Қазақша күрес туралы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Негізгі бөлім
1. Қазақ ұлттық спорт ішіндегі қазақша күрестің алатын орны және оның даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2. Қазақша күрес терминологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
3. Қазақша күрестің техникалық және тактикалық әдіс.тәсілдері ... ... ...19
4. Қазақша күрес үйрету әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Негізгі бөлім
1. Қазақ ұлттық спорт ішіндегі қазақша күрестің алатын орны және оның даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2. Қазақша күрес терминологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
3. Қазақша күрестің техникалық және тактикалық әдіс.тәсілдері ... ... ...19
4. Қазақша күрес үйрету әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Кіріспе
Қазақша күрес әлемдегі ең тарихы терең спорт түрлерінің бірі ғой. Қазақтың ешбір ұлы тойы мен мерейлі мерекесі онсыз өтпеген. Сонау ықылым замандардан бері қазақ білекті азаматтарына қара күштің киесі дарыған жан деп қана қарамай, үлт қуаттылығын, ел қүдыретін танытар өнер иесі деп қадір тұтқан. Алайда осы өнеріміз күні кешеге дейін Қазақстан аумағынан аса алмады. Кеңес тұсында да ол кеудесінен басылып тұрды. Бұл ретте оның ашылмай тұрған тағы бір тынысы бардай сезілетін. Содан еліміз егемендік алып, ел еңсесін көтере бастаған тұста, Штаттағы ұлттық командалар дирекциясын басқарып тұрған маған қазақ күресінің басы-қасында жүрген ағаларымыз қолқа салды. Осы күрестің қыр-сырын білетін Бауыржан Жаналин, Марат Жақитов, Диқанбай Биткөзов, Бақытжан Жаңбырбаев секілді ағаларымыз: «Өзің қазақша күресті жақсы білесің, сосын барлық күрес түрлерін басқарып отырсың. Демек, осы ұлттық спорт түрін жаңа биік деңгейге шығару қолыңнан келеді. Елде экономика өрледі емес пе, енді рух та көтерілсін!» деп ой тастады. Өзімді де осы ой мазалап жүрген болатын, сөйтіп, төлтума спортымызды тар шеңбер мен шекарадан асырып, әлемдік деңгейде шарықтатуға тэуекел жасап, бел будық. Бұл жолда, ең алдымен, оны сырттан таңылған, кірме ұғымдардан аршып алу қалсет еді. Ол кезде Кеңес тұсынан қазақ күресінде «бір балл, екі балл» деген сияқты орысша бағалау терминдері, сосын еркін күрестен алына салынған айла-тәсіл атаулары араласып жүрген, олардан арылу керек болды. Содан төрешілік бұйрықтарды, әдіс-айла атауларын, күрес тәсілдерін қайтадан қазақшалауға кірістік. Мәселен, «бір балл, екі балл» дегеннің орнына қазақи қалыппен «жамбас», «бүк» сияқты баға айту керектігін белгіледік. Анау жапондар мысалға, өз күрестерінде - дзюдода «иппон», «кока», «юка» деп бекіткен, орысың да, ағылшының да әрқайсысы өз тіліне тартпай, тілін бұрап, осылай жапонша атайды. Бізде де солай болуға тиіс. Мысалға, жапондар «хаджиме!» дейді, қазақша күресте біз «баста!» дедік. Сосын оларда— «иппон», ал бізде - «таза жеңіс». Оның сыртында, біз «тоқта!», «жартылай жеңіс» сияқты көптеген бұйрықтарды бекіттік. Қиын ештеңесі жоқ, қазір мұны бәрі үйреніп алды.
Күрестің ұлттық түрі «қазақ күрестің» даму тарихы қазақ халқының тамыры тереңнен тартылатын тарихымен тұтасып жатыр. Түрлі бас қосулар мен мереке тойлар спорттың осы түрінің сайысынсыз өткен емес. Күші басым түсіп, жеңіске жеткен балуандар халықтың төбесіне тұтар құрметті адамына айналған. Қазақтың ұлы батыры Қажымұқан есімі қазақ халқының тарихына ғана еніп қойған жоқ, сонымен бірге спортшылардың әлемдік элитасының қатарына кірді.
«Қазақ күресі» бойынша бірінші ірі жарыс 1938 жылы ауыл шаруашылығы аймақтары арасындағы спартакиада аясында өткен. Сол сәттен бастап жарыс дәстүрлі түрде республика қалаларында тұрақты өткізіліп келеді.
Ірі Халықаралық турнирлер 1952 және 1975 жылдары Азия аймағы спортшыларының қатысуымен өткізілді. Ұлттық күрестің дамуы Қазақстан егемендік алғаннан кейін жаңа серпін алды. 1991 жылдан бастап республикалық чемпионаттар мен біріншіліктер жыл сайын өткізілетін болды.
2004 жылы Қазақтардың Берлиндегі Бүкіләлемдік Құрылтайында конференция болып, сонда «Қазақ күресі» бойынша халықаралық федерация ұйымдастырылды. Федерацияның президенті – Төкеев Серік Адамұлы.
2005 жылы Ресейде (Алтай өлкесі) «Қазақ күресі» бойынша І Азия Чемпионаты өтті. 2005 жылы қарашада Астанада ҚР Президентінің жүлдесіне «Қазақ күресі» күресі бойынша ірі халықаралық турнир болды. Оған әлемнің 25 елінен 100-дене аса спортшы қатысты. Олардың қатарында Германия, Түркия, Голландия, Франция және басқалары бар.
2006 жылы Алматы қаласында қазақ күресінен 1-ші әлем біріншілігі өткізілді, оған 36 мемлекеттің балуандары қатысты. Бұл жарыста Қазақстанның 4 балуаны әлем чемпионы атанды, атап айтсақ Бауыжан Тәліп, Мәди Құрымбаев,Бақтыбай Қисықов,Бейбіт Ыстыбаев.
2008 жылы Ресейдің Орск қаласында 2-ші әлем біріншілігі өткізілді, оған 42 мемлекеттің балуандары қатысып, Қазақстанның 4 балуаны алтын,2-і күміс медальмен оралды.
2010жылы Елордамыз Астана төрінде 3-ші әлем біріншілігі туын желбіретті, 46 мемлекеттен 300-ден астам балуандар қатысты. Қазақ балуандары бұл бәсекеде намысты қолдан бермей 5 алтын 1 күміс 1қола медаль иеленіп командалық есепте бірінші орынды алды.
2011 жылы 20-шы тамызда Қазақ барысы жүлдесі өткізілді,оған әр обылыстан 4 балуаннан , барлығы 64 балуан қатысып бас жүлдені сарапқа салды. Бұл сайыста 1-ші орынды Қызылордалық балуан Рысқұл Ұлан иеленіп 150 000 АҚШ долларын алды ,2-ші орынды Жамбыл обылысының балуаны Ыстыбаев Бейбіт иеленіп жүлдеге 30 000 АҚШ долларын алса, 3-ші орын Шығыс Қазақстандық Жоламанов Шалқарға бұйырды, тиісінше 10 000 АҚШ долларын алды.
2012 жылдың 15 қыркүйегіне Қазақ барысы жүлдесі сарапқа салынбақшы жалпы жүлде қоры 320 000 АҚШ долларын құрайды, мұндай үлкен сый тағайындау арқылы бүкіл әлемге қазақ күресін насихаттау.
Қазақша күрес әлемдегі ең тарихы терең спорт түрлерінің бірі ғой. Қазақтың ешбір ұлы тойы мен мерейлі мерекесі онсыз өтпеген. Сонау ықылым замандардан бері қазақ білекті азаматтарына қара күштің киесі дарыған жан деп қана қарамай, үлт қуаттылығын, ел қүдыретін танытар өнер иесі деп қадір тұтқан. Алайда осы өнеріміз күні кешеге дейін Қазақстан аумағынан аса алмады. Кеңес тұсында да ол кеудесінен басылып тұрды. Бұл ретте оның ашылмай тұрған тағы бір тынысы бардай сезілетін. Содан еліміз егемендік алып, ел еңсесін көтере бастаған тұста, Штаттағы ұлттық командалар дирекциясын басқарып тұрған маған қазақ күресінің басы-қасында жүрген ағаларымыз қолқа салды. Осы күрестің қыр-сырын білетін Бауыржан Жаналин, Марат Жақитов, Диқанбай Биткөзов, Бақытжан Жаңбырбаев секілді ағаларымыз: «Өзің қазақша күресті жақсы білесің, сосын барлық күрес түрлерін басқарып отырсың. Демек, осы ұлттық спорт түрін жаңа биік деңгейге шығару қолыңнан келеді. Елде экономика өрледі емес пе, енді рух та көтерілсін!» деп ой тастады. Өзімді де осы ой мазалап жүрген болатын, сөйтіп, төлтума спортымызды тар шеңбер мен шекарадан асырып, әлемдік деңгейде шарықтатуға тэуекел жасап, бел будық. Бұл жолда, ең алдымен, оны сырттан таңылған, кірме ұғымдардан аршып алу қалсет еді. Ол кезде Кеңес тұсынан қазақ күресінде «бір балл, екі балл» деген сияқты орысша бағалау терминдері, сосын еркін күрестен алына салынған айла-тәсіл атаулары араласып жүрген, олардан арылу керек болды. Содан төрешілік бұйрықтарды, әдіс-айла атауларын, күрес тәсілдерін қайтадан қазақшалауға кірістік. Мәселен, «бір балл, екі балл» дегеннің орнына қазақи қалыппен «жамбас», «бүк» сияқты баға айту керектігін белгіледік. Анау жапондар мысалға, өз күрестерінде - дзюдода «иппон», «кока», «юка» деп бекіткен, орысың да, ағылшының да әрқайсысы өз тіліне тартпай, тілін бұрап, осылай жапонша атайды. Бізде де солай болуға тиіс. Мысалға, жапондар «хаджиме!» дейді, қазақша күресте біз «баста!» дедік. Сосын оларда— «иппон», ал бізде - «таза жеңіс». Оның сыртында, біз «тоқта!», «жартылай жеңіс» сияқты көптеген бұйрықтарды бекіттік. Қиын ештеңесі жоқ, қазір мұны бәрі үйреніп алды.
Күрестің ұлттық түрі «қазақ күрестің» даму тарихы қазақ халқының тамыры тереңнен тартылатын тарихымен тұтасып жатыр. Түрлі бас қосулар мен мереке тойлар спорттың осы түрінің сайысынсыз өткен емес. Күші басым түсіп, жеңіске жеткен балуандар халықтың төбесіне тұтар құрметті адамына айналған. Қазақтың ұлы батыры Қажымұқан есімі қазақ халқының тарихына ғана еніп қойған жоқ, сонымен бірге спортшылардың әлемдік элитасының қатарына кірді.
«Қазақ күресі» бойынша бірінші ірі жарыс 1938 жылы ауыл шаруашылығы аймақтары арасындағы спартакиада аясында өткен. Сол сәттен бастап жарыс дәстүрлі түрде республика қалаларында тұрақты өткізіліп келеді.
Ірі Халықаралық турнирлер 1952 және 1975 жылдары Азия аймағы спортшыларының қатысуымен өткізілді. Ұлттық күрестің дамуы Қазақстан егемендік алғаннан кейін жаңа серпін алды. 1991 жылдан бастап республикалық чемпионаттар мен біріншіліктер жыл сайын өткізілетін болды.
2004 жылы Қазақтардың Берлиндегі Бүкіләлемдік Құрылтайында конференция болып, сонда «Қазақ күресі» бойынша халықаралық федерация ұйымдастырылды. Федерацияның президенті – Төкеев Серік Адамұлы.
2005 жылы Ресейде (Алтай өлкесі) «Қазақ күресі» бойынша І Азия Чемпионаты өтті. 2005 жылы қарашада Астанада ҚР Президентінің жүлдесіне «Қазақ күресі» күресі бойынша ірі халықаралық турнир болды. Оған әлемнің 25 елінен 100-дене аса спортшы қатысты. Олардың қатарында Германия, Түркия, Голландия, Франция және басқалары бар.
2006 жылы Алматы қаласында қазақ күресінен 1-ші әлем біріншілігі өткізілді, оған 36 мемлекеттің балуандары қатысты. Бұл жарыста Қазақстанның 4 балуаны әлем чемпионы атанды, атап айтсақ Бауыжан Тәліп, Мәди Құрымбаев,Бақтыбай Қисықов,Бейбіт Ыстыбаев.
2008 жылы Ресейдің Орск қаласында 2-ші әлем біріншілігі өткізілді, оған 42 мемлекеттің балуандары қатысып, Қазақстанның 4 балуаны алтын,2-і күміс медальмен оралды.
2010жылы Елордамыз Астана төрінде 3-ші әлем біріншілігі туын желбіретті, 46 мемлекеттен 300-ден астам балуандар қатысты. Қазақ балуандары бұл бәсекеде намысты қолдан бермей 5 алтын 1 күміс 1қола медаль иеленіп командалық есепте бірінші орынды алды.
2011 жылы 20-шы тамызда Қазақ барысы жүлдесі өткізілді,оған әр обылыстан 4 балуаннан , барлығы 64 балуан қатысып бас жүлдені сарапқа салды. Бұл сайыста 1-ші орынды Қызылордалық балуан Рысқұл Ұлан иеленіп 150 000 АҚШ долларын алды ,2-ші орынды Жамбыл обылысының балуаны Ыстыбаев Бейбіт иеленіп жүлдеге 30 000 АҚШ долларын алса, 3-ші орын Шығыс Қазақстандық Жоламанов Шалқарға бұйырды, тиісінше 10 000 АҚШ долларын алды.
2012 жылдың 15 қыркүйегіне Қазақ барысы жүлдесі сарапқа салынбақшы жалпы жүлде қоры 320 000 АҚШ долларын құрайды, мұндай үлкен сый тағайындау арқылы бүкіл әлемге қазақ күресін насихаттау.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Алимханов Е. Қазақ күресін үйретудің негіздері. – Алматы, 2000. – 120 с.
2. Алимханов Е. Балуанның дене-күш қабілетін арттыру. – Алматы, 2004. – 90 с.
3. Койшыбек К. Спорттық жарыстарға қатысушы балуанның копжылды дайындығы : оку кұралы. – Алматы, 2005. – 130 с.
4. Бектурганов О.Е., Донбаев А.Б., Камбаров Н.К., Агадилов А.Е. //Ұлттық спорт пен ойындардың бүгінгісі мен болашағы: респ.ғыл.тәжір.конф.мат. (20-21 мамыр 2010 ж.). – Алматы: ҚазСТА, 2010. – 220-224 бб.
5. Донбаев А.Б., Саутов Р.Т. // Ұлттық спорт пен ойындардың бүгінгісі мен болашағы: респ.ғыл.тәжір.конф.мат. (20-21 мамыр 2010 ж.). – Алматы: ҚазСТА, 2010. – 95-98 бб.
6. Курманалиев А.Т., Донбаев А.Б. // Вестник физической культуры. – 2010. – №2. – С. 80-82.
7. Бектұрғанов Ө.Е., Дөңбаев Ә.Б., Ағаділов Ә.Е. Жастардың дене тәрбиесіндегі күрес тәсілінің қалыптасуы // Дене тәрбиесінің жаршысы. – 2010. – №3. – 73-75 бб.
8. Доскараев Б.М., Курманалиев А.Т., Донбаев А.Б., Айтпанбет А.А.
9. Дөңбаев Ә.Б. Қазақтың ұлттық жарыстары мен ойындары дене тәрбиесі мен спортты танымал етудің құралы ретінде // Дене тәрбиесі және еліміздің бәсекелестік мүмкіндігі: халық.ғылыми практ.конф.матер. (14-16 қазан 2010 ж.). – Алматы, 2010. – 204-206 бб.
10. Дөңбаев Ә.Б. Қазақ күресі жарысында алысу әдәстерін талдау // Дене тәрбиесі және еліміздің бәсекелестік мүмкіндігі: халық.ғылыми практ.конф.матер. (14-16 қазан 2010 ж.). – Алматы, 2010. – 207-209 бб.
1. Алимханов Е. Қазақ күресін үйретудің негіздері. – Алматы, 2000. – 120 с.
2. Алимханов Е. Балуанның дене-күш қабілетін арттыру. – Алматы, 2004. – 90 с.
3. Койшыбек К. Спорттық жарыстарға қатысушы балуанның копжылды дайындығы : оку кұралы. – Алматы, 2005. – 130 с.
4. Бектурганов О.Е., Донбаев А.Б., Камбаров Н.К., Агадилов А.Е. //Ұлттық спорт пен ойындардың бүгінгісі мен болашағы: респ.ғыл.тәжір.конф.мат. (20-21 мамыр 2010 ж.). – Алматы: ҚазСТА, 2010. – 220-224 бб.
5. Донбаев А.Б., Саутов Р.Т. // Ұлттық спорт пен ойындардың бүгінгісі мен болашағы: респ.ғыл.тәжір.конф.мат. (20-21 мамыр 2010 ж.). – Алматы: ҚазСТА, 2010. – 95-98 бб.
6. Курманалиев А.Т., Донбаев А.Б. // Вестник физической культуры. – 2010. – №2. – С. 80-82.
7. Бектұрғанов Ө.Е., Дөңбаев Ә.Б., Ағаділов Ә.Е. Жастардың дене тәрбиесіндегі күрес тәсілінің қалыптасуы // Дене тәрбиесінің жаршысы. – 2010. – №3. – 73-75 бб.
8. Доскараев Б.М., Курманалиев А.Т., Донбаев А.Б., Айтпанбет А.А.
9. Дөңбаев Ә.Б. Қазақтың ұлттық жарыстары мен ойындары дене тәрбиесі мен спортты танымал етудің құралы ретінде // Дене тәрбиесі және еліміздің бәсекелестік мүмкіндігі: халық.ғылыми практ.конф.матер. (14-16 қазан 2010 ж.). – Алматы, 2010. – 204-206 бб.
10. Дөңбаев Ә.Б. Қазақ күресі жарысында алысу әдәстерін талдау // Дене тәрбиесі және еліміздің бәсекелестік мүмкіндігі: халық.ғылыми практ.конф.матер. (14-16 қазан 2010 ж.). – Алматы, 2010. – 207-209 бб.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Негізгі бөлім
1. Қазақ ұлттық спорт ішіндегі қазақша күрестің алатын орны және оның
даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .6
2. Қазақша күрес
терминологиясы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..15
3. Қазақша күрестің техникалық және тактикалық әдіс-
тәсілдері ... ... ...19
4. Қазақша күрес үйрету
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 4
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..36
Кіріспе
Қазақша күрес әлемдегі ең тарихы терең спорт түрлерінің бірі ғой.
Қазақтың ешбір ұлы тойы мен мерейлі мерекесі онсыз өтпеген. Сонау ықылым
замандардан бері қазақ білекті азаматтарына қара күштің киесі дарыған жан
деп қана қарамай, үлт қуаттылығын, ел қүдыретін танытар өнер иесі деп қадір
тұтқан. Алайда осы өнеріміз күні кешеге дейін Қазақстан аумағынан аса
алмады. Кеңес тұсында да ол кеудесінен басылып тұрды. Бұл ретте оның
ашылмай тұрған тағы бір тынысы бардай сезілетін. Содан еліміз егемендік
алып, ел еңсесін көтере бастаған тұста, Штаттағы ұлттық командалар
дирекциясын басқарып тұрған маған қазақ күресінің басы-қасында жүрген
ағаларымыз қолқа салды. Осы күрестің қыр-сырын білетін Бауыржан Жаналин,
Марат Жақитов, Диқанбай Биткөзов, Бақытжан Жаңбырбаев секілді ағаларымыз:
Өзің қазақша күресті жақсы білесің, сосын барлық күрес түрлерін басқарып
отырсың. Демек, осы ұлттық спорт түрін жаңа биік деңгейге шығару қолыңнан
келеді. Елде экономика өрледі емес пе, енді рух та көтерілсін! деп ой
тастады. Өзімді де осы ой мазалап жүрген болатын, сөйтіп, төлтума
спортымызды тар шеңбер мен шекарадан асырып, әлемдік деңгейде шарықтатуға
тэуекел жасап, бел будық. Бұл жолда, ең алдымен, оны сырттан таңылған,
кірме ұғымдардан аршып алу қалсет еді. Ол кезде Кеңес тұсынан қазақ
күресінде бір балл, екі балл деген сияқты орысша бағалау терминдері,
сосын еркін күрестен алына салынған айла-тәсіл атаулары араласып жүрген,
олардан арылу керек болды. Содан төрешілік бұйрықтарды, әдіс-айла
атауларын, күрес тәсілдерін қайтадан қазақшалауға кірістік. Мәселен, бір
балл, екі балл дегеннің орнына қазақи қалыппен жамбас, бүк сияқты баға
айту керектігін белгіледік. Анау жапондар мысалға, өз күрестерінде -
дзюдода иппон, кока, юка деп бекіткен, орысың да, ағылшының да
әрқайсысы өз тіліне тартпай, тілін бұрап, осылай жапонша атайды. Бізде де
солай болуға тиіс. Мысалға, жапондар хаджиме! дейді, қазақша күресте біз
баста! дедік. Сосын оларда— иппон, ал бізде - таза жеңіс. Оның
сыртында, біз тоқта!, жартылай жеңіс сияқты көптеген бұйрықтарды
бекіттік. Қиын ештеңесі жоқ, қазір мұны бәрі үйреніп алды.
Күрестің ұлттық түрі қазақ күрестің даму тарихы қазақ халқының тамыры
тереңнен тартылатын тарихымен тұтасып жатыр. Түрлі бас қосулар мен мереке
тойлар спорттың осы түрінің сайысынсыз өткен емес. Күші басым түсіп,
жеңіске жеткен балуандар халықтың төбесіне тұтар құрметті адамына айналған.
Қазақтың ұлы батыры Қажымұқан есімі қазақ халқының тарихына ғана еніп
қойған жоқ, сонымен бірге спортшылардың әлемдік элитасының қатарына кірді.
Қазақ күресі бойынша бірінші ірі жарыс 1938 жылы ауыл шаруашылығы
аймақтары арасындағы спартакиада аясында өткен. Сол сәттен бастап жарыс
дәстүрлі түрде республика қалаларында тұрақты өткізіліп келеді.
Ірі Халықаралық турнирлер 1952 және 1975 жылдары Азия аймағы
спортшыларының қатысуымен өткізілді. Ұлттық күрестің дамуы Қазақстан
егемендік алғаннан кейін жаңа серпін алды. 1991 жылдан бастап республикалық
чемпионаттар мен біріншіліктер жыл сайын өткізілетін болды.
2004 жылы Қазақтардың Берлиндегі Бүкіләлемдік Құрылтайында конференция
болып, сонда Қазақ күресі бойынша халықаралық федерация ұйымдастырылды.
Федерацияның президенті – Төкеев Серік Адамұлы.
2005 жылы Ресейде (Алтай өлкесі) Қазақ күресі бойынша І Азия
Чемпионаты өтті. 2005 жылы қарашада Астанада ҚР Президентінің жүлдесіне
Қазақ күресі күресі бойынша ірі халықаралық турнир болды. Оған әлемнің 25
елінен 100-дене аса спортшы қатысты. Олардың қатарында Германия, Түркия,
Голландия, Франция және басқалары бар.
2006 жылы Алматы қаласында қазақ күресінен 1-ші әлем біріншілігі
өткізілді, оған 36 мемлекеттің балуандары қатысты. Бұл жарыста Қазақстанның
4 балуаны әлем чемпионы атанды, атап айтсақ Бауыжан Тәліп, Мәди
Құрымбаев,Бақтыбай Қисықов,Бейбіт Ыстыбаев.
2008 жылы Ресейдің Орск қаласында 2-ші әлем біріншілігі өткізілді, оған
42 мемлекеттің балуандары қатысып, Қазақстанның 4 балуаны алтын,2-і күміс
медальмен оралды.
2010жылы Елордамыз Астана төрінде 3-ші әлем біріншілігі туын
желбіретті, 46 мемлекеттен 300-ден астам балуандар қатысты. Қазақ
балуандары бұл бәсекеде намысты қолдан бермей 5 алтын 1 күміс 1қола медаль
иеленіп командалық есепте бірінші орынды алды.
2011 жылы 20-шы тамызда Қазақ барысы жүлдесі өткізілді,оған әр
обылыстан 4 балуаннан , барлығы 64 балуан қатысып бас жүлдені сарапқа
салды. Бұл сайыста 1-ші орынды Қызылордалық балуан Рысқұл Ұлан иеленіп
150 000 АҚШ долларын алды ,2-ші орынды Жамбыл обылысының балуаны Ыстыбаев
Бейбіт иеленіп жүлдеге 30 000 АҚШ долларын алса, 3-ші орын Шығыс
Қазақстандық Жоламанов Шалқарға бұйырды, тиісінше 10 000 АҚШ долларын
алды.
2012 жылдың 15 қыркүйегіне Қазақ барысы жүлдесі сарапқа салынбақшы
жалпы жүлде қоры 320 000 АҚШ долларын құрайды, мұндай үлкен сый тағайындау
арқылы бүкіл әлемге қазақ күресін насихаттау.
1.Қазақ ұлттық спорт ішіндегі қазақша күрестің алатын орны және оның
тарихы
Қазақ халқы қашаннан ұлттық спорт түрлеріне бай халық. Қазақша күрес,
көкпар, қыз қуу, бәйге тағы басқа спорт түрлері бағзы заманнан бері
халқымызбен бірге жасап келеді. Күні бүгін де олар өздерінің мән - мазмұнын
жойған жоқ. Қайта партия мен үкіметтің қамқорлығының арқасында жаңарып,
түрленіп келеді. Оған партия мен үкіметіміздің ұлттық спорт түрлерін дамыту
жөніндегі алған документтері мен советтік дене шынықтыру жүйесіндегі
қазақтың спорт түрлерінің алатын орны әбден дәлел бола алады. Өздерінің
спорт жолдарын қазақша күрестен бастаған, републикамыздың мақтанышы, СССР-
дің, СССР халықтары спартакиясының, әлем және олимпияда чемпионы
Ж.Үшкемпіров, сондай-ақ қазақша күрестен Қазақ ССР-нің чемпионы, самбодан
жастар арасындағы әлем чемпионы, ересектер арасындағы Европа чемпионы
Қ.Байшолақов, самбодан әлем және Европа чемпионы А.Мұсабековтардың
еңбектері куә. Ал А.Ғабсаттаров, К.Байдосов, А.Қазымбетов, Ә.Айханов,
С.Өтенов сияқты спортшылар да қазақша күресті дамытуға атсалысқан абзал
жандар.
Қазақтың ұлтық спорт түрлерінің дамуына 1978-1979 жылдардағы 1
спартакиядағы дайындық кезеңі үлкен серпіліс қосты. Әрбір колхоз –
совхозда, мектептер мен училищелерде үйірмелер мен секциялар
ұйымдастырылып, олардың қортындылары шопан тойларында, егін орағының
соңында шығарылып отырады.
Партия мен үкіметтің ұлттық спорт түрлерін дамытуға деген қорлығы
ұшан–теңіз. Мәселен КПСС Орталық Комитеті мен СССР Министрлер Советінің
1966 жылғы қаулысында ұлттық спорт түрлерін кеңінен өрістету жайы
көрсетіледі. Ал 1965 жылы қазақ ССР Министрлер советінің жанындағы дене
шынықтыру және спорт жөніндегі комитеті қазақша күрес үшін разряд нормалары
мен талаптарын жасап, бекіткенді. 1971 жылы осы комитеттің коллегиясы
Қазақ ССР –нің спорт шебері атағын белгіледі. Ал бәйге, көкпар, қыз қуу,
күміс алу сияқты ұлттық спорт түрлері жыл сайын СССР Ауыл шаруашылығы
министрлігі өткізетін ат спорттың Бүкіл одақтық жарысының программасына
енгізілген.
Бірақ қазақша күрес пен тоғызқұмалақтан басқа ұлттық спорт түрлерінде
разряд беру талаптарын әлі белгіленген жоқ. Келешекте қазақтың қыз қуу,
бәйге, көкпар секілді ат спортына да көңіл аударылғаны жөн сияқты. Сондай-
ақ қазақ халқында түйежарыс та болған. Ол кейбір жерлерде қазіргі кезде де
өткізіледі. Болашақта бұған да көңіл бөлінеді деп сенеміз.
Қазақтың ұлттық спорт түрлерінің ішінде әзірге Одақ көлеміне белгілісі -
қазақша күрес. Соған орай спорттың бұл түрі басқаларына қарағанда әбден
қалыптасқан.
Қазақша күресті жетілдіріп, одақ көлеміне әйгі етуге атсалысқан
М.Рақымқұлов Ж.Төлегенов, Ә.Бүркітбаев, Т.Асқаров, Д.Биткөзов,
Ж.Сабыржанов, Н.Омаров, Р.Сапарғалиев сынды спортшылар есімдерін
мақтанышпен атамасқа болмайды.
Қазақша күрес – көптеген тәсілдер, жасап орындалатын күрес. Оның ережесі
бойынша самбоның, еркін және классикалық күрестің кейбір амалдарын
қолдануға рұқсат етіледі. Мұнда белбеуден қос қолдап, бір қолмен ұстап
немесе кеудеден қолдан, киімнен ұстап лақтыруға болады.
1928 жылға дейін күрестің бірыңғай ережесі болған жоқ. Жарысқа түсетін
палуандардың салмағы ескерілмеді. Сондықтан көбінесе қарсыласынан күші ғана
емес, салмағы да артық палуандар жеңіске жетіп келді. Жарыс жергілікті
жерде ежелден қабылданған немесе алдын ала келісілген шартқа сәйкес ереже
бойынша өткізілді. 1928 жылы қазақша күреске тән бүкіл әдіс-тәсілдерді
түгелдей қамтыған бірыңғай ереже жарияланды. Ал 1938 жылы Қазақстанда
спорттық ірі жарыстар өткізіле бастады. Республика астанасы Алматы
қаласында өткізілген колхозшылардың І республикалық спартакиясында қазақша
күрестен алғаш рет салмақ категориясы бойынша (жеңіл салмақ – 65 килограмм,
орта салмақ – 76 килограмнан жоғары) жарыс өтті. Республика чемпионы
деген құрметті атақты салмақ категориялары бойынша Семей облысының өкілдері
С.Адасқанов, К.Алтыбасаров және И.Түйменов жеңіп алды.
1939 жылы республика біріншілігінен бұрын облыстарда біріншілік
өткізілді. Онда жеңіп шыққандар Қазақстан чемпионы атағы үшін күресу
правосына ие болды. Содан соң Семей қаласында Қазақстан біріншілігі
өткізіліп бұл жарысқа Алматы, Павлодар, Семей, Оңтүстік Қазақстан, Батыс
Қазақстан және Қостанай облыстарының палуандары қатысты. 1938 жылы Семей
обылысының өкілдері үш салмақ категориясы бойынша да бірінші орын алған
болса, бұл жолы республика чемпионы деген атақты Құрманбаев (Алматы
облысы), Досқалиев (Батыс Қазақстан), Мусин (Павлодар облысы) жеңіп алады.
Табанды күрес үстінде Батыс Қазақстан облысының өкілі Досқалиев барлық
қарсыласын жеңіп, республиканың абсолюттік чемпионы деген атаққа ие
болады. 1940 жылы бес салмақ категориясы бойынша Республика біріншілігі
өтті. Ол салмақ категориялары: аса жеңіл, орта, жеңіл, жартылай ауыр және
ауыр салмақ. Республиканың чемпионы атағын осы салмақ категориялары бойынша
Байдәулетов, Құрманбаев, Төлегенов, Мохманов, Жұмабаев жеңіп алады.
Ұлы Отан соғысына байланысты дене шынықтыру жолындағы қозғалыс тежеліп,
Қазақстанда бұқаралық спорт жұмысы уақытша тоқтап қалды. Соғыстың алғашқы
күндерінен бастап-ақ дене шынықтыру ұйымдарының қызметі түгелдей Отан
қорғау ісіне бағытталды. Олар жаппай оқу орындарына халықты әскери дене
шынықтыру дайындығынан өткізуге, Қызыл армияның жауынгерлік резервін
даярлауға көмектесуге тиісті болды, дене шынықтыру ұйымдарының мүшелері мен
спортшылар әскери оқу пунктерінде жауынгерлерді қолма-қол ұрысқа үйретіп,
граната лақтырушыларды, шаңғышыларды т.б. даярлады.
Қазақстанның мыңдаған спортшысы дене шынықтыру саласының қызметкері
тылдағы жанқиярлық еңбегімен ұрыстарға тікелей қатысуы арқылы жаумен
күресуге елеулі үлес қосты.
1944 жылы қазақ халқы азамат соғысының батыры Амангелді Имановтың
юбилейін өткізді.
Батырды еске алу ретінде спорттың ұлттық түрлерінен, соның ішінде
қазақша күрестен де жаппай жарыс өткізілді.
Фашистік Германия тізе бүкеннен кейін еліміз қираған шаруашылықты
қалпына келтіруге кірісті. Бұған бүкіл халық болып жұмсалды. Сонымен қатар
партия мен үкімет елімізде спортты дамытуға үлкен көңіл бөлді. Әрбір
мерекені, әрбір тойды қазақ халқы да ұлттық ойындар өткізе отырып қарсы
алды. Фашистік Германияны жеңу бүкіл халықтық мереке еді. Соған орай
соғыстың аяқталған құрметіне 1945 жылы майда Қазақстанның колхоздары мен
совхоздарында қазақша күрестен жаппай жарыстар өткізілді.
1945 жылы Республиканың спорттық өмірінде спорттың ұлттық түрлерімен
айналысу жөніндегі жұмыстардың кеңінен өріс алған жылы болды. Спартакияда
программасына ұлттық қазақша күрес те енгізілді. Мысалы 1946 жылғы Жамбыл
Жабаевтың туғанына 100 жыл толуына арналған спартакиядағы ұлттық күрес
кірді. Ұлы ақын атындағы арнайы жүлделерді Медібаев, Күнібаев, Аманов жеңіп
алды.
1948 жылы ВКП(б) орталық комитетінің партия мен үкіметтің елімізде дене
шынықтыру қызметін жаппай дамыту және совет спортшыларының шеберлігін
арттыру жөніндегі комитеттің орындау барысы туралы тарихи қаулысы
жарияланады. Ол қаулыда ВКП(б) Орталық комитеті елімізде дене шынықтыру мен
спортты дамытудағы негізгі кемшіліктердің бетін ашып, одақтас
республикаларды дене шынықтыру жолындағы қозғалыстың өрлей түсуіне ықпал
етті.
1952 жылы Түркіменстан астанасы Ашхабадта Орта Азия Республикалар мен
Қазақстанның кезекті спартакиядасы өткізілді. Оның программасында ұлттық
күресте жарыс өткізуде көзделеді. Бес республиканың ұлттық күрес жөніндегі
жарысы ережелерінің негізіне күрестің классикалық түрлерінің ережелеріне
жақын тұрғандықтан, қазақша күрес ережелері алынды.
Жарыс сегіз салмақ категориясы бойынша алынды. Семей обылысынан
Байбатыров (жеңіл салмақ), Қарағандылық Сәлімбаев спартакияда чемпионы
атанды.
ВКП(б) Орталық Комитетінің жоғарыда аталған тарихи қаулысының негізінде
республикалық және облыстық спорт комитеттері спорттың ұлттық түрлерін
дамытуға үлкен көңіл бөлді. Мысалы, 1953-1954 жылдары қазақша күрестен
өткізілген жарыстарды талдау бұқаралығы жағынан да, техникалық
жарақтандырылуы мен тактикасы жағынан да оның күрестің классикалық
түрлеріне жақындағанын көрсетеді. 1955 жылы қазақша күреске сегіз салмақ
категориясы енгізіліп, алғаш рет одан өткізілетін жарыстың ережелері
жарияланды. Алғашқы ресми ережелердің авторы қазақша күресті дамытудың
жанашары Мұзафар Рахымқұлов болды.
1959 жылы СССР халықтары екінші спартакиядасы өтті. Сол кезде Москвада
ұлттық күрес түрлері жаттықтырушылары мен спортшыларының Бүкілодақтық
семинары болды.
Оған одақтық және автономиялық республикалардың күрес жөніндегі
жиырмадан астам өкілі қатысты. Онда басқа ұлттық күрес пен қатар қазақша
күрес ережелері де талқыланды.
1964 жылы Қайрат ерікті спорт қоғамы орталық советінің қазақ палуаны
Қажымұқан Мұңайтпасов атындағы жеке командалық котегориясы бойынша чемпион
атағы сарапқа салынды. 52 килограмға дейінгі салмақта еркін күрес шеберіне
кандидат Орынбеков Шымкент чемпион болды. Ол төрт кездесу өткізіп бәрінде
жеңіске жетті. Семейлік Р.Берікболовтың да жұлдызы жанып 57 килограмға
дейінгі салмақта Бөкенаев Қарағанды жеңіске жетті, бұрын аты шықпаған
Семейлік Сақаев 67 килограмға дейінгі салмақта еңбек тұғырға көтерілді. Ол
еркін күрестің шебері А.Қазымбетов және самбодан СССР спорт шебері
Д.Биткөзов сияқты белгілі палуандарды ұтты. 73кг. дейінгі салмақта Оралдық
Бейсенов, 79кг дейінгі салмақта Семейлік Арғынов жеңіске жетті. Шымкент
қаласының намысын қорғаған Қонақбаев 87 кг дейінгі салмақта чемпион атанды.
Қажымұқан атындағы бас жүлдені қазақтың белгілі палуаны, халықаралық
жарыстардың жеңімпазы, еркін күрестен СССР чепмпионы Әбілсейт Айханов жеңіп
алды. Командалық есепте бірінші орынға Семей (16 ұпай) екінші орынға
Шымкент (22 ұпай), үшінші орынға Қарағанды (29 ұпай) облыстары шықты.
1965 жылы Қайрат ерікті спорт қоғамының орталық советі Шымкент
облысының Темірлан селосында тағыда біріншілік өткізді. Бұл жолы бірінші
орынды Алматылықтар жеңіп алды. Табан тірескен бәсекеде екінші орынға өткен
жылғы чемпионда үшінші орынға тағы да Қарағандылықтар шықты салмақ
категориялары бойынша Керімбаев, Ұртбаев (Семей), Айберов, Непинов
(Шымкент), Рахинов, Алдырбаев, Еркінов және Райымбеков (бәрі де Алматы)
чемпион атанды. 1968 жылдың жеке командалық біріншілігі Қайрат ерікті
спорт қоғамы Орталық бірінші спартакиядасы программасы бойынша өтті.
Жарысқа 14 облыстан жүзден астам спортшы қатысты. Салмақ категориялары
бойынша Керімбаев (Семей), Смағұлов (Алматы), Изотов, Семей
Сейсенбаев (Семей), Қалдарбеков (Шымкент), Еркінов (Алматы), Зиновьев
(Шығыс Қазақстан), чемпион атанды. Сол 1968 жылы қазақша күрес Көкшетау
облысының Қызылту поселкесінде өткізілген колхоздар мен совхоздардың бүкіл
қазақстандық ойынының программасына енгізілді. Жарысқа облыстардың 15
командасы қатысты. Сонымен қатар Қазақ ССР-туғанына 100 жыл толуы құрметіне
барлық облыстар мен аудандарда спорттың ұлттық түрлерінен жарыстар
өткізілді.
Қайрат ерікті спорт қоғмының Орталық Советі 1970 жылдың сәуірде
қазақша күрестің жаттықтырушылары мен мамандарының семинарын өткізді. Оның
программасына жаттықтырумен үйрету методикасын, оқу- жаттығу процесін
жоспарлау мәселелері енгізілді, сондай – ақ жаңа ережелер талқыланды.
Қазақтың әйгілі палуандары Сәлімбаев, Бақижанов, Татиев (Қарағанды),
Сәдуақасов (Семей), Бәшіров (Алматы), Досқалиев (Шығыс Қазақстан) Құлжанов
(Талдықорған), қазақша күресті жетік білетін жатықтырушылар М.Рахымқұлов,
Ж.Әкенов, В.Корпец, Р.Ильмат күрестің техникасына, қазақтың ұлттық күресін
кеңінен тартатуға үлкен үлес қосты. Әсіресе, СССР – дің еңбек сіңірген
жаттықтырушысы П.Ф.Матущек қазақша күрестің қалыптасуына үлкен еңбек
сіңірді.
1970 жылы Қазақстанының 50 жылдығына арналған мерекелік спартакияда
программасына қазақша күресте кірді. Жарыс Семей қаласында өткізілді, оған
республиканың 15 обылысының және Алматы қаласының командалары қатысты.
Жарыс екі кіші топ бойынша өтті. Әр кіші топқа 8 команда кірді. Салмақ
категориялары бойынша Сарбаев, Омарбаев, Ысқақов (үшеуіде Алматы), Мүсіров
(Семей), Шалқыбеков (Қарағанды), Шираманов (Алматы) чемпионы атанды.
Қазақ ССР Министрлер Советі жанындағы дене шынықтыру және спорт
комитеті коллегиясының 1971 жылғы 27 қаңтарда қаулысы бойынша күрестен
Қазақ ССР спорт шебері деген атақ енгізіліп, куәлік және Қазақ ССР спорт
шебері деген значок берілетін болды. Мұның да спорттың көпшілік ұнататын
түрінің дамуына елеулі ықпалы тиді.
Қазақша күресті одан ары дамытып, кеңінен тарату ісінде Қазақ ССР
Министрлер Советі жанындағы дене шынықтыру және спорт комитеті
коллегиясының 1972 жылы 3 желтоқсандағы қауылысының алатын орны ерекше. Ол
қаулыда коллегия халық деппутаттарының облыстық, калалық және аудандық
Советтерінің жанындағы дене шынықтыру және спорт комитеттерінің, ерікті
спорт қоғамдарының аудандық Советтерінің назарын спорттың ұлттық түрлерін
дамыту жөніндегі жұмыстарының қанағаттанғысыз жүргізіп келе жатқандығыны
аударды. Ол Республикада бұл жұмысты жақсартудың нақты шараларын жасып,
жүзеге асыруды ұсынады. Коллегия республикалық ерікті спорт қомандасының
Орталық Советтерін және ведомстволарды, облыстық спорт комитеттерін жыл
сайын жергілікті жерлерде спорттың ұлттық түрлерінен жарыстар өткізіп
отыруды және республикалық жарыстармен спартакиялардарға қатынасып отыруды
міндеттеді.
Қазақ ССР Министрлер Советінің жанындағы дене шынықтыру және спорт
комитетінің спорттың қолданбалы түрлері жөніндегі бөліміне Қазақ СССР Ауыл
шаруашылығы министрлігі және Қайрат ерікті спорт қоғамының орталық
Советімен бірлесе отырып, спорттың ұлттық түрлерін жергілікті жерлерде
насихаттап тарату жөніндегі ұйымдастыру және жүргізу мәселелері жайлы
жиындар, семинарлар өткізіліп отыру ұсынылды. Денешынықтыру және спорт
жөніндегі облыстық комитеттерге де облыстық ерікті спорт қоғамдары мен
бірлесе отырып осындай жиындар мен семинарларды дайындап өткізу тапсырылды.
Мұнымен қоса Қазақ СССР Министрлер Советінің жанындағы дене шынықтыру және
спорт комитеті ерікті спорт қоғамдарының республикалық советтерін,
Қайрат ерікті спорт қоғамының Орталық Советін, облыстық және аудандық
советтеріне тиісті жарыстарды жүйелі түрде өткізіп отыруға спорт
секцияларын ашып, жаттықтырушылар мен төрешілерді даярлауға, республика
біріншілігінде жеңіске жеткендерге спорт шебері деген құрметті атақты
міндеттеді.
1973 жылы Қазақстанның құрамы командасы Орта Азия республикалары мен
Қазақстанның Ташкент қаласында өткен дәстүрлі біріншілігіне қатысты. Тек
өзбек СССР – нің құрама командасынан 6:4 есебімен ұтылып, біздің команда
екінші орын алды. Спорт шеберлері М. Аманбаев 48 кг Алматы, Р. Сапарғалиев
62 кг Семей чемпионы болды. Қазақ СССР министрлер советі жанындағы дене
шынықтыру және спорт жөніндегі комитет 1974 жылы Жамбыл облысы Мойынқұм
ауданы Фурмановка селосының саласында екі мәрте социалистік Еңбек Ері
Жазылбек Қуанышбаев атындағы жүлде үшін қазақша күрестен республикалық
жұмыс өткізуі керек деп бекітті. Сөйтіп, мұнда жыл сайын күш сынасу үшін
Орта Азия республикаларынан Қазақстанның облыстарынан палуандар жиналды.
Бұл жарыс қазақша күрестің Жамбыл облысында дамуына үлкен ықпал етті. Осы
облыстың палуандары командалық есепте республикада ұдайы жүлде алып келеді,
ал Н.Жармұхамбетов, А. Мұсабеков – қазақша күрестен Қазақ ССР-нің спорт
шебері және самбодан СССР спорт шебері, СССР біріншілігінің жүлдегерлері.
Қазақ дене шынықтыру институтында 1970 жылы алғаш рет спорттың осы
түрінен мамандар даярлау мақсатында қазақша күреске мамандандыру енгізілген
болатын. 1983 жылға дейін институт жалпы саны 90 адамды даярлап шығарды.
Олардың жартысынан астамының қазақша күрестен Қазақ СССР-нің спорт шебері
деген атағы бар.
Институт қабырғасында көптеген спортшылар өте жоғарғы нәтижелерге
жетті. Мысалы, М. Аманбаев (48 кг) оқыған кезде Орта Азия республикалары
мен Қазақстанның екі дүркін чемпионы, А. Рақымжанов (70 кг) Қазақ СССР-нің
1976 жылғы, Б. Жүнісов (70 кг) 1975 жылы екі мәрте Социалистік Еңбек Ері
Ж.Қуанышбаев атындағы жүлде үшін Республикалық жарыстың чемпионы болды.
Сол жылдары Орал облысының Каменка селосында қазақша күрестен Совет
Одағының Батыры Жақсығұлов атындағы жүлде үшін Республикалық жарыс
өткізілетін болып есептелді. Бұл жарыс бірнеше жыл бойы дәстүрлі түрде
Қазақстанның облыстары мен одақтас республикалардың қоғамдық командалары
қатысуымен өтіп келеді.
1970 жылы Ұлы Октябрь социалистік революцияның 60 жылдығы құрметіне
Москва қаласындағы спорт сарайында көрсету мақсатында көркем - спорт
мерекесі өткізілді. Бұл көрсету жарыстарында Қазақ СССР-нің ұлттық күрес
өкілдерінен Қазақ СССР-нің спорт шеберлері, Қазақ дене шынықтыру
институтының студенттері Д.Байжігітов пен Б.Абдуллаев өнер көрсетті.
Ол қазақша күреске маманданып жүрген болатын. Осы көрсетуде қазақ және
молдаван палуандары жоғары баға алды.
1973 жылы қазақша күрестің жарыс ережелері жарыққа шықты. Авторлар
М.Тәнекеев, П.Матучак, С.Сатыбалдиев қазақша күреске маманданып жүрген дене
шынықтыру студенттері үшін программа жазып жариялады. 1973 жылы
Ү.Жолымбетовтың редакциялауымен қазақ тілінде қазақша күрес атты кітап
шығарылды. Қазақ дене шынықтыру институтының тақырыптық жоспарларында
қазақша күрестің оқу және жаттығу процестерін жетілдіру туралы мақалалары
жарияланды. 1978 жылы қазақ дене шынықтыру институтында қазақша күрестен
жарыс өткізу деген оқулық жарыққа шықты. 1980 жылы қазақтың ұлттық спорт
түрлерінен өткізілетін жарыстың ережелері жарияланды, онда спорттың
түрлерімен қоса қазақша күрестің ережелері де берілген. Ол ережелерді қазақ
СССР министрлер советінің жанындағы дене шынықтыру және спорт комитеті
бекіткен.
2. Қазақша күресте қолданылатын терминология
Күрес тәсілдерін квалификациялау барлық белгілі әдістерді ортақ
белгілеріне қарай топқа бөлуге болады.
Күрес техникасы - дегеніміз палуанның жеңіске жетуі үшін қолданылатын
және әрекет ету ережелерінде рұқсат етілген амалдар жиынтығы
Жүйелеу – тәсілдердің әр түрлі топтарының арасындағы байланыстар мен өз
- ара тәуелділіктерді тауып, оларды қиындық дәрежесіне, құрылымының
күрделілігіне, белгілеріне қарай бірінен соң бірін орналастыру.
Терминология – педагогикалық және спорттық жұмыс кезінде пайдаланатын
қазақша күреске тән атаулар (терминдер).
Классификациялау, жүйелеу және терминология оқытушыларға педагогикалық
процесті тәртіпке келтіруге көмектеседі.
Жүйелеу – классификациялау негізінде жүргізіледі. Ол жаттықтырушының
күрес техникасы, топтармен амалдар арасындағы өзара байланыс жөнінде
жаттықтырушыларға түсінік беруге көмектеседі. Бұл балаларды дәйекті түрде
және дұрыс оқытуға мүмкіндік береді.
Қазақша күресті классификациялау негізінде қарсыласпен күрескен кезде
қолданылатын және жарыс ережелеріне рұқсат етілген амалдар алынған.
Қазақша күрес техникасындағы кейбір түсініктерді анықтау.
Түрегеліп күресу техникасы – тұрып күрескенде қолданылатын амалдар.
Ұстасу – қолмен орындалатын әрекеттер, палуан шабуылдау, қорғану немесе
қарсы шабуылдау мақсатында қарсыласының киімінің бір жерінен ұстай алады.
Бір жақты ұстасу – оң қолымен қарсыласының оң қолынан (сол қолымен сол
қолынан) ұстау.
Әр жақты ұстау – оң қолымен қарсыласының сол қолынан (сол қолымен оң
қолын) ұстау.
Ырғақ – білектерін айқастыру әдісі, саусақтарына қармақтап ілмектеп,
құлыптап, бір – бірімен ұстастырады.
Шалу – аяқпен жасалатын қимыл, бұл кезде палуан қарсыласының денесінің
қандайда да болмасын бір бөлігін ұстайды.
Ілу – аяқпен жасалатын қимыл. Бұл кезде палуан қарсыласының денесінің
қандай да болмасын бір бөлігін ұстап, өзіне немесе бір жағына қарай
тартады.
Орау- аяқпен жасалатын қимыл. Палуан қарсыласын қимылдатпай ұстап,
оны өзіне немесе бір жағына қарай тартып, онымен бір мезгілде жіліншігімен
және табанымен аяғынан іледі.
Қағу – аяқ қимылы. Палуан табан жағымен, табанның ішкі, сыртқы
қырларымен қарсыласын аяқтан қағады.
Көтере қағу – аяқ қимылы. Палуан санының артқы жағымен қарсыласын
аяғынан бірдей артқа көтере қағады.
Тізеден қағу – аяқ қимылы. Палуан қарсыласының аяқтарын кілемге
тигізбей көтеріп алып, тізесімен қағады.
Көтере итеру – аяқ қимылы. Палуан қарсыласын санымен немесе
жіліншігімен өзінің алдынан жоғары көтере итереді.
Адымын айқастыру – қарсыласының жанынан немесе артына шығу мақсатымен
палуан аяғын оның аяқтарының артына қояды.
Еңкею – денені тік тұрған күйінен горизонталь күйге қозғалту.
Тікею – денені горизонталь күйден тік күйге келтіріп қозғалу.
Шалқаю – денені артқа қарай шалқайтып доғаша иілу.
Айналу – артқа қарай құлаған кездегі дененің қозғалысы: палуан
шалқалап құлап бара жатқанда кеудесімен түсетін болып айналады.
Жұлқу – палуан қарсыласын қатты тартып қалады (жұлқиды).
Итеру – палуан өзінен қарсыласын ары қарай немесе қапталға қарай
итереді.
Әдіс – палуанның толық аяқталған әрекеті, қарсыласынан басым түсу
немесе оны жеңу амалы.
Қорғану – қарсыласының шабуылын палуанның тойтаруына мүмкіндік
беретін әрекеттері.
Қарсы әдіс [амал] – қарсыласының әдісіне қарсы қолданылатын амал.
Лақтыру – қарсыласын кілемнен көтеріп алып жауырынымен немесе
кеудесімен түсіруге мүмкіндік беретін әдістер.
Жығу – түрегеліп тұрған қарсыласты кілемнен көтеріп алмай – ақ
кеудесімен немесе арқасымен түсіруге көмектесетін әдістер.
Арқадан асыра лақтыру – қарсыласқа арқасын бере айналып, содан соң
еңкею немесе алға қарай құлау арқылы орындалады. Айнала берген кезде еңкейе
қалу бұл әдістің негізгі элементі болып табылады.
Шалқайып лақтыру – шалқаю арқылы орындалады. Бұл әдістің негізгі
элементі – денені артқа қарай доғаша иіп шалқайту.
Еңкейіп лақтыру – кеуденің және аяқтың күші арқылы қарсыласты
кілемнен көтеріп алып, содан соң еңкейіп, оны кілемге итеріп түсіру жолымен
орындалады.
Ілу – түрегеліп тұрғанда орындалатын әдіс. Қарсыласының аяғын палуан
бүгілген өз аяғымен іліп алып жығады.
Сүріндіру – лақтыру әдісі. Кедергі етіп қойған өзінің аяғынан
қарсыласын өткізе сүріндіріп лақтырады.
Иықтан асырып лақтыру – палуан арқасын беріп денесін айналдырып барып,
қарсыласын иығынан асырып лақтырады.
Орау – түрегеліп тұрғанда орындалатын әдіс. Қарсыласының аяғын палуан өз
аяғымен орап алып жығады.
Тактикалық даярлық амалдары – палуанның шабуылдау немесе қарсы шабуылдау
үшін қолайлы жағдай жасайтын әрекеттері.
Барлау – палуанның қарсыласы жөнінде мәліметтер алуына көмектесетін
тактикалық әрекеттері.
Бүркемелеу – палуанның қарсыласын шын ойын жасыру үшін жасайтын әрекет.
Қауіп төндіру – палуанның қарсыласын қорғанысқа көшуге мәжбүр ететін
тактикалық әрекет.
Жалған әрекеттер – ақырына дейін жеткізілмеген және қарсыласты тиісті
қорғанысқа көшуге мәжбүр ететін амалдар, қарсы амалдар, ұстау, жұлқу, итеру
және басқа да әрекеттер.
Алдау – ол да жалған әрекеттер.
Қайталап алдау – палуанның өзінің шын амалын қарсыласына жалған амал
ретінде көрсетуге бағытталған тактикалық әрекеттер.
Шақыру – палуанның қарсыласын белсенді қимылдар жасауға мәжбүр ететін
тактикалық әрекет.
Тұқырту – палуанның қарсыласының еркін қимылдауына мүмкіндік
бермейтін әрекет.
Тепе-теңдіктен шығару – палуаннан өзінің шабуылға шығуына ыңғайлы,
ал қарсыласын тепе-теңдігін сақтай алмай қолайсыз күйге түсуге мәжбүр
ететін әрекет.
Шабуыл – тактикалық әрекет, оның мақсаты –басым түсу немесе жеңіске
жету.
Қайталап шабуылдау – бірдей қимылдар қатар орындалатын тактикалық
әрекет, ол қимылдардың тек соңғысы ғана шешуші, ал қалғандары жалған
болады.
Комбинация – белгілі бір нәтижеге жету үшін орындалатын әрекеттерді
тактикалық жағынан ұштастыру немесе олардың бірінен соң бірі орындалуы.
Ұстау комбинациясы- қарсыласы ұстаудың бір түрінен қорғана жүріп,
келесілерінің орындауға қолайлы сәтін туғызғандай етіп ұстау түрлерін
ұштастыру.
Алдын алу – палуанның қарсыласының шабуылымен бір мезгілде жүргізетін
шабуылдау әрекеттері, бірақ палуан қарсыласының алдын алу үшін оны
шапшаңырақ орындайды.
3. Қазақша күрестің техникалық және тактикалық әдіс-тәсілдері
Қазақша күрес техникасы - дегеніміз жеңіске жетуге бағытталған белгілі
бір әрекеттер жүйесі. Күрес тактикасында аса тиімді әрі түрлі әрекеттер
сараланып шықты. Оларды шабуылдау, қорғану, қарсы шабуылдау әрекеттер деп
бөлуге болады. Осылардың ішінде палуанның техникалық шеберлігін арттыруға
ең пайдалысы шабуылдау әрекеттері болып табылады. Күрес техникасына нашар
палуандар әдетте, өзіне қолайлы әрі тиімсіз амалдарды пайдаланады. Сөйтіп
көбінесе қарсыластарының бетін қайтаруға ғана күш салады. Ал мұндай амалдар
шабуылдаушы жақтың күші басым болса ғана нәтиже береді. Техникасы жақсы
палуандар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Негізгі бөлім
1. Қазақ ұлттық спорт ішіндегі қазақша күрестің алатын орны және оның
даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .6
2. Қазақша күрес
терминологиясы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..15
3. Қазақша күрестің техникалық және тактикалық әдіс-
тәсілдері ... ... ...19
4. Қазақша күрес үйрету
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 4
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..36
Кіріспе
Қазақша күрес әлемдегі ең тарихы терең спорт түрлерінің бірі ғой.
Қазақтың ешбір ұлы тойы мен мерейлі мерекесі онсыз өтпеген. Сонау ықылым
замандардан бері қазақ білекті азаматтарына қара күштің киесі дарыған жан
деп қана қарамай, үлт қуаттылығын, ел қүдыретін танытар өнер иесі деп қадір
тұтқан. Алайда осы өнеріміз күні кешеге дейін Қазақстан аумағынан аса
алмады. Кеңес тұсында да ол кеудесінен басылып тұрды. Бұл ретте оның
ашылмай тұрған тағы бір тынысы бардай сезілетін. Содан еліміз егемендік
алып, ел еңсесін көтере бастаған тұста, Штаттағы ұлттық командалар
дирекциясын басқарып тұрған маған қазақ күресінің басы-қасында жүрген
ағаларымыз қолқа салды. Осы күрестің қыр-сырын білетін Бауыржан Жаналин,
Марат Жақитов, Диқанбай Биткөзов, Бақытжан Жаңбырбаев секілді ағаларымыз:
Өзің қазақша күресті жақсы білесің, сосын барлық күрес түрлерін басқарып
отырсың. Демек, осы ұлттық спорт түрін жаңа биік деңгейге шығару қолыңнан
келеді. Елде экономика өрледі емес пе, енді рух та көтерілсін! деп ой
тастады. Өзімді де осы ой мазалап жүрген болатын, сөйтіп, төлтума
спортымызды тар шеңбер мен шекарадан асырып, әлемдік деңгейде шарықтатуға
тэуекел жасап, бел будық. Бұл жолда, ең алдымен, оны сырттан таңылған,
кірме ұғымдардан аршып алу қалсет еді. Ол кезде Кеңес тұсынан қазақ
күресінде бір балл, екі балл деген сияқты орысша бағалау терминдері,
сосын еркін күрестен алына салынған айла-тәсіл атаулары араласып жүрген,
олардан арылу керек болды. Содан төрешілік бұйрықтарды, әдіс-айла
атауларын, күрес тәсілдерін қайтадан қазақшалауға кірістік. Мәселен, бір
балл, екі балл дегеннің орнына қазақи қалыппен жамбас, бүк сияқты баға
айту керектігін белгіледік. Анау жапондар мысалға, өз күрестерінде -
дзюдода иппон, кока, юка деп бекіткен, орысың да, ағылшының да
әрқайсысы өз тіліне тартпай, тілін бұрап, осылай жапонша атайды. Бізде де
солай болуға тиіс. Мысалға, жапондар хаджиме! дейді, қазақша күресте біз
баста! дедік. Сосын оларда— иппон, ал бізде - таза жеңіс. Оның
сыртында, біз тоқта!, жартылай жеңіс сияқты көптеген бұйрықтарды
бекіттік. Қиын ештеңесі жоқ, қазір мұны бәрі үйреніп алды.
Күрестің ұлттық түрі қазақ күрестің даму тарихы қазақ халқының тамыры
тереңнен тартылатын тарихымен тұтасып жатыр. Түрлі бас қосулар мен мереке
тойлар спорттың осы түрінің сайысынсыз өткен емес. Күші басым түсіп,
жеңіске жеткен балуандар халықтың төбесіне тұтар құрметті адамына айналған.
Қазақтың ұлы батыры Қажымұқан есімі қазақ халқының тарихына ғана еніп
қойған жоқ, сонымен бірге спортшылардың әлемдік элитасының қатарына кірді.
Қазақ күресі бойынша бірінші ірі жарыс 1938 жылы ауыл шаруашылығы
аймақтары арасындағы спартакиада аясында өткен. Сол сәттен бастап жарыс
дәстүрлі түрде республика қалаларында тұрақты өткізіліп келеді.
Ірі Халықаралық турнирлер 1952 және 1975 жылдары Азия аймағы
спортшыларының қатысуымен өткізілді. Ұлттық күрестің дамуы Қазақстан
егемендік алғаннан кейін жаңа серпін алды. 1991 жылдан бастап республикалық
чемпионаттар мен біріншіліктер жыл сайын өткізілетін болды.
2004 жылы Қазақтардың Берлиндегі Бүкіләлемдік Құрылтайында конференция
болып, сонда Қазақ күресі бойынша халықаралық федерация ұйымдастырылды.
Федерацияның президенті – Төкеев Серік Адамұлы.
2005 жылы Ресейде (Алтай өлкесі) Қазақ күресі бойынша І Азия
Чемпионаты өтті. 2005 жылы қарашада Астанада ҚР Президентінің жүлдесіне
Қазақ күресі күресі бойынша ірі халықаралық турнир болды. Оған әлемнің 25
елінен 100-дене аса спортшы қатысты. Олардың қатарында Германия, Түркия,
Голландия, Франция және басқалары бар.
2006 жылы Алматы қаласында қазақ күресінен 1-ші әлем біріншілігі
өткізілді, оған 36 мемлекеттің балуандары қатысты. Бұл жарыста Қазақстанның
4 балуаны әлем чемпионы атанды, атап айтсақ Бауыжан Тәліп, Мәди
Құрымбаев,Бақтыбай Қисықов,Бейбіт Ыстыбаев.
2008 жылы Ресейдің Орск қаласында 2-ші әлем біріншілігі өткізілді, оған
42 мемлекеттің балуандары қатысып, Қазақстанның 4 балуаны алтын,2-і күміс
медальмен оралды.
2010жылы Елордамыз Астана төрінде 3-ші әлем біріншілігі туын
желбіретті, 46 мемлекеттен 300-ден астам балуандар қатысты. Қазақ
балуандары бұл бәсекеде намысты қолдан бермей 5 алтын 1 күміс 1қола медаль
иеленіп командалық есепте бірінші орынды алды.
2011 жылы 20-шы тамызда Қазақ барысы жүлдесі өткізілді,оған әр
обылыстан 4 балуаннан , барлығы 64 балуан қатысып бас жүлдені сарапқа
салды. Бұл сайыста 1-ші орынды Қызылордалық балуан Рысқұл Ұлан иеленіп
150 000 АҚШ долларын алды ,2-ші орынды Жамбыл обылысының балуаны Ыстыбаев
Бейбіт иеленіп жүлдеге 30 000 АҚШ долларын алса, 3-ші орын Шығыс
Қазақстандық Жоламанов Шалқарға бұйырды, тиісінше 10 000 АҚШ долларын
алды.
2012 жылдың 15 қыркүйегіне Қазақ барысы жүлдесі сарапқа салынбақшы
жалпы жүлде қоры 320 000 АҚШ долларын құрайды, мұндай үлкен сый тағайындау
арқылы бүкіл әлемге қазақ күресін насихаттау.
1.Қазақ ұлттық спорт ішіндегі қазақша күрестің алатын орны және оның
тарихы
Қазақ халқы қашаннан ұлттық спорт түрлеріне бай халық. Қазақша күрес,
көкпар, қыз қуу, бәйге тағы басқа спорт түрлері бағзы заманнан бері
халқымызбен бірге жасап келеді. Күні бүгін де олар өздерінің мән - мазмұнын
жойған жоқ. Қайта партия мен үкіметтің қамқорлығының арқасында жаңарып,
түрленіп келеді. Оған партия мен үкіметіміздің ұлттық спорт түрлерін дамыту
жөніндегі алған документтері мен советтік дене шынықтыру жүйесіндегі
қазақтың спорт түрлерінің алатын орны әбден дәлел бола алады. Өздерінің
спорт жолдарын қазақша күрестен бастаған, републикамыздың мақтанышы, СССР-
дің, СССР халықтары спартакиясының, әлем және олимпияда чемпионы
Ж.Үшкемпіров, сондай-ақ қазақша күрестен Қазақ ССР-нің чемпионы, самбодан
жастар арасындағы әлем чемпионы, ересектер арасындағы Европа чемпионы
Қ.Байшолақов, самбодан әлем және Европа чемпионы А.Мұсабековтардың
еңбектері куә. Ал А.Ғабсаттаров, К.Байдосов, А.Қазымбетов, Ә.Айханов,
С.Өтенов сияқты спортшылар да қазақша күресті дамытуға атсалысқан абзал
жандар.
Қазақтың ұлтық спорт түрлерінің дамуына 1978-1979 жылдардағы 1
спартакиядағы дайындық кезеңі үлкен серпіліс қосты. Әрбір колхоз –
совхозда, мектептер мен училищелерде үйірмелер мен секциялар
ұйымдастырылып, олардың қортындылары шопан тойларында, егін орағының
соңында шығарылып отырады.
Партия мен үкіметтің ұлттық спорт түрлерін дамытуға деген қорлығы
ұшан–теңіз. Мәселен КПСС Орталық Комитеті мен СССР Министрлер Советінің
1966 жылғы қаулысында ұлттық спорт түрлерін кеңінен өрістету жайы
көрсетіледі. Ал 1965 жылы қазақ ССР Министрлер советінің жанындағы дене
шынықтыру және спорт жөніндегі комитеті қазақша күрес үшін разряд нормалары
мен талаптарын жасап, бекіткенді. 1971 жылы осы комитеттің коллегиясы
Қазақ ССР –нің спорт шебері атағын белгіледі. Ал бәйге, көкпар, қыз қуу,
күміс алу сияқты ұлттық спорт түрлері жыл сайын СССР Ауыл шаруашылығы
министрлігі өткізетін ат спорттың Бүкіл одақтық жарысының программасына
енгізілген.
Бірақ қазақша күрес пен тоғызқұмалақтан басқа ұлттық спорт түрлерінде
разряд беру талаптарын әлі белгіленген жоқ. Келешекте қазақтың қыз қуу,
бәйге, көкпар секілді ат спортына да көңіл аударылғаны жөн сияқты. Сондай-
ақ қазақ халқында түйежарыс та болған. Ол кейбір жерлерде қазіргі кезде де
өткізіледі. Болашақта бұған да көңіл бөлінеді деп сенеміз.
Қазақтың ұлттық спорт түрлерінің ішінде әзірге Одақ көлеміне белгілісі -
қазақша күрес. Соған орай спорттың бұл түрі басқаларына қарағанда әбден
қалыптасқан.
Қазақша күресті жетілдіріп, одақ көлеміне әйгі етуге атсалысқан
М.Рақымқұлов Ж.Төлегенов, Ә.Бүркітбаев, Т.Асқаров, Д.Биткөзов,
Ж.Сабыржанов, Н.Омаров, Р.Сапарғалиев сынды спортшылар есімдерін
мақтанышпен атамасқа болмайды.
Қазақша күрес – көптеген тәсілдер, жасап орындалатын күрес. Оның ережесі
бойынша самбоның, еркін және классикалық күрестің кейбір амалдарын
қолдануға рұқсат етіледі. Мұнда белбеуден қос қолдап, бір қолмен ұстап
немесе кеудеден қолдан, киімнен ұстап лақтыруға болады.
1928 жылға дейін күрестің бірыңғай ережесі болған жоқ. Жарысқа түсетін
палуандардың салмағы ескерілмеді. Сондықтан көбінесе қарсыласынан күші ғана
емес, салмағы да артық палуандар жеңіске жетіп келді. Жарыс жергілікті
жерде ежелден қабылданған немесе алдын ала келісілген шартқа сәйкес ереже
бойынша өткізілді. 1928 жылы қазақша күреске тән бүкіл әдіс-тәсілдерді
түгелдей қамтыған бірыңғай ереже жарияланды. Ал 1938 жылы Қазақстанда
спорттық ірі жарыстар өткізіле бастады. Республика астанасы Алматы
қаласында өткізілген колхозшылардың І республикалық спартакиясында қазақша
күрестен алғаш рет салмақ категориясы бойынша (жеңіл салмақ – 65 килограмм,
орта салмақ – 76 килограмнан жоғары) жарыс өтті. Республика чемпионы
деген құрметті атақты салмақ категориялары бойынша Семей облысының өкілдері
С.Адасқанов, К.Алтыбасаров және И.Түйменов жеңіп алды.
1939 жылы республика біріншілігінен бұрын облыстарда біріншілік
өткізілді. Онда жеңіп шыққандар Қазақстан чемпионы атағы үшін күресу
правосына ие болды. Содан соң Семей қаласында Қазақстан біріншілігі
өткізіліп бұл жарысқа Алматы, Павлодар, Семей, Оңтүстік Қазақстан, Батыс
Қазақстан және Қостанай облыстарының палуандары қатысты. 1938 жылы Семей
обылысының өкілдері үш салмақ категориясы бойынша да бірінші орын алған
болса, бұл жолы республика чемпионы деген атақты Құрманбаев (Алматы
облысы), Досқалиев (Батыс Қазақстан), Мусин (Павлодар облысы) жеңіп алады.
Табанды күрес үстінде Батыс Қазақстан облысының өкілі Досқалиев барлық
қарсыласын жеңіп, республиканың абсолюттік чемпионы деген атаққа ие
болады. 1940 жылы бес салмақ категориясы бойынша Республика біріншілігі
өтті. Ол салмақ категориялары: аса жеңіл, орта, жеңіл, жартылай ауыр және
ауыр салмақ. Республиканың чемпионы атағын осы салмақ категориялары бойынша
Байдәулетов, Құрманбаев, Төлегенов, Мохманов, Жұмабаев жеңіп алады.
Ұлы Отан соғысына байланысты дене шынықтыру жолындағы қозғалыс тежеліп,
Қазақстанда бұқаралық спорт жұмысы уақытша тоқтап қалды. Соғыстың алғашқы
күндерінен бастап-ақ дене шынықтыру ұйымдарының қызметі түгелдей Отан
қорғау ісіне бағытталды. Олар жаппай оқу орындарына халықты әскери дене
шынықтыру дайындығынан өткізуге, Қызыл армияның жауынгерлік резервін
даярлауға көмектесуге тиісті болды, дене шынықтыру ұйымдарының мүшелері мен
спортшылар әскери оқу пунктерінде жауынгерлерді қолма-қол ұрысқа үйретіп,
граната лақтырушыларды, шаңғышыларды т.б. даярлады.
Қазақстанның мыңдаған спортшысы дене шынықтыру саласының қызметкері
тылдағы жанқиярлық еңбегімен ұрыстарға тікелей қатысуы арқылы жаумен
күресуге елеулі үлес қосты.
1944 жылы қазақ халқы азамат соғысының батыры Амангелді Имановтың
юбилейін өткізді.
Батырды еске алу ретінде спорттың ұлттық түрлерінен, соның ішінде
қазақша күрестен де жаппай жарыс өткізілді.
Фашистік Германия тізе бүкеннен кейін еліміз қираған шаруашылықты
қалпына келтіруге кірісті. Бұған бүкіл халық болып жұмсалды. Сонымен қатар
партия мен үкімет елімізде спортты дамытуға үлкен көңіл бөлді. Әрбір
мерекені, әрбір тойды қазақ халқы да ұлттық ойындар өткізе отырып қарсы
алды. Фашистік Германияны жеңу бүкіл халықтық мереке еді. Соған орай
соғыстың аяқталған құрметіне 1945 жылы майда Қазақстанның колхоздары мен
совхоздарында қазақша күрестен жаппай жарыстар өткізілді.
1945 жылы Республиканың спорттық өмірінде спорттың ұлттық түрлерімен
айналысу жөніндегі жұмыстардың кеңінен өріс алған жылы болды. Спартакияда
программасына ұлттық қазақша күрес те енгізілді. Мысалы 1946 жылғы Жамбыл
Жабаевтың туғанына 100 жыл толуына арналған спартакиядағы ұлттық күрес
кірді. Ұлы ақын атындағы арнайы жүлделерді Медібаев, Күнібаев, Аманов жеңіп
алды.
1948 жылы ВКП(б) орталық комитетінің партия мен үкіметтің елімізде дене
шынықтыру қызметін жаппай дамыту және совет спортшыларының шеберлігін
арттыру жөніндегі комитеттің орындау барысы туралы тарихи қаулысы
жарияланады. Ол қаулыда ВКП(б) Орталық комитеті елімізде дене шынықтыру мен
спортты дамытудағы негізгі кемшіліктердің бетін ашып, одақтас
республикаларды дене шынықтыру жолындағы қозғалыстың өрлей түсуіне ықпал
етті.
1952 жылы Түркіменстан астанасы Ашхабадта Орта Азия Республикалар мен
Қазақстанның кезекті спартакиядасы өткізілді. Оның программасында ұлттық
күресте жарыс өткізуде көзделеді. Бес республиканың ұлттық күрес жөніндегі
жарысы ережелерінің негізіне күрестің классикалық түрлерінің ережелеріне
жақын тұрғандықтан, қазақша күрес ережелері алынды.
Жарыс сегіз салмақ категориясы бойынша алынды. Семей обылысынан
Байбатыров (жеңіл салмақ), Қарағандылық Сәлімбаев спартакияда чемпионы
атанды.
ВКП(б) Орталық Комитетінің жоғарыда аталған тарихи қаулысының негізінде
республикалық және облыстық спорт комитеттері спорттың ұлттық түрлерін
дамытуға үлкен көңіл бөлді. Мысалы, 1953-1954 жылдары қазақша күрестен
өткізілген жарыстарды талдау бұқаралығы жағынан да, техникалық
жарақтандырылуы мен тактикасы жағынан да оның күрестің классикалық
түрлеріне жақындағанын көрсетеді. 1955 жылы қазақша күреске сегіз салмақ
категориясы енгізіліп, алғаш рет одан өткізілетін жарыстың ережелері
жарияланды. Алғашқы ресми ережелердің авторы қазақша күресті дамытудың
жанашары Мұзафар Рахымқұлов болды.
1959 жылы СССР халықтары екінші спартакиядасы өтті. Сол кезде Москвада
ұлттық күрес түрлері жаттықтырушылары мен спортшыларының Бүкілодақтық
семинары болды.
Оған одақтық және автономиялық республикалардың күрес жөніндегі
жиырмадан астам өкілі қатысты. Онда басқа ұлттық күрес пен қатар қазақша
күрес ережелері де талқыланды.
1964 жылы Қайрат ерікті спорт қоғамы орталық советінің қазақ палуаны
Қажымұқан Мұңайтпасов атындағы жеке командалық котегориясы бойынша чемпион
атағы сарапқа салынды. 52 килограмға дейінгі салмақта еркін күрес шеберіне
кандидат Орынбеков Шымкент чемпион болды. Ол төрт кездесу өткізіп бәрінде
жеңіске жетті. Семейлік Р.Берікболовтың да жұлдызы жанып 57 килограмға
дейінгі салмақта Бөкенаев Қарағанды жеңіске жетті, бұрын аты шықпаған
Семейлік Сақаев 67 килограмға дейінгі салмақта еңбек тұғырға көтерілді. Ол
еркін күрестің шебері А.Қазымбетов және самбодан СССР спорт шебері
Д.Биткөзов сияқты белгілі палуандарды ұтты. 73кг. дейінгі салмақта Оралдық
Бейсенов, 79кг дейінгі салмақта Семейлік Арғынов жеңіске жетті. Шымкент
қаласының намысын қорғаған Қонақбаев 87 кг дейінгі салмақта чемпион атанды.
Қажымұқан атындағы бас жүлдені қазақтың белгілі палуаны, халықаралық
жарыстардың жеңімпазы, еркін күрестен СССР чепмпионы Әбілсейт Айханов жеңіп
алды. Командалық есепте бірінші орынға Семей (16 ұпай) екінші орынға
Шымкент (22 ұпай), үшінші орынға Қарағанды (29 ұпай) облыстары шықты.
1965 жылы Қайрат ерікті спорт қоғамының орталық советі Шымкент
облысының Темірлан селосында тағыда біріншілік өткізді. Бұл жолы бірінші
орынды Алматылықтар жеңіп алды. Табан тірескен бәсекеде екінші орынға өткен
жылғы чемпионда үшінші орынға тағы да Қарағандылықтар шықты салмақ
категориялары бойынша Керімбаев, Ұртбаев (Семей), Айберов, Непинов
(Шымкент), Рахинов, Алдырбаев, Еркінов және Райымбеков (бәрі де Алматы)
чемпион атанды. 1968 жылдың жеке командалық біріншілігі Қайрат ерікті
спорт қоғамы Орталық бірінші спартакиядасы программасы бойынша өтті.
Жарысқа 14 облыстан жүзден астам спортшы қатысты. Салмақ категориялары
бойынша Керімбаев (Семей), Смағұлов (Алматы), Изотов, Семей
Сейсенбаев (Семей), Қалдарбеков (Шымкент), Еркінов (Алматы), Зиновьев
(Шығыс Қазақстан), чемпион атанды. Сол 1968 жылы қазақша күрес Көкшетау
облысының Қызылту поселкесінде өткізілген колхоздар мен совхоздардың бүкіл
қазақстандық ойынының программасына енгізілді. Жарысқа облыстардың 15
командасы қатысты. Сонымен қатар Қазақ ССР-туғанына 100 жыл толуы құрметіне
барлық облыстар мен аудандарда спорттың ұлттық түрлерінен жарыстар
өткізілді.
Қайрат ерікті спорт қоғмының Орталық Советі 1970 жылдың сәуірде
қазақша күрестің жаттықтырушылары мен мамандарының семинарын өткізді. Оның
программасына жаттықтырумен үйрету методикасын, оқу- жаттығу процесін
жоспарлау мәселелері енгізілді, сондай – ақ жаңа ережелер талқыланды.
Қазақтың әйгілі палуандары Сәлімбаев, Бақижанов, Татиев (Қарағанды),
Сәдуақасов (Семей), Бәшіров (Алматы), Досқалиев (Шығыс Қазақстан) Құлжанов
(Талдықорған), қазақша күресті жетік білетін жатықтырушылар М.Рахымқұлов,
Ж.Әкенов, В.Корпец, Р.Ильмат күрестің техникасына, қазақтың ұлттық күресін
кеңінен тартатуға үлкен үлес қосты. Әсіресе, СССР – дің еңбек сіңірген
жаттықтырушысы П.Ф.Матущек қазақша күрестің қалыптасуына үлкен еңбек
сіңірді.
1970 жылы Қазақстанының 50 жылдығына арналған мерекелік спартакияда
программасына қазақша күресте кірді. Жарыс Семей қаласында өткізілді, оған
республиканың 15 обылысының және Алматы қаласының командалары қатысты.
Жарыс екі кіші топ бойынша өтті. Әр кіші топқа 8 команда кірді. Салмақ
категориялары бойынша Сарбаев, Омарбаев, Ысқақов (үшеуіде Алматы), Мүсіров
(Семей), Шалқыбеков (Қарағанды), Шираманов (Алматы) чемпионы атанды.
Қазақ ССР Министрлер Советі жанындағы дене шынықтыру және спорт
комитеті коллегиясының 1971 жылғы 27 қаңтарда қаулысы бойынша күрестен
Қазақ ССР спорт шебері деген атақ енгізіліп, куәлік және Қазақ ССР спорт
шебері деген значок берілетін болды. Мұның да спорттың көпшілік ұнататын
түрінің дамуына елеулі ықпалы тиді.
Қазақша күресті одан ары дамытып, кеңінен тарату ісінде Қазақ ССР
Министрлер Советі жанындағы дене шынықтыру және спорт комитеті
коллегиясының 1972 жылы 3 желтоқсандағы қауылысының алатын орны ерекше. Ол
қаулыда коллегия халық деппутаттарының облыстық, калалық және аудандық
Советтерінің жанындағы дене шынықтыру және спорт комитеттерінің, ерікті
спорт қоғамдарының аудандық Советтерінің назарын спорттың ұлттық түрлерін
дамыту жөніндегі жұмыстарының қанағаттанғысыз жүргізіп келе жатқандығыны
аударды. Ол Республикада бұл жұмысты жақсартудың нақты шараларын жасып,
жүзеге асыруды ұсынады. Коллегия республикалық ерікті спорт қомандасының
Орталық Советтерін және ведомстволарды, облыстық спорт комитеттерін жыл
сайын жергілікті жерлерде спорттың ұлттық түрлерінен жарыстар өткізіп
отыруды және республикалық жарыстармен спартакиялардарға қатынасып отыруды
міндеттеді.
Қазақ ССР Министрлер Советінің жанындағы дене шынықтыру және спорт
комитетінің спорттың қолданбалы түрлері жөніндегі бөліміне Қазақ СССР Ауыл
шаруашылығы министрлігі және Қайрат ерікті спорт қоғамының орталық
Советімен бірлесе отырып, спорттың ұлттық түрлерін жергілікті жерлерде
насихаттап тарату жөніндегі ұйымдастыру және жүргізу мәселелері жайлы
жиындар, семинарлар өткізіліп отыру ұсынылды. Денешынықтыру және спорт
жөніндегі облыстық комитеттерге де облыстық ерікті спорт қоғамдары мен
бірлесе отырып осындай жиындар мен семинарларды дайындап өткізу тапсырылды.
Мұнымен қоса Қазақ СССР Министрлер Советінің жанындағы дене шынықтыру және
спорт комитеті ерікті спорт қоғамдарының республикалық советтерін,
Қайрат ерікті спорт қоғамының Орталық Советін, облыстық және аудандық
советтеріне тиісті жарыстарды жүйелі түрде өткізіп отыруға спорт
секцияларын ашып, жаттықтырушылар мен төрешілерді даярлауға, республика
біріншілігінде жеңіске жеткендерге спорт шебері деген құрметті атақты
міндеттеді.
1973 жылы Қазақстанның құрамы командасы Орта Азия республикалары мен
Қазақстанның Ташкент қаласында өткен дәстүрлі біріншілігіне қатысты. Тек
өзбек СССР – нің құрама командасынан 6:4 есебімен ұтылып, біздің команда
екінші орын алды. Спорт шеберлері М. Аманбаев 48 кг Алматы, Р. Сапарғалиев
62 кг Семей чемпионы болды. Қазақ СССР министрлер советі жанындағы дене
шынықтыру және спорт жөніндегі комитет 1974 жылы Жамбыл облысы Мойынқұм
ауданы Фурмановка селосының саласында екі мәрте социалистік Еңбек Ері
Жазылбек Қуанышбаев атындағы жүлде үшін қазақша күрестен республикалық
жұмыс өткізуі керек деп бекітті. Сөйтіп, мұнда жыл сайын күш сынасу үшін
Орта Азия республикаларынан Қазақстанның облыстарынан палуандар жиналды.
Бұл жарыс қазақша күрестің Жамбыл облысында дамуына үлкен ықпал етті. Осы
облыстың палуандары командалық есепте республикада ұдайы жүлде алып келеді,
ал Н.Жармұхамбетов, А. Мұсабеков – қазақша күрестен Қазақ ССР-нің спорт
шебері және самбодан СССР спорт шебері, СССР біріншілігінің жүлдегерлері.
Қазақ дене шынықтыру институтында 1970 жылы алғаш рет спорттың осы
түрінен мамандар даярлау мақсатында қазақша күреске мамандандыру енгізілген
болатын. 1983 жылға дейін институт жалпы саны 90 адамды даярлап шығарды.
Олардың жартысынан астамының қазақша күрестен Қазақ СССР-нің спорт шебері
деген атағы бар.
Институт қабырғасында көптеген спортшылар өте жоғарғы нәтижелерге
жетті. Мысалы, М. Аманбаев (48 кг) оқыған кезде Орта Азия республикалары
мен Қазақстанның екі дүркін чемпионы, А. Рақымжанов (70 кг) Қазақ СССР-нің
1976 жылғы, Б. Жүнісов (70 кг) 1975 жылы екі мәрте Социалистік Еңбек Ері
Ж.Қуанышбаев атындағы жүлде үшін Республикалық жарыстың чемпионы болды.
Сол жылдары Орал облысының Каменка селосында қазақша күрестен Совет
Одағының Батыры Жақсығұлов атындағы жүлде үшін Республикалық жарыс
өткізілетін болып есептелді. Бұл жарыс бірнеше жыл бойы дәстүрлі түрде
Қазақстанның облыстары мен одақтас республикалардың қоғамдық командалары
қатысуымен өтіп келеді.
1970 жылы Ұлы Октябрь социалистік революцияның 60 жылдығы құрметіне
Москва қаласындағы спорт сарайында көрсету мақсатында көркем - спорт
мерекесі өткізілді. Бұл көрсету жарыстарында Қазақ СССР-нің ұлттық күрес
өкілдерінен Қазақ СССР-нің спорт шеберлері, Қазақ дене шынықтыру
институтының студенттері Д.Байжігітов пен Б.Абдуллаев өнер көрсетті.
Ол қазақша күреске маманданып жүрген болатын. Осы көрсетуде қазақ және
молдаван палуандары жоғары баға алды.
1973 жылы қазақша күрестің жарыс ережелері жарыққа шықты. Авторлар
М.Тәнекеев, П.Матучак, С.Сатыбалдиев қазақша күреске маманданып жүрген дене
шынықтыру студенттері үшін программа жазып жариялады. 1973 жылы
Ү.Жолымбетовтың редакциялауымен қазақ тілінде қазақша күрес атты кітап
шығарылды. Қазақ дене шынықтыру институтының тақырыптық жоспарларында
қазақша күрестің оқу және жаттығу процестерін жетілдіру туралы мақалалары
жарияланды. 1978 жылы қазақ дене шынықтыру институтында қазақша күрестен
жарыс өткізу деген оқулық жарыққа шықты. 1980 жылы қазақтың ұлттық спорт
түрлерінен өткізілетін жарыстың ережелері жарияланды, онда спорттың
түрлерімен қоса қазақша күрестің ережелері де берілген. Ол ережелерді қазақ
СССР министрлер советінің жанындағы дене шынықтыру және спорт комитеті
бекіткен.
2. Қазақша күресте қолданылатын терминология
Күрес тәсілдерін квалификациялау барлық белгілі әдістерді ортақ
белгілеріне қарай топқа бөлуге болады.
Күрес техникасы - дегеніміз палуанның жеңіске жетуі үшін қолданылатын
және әрекет ету ережелерінде рұқсат етілген амалдар жиынтығы
Жүйелеу – тәсілдердің әр түрлі топтарының арасындағы байланыстар мен өз
- ара тәуелділіктерді тауып, оларды қиындық дәрежесіне, құрылымының
күрделілігіне, белгілеріне қарай бірінен соң бірін орналастыру.
Терминология – педагогикалық және спорттық жұмыс кезінде пайдаланатын
қазақша күреске тән атаулар (терминдер).
Классификациялау, жүйелеу және терминология оқытушыларға педагогикалық
процесті тәртіпке келтіруге көмектеседі.
Жүйелеу – классификациялау негізінде жүргізіледі. Ол жаттықтырушының
күрес техникасы, топтармен амалдар арасындағы өзара байланыс жөнінде
жаттықтырушыларға түсінік беруге көмектеседі. Бұл балаларды дәйекті түрде
және дұрыс оқытуға мүмкіндік береді.
Қазақша күресті классификациялау негізінде қарсыласпен күрескен кезде
қолданылатын және жарыс ережелеріне рұқсат етілген амалдар алынған.
Қазақша күрес техникасындағы кейбір түсініктерді анықтау.
Түрегеліп күресу техникасы – тұрып күрескенде қолданылатын амалдар.
Ұстасу – қолмен орындалатын әрекеттер, палуан шабуылдау, қорғану немесе
қарсы шабуылдау мақсатында қарсыласының киімінің бір жерінен ұстай алады.
Бір жақты ұстасу – оң қолымен қарсыласының оң қолынан (сол қолымен сол
қолынан) ұстау.
Әр жақты ұстау – оң қолымен қарсыласының сол қолынан (сол қолымен оң
қолын) ұстау.
Ырғақ – білектерін айқастыру әдісі, саусақтарына қармақтап ілмектеп,
құлыптап, бір – бірімен ұстастырады.
Шалу – аяқпен жасалатын қимыл, бұл кезде палуан қарсыласының денесінің
қандайда да болмасын бір бөлігін ұстайды.
Ілу – аяқпен жасалатын қимыл. Бұл кезде палуан қарсыласының денесінің
қандай да болмасын бір бөлігін ұстап, өзіне немесе бір жағына қарай
тартады.
Орау- аяқпен жасалатын қимыл. Палуан қарсыласын қимылдатпай ұстап,
оны өзіне немесе бір жағына қарай тартып, онымен бір мезгілде жіліншігімен
және табанымен аяғынан іледі.
Қағу – аяқ қимылы. Палуан табан жағымен, табанның ішкі, сыртқы
қырларымен қарсыласын аяқтан қағады.
Көтере қағу – аяқ қимылы. Палуан санының артқы жағымен қарсыласын
аяғынан бірдей артқа көтере қағады.
Тізеден қағу – аяқ қимылы. Палуан қарсыласының аяқтарын кілемге
тигізбей көтеріп алып, тізесімен қағады.
Көтере итеру – аяқ қимылы. Палуан қарсыласын санымен немесе
жіліншігімен өзінің алдынан жоғары көтере итереді.
Адымын айқастыру – қарсыласының жанынан немесе артына шығу мақсатымен
палуан аяғын оның аяқтарының артына қояды.
Еңкею – денені тік тұрған күйінен горизонталь күйге қозғалту.
Тікею – денені горизонталь күйден тік күйге келтіріп қозғалу.
Шалқаю – денені артқа қарай шалқайтып доғаша иілу.
Айналу – артқа қарай құлаған кездегі дененің қозғалысы: палуан
шалқалап құлап бара жатқанда кеудесімен түсетін болып айналады.
Жұлқу – палуан қарсыласын қатты тартып қалады (жұлқиды).
Итеру – палуан өзінен қарсыласын ары қарай немесе қапталға қарай
итереді.
Әдіс – палуанның толық аяқталған әрекеті, қарсыласынан басым түсу
немесе оны жеңу амалы.
Қорғану – қарсыласының шабуылын палуанның тойтаруына мүмкіндік
беретін әрекеттері.
Қарсы әдіс [амал] – қарсыласының әдісіне қарсы қолданылатын амал.
Лақтыру – қарсыласын кілемнен көтеріп алып жауырынымен немесе
кеудесімен түсіруге мүмкіндік беретін әдістер.
Жығу – түрегеліп тұрған қарсыласты кілемнен көтеріп алмай – ақ
кеудесімен немесе арқасымен түсіруге көмектесетін әдістер.
Арқадан асыра лақтыру – қарсыласқа арқасын бере айналып, содан соң
еңкею немесе алға қарай құлау арқылы орындалады. Айнала берген кезде еңкейе
қалу бұл әдістің негізгі элементі болып табылады.
Шалқайып лақтыру – шалқаю арқылы орындалады. Бұл әдістің негізгі
элементі – денені артқа қарай доғаша иіп шалқайту.
Еңкейіп лақтыру – кеуденің және аяқтың күші арқылы қарсыласты
кілемнен көтеріп алып, содан соң еңкейіп, оны кілемге итеріп түсіру жолымен
орындалады.
Ілу – түрегеліп тұрғанда орындалатын әдіс. Қарсыласының аяғын палуан
бүгілген өз аяғымен іліп алып жығады.
Сүріндіру – лақтыру әдісі. Кедергі етіп қойған өзінің аяғынан
қарсыласын өткізе сүріндіріп лақтырады.
Иықтан асырып лақтыру – палуан арқасын беріп денесін айналдырып барып,
қарсыласын иығынан асырып лақтырады.
Орау – түрегеліп тұрғанда орындалатын әдіс. Қарсыласының аяғын палуан өз
аяғымен орап алып жығады.
Тактикалық даярлық амалдары – палуанның шабуылдау немесе қарсы шабуылдау
үшін қолайлы жағдай жасайтын әрекеттері.
Барлау – палуанның қарсыласы жөнінде мәліметтер алуына көмектесетін
тактикалық әрекеттері.
Бүркемелеу – палуанның қарсыласын шын ойын жасыру үшін жасайтын әрекет.
Қауіп төндіру – палуанның қарсыласын қорғанысқа көшуге мәжбүр ететін
тактикалық әрекет.
Жалған әрекеттер – ақырына дейін жеткізілмеген және қарсыласты тиісті
қорғанысқа көшуге мәжбүр ететін амалдар, қарсы амалдар, ұстау, жұлқу, итеру
және басқа да әрекеттер.
Алдау – ол да жалған әрекеттер.
Қайталап алдау – палуанның өзінің шын амалын қарсыласына жалған амал
ретінде көрсетуге бағытталған тактикалық әрекеттер.
Шақыру – палуанның қарсыласын белсенді қимылдар жасауға мәжбүр ететін
тактикалық әрекет.
Тұқырту – палуанның қарсыласының еркін қимылдауына мүмкіндік
бермейтін әрекет.
Тепе-теңдіктен шығару – палуаннан өзінің шабуылға шығуына ыңғайлы,
ал қарсыласын тепе-теңдігін сақтай алмай қолайсыз күйге түсуге мәжбүр
ететін әрекет.
Шабуыл – тактикалық әрекет, оның мақсаты –басым түсу немесе жеңіске
жету.
Қайталап шабуылдау – бірдей қимылдар қатар орындалатын тактикалық
әрекет, ол қимылдардың тек соңғысы ғана шешуші, ал қалғандары жалған
болады.
Комбинация – белгілі бір нәтижеге жету үшін орындалатын әрекеттерді
тактикалық жағынан ұштастыру немесе олардың бірінен соң бірі орындалуы.
Ұстау комбинациясы- қарсыласы ұстаудың бір түрінен қорғана жүріп,
келесілерінің орындауға қолайлы сәтін туғызғандай етіп ұстау түрлерін
ұштастыру.
Алдын алу – палуанның қарсыласының шабуылымен бір мезгілде жүргізетін
шабуылдау әрекеттері, бірақ палуан қарсыласының алдын алу үшін оны
шапшаңырақ орындайды.
3. Қазақша күрестің техникалық және тактикалық әдіс-тәсілдері
Қазақша күрес техникасы - дегеніміз жеңіске жетуге бағытталған белгілі
бір әрекеттер жүйесі. Күрес тактикасында аса тиімді әрі түрлі әрекеттер
сараланып шықты. Оларды шабуылдау, қорғану, қарсы шабуылдау әрекеттер деп
бөлуге болады. Осылардың ішінде палуанның техникалық шеберлігін арттыруға
ең пайдалысы шабуылдау әрекеттері болып табылады. Күрес техникасына нашар
палуандар әдетте, өзіне қолайлы әрі тиімсіз амалдарды пайдаланады. Сөйтіп
көбінесе қарсыластарының бетін қайтаруға ғана күш салады. Ал мұндай амалдар
шабуылдаушы жақтың күші басым болса ғана нәтиже береді. Техникасы жақсы
палуандар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz