтеді.
В.Н. Прохорова Актуальные проблемы современной русской лексикологии
деген еңбегінде терминге мынадай Термин – бұл арнаулы қолданыс саласындағы
ғылыми немесе өндірістік – технологиялық ұғым атауы болып табылатын және
дифинициясы (тиісті ұғымның анықтамасы) бар сөз немесе сөздер тіркесі
анықтама берген.
Термин жөнінде әртүрлі пікірлер бар. Атап айтқанда, энциклопедиялық
сөздіктердің өзінен мынадай анықтаманы кездестіруге болады:
Термин – Рим мифологиясында шекара құдайы. Термин – терминалдар
құрметіне арналған мейрам дегенді аңғартады. Сонымен бірге термин –
шекара, шек деген ұғымды білдіретін латын сөзі. Бұл – 1980 жылы Мәскеуде
жарық көрген бір томдық Советский энциклопедический словарьда берілген
анықтама.
О.С.Османова словарь лингвистических терминов деген еңбегінде:
Термин (ағыл.) дегеніміз – арнайы ұғымдар мен арнайы заттарды да белгілеу
үшін жасалған (қабылданған, енген және т.б.). тілдегі арнайы сөздер мен сөз
тіркестер - деген пікірді айтады.
Термин жөніндегі осындай пікірлерді қуаттай отырып, Д.Э. Розенталь мен
М.А. Теленкова терминнің бір ғана мағына беретінін айтады. Тілдегі
сөздердің бірсыпырасы көп мағыналы болып келсе, термин жалқы мағынаны
береді, - дейді. Бұл әрине, термин сөздердің табиғатын анықтайтын басты
белгісі деп есептеуге болады.
Термин – ерекше лексикалық құбылыс. Оны қолданушы топ сапалы түрде
тәртіптеп, ретке келтіріп отырады. Сондықтан бір сөзді белгілі бір ғылым
өкілдері термин ретінде қабылдап, қолдана бастаса, ал сол сөздің мағынасы
кәсіпке қарай ыңғайланады, сонымен шектеледі. Бұл сөзді қабылдаған ғылым
ерекшелігіне қарай онымен тіркесетін сөздер де ерекшеленеді.
Aталып отырған зерттеудің аясында, тестология тезаурусын бейнелеуде,
ақпараттарды жинау мен талдауға параллель түрде, мәтіндік технологияларды
дамытудың тарихи жолы туралы тестілеумен және студенттік контингентті
құрайтын басқа да технологияларды қалыптастыратын тезаурус ұғымының
адамзаттық жинақталған білімдеріне байланысты өзіне және өзіндік
технологияларына тоқталатын боламыз. Басқаша сөзбен айтар болсақ, біртұтас
терминдер мен термин-ұғымдары және жоғарыда аталып өткен салаларға қатысы
бар ұғымаралық байланыстар анықталып отыр. Тап осы ұғымдық қорды біз
алдағы уақытта өз мақсатымызға пайдаланатын боламыз.
Тестология тезаурусын бейнелемес бұрын, оның анықтамасымен байланысты
болып келетін тезаурус пен технология ұғымдарының өзіне тоқталып өтейік.
Тезаурустарды үйрену мен ұғымдық қорлар бойынша негізгі зерттеу қызметін,
информатика мен математика бойынша қазақ тіліндегі оқу курстары ұғымдары
жүйелерін қалыптастыру мысалы жағдайындағы зерттеу жұмыстарын С.С.Үсенов
жүргізген болатын 1-2.
Ол жасалып жатқан ақпараттық сала терминдердің типі мен олардың
мағыналарына айтарлықтай ықпал ете алатындығын анықтады. Пәндік саланы
берудің кез-келген жүйесінде, заң бойынша жалпы -жалқы, жеке-бүтін
және пайдалану байланыстары болып берілетін ұғымдар мен қатынастардың
көптігі жіктеліп шығады. С.С.Үсеновтің диссертациясында модельдеудің
әмбебап әдісі оны оқытылып жатқан пәндік сала бойынша ақпараттық графтар
мен ағаштарды пайдаланылуға арнап ұсынылған.
Екі тесте де В бөлімі бірдей
кезекпен орналасқан
тапсырмалардан құрылады
1.2. 1-Сызба
Тестілеуді нәтижелі етудегі психологиялық факторлар ықпал етуін анықтауға
арналған тестілердің құрылымы
Ұғымдық жүйенің жасалуы, бір-бірімен ажырағысыз компоненттер:
терминдердің анықталуы мен олардың құрылымдарының жасалуынан жекелеген
ұғымдардың арасындағы байланыстардың қалыптасуы. Мұндай жүйені құрастыру
үшін, пәндік саланың табиғи-логикалық құрылымын анықтау қажет. Одан әрі
анықталушы ұғымның мазмұны түріндегі, сонымен бірге оған анықтаушы
ұғымдарды қосу тәсілдері сияқты контептуалды модель құрылады. Ұғымдық қор
мен тезаурусты қалыптастырудың қажеттілігі - педагогикалық тестік бақылау
теориясы ұғымдары жүйесі үшін, олардың арасындағы түрлі дәрежедегі
байланыстар үшін аса маңызды нәрсе. Ұғымдық қорды (тезаурус) жеңілдету
үшін, ұғымдар жиілігінің міндеті және оған қатынасы есебіндегі нақтылы
тәсілі ретінде қарастыруға болады.
Бұл зерттеудің барысында талап етілген тезаурусты құруда, біз
ұғымдарды іріктеудің төмендегідей әдістемесін пайдаландық:
1. Болашақтағы ұғымдарды зерттеуде әдеби түпнұсқалар мен қажеттілік
тізбесінің эксперттік қорытындыларын құру;
2. Таңдап алынған ұғымдарды ғылыми түпнұсқаларда пайдаланылған
және жекелеген пікірлер мен автордың өз тәжірибесінен алынған
анықтаулар негізінде қалыптастыру;
3. Қатынастар құрудың түрлі алаптары ұғымдары арасындағы
байланыстарды анықтау;
4. Ұғымдар арасындағы қатынастар жүйесін жоспарлауға байланысты
анықтамаларды корректілеу;
5. Құрастырылған тезаурусты мағыналық тұйықтыққа, қарама-қайшылыққа
тексеру мәселесі мен жемістілік.
Қалыптастырылған әдістеме ғана бойынша біз болашақтағы зерттеу
жұмыстарына арналған ұғымдарды жинақтадық. Ұғымдарға арналған түпнұсқалар
мен оларды анықтаулары және ұғымаралық байланыстары автордың жеке
тәжірибесін қоспағанда, ұғымдардың жарияланымдары ретімен әліпбилік тәртіп
бойынша шешуге В.С.Аванесовтың 3, Г.М.Мутановтың, Е.В.Шевчкутың 4,
А.Г.Шмелевтің www.teletesting.ru. Интернет-сайтында және тестілеуді
бақылау технологияларын жетілдіру саласында жұмыс істеп жүрген басқа да
ғалымдардың еңбектері пайдаланылды.
Осыған байланысты, анықталған ұғымаралық байланыстар, біртіндеп
жеткізілетін мәтіннің көмегімен көрсетуге келмейтін сызықтық емес
ақпараттық графты білдіреді, сондықтан біз ұғымдар жариялаудың әліпбилік
тәртібі туралы шешімді қабылдағанбыз. Алайда, ұғымаралық байланыстардың
болмауына қарамастан, ұғымдарды зерттеу арқылы, анықталып отырған
логикалық байланыстар, сөзсіз, келтіріліп отырған анықтамалар контексіне
қатынасатын болады.
Қосымшада педагогикалық тестілеу теориясы бойынша 178 ұғым мен
олардың жоғарыда көрсетілген ережелеріне сәйкес, аталып отырған зерттеудің
тақырыбына тікелей қатысы бар анықтамалары берілген.
Жоғарыда айтылып өткен ұғымдардың әліпбилік тізбесі дербес түрдегі
практикалық мәнділікке ие, оның үстіне ол педагогикалық тестілік бақылау
саласында қысқаша түсіндірме сөздік түрінде пайдаланыла алады.
Жоғарыда аталып өткендей, тестология тезаурусы өзіне жоғарыда
анықталған ұғымдарды, олардың арасындағы логикалық және мағыналық
байланыстарды кіргізе отырып, зерттеу нәтижелерінің негізгі санына кіретін
барынша күрделі ақпараттық графпен білдіріледі. Өз кезегінде, тестілеуді
анықтауда, тест, тестілеу, дұрыс вадидтілік, ақпараттанғандық, бағалау,
баға, өлшеу, өлшеу қателері ұғымдары пайдаланылады. Бұл көрініс тестология
тезаурусының негізгі компоненттерін бейнелейтін ақпараттық графтың бір
бөлігі болып табылады.
1.2. 2-Сызба.
Тестология түсініктерінің арасындағы логикалық байланысты көрсететін,
ақпараттық графтың көрінісі
Алдағы уақыттағы зерттеулерге арналған жеткілікті терминологиялық
қорымыз бола тұра, біз педагогикалық тестілік бақылаудың ғылыми
аспектілерін үйренуге өте аламыз. Оның үстіне, тестілеуді енгізуге
байланысты, тестілік технологиялардың ғылыми мәселесі мен білім берудегі
бағалау сапасындағы объективтілік Қазақстан Республикасындағы студент
контингенті мәселесін қалыптастыру процесінде айрықша сипатқа ие болып
отыр.
Оқытудың сапасын бағалау, әрине, бір ғана пәннің шеңберіндегі пән
оқытушыларының педагогикалық қызметінің нәтижелілігін салыстыру
есебінен болуы мүмкін. Онан басқа, оқушылардың білімнің әр түрді базалық
деңгейінен, оқуға келгенге дейінгі және келегннен кейінгі білімдерінің
арасындағы айырмашылықтың болуы заңды. Оқыту сапасын бағалауға ықпал ететін
субъективтік факторлар да бар. Сонымен, мысалға алсақ, емтиан қортыныдысын
емтиханда оқытушы бұлардың өзінің педагогикалық еңбегінің сапасын
анықтау үшін пайдаланылатын болатындығын біле отырып, жаман баға қоюы
мүмкін емес. Субъективтілік мәселесі емтихан кезінде бірнеше педагог
қатыстырылған жағдайда да аса маңызды, себебі, қысқа ғана емтианға кеткен
уақыттың ішінде барлық бөлімдер бойынша іс жүзінде үлгерідің өзі мүмкін
емес. Онда түрлі оқушыларға іс жүзінде, күрделілігі мен тақырыбы жағынан
сан алуан сұрақтар қойылады. Оқыту ісіне сапа бағасының енгізілуі, қандай
да бір ғылыми негізге сүйенген оқытуға суръективтік факторларды
минимиздеуге ғана емес, сондай-ақ, біртұтас, ғылыми негізделген шараны
жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Көрсетілген мәселені шешу жолдарының бірі – педагогика және оқыту
әдістемесі саласындағы мамандардың құрастыруындағы білім беру сапасын
бағалау жүйесіне тестіні енгізу болып табылады. Мамандар жасаған тестілік
тапсырмалар жалпы білім беретін мектептің бітіруші оқушыларына
ұсынылады. Әрі тестілердің қорытындылары жіктеп-жіліктеніп талданады. Оның
үстіне, іс жүзінде әр түрлі педаггогтың қолынан оқып шыққан оқушыларда
тестілеу кезінде бірдей сандық (мысалы, процентпен алғанда) нәтижелер болуы
мүмкін емес нәрсе. Бұл сияқты факт, бізге осындағы бір оқытушының оқыту
сапасы жоғары деген қорытынды жасауға хұқық бермейді, себебі, тестілей
нәтижелері кей жағдайларда қара пиғылдарға да қызмет етіп кетіп жатады.
Жіберілуі мүмкін болып табылатын бұл сияқты ниеттердің жүзеге асып кетіп
жатуы мен олардың берілген форманың қорытындылығына кері әсері не де
көңіл бөлмесе болмайды.
Бүгінгі таңда сапа бағасы мен тестінің ерекшеліктерін үйренуде,
тестология деп аталатын арнайы қолданбалы ғылым жұмыс жүргізіп отырады.
Бұл салыстырмалы түрдегі жаңа , тың ғылым саналады және ол психологияның
аясынан шығып, өзіне статистиканың да жетістіктерін пайдаланады.
Тестология әлемнің көптеген елдеріндегі педагогикалық практиканың
бөлінбес бір бөлшегі болып табылады. Бірте-бірте ол Қазақстандағы
педагогтар даярлау процесінде де енгізіледі.
Әсіресе, тестология терминдерінде тестілік әдістерды анықтау бағалары
тестіленушінің шын мәніндегі білімін көрсетіп қана қоймайды, соған қоса,
кездейсоқ қателіктің де ықпалында болатындығы жағынан алғанда, ғылыми
факты түрінде аса қызықты. Тестілеу кезінде осы тестпен – ақ анықтауға
болатындай білім дәрежесі нақтылы айқындалған болуы керек. Біздіңше,
математика негіздерінен жақсы білімі болмаған адамда, физикадан жақсы білім
болуы ақылға сыймайды. Болашақ студент бұл пәндердің бірін жақсы
білгенімен, екіншісінен мүдем мақрұм, тыс қалуы мүмкін емес нәрсе болып
табылады. Егер, екінші нұсқа барынша барынша адекватты болса, онда
бірінші бағалаудың болуы шын мәнінде мүмкін емес: сол үшін жекелеген
бөлімдер бойынша баға қою керек, снан кейін оорташа балды шығарып алуға
болады.
2. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ БАҚЫЛАУ ТЕОРИЯСЫ БОЙЫНША
ЭЛЕКТРОНДЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК ЖАСАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
2.1. Электрондық терминологиялық сөздіктерді жасауға қойылатын
талаптар
Компьютерлік техниканың пайда болуына байланысты, программалық
қамтамасыз ету ісімен айналысушылар сөздіктің жаңа түрін - Электрондық
сөздіктерді жасап шығарды. Сөздіктің мұндай түрі – лексикография
тарихындағы оның жаңа да, сапалы дамуының абсолютті тұрғыда беретін жаңа
сөздері. Қазіргі уақытта компьютерлер программистер мен инженерлердің
арасында ғана емес, сонымен қатар әртүрлі қолданушылардың, тіл білімі
мамандарының арасында да кеңінен қолданыс табуда. Осы таңда тестілеу
теориясы бойынша құрылған электрондық терминологиялық сөздіктің де алатын
орны зор. Олар бірақ көптеп кездеспейді. Әртүрлі мамандардың жұмыстарында
қолданылатын аударма – программалар да бар.
Компьютерлердің көптеп қолданылуына байланысты электрондық
терминологиялық сөздікті құрудың ең басты сатысы, жоспарлау болып табылады.
Сөздіктің құрылымы, формасы, мазмұны сияқты негізгі шешімдер жұмыс бастамай
тұрып қабылданады. Электрондық сөздікті кез келген адам қолдана алады. Әр
мамандық иесі өз еңбек ететін саланың терминдерісіз кәсіби қарым – қатынас
жасай алмайды.
Компьютерлік лингвистика саласында көптеген жұмыстар істелсе де, ол
қарқынды зерттелмеген болып қала береді. Түлектік жұмыста оқушылардың
білімін бақылау үшін мектеп мұғалімдеріне, педагогикалық жоғарғы оқу
орнының студенттеріне, педагогикалық ұжым қолданатын түсіндірмелі
терминологиялық сөздіктердің құрылу нәтижесі көрсетіледі, сонымен қатар
электрондық терминологиялық сөздіктің жұмыс істеу саласын, сөздіктің
қажеттілігін зерттей отырып, мұғалімдер мен педагогикалық ұжымға арналып
жасалынған педагогикалық түсіндірмелі сөздік ұсынылады.
Тезисте келесідей сұрақтар қозғалады:
1. электрондық сөздіктерді анықтау;
2. электрондық түрдегі сөздіктердің құрылу ерекшелігі;
3. оқушылардың білімін бақылау үшін электрондық терминологиялық
сөздіктің құрылу жұмысының нәтижесі көрсетіледі.
Тап қазір - электрондық сөздіктер қағаздың көлеңкесінен шығып,
тілдік алаңқайдағы дербес түрдегі ұтқыр ойыншыларға айналып отыр, оның
үстіне, айта кетерлігі, бұл ойыншылардың жақын уақыттың ішінде кітап
мұражайының экспонаттарына айналдыратын болатындығы. Себебі, электрондық
сөздіктер дәстүрлі сөздіктермен салыстырғанда, бірқатар тамаша да, керемет
деген артықшылықтарға ие. Мұның бір ғана кемшілігі – қызметкерлерді
компьютерге байланып, аса бауыр басып қалатындығы болып табылады. алайда,
бұл кемшіліктің өзін, егер, толықтай алғанда әрі кеткенде компьютерленудің
жаңа бір ұлғаймалы өсімі Laptop типті компьютеріне қолжеткізу қарқынына
сүйенер болсақ, оңай-ақ жоюға болатын сияқты.
Электрондық терминологиялық сөздіктер оны мамандық бойынша
үйренушілерінің фундаменталды түрде даярлық жасауына және дербес ЭЕМ
қолдану негізіндегі оқу прооцестерін интенсификациялауға, білім беру
процесін тиімді ету мен модернизациялауды көтеруге, терминологиялық
материалға қолжетерлікті қамтамасыз етуге, оқу материалымен танысуда
өзіндік біліктілікті дамытуға арналған.
Өзіндік білім алу мен қашықтықтан оқыту процестерін оптимизациялау
мен модернизациялаудағы негізгі функциялар мен мүмкіндіктер; каталогты
толтыру процесін басқару; пайдаланушының қатаныас орната алатын ақпараты
көлемін шектеу; каталогтың толықтырылу және өзгертілу мүмкіндігі; ақпаратты
іздеуді автоматтандыру, каталогтан қызықтырған тақырып бойынша мәліметтерді
таңдау; басып алуға арналған қызықтырған мәліметтерді алу; ақпараттарды
қорғауды қамтамасыз ету болып табылады.
2.2 Тестілеу теориясы бойынша терминдер сөздігі
Абитуриенттік тестілеу жоғарғы оқу орындарының
абитуриенттерінің дайындық
деңгейін өлшеу мақсатында
алынатын педагогикалық
тестілеу
Абсолютті тестілеу нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz