Түркі тілдері арасындағы аударма мәселелері

ТҮРКІ ТІЛДЕРІ АРАСЫНДАҒЫ АУДАРМА МӘСЕЛЕЛЕРІ

«Түркі өркениеті және тәуелсіз Қазақстан» атты халықаралық конференция материалдары

ТҮРКІ ТІЛДЕРІ АРАСЫНДАҒЫ АУДАРМА МӘСЕЛЕЛЕРІ

Абуова А.
Сүлейман Демирел Университеті
Алматы қ., Қазақстан

В статье рассматриваются особенности перевода тюркских текстов, даются рекомендации для специалистов-переводчиков.

The article deals with the peculiarities of translating Turkic texts and the recommendations to translators.

Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін жақын және алыс шет елдермен дипломатиялық байланыс құра бастады. Осы орайда, бұрынғы совет одағының ішіндегі тәелсіздігін алған түркі халықтар болсын, мейлі шалғайда жатқан Түркия елі болсын арада барыс-келістермен бірге мәдени байланыстар да қанаттана бастады.
Қазіргі таңда түркі халықтары, ғылымдағы өзекті мәселелерінің қай саласы болмасын, бүгінгісі мен тарихы арасындағы сабақтастықты зерделей отырып, тарихи даму үрдісін айқындай келе келешекке нық сеніммен аяқ басуға тырысып жатқан жайы бар. Бұл үрдіс кезеңінде бұрын жоғалтқанын қалпына келтіру барысында, халық өзінің байырғы «менін» табу арқылы қайтадан түлеу мен жаңару бағытын ұстанған тәрізді. Сол арқылы, соңғы жиырма жылың ішінде тәуелсіздікке қол жеткізген түркі халықтары арасындағы рухани үзілген сабақтастықты қалпына келтіру барысында қарым-қатынастары дәстүрлі жолмен дамытып келеді.
Қазір түркі халықтары еншісі бөлек ел болғанымен де тарихи тамыры бір туыстас халықтар. Бір кездері әлемді аузына қаратқан көшпелі мәдениет өкілдерінің ұрпақтары тарихи себептерге байланысты қазір бірнеше тәуелсіз мемлекеттің туын көтеріп отыр. Түркі тектес халықтар соңғы жиырма жыл ішінде үзілген байланыстарын жалғап, қайта табысып, бірігіп ортақ мәселелерін шешу үшін көптеген ғылыми-зерттеу орталықтары ашылуда. Бұның бір дәлелі де осы Астана қаласында ашылған Халықаралық Түркі акаемиясы. Түркі тектес халықтар арасында көптеген ғылыми, әдеби-мәдени, саяси және экономикалық тақырыптырда басқосулар өткізілуде. Соңғы жылдары көп іздену мен ортақтаса еңбектенудің арқасында бір шама еңбектер жарияланды. Осы басқосулар мен ортақтаса ізденістер нәтижесінде түркі халықтары арасында аударма мәселесі туындады.
Бұған жол ашқан бірінші себеп, түркі халықтарының бүгінге дейін бірнеше әліпби кезеңін басынан кешіріп, бір-бірінің жазба тілін оқып түсінуінің кемуі болса. Екінші себеп, совет кезеңінде өзге тілдердің дәнекерлігі арқылы бір-бірімен қарым-қатынас жасауы да бұған жол берді. Үшінші себеп те, совет одағына енген түркі халықтары арасында, ХХ-шы ғасырда ғылым тілі ортақ интернационалды тілде дамып, тәуелсіздіктен кейін әр қайсысы өз тілдерінің қолдану мүмкіндіктеріне қарай өздерінше аудара бастады. Бұрын басқа тілдік топтағы халықтар арасындағы аударма мәселесі болса, енді, осылайша туыстас түркі тектес халықтар арасындағы аударма мәселесі ортаға шықты.
Қазақтарда мынадай үш тоқтам бар: «ақыл - арқан, ой - өріс, адам - қазық» - деген. Шындығында да адам бір жерде тұрып, ойымен көк пен жерді шарлап, содан топшылағандарын ақылмен ұстап, өзінің қажетіне жұмсайды. Сол сияқты аударма мәселесі де, адамның ойы арқылы шабыт алып, ақылы арқылы жинақталып, адамзаттың қажетіне жұмсалада. Жер бетін мекен еткен мыңдаған халық түлі тілде сөйлеу ерекшелігімен қатар, күн сайын жанданып келе жатқан мәдениетаралық қарым-қатынас аударманы күнделікті қажеттілікке айналдырып отыр. Аударма, әрине, көне, әрі жаңарып отыратын сала. Осыған байланысты аударманы өнер деп танудың өзі де, оның мәдени әлеуетінен де бағдар етеді. Енді осы аударма барысында орын алатын мәдениеттер сұхбаты өркениеттілік болмыс-бітімнің өзіндік ерекшелігін бейнелейді. Олай болса, аударманы зерттеу нысаны ретінде өз үлесіне айналдырған тілтанудың, әдебиеттанудың ғана жеке ісі емес, мәдениеттану сияқты әмбебап әрі өзге ғылымдардың да ортақ ісі болмақ.
Яғни, бұрын түрік қаламгерлері қазақшаға, қазақ жазушылары түрікшеге орыс тілі арқылы аударылып келсе, енді бұл дәстүр бұзылып, тікелей түпнұсқадан аударылатын мамандармен толықты. Қазіргі кезде көркем шығармалардың аударылуы, өз тілімізде жарияланған шығармалардан көп болмаса да, аз емес.
Көптеген шығармалардың аударылуы қажеттігінен, аудармамен байланысты принциптер мен әдістер де жаймен жолға қойылып келеді. Осы талаптармен бірге аударма саласындағы тәжірибелеріміз де, еңбектеріміз де күннен күнге артып келеді. Дегенмен де, көркем шығармалар аудармасын жасаушылар - негізінен осы салада қабілетті, қаламы мықты, тілі бай, кейіпкерлердің сомдалған бейнесінің әрі бояу нақышына келтіріп, суреттелген пейзаждың сырларын шешіп мазмұнын толық бере алатын кісілер болғаны абзал. Себебі аударма - өнер. Сол себептен аударылған көркем шығарма, аударылған тілдің оқырманын қызықтырытындай көркем болуы керек.
Мұнымен бірге, аудару кезінде жазушының стильдік ерекшеліктерін сақтай отырып, қарапайым халықтың түсінетін тілін қолдануы керек. Халықтың түсінетін тілін қолдануы, аударма саласының тілмен байланысты мәселелерін ортаға шығарады. Бірақ негізгі түпнұсқадағы мәтіннің толығымен екінші тілде берілуі, артық сөздер мен сөйлемдерге жол берілмеуі, қосымша бермей немесе кейбір сөздер мен сөйлемдердің аударылмай шығарылып тасталуы, шығарманың жанырын, жазушының стилінің дұрыс берілуі секілді жағдайда аудармамен байланысты принциптердің дұрыс пайдалануы да өте маңызды.
Қазіргі кезде көркем шығармалармен бірге ғылыми еңбектер, газет пен жорналдардың және көптеген ресми іс-қағаздарының аударылмасына да қажеттілік туындауда. Мұндай аудармалар - түсініспеушіліктерге жол ашпауы керек. Себебі мұндай қағаздарды кейде сөзбе-сөз әрі дұрыс түсінікті етіп аудару, іс жүзінде қолданылуы аясынан маңызы зор [1, 6] .
Жалпы түркі халықтары арасындағы аударма мәселесін дұрыс жолға қою туралы түрік ғалымы Мұстафа Уғырлы: «Түркі халықтары арасындағы аудармалардың тез және сапалы жасалуы үшін аударма техникасын жақсы меңгеру керек. Бұл мәселеде түркі халықтарының өзара салыстырмалы грамматикасын жасап, бәріне ортақ тілдік ерекшеліктерін айқындап, аударма әдістемелерін жетілдіруіміз керек. Қазіргі түркологияда мұндай іс-шаралар әлі күнге дейін қолға алынған жоқ» [2, 76] - деген пікірін айтады.
Қанша жерден туыстас халықтар десек те арадағы байланыстардың үзілгеніне талай ғасыр уақыт өткендіктен түркі халықтар тілдерінде де өзіндік ерекшеліктер қалыптасқан. Бұған әр халықтың сол кезден бері өмір сүрген ортасы, саяси-экономикалық жүйесі, түріктердің көшпелі өмірден отырықшылдыққа бүтіндей бейімделіп кетуі, көрші халықтардың сөздерін өз тілдік қорларына енгізіп алуы, кейбір ескі сөздерді ұмытуы да жатады. Мұндай жағдайларды біздер түрік тіліне аударылған «Абай жолы», «Үркер», М. Әуезовтың «Таңдамалы шығырмаларынан» т. б. шығармалардан байқауымызға болады. Мысалы, «болыс», «уездъ», «ояз» т. б. сөздер түрік халқы үшін мүлдем жат ұғымдар, себебі бұл сөздер қазақтарға орыс тілі арқылы енген сөздер. Мұнымен бірге қазақшадан түрікшеге аудару кезінде қазақ тіліндегі құс, мал, өсімдік, ру-тайпа т. б. және сөйлемдердің күрделі синтаксистік орамдары түрік тіліне еркін аударыла бермейді.
Түбі бір халық болғандықтан қазіргі қазақ тіліндегі кейбір сөздер түрік тілінің әдеби тілінде болмағанымен де жергілікті сөйлеу тілдерінде әлі күнге дейін сақталып келеді. Әйткенмен де, жалпы халық түсіне бермейді. Жоғарыда аталмыш романдарда ондай сөздерді аудармашылар сілтеме беру арқылы түсіндіруге тырысқан. Сол себептен аударылған шығарма эстетикалық көркемдігінен айрылып қалған [1, 10] .
Қазақстанда қазіргі таңға дейін тек екі тіл арасындағы (яғни орыс-қазақ тілдері) аударма мәселелері қолға алынып, осы бағыт бойынша көптеген ғылыми және аударма сынына қатысты еңбектер жарық көріп келді. Өзге және туыстас тілдердегі көркем әдебиет туындыларын да біздер орыс тіліне аударылған нұсқасы арқылы танысып, өз тілімізге аударып келдік. Бұның себебі неде? Неге бұлай болды? деген сауалдарға біздер қазіргі таңда ол Совет Одағының астыртын жүргізілген идеологиялық саясаты деп сылтауын тапқандай боламыз. Көріспесең ағайының да жат болар дегендей қазіргі түрік тілі совет дәуірінен бастап қалыптасып қалған қағидадай шет тілі деп бөліп алып, шығыстану бөлімінде арнайы оқытып келеміз. Ал қалған ТМД елдерінде өмір сүріп жатқан түркі халықтарының тілін бауырлас тіл деп түркітану ғылым саласында зерттеп қарастырып жүрген жайымыз тағы бар.
Қазақстан тәуелсіздігін алғалы бері түркі тілдер арасындағы тікелей түнұсқадан аударма мәселесі ораға шықты. ТМД елдеріндегі түркі халықтары арасындағы аударма мәселесін әліде болса орыс тілінің дәнекерлігі арқылы жасалынуда.
Түркі тілдер түбі бір туыстас тілдер десек те араларында, яғни аударма жасау барысында аудармашыға қолайлылық тудыратын, шатастыратын әрі қиындық тудыратын тұстары да бар. Осыған байланысты қарастырып отырған мәселені үш тақырыпша аясында шоғырландырып қарастыруға тырыстық. Олар: 1. Аударашыға жеңілдік тудыратын жағдайлар; 2. Аудармашыны шатастыратын жағдайлар. 3. Аудармашыға қиындық тудыратын жағдайлар.
Әрине туыс тілдер арасындағы ұқсастық аудармашы үшін үлкен жеңілдік. Бірақ тек қана ұқсас сөздермен аударылған аударма да мағыналық сапасын жоғалтады. Себебі қазақшадан түрікшеге аударылатын аудармаларда тіл, діл, мәдениет, өркениет әсерінен туындаған көптеген мәселелер ортаға шығуда. Әсіресе қазақ прозалық және халық ауыз шығармаларын түрікшеге аудару барысында көптеп кездеседі [3] .
1. Аударашыға жеңілдік тудыратын жағдайлар
Аудармашыға аударма жасау барысында оңтайлылық тудыратын тұсы, түркі халықтарының негізгі төл сөздері барлығына ортақ. Бұлардың бастыларына қысқаша тоқталайық.
1. Кейбір фонетикалық өзгешеліктерге түскен етістіктерден басқасы толығымен ортақ. Көне заманнан бүгінге дейін тілімізге өзге тілдерден зат есім, сын есім, үстеу, шылау сөздерге кірген сөздер бар. Бірақ өзге тілден кірген етістіктер өте аз. Сол себптен етістіктеріміздің көбінің мағынасын қиындықсыз түсінісе аламыз. Мысалы, gelmek - келу, gitmek - кету, varmak - бару, yollamak - жолдау, görmek - көру т. б. [4] .
2. Жіктеу есімдіктеріміздің барлығы бірдей. Тек қана бірінші жақта жекеше түріндегі есімдікте b ~ m дыбыстарының ауысуы байқалады. Мысалы,

Бірақ түркі халықтарының барлық өкілдері men ’ нің ben мағынасында қолданылғанын, ал ben ’нің де men мағынасында қолданылғанын білуде. Есімдіктердің септелуінде өзгешеліктер жоқ емес, бірақ аудармашы оны сөйлем ішіндегі мағынадан шығарып ала алады.
3. Сан есімдеріміз ортақ. Барлық түркі халықтары бірдей сан есімдерді қолданып келеді. Миллионға дейінгі сан есімдер де түркі тілдерінің төл сөзі. Миллион, миллиард сияқты сан есімдер кірме сөз болса да барлық түркі тілдерінде бірдей қолданылуда. Басқа да сөздердегідей сан есімдерде де фонетикалық ерекшеліктер кездеседі. Мысалы,
Қазақша: bir eki, üş, tört, bes, altı, ceti, segiz, toğız, on, ciyırma, otız, qırıq, elw, jetpis, seksen, toqsan, cüz, mıñ vb.
Түрікше: bir, iki, üç, dört, beş, altı, yedi, sekiz, dokuz, on, yirmi, otuz, kırk, elli, yüz, bin vb.
Өзбекше: bir, ikki, üç, tört, beş, ålti, yetti, säkkiz, tokkiz, on, yigirmä, ottiz, qırq, ellik, ming vb.
4. Дене мүшелеріміздің атауы ортақ. Кебір түркі тілдерінде дыбыстардың өзгеруі сөздің тікелей мағынасын түсінуге кедергі келтірмейді. Мысалы,

5. Көптеген географиялық атауларымыз да ортақ. Бұл сөздерде де көптеген фонетикалық ерекшеліктер бар, бірақ бұл түсіну үшін де кедергі емес. Біраз ой толғамның желегінен өткізіп барып сөздің мағынасын шығаруға да болады. Мысалы, dağ - тау, yayla - жайлау, kır - қыр т. б.
6. Түс атауларын білдіретін сын есімдеріміз де ортақ. Мысалы; ak - ақ, kara - қара, sarı - сары, al - ал, kızıl - қызыл, kök - көк, yeşil - жасыл, boz - боз сияқты. Кейбіреулері түркі тілдерінің жалпы фонетикалық ерекшеліктеріне байланысты сөздер өзгешеліктерге ұшыраған: yeşil ~ jasıl ~ caşıl.
7. Сұрау есімдіктеріміз де ортақ: “кім? не?” барлық түркі тілінде қолданылуда. “Kaч ~ қанша ~ нече” сияқты есімдіктер өзгеше болса да қандай мағынада қолданылып тұрғаны түсінікі.
8. Түркі тілдерінің өз-ара тарихи жақындығын көрсету үшін келесі (жұрт саны бойынша) маңызды бірнеше тілден мысал сөздер келтіріліп көрейік:

2. Аудармашыны шатастыратын жағдайлар
Түркі тілдер арасында бір-бірімен түсінісуін қиындататын жағдайлардың бірі де екі тілде де бар, бірақ басқа мығыналарда қолданылатын сөздер мен өзге мағынадағы жақын сөздер. Бұл әрине аудармашыны шатастырып, екінші тілге жеткізу барысында негізгі ойдан ауытқып кетуі әбден мүмкін. Мысалы жақын мағынадағы сөздерге назар аударайық:

Енді оғыз тобына кіретін бір-біріне жақын түрік пен әзірбайжан тіліндегі ұқсас сөдердің мағыналарын салыстырып көрейік [5] :

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс