Елтірілер
1 Елтірілер салмағы
2 Терінің қалыңдығы
3 Жүн талшығының ұзындығы
4 Әртүрлі елтірілік типті қаракөл қойларының терілерінің гистоморфологиялық ерекшеліктері
5. Селекциялық белгілердің фенотиптік корреляциясы
6 Жүн өнімділігі мен жүн талшықтарнының физикалық. механикалық қасиеттері
7. Зерттеулердің экономикалық тиімділігі
2 Терінің қалыңдығы
3 Жүн талшығының ұзындығы
4 Әртүрлі елтірілік типті қаракөл қойларының терілерінің гистоморфологиялық ерекшеліктері
5. Селекциялық белгілердің фенотиптік корреляциясы
6 Жүн өнімділігі мен жүн талшықтарнының физикалық. механикалық қасиеттері
7. Зерттеулердің экономикалық тиімділігі
Қаракөл қой тұқымының ерекшелігі оның полиморфизмдігі (алуан түрлілігі) болып табылады. Оның негізгі елтірілік қасиеттері және белгілері бойынша тұқым қуалаушылығы басым, сондай-ақ түсі мен түрі жағынан да нәсіліне тартады, паратиптік факторлардың әсерінен алынатын елтірілердің тауарлық қасиеттері өзгергіш келеді. Бұл ерекшеліктер көптеген түрлерді, типтерді, әртүрлі жағдайда сұрыптап алудың нәтижесі сондай-ақ өздеріне тән артықшылықпен туу қасиеттерінің басым түсу әсері болуы да мүмкін.
Көптеген тәжірибе материалдарына қарағанда төлдің туылған кездегі тірілей салмағы және олардан алынған елтірілер салмағы енесінің құрсағындағы өсу жағдайына, елтірі түрлеріне байланысты, ал ол жағдайдың қолайлы болуы енелерінің азықтандырылу деңгейіне, жасына, қозылардың жынысына және тұқым қуалайтын басқа да факторларға байланысты.
Қаракөл елтірілерінің салмағын зерттеу асылдандыру жұмыстарында қойларды іріктеуді жақсы меңгеру үшін селекционерлерге көп мүмкіндіктер береді. Сондықтан малды іріктеу кезінде негізінен елтірінің сапасын бағалаудан басқа елтірінің салмағына да баса назар аудару қажет.
Қаракөл елтірісінің салмағы өте маңызды экономикалық қасиеттерінің бірі. Қаракөл елтірісінен тігілген киім-кешектер неғұрлым жеңіл болса шетел сауда орындарында соғұрлым қымбат бағаланады.
Елтірінің салмағы негізінен терінің аумағы мен қалыңдығына және жүн жабының тығыздығы мен ұзындығына байланысты болады. Басқадай тауарлық белгілері бірдей болған жағдайда бір сорттың ішінде жеңіл елтірілер жоғары бағаланады және олардан дайындалған мехтық бұйымдар біршама жеңіл болып келеді.
Көптеген тәжірибе материалдарына қарағанда төлдің туылған кездегі тірілей салмағы және олардан алынған елтірілер салмағы енесінің құрсағындағы өсу жағдайына, елтірі түрлеріне байланысты, ал ол жағдайдың қолайлы болуы енелерінің азықтандырылу деңгейіне, жасына, қозылардың жынысына және тұқым қуалайтын басқа да факторларға байланысты.
Қаракөл елтірілерінің салмағын зерттеу асылдандыру жұмыстарында қойларды іріктеуді жақсы меңгеру үшін селекционерлерге көп мүмкіндіктер береді. Сондықтан малды іріктеу кезінде негізінен елтірінің сапасын бағалаудан басқа елтірінің салмағына да баса назар аудару қажет.
Қаракөл елтірісінің салмағы өте маңызды экономикалық қасиеттерінің бірі. Қаракөл елтірісінен тігілген киім-кешектер неғұрлым жеңіл болса шетел сауда орындарында соғұрлым қымбат бағаланады.
Елтірінің салмағы негізінен терінің аумағы мен қалыңдығына және жүн жабының тығыздығы мен ұзындығына байланысты болады. Басқадай тауарлық белгілері бірдей болған жағдайда бір сорттың ішінде жеңіл елтірілер жоғары бағаланады және олардан дайындалған мехтық бұйымдар біршама жеңіл болып келеді.
1 Кашкаров Н.А. Экология домашних животных на примере каракульской овцы. – М.: Изд-во АН ССР //Приирода-1937-№9. С.47-67.
2 Дьячков И.Н., Письменная Р.Т. Качество каракуля совхозов средней Азии и Казахстана в 1947 г.// Каракулеводство и звероводство-1948.№2. – С.13-19.
3 Аверьянов И.Я. Качество каракуля в зависимости от условий кормления и содержания овец // Каракулеводство и звероводство. 1953.№4-9-15.
4 Ширинский М.А. Каракулеводство Казахстана // Каракулеводство и звероводство – 1957. -№5. С.46-50.
5 Канцепольский А.С. Качество каракуля совхозов 1954 г.// Каракулеводство и звероводство. – 1955-№2. С.14-16.
6 Канцепольский А.С.Каракулеводство СССР и его смушковая продукция // Каракулеводствои звероводство. – 1957-№5.-С.16-21.
7 Дьячков И.Н. Изучение вопросов разведения каракульских овец в СССР // Каракулеводствои звероводство. – 1957 -.-№5 – С. 29-34.
8 Дъячков И.Н. Вопросы влияния некоторых факторов на качество каракульских смушков и его значение для отбора и подбора в каракулеводстве // Бюлл АН УзССР – 1948.-№11-12. – С.22-23.
9 Буйлов С.В. Об акклиматизации каракульских овец на юге СССР // Каракулеводствои звероводство. – 1955. №6. С.15-19.
10 Кошевой М.А. Качество смушка каракульских овец совхозов Таджикистана в связи с использованием высокогорных летних пастбищ // Каракулеводствои звероводство. – 1953. №2. – С. 34-36.
11 Закиров М.Д. Влияние горных пастбищ на продуктивность и живой вес каракульских овец // Каракулеводство и звероводство. – 1955.№1. – С.9-11.
12 Кошевой М.А. Племенная работа по каракулеводству в условиях Астраханской области // Каракулеводство и звероводство. – 1951.- №2. – С. 25-31.
13 Эстрин А.М. Изменчивость каракульского смушка в условиях Астраханской области // Каракулеводство и звероводство. – 1951. - № 2. – С.25-31.
14 Вишняков В.Н. Изменение смушковых качеств каракульских овец в условиях Астраханской области. Автореф: дис. Канд. с-х наук. – М., 1954.-15с.
15 Байков М.И. Тувинская автономная область – новый район каракулеводства // Каракулеводство и звероводство. –1951.№5. – С.33-36.
16 Полковникова А.П. Каркулеводство в Тувинской области // Каракулеводство и звероводство. –1952. - №4. – С. 27-29.
17 Дарвин Ч. Изменение домашних животных и культурных растений // соч.3-изд. 1951 т. 4 С. 25-722.
18 Иванов М.Ф. Порода и корм // Полн/ собр. Соч.- М.: Колос, 1963. Т.1. - С .297-304.
19 Иванов М.Ф. Каракулеводство на юге России // полн. Собр. Соч. – М.:Колос, 1964. – Т.3. – С.111-526.
20 Петров В.А. О раннем окоте в каракулеводстве // Проблемы животноводства. – 1935. -№2. – С. 77-86.
21 Положенцева Т.Д. Влияние кормовых факторов на качество смушка каракульских овец // Вестник сельскохозяйственной науки. 1940. – вып.5: Животноводство. – С.73-85.
22 Дьячков И.Н. Паратипическая изменчивость каракульского смушка // Тр. ВНИИК. – 1940. Вып.П.-С.5-28.
23 Аверьянов И.Я. Влияние кормления суягных маток на качество смушка у их приплода // Бюлл / ВНИИК/ -1941. - №3. – С. 57-85.
24 Семенов И.Г. Каракульский смушек в зависимости от кормление маток // Бюлл. ВНИИК. – 1941. - №3. – С. 37-35.
25 Поманский Е.А. Влияние различного пастбищного кормление на качество смушка // Бюлл. ВНИИК. – 1941. - №3. – С.37-53.
26 Петров В.А. Качество смушка каракульских ягнят в зависимости от кормления маток и других условий / Рукопись. – ВНИИК. 1934. 18 с.
27 Ибраимов И.М. Качество каракульского смушка в сязи с различным пастбищным кормлением суягных маток // Каракулеводство и звероводство. –1948.-№5. – С.28-32.
28 Попова Е.Т. Племенная работа и среда // Каракулеводство и звероводство. –1948.-№4.- С.19-26
29 Буйлов С.В. О качестве смушка каракульских ягнят в связи кормлением суягных маток // Ж. Каракулеводство и звероводство. – 1949.-№5. С.18-27
30 Буйлов С.В., Серебряков В.А. Многоплодие каракульских овец в условиях юга Украины // Каракулеводство и звероводство. –1949. -№5. – С.11-15.
31 Валиев Ш., Удольская Н. Влияние кормовых условий на качество каракульского смушка // Каракулеводство и звероводство. –1950. -№2.-С.6-8.
32 Юдин В.М., Котов М.И. Влияние кормления суягных каракульских маток на качество их приплода // Тр, ВНИИК. – 1951. – вып. 5.-с.63-100.
33 Горб Т.В., Гришпак В.Ф. О кормлении и содержании каракульских маток на Украине // Каракулеводство и звероводство. –1953. - №1. – С.26-33.
34 Крымская Э.К., Кузнецова Н.А. Значение сжатых сроков окота для повышения продуктивности каракульских овец // Каракулеводство и звероводство. –1958.-№4. – С.15-18.
35 Щесь Г.Г. Влияние пастбищно-кормовых условий на качество приплода каракульских овец при разведении их в пустыне Кара-кум // Тр.Моск. пушно-мехового ин-та. – 1954. –Т.5. – С.182-188.
36 Иваненко В.И. Влияние сочных кормов и белкового питания каракульских суягных маток на их продуктивность // Каракулеводство и звероводство. –1954. -№6. – С.18-25.
37 Иваненко В.И. Продуктивность каракульских овец в условиях лесостепи Украины и пути его повышения: Автореф. Дисс.канд.с-х. наук. – Харьков, 1955.-20с.
38 Ширинский М.А. Селекция по размеру завитка и полноценное кормление суягных маток - важные факторы племенной работы в каракулеводстве // Овцеводство. – 1962. - №4 – С.23-27.
39 Баянов Н.Е. Каракулеводы Калмыкии в борьбе за повышение эффективности отрасли // Овцеводство. – 1980. -№5. С.12-13.
40 Валиев Р.Г., Арипов У.Х. Эколого-биологические ососбенности каракульских овец // Овецеводство. – 1980. -№7.С.26-27.
41 Довбуш Ф.М., Бабенко В.Ф., Богданович Н.И., Урсу Г.В. Узкие места овецеводства // Сельское хозяйство Молдавии. – 1980. -№4. – С.24-25.
42 Умурзаков Т. Племенная работа с каракульскими овцами жакетного типа // Овцеводство. – 1980. №8. – С.29-31.
43 Тасмаганбетов Т.А. Специфические особенности каракуля //Вестник сельскохозяйственных науки Казахстана. – 1982. - № 2. – С.54-58.
44 Ибадов Ш.А., Абдиваитов С.А., Юсупов С.Ю., Иноятов О., Примов Т.П. Откормочные свойства каракульских овец // Овцеводство. – 1985. -№2. – С.31-32.
45 Рисимбетов Т.К., Алиакпаров И.А. Влияние уровня кормления каракульских маток на разнообразие признаков ягнят // Актуальные вопросы повышения эффективности каракулеводства. Алма-Ата : Кайнар, 1985. – С91-94.
46 Жолшибеков Т., Садыкбеков А.С. Опыт испытания семимесячных баранов в изменчивых условиях среды // Тр.КазНИКа: Интенсивная технология каракулеводства. – Алма-Ата: Кайнар, 1987. – С.42-44.
47 Жолшибеков Т., Ширинский М.А. Умирзаков Т.У. Влияние паратипических факторов на изменчивость качества каракуля // Тр. КазНИИКа: Интенсивная технология каракулеводства. – Алма-Ата: Кайнар, 1987. – С. 45-47.
48 Аверьянов И.Я. Некоторые показатели развития и продуктивности каракульских овец различных смушковых типов // Сб. научных трудов ВИЖ, Москва, 1968, вып.12 С. 26-31.
49 Васин Б.Н. Срок беременности как наследственный признак. Москва, 1931, №10, С. 43-46.
50 Васин Б.Н. Генетический анализ и оценка производителей. Москва, 1933, С.80-100.
51 Васин Б.Н. Изменчивость и наследование продолжительности эмбрионального развития. // Сб. научных трудов института генетики, Москва, 1939, №13, С. 155-174.
52 Жиряков А.М., Мильчевский В.Д. Наследуется ли продолжительность плодоношения. Москва, 1974, №9, С.32-33.
53 Петров В.А. Анализ наследования формы завитка. Москва, 1933, С.120-127.
54 Кушнер Х.Ф. Наследственность сельскохозяйственных животных. Москва, 1964, с. 487
55 Иваненко И. Продолжительность эмбриогенеза и продуктивность животных (крупный рогатый скот). Москва, 1975, №6, С.29-31.
56 Голоднов А.В., Тлеуов С.Ж. Продолжительность эмбрионального развития каргалинских ягнят в зависимости от живого веса родителей. Алма-Ата, 1976, №9, С.68-70.
57 Петров В.А., Арапов П.В. Наследования оттенков ширази. Москва, 1935, С.24-31.
58 Баранов А.Р. Зависимость длины волосяного покрова каракульских ягнят от продолжительности эмбрионального периода. Москва, Вып.1. Т.V, С.26-31.
59 Хасанов Э.М. Опыт использования производителей плоского и ребристого смушкового типа в селекции каракульских овец. // В кн.: Материалы конференции молодых ученых по сельскому хозяйству Узбекистана. Ташкент: Фан, 1970. – С.7-11.
60 Дьячков И.Н., Арутюнова И.П. Изменчивость продолжительности сроков эмбрионального развития ягнят и ее селекционное значение. // Сб. научных трудов, Москва, 1972, С. 69-76.
61 Жилякова В.С. Качество каракуля в зависимости от продолжительности плодоношения. Москва, 1974, №3, С.25-26.
62 Дьячков И.Н. Улучшить оценку каракульских ягнят по сохранности завитка и качеству волоса. Москва, 1956, №5, С.10-13.
63 Дьячков И.Н. К вопросу об отборе и подборе в каракулеводстве. Ж. Овцеводстве. 1958. №5. С. 37-39.
64 Исаянц Б.Л. Длина волоса у черных каракульских ягнят при рождении и ее значение в селекции. Автореф. дис. канд. с-х наук. Самарканд, 1971, С.19.
65 Воробьевский А.П. Морфологические особенности кожи и завитков каракульских ягнят различных смушковых типов. Автореф. дис. канд, с-х наук. Самарканд, 1970, 22с.
66 Беленко А.А. Разведение серых каракульских овец в зоне предгорной полупустыни с использованием в селекции баранов плоского и ребристого смушковых типов. Автореф. дис.канд. с-х наук. Самарканд, 1974, 22с.
67 Рамазанов М. Рост и развитие ягнят сур различных смушковых типов. Ташкент, 1975, Вып.4,С.18-21.
68 Никольский А.В. К вопросу об образовании завитка у каракульских смушков . М. 1932, №7, С.15-16.
69 Дьячков И.Н., Письменная Р.Т. Качество каракульских смушков в лучших хозяйствах Средней Азии. Москва,1950. Т.І, С.53-70.
70 Дьячков И. Н., Письменная Р.Т. Новая классификация каракульских вальковатых завитков и гривок. // Сб.научных трудов ВНИИК, Самарканд, 1957, Вып IV, С. 213-234.
71 Боголюбский С.Н. К вопросу о временной детерминации рисунка в коже плодов каракуля. // Сб.научных трудов ВНИИК, Самарканд, 1956, Вып. IV, С.47-58.
72 Дьячков И.Н., Падучева Л.П., Каратун Т.М., Сагдуллаев У.Б. Динамика роста волоса у каракульских ягнят в утробной и внеутробный периоды. Ташкент. 1966, С.114-130.
73 Кешаварц М.Н. Формирование и развитие каракульского завитка. Москва, 1962, С.185-307.
74 Шулов В.В., Ерофеев В.С. Особенности морфологии волосяных групп у каракульских ягнят различных окрасок и смушковых типов. // Сб. научных трудов КазНИИК, Алма-Ата, 1974, С.114-119.
75 Иванова О.А. Генетика. Москва, 1974, С.315-354
76 Маматказин Х.Х. Научно-методические основы промышленного производства каракуля в Южном Казахстане. Автореф. дис. канд. с-х наук. Ташкент, 1970,27с.
77 Гигинейшвили Н.С. Племенная работа в цветном каракулеводстве. М.1976. 191с.
78 Елемесов К.Е., Ескараев М.А. Селекция каракульских овец каракульчевого типа. Москва, 1981, №10, С.31-32.
79 Кумисбеков А.И. Результаты подбора по смушковым типам. Москва, 1978, №3, С.12.
80 Дьячков И.Н. Наследование смушковых типов и методы отбора и подбора в каракулеводстве. Москва, 1969, С.190-193.
81 Шахабаев С. Наследуемость смушкового типа при многоплодии. Москва. 1969. №8, С.23-25.
82 Дьячков И.Н. Продуктивные типы каракульских овец.// Сб.научных трудов ВНИИК. Самарканд. 1978. Выпуск 9 С.34-38.
83 Шарафудинов Ф.К. Развитие и шерстная продуктивность каракульских овец различных смушковых типов.// Сб.научных трудов молодых ученых НИИ и ВУЗов МСХ УзССР, Ташкент, 1962, Вып.І, С.537-543.
84 Дьячков И.Н. Основные вопросы методики и организации племенного дела в каракулеводстве. // Сб.научных трудов ВНИИК, 1958, VІІ, С.7-29.
85 Ахмеджанов Т.М. Характеристика волосяного покрова каракульских ягнят различных смушковых типов. //Сб. научных трудов САМСХИ, Самарканд, 1971, Т. XXIII, С.99-103.
86 Дьячков И.Н. Методика изучения качества каракуля // Сб.научных трудов ВНИИК, Самарканд, 1963, Т.13.
87 Бадалбаев Н.С. Наследование качества волосяного покрова и завитков у каракульских овец. Москва, 1966, №2, С.24-26.
88 Дьячков И.Н. Длина волоса каракульских ягнят – важный признак в селекционной работы. // Сб. научных трудов ВНИИК, Самарканд, 1963, Т.ХХІІІ, С.175-179.
89 Дьячков И.Н. Развитие племенного дела в каракульском овцеводстве. //Сб. научных трудов ВНИИК, Самарканд, 1964,Т.14, С.5-28.
90 Чехиринадзе Т.Б., Бадалбаев Н.С. К вопросу производства каракуля плоских сортов. // Сб. научных трудов ВНИИК, Самарканд, 1964, Т.ХІV, С.169-174.
91 Дьячков И.Н., Чехиринадзе Т.Б. Наследование длины вальковатого завитка у каракульских овец. Москва, 1965, Т.ХІІІ, С.14-16.
92 Шарафутдинов Ф.К. Рост и развитие каракульских ягнят различных смушковых типов и классов от рождения до отъема. Ташкент, 1962, №8, С.60-62.
93 Аверьянов И.Я. О изменении сортности каракульских шкурок в процессе роста волоса и образования завитка. // Каракулеводство и звероводство. -1950. №3.
94 Кошевой М.А., Хасанов Э.М., Исаянц Б.Л. Формализм в селекции недопустим. Москва, 1968, №2, С.13-15.
95 Ширинский М.А., Хамидбаев К.Я. Длина волоса смушек и задачи селекции. Москва, 1968,№10,С.22-23.
96 Кошевой М.А., Хасанов Э.М. Показатель смушка и их роль в селекции. Москва, 1969, №10, С.23-25.
97 Дьячков И.Н., Бадалбаев Н.С., Будагов С.М., Чехиринадзе Т.Б. Значение смушкового типа в селекции каракульских овец. //Сб. научных трудов ВНИИК, Самарканд, 1950, Т.14, С..29-53.
98 Дьячков И.Н., Шарафутдинов Ф.К., Валиев Р.Г. Племенная работа с каракульскими овцами жакетного типа. //Сб.научных трудов ВНИИК, Ташкент, 1972, Вып.1, С.41-51.
99 Чехиринадзе Т.Б., Дьячков И.Н., Барковский В.И. Опыт разведения каракульских овец плоского и ребристого смушковых типов. //Сб. научных трудов ВНИИК, Ташкент, 1972, Вып.1, С.52-59.
100 Хидиров Н.Р. Наследование смушковых качеств у каракульских овец. // Сб. научных трудов ВНИИК, Ташкент, 1972, С. 89-92.
101 Маматов У. Селекция каракульских овец жакетного смушкового типа в условиях ГПЗ «Кенимех». // Сб. научных трудов ВНИИК, Ташкент, 1979, Вып.8, С.19-24.
102 Валиев Р.Г., Рахматов Н. Наследование смушковых типов у черных каракульских овец. //Сб. научных трудов ВНИИК, Ташкент, 1979, Вып.8,С.19-24.
103 Шамсутдинов А.Г. О происхождении каракульских овец. Шымкент, 1982, С.94-96.
104 Умурзаков Т.У. Племенная работа с перспективными овцами жакетного типа. Москва, 1980, №8, С.29-31.
105 Гигинейшвили Н.С. Племенная работа в цветном каракулеводстве. Москва, 1976, С.191.
106 Стояновская В.И. Разведение серых каракульских овец. Ташкент, 1966, С.116-124.
107 Ергешов Ж.А. Қарақалпақ сұр қойларының қанындағы ферменттер белсенділігінің шаруашылыққа тиімді белгілерімен қарым-қатынасы. Канд.дис.автореф., Шымкент, 2001, Б.27.
108 Калантар А.А. Закономерность окраски животных и термическая теория пигментации. Москва, 1927, С.38-40.
109 Дюртс У. Экстерьер лошади. (пер. С немецкого под. Ред. Максон В.А. и Л.Н. Макарова). Москва, 1936, С.343.
110 Перепелицина Н.С., Тапильский И.А. Некоторые вопросы взаимосвязи и пигментации с продуктивностью овец. //Сб.научных трудов УзНИИЖ, Ташкент, 1964, С.138-149.
111 Жилякова В.С. Некоторые биологические особенности каракульских овец сур. Москва, 1957, №3, С.25-28.
112 Стояновская В.И. Нуратинский заводской тип каракульских овец окраски сур. Москва, 1974, С.6.
113 Гигинейшвили Н.С. Серые каракульские овцы. Москва, 1954, С.320.
114 Стояновская В.И.Пути увеличения производства серого каракуля и улучшения его качества. Москва, 1957, №11, С.19-25.
115 Юсупов С.Ю., Шакиров Н., Ибрагимов Ю. Племенное пустынно-пастбищное животноводство Узбекистана. Самарканд, 2002, С.47.
116 Дьячков И.Н. Состояние и проблемы генетики каракульских овец. //Сб. научных трудов КазНИИК, Алма-Ата, 1975, С.5-9.
117 Закиров М.Д. Свойства каракульских шкурок. Ташкент, 1978, С.66-75.
118 Шарафутдинов Ф.К., Ескараев М. Товарные качества ребристых, плоских и каракульчевидных сортов каракуля. Тезисы докладов Межд. Научно-практической конференции. Шымкент, 1978,С.27-29.
119 Искандеров М.Ш. Большое внимание первичной обработки каракуля. Москва, 1975, №2,31с.
120 Саденов А. Товарные качества каракуля. Автореф.дис.канд. с-х наук. Ташкент, 1991, С.24
121 Чехиринадзе Т.Б. Опыт использоваия животных плоского смушкового типа с целью улучшения качества волосяного покрова каракульских ягнят. Автореф.дис.канд. с-х наук. Ташкент. 1967, 22с.
122 Жораев Ж., Мырзабеков С.Ш. О ранней оценке генотипа по потомству в каракулеводстве. // Сб. научных трудов КазНИИК, Алма-Ата, 1980, С.59-63.
123 Дьячков И.Н. Разработка теоретических основ и методов отбора и подбора в каракулеводстве. // Сб. научных трудов ВНИИК, Самарканд, 1974, Вып.ІІ, С.16-43.
124 Дьячков И.Н. Каракулеведение и товароведение шкурок каракуля, как основа отбора и подбора каракульских овец. Самарканд, 1976, Вып.V, С.93-101.
125 Дьячков И.Н. Племенное дело в каракульском овцеводстве. Ташкент, 1980, С.164.
126. Дьячков И.Н. Генетическая сложность каракульской породы, направление и приемы селекции. Ташкент, 1982, Вып. 14, С.12-17.
127 Дьячков И.Н. Формирование современных представлений о значении вальковатых завитков и гривки у каракульских овец. //Сб. научных трудов ВНИИК, Ташкент, 1983,С.27.
128 Жораев Ж., Мырзабеков С.Ш. Влияние срока ягнения маток на изменчивость селекционируемых признаков каракульских ягнят жакетного смушкового типа. //Сб. научных трудов КазНИИК, Алма-Ата, 1981, С.65-66..
129 Рахимов А.Р. Расцветки сур бухарского породного типа и их значение в селекции. Ташкент, 1983, С.109-114.
130 Акимов И. Продуктивные особенности каракульских овец различных линий задарьинского заводского типа. Автореф.дис.канд. с-х наук. Алма-Ата, 1985, С.21.
131 Туекбасов М.К. Исследование генетики пигментации волосяного покрова каракульских ягнят. Автореф.дис.канд. биол. Наук. Пушкино, 1987, С.24.
132 Хамракулов А.А. Рост, развитие и воспроизводительные функции баранов каракульской породы в зависимости от условий их выращивания. Автореф.дис.канд. с-х наук. Алма-Ата, 1988, С.21.
133 Омбаев А.М. Научные основы и практические приемы интенсивной технологии производства каракульчи в Казахстане. Автореф. дис.докт. с-х наук. Алма-Ата, 1991, С.34.
134 Кузнецов Б.А. Каракуль и смушка. Москва, 1956, С.303.
135 Бутаев М. Качество ягнят каракалпакского сура в зависимости от размера пегости у родителей. Автореф.дис.канд. с-х наук. Шымкент, 1997, С.23.
136 Кылышбаева Г.Б. Значение сохранности завитков в селекции каракульских овец у ярок жакетного типа в 10-15 дневном возрасте. Автореф.дис.канд. с-х наук. Шымкент, 1999,С.27.
137 Жигитеков Т. Эффективность производства белой каракульчи при использовании смушковых типов. Автореф. дис.канд. с-х наук. Шымкент, 1999, С.24.
138 Шамшиулы Б. Селекционно-генетические параметры черных каракульских овец созакского заводского типа. Автореф.дис.канд. с-х наук. Шымкент, 1999, С.23.
139 Алиакпаров И. Продуктивность каракульских овец черной окраски жакетного смушкового типа в зависимости от паратипических факторов среды. Автореф. дис.канд. с-х наук. Шымкент, 1999, С.25.
140 Укбаев Х.И. Научные основы и практические результаты создания цветного каракулеводства в новых регионах. Автореф.дис.докт. с-х наук. Дубровицы, 1989, С.39.
141 Салыкбаев П.А. Качество волоса помесных ягнят различных генераций, Шымкент, 1997, №30, С.3.
142 Паржанов Ж.А. Использование кормового (синтетического) метионина в рационе старовозрастных суягных овцематок при производстве каракульчи. Автореф.дис.канд. с-х наук. Дубровицы, 1989,С.24.
143 Уйсинбаев Б.С., Кучербаев У.К., Дуйсенбеков К.О. Сортность каракуля разных внутрипородных типов. Алма-Ата, 1983, Ч.1.,С.36-43.
144 Аханов У.К. Качество и товарные свойства каракульских баранов различных линий. Алматы, 1998, №37-98, С.5.
145 Жумабаев Ш.А. Воспроизводительные скрещивание каракульских курдючных помесей бронзовой расцветки. Автореф. дис. канд. с-х наук. Шымкент, 1999,С.24.
146 Хасенов Д. Сравнительная оценка хозяйственно-полезных признаков каракульских овец различных линий. Автореф. дис. канд. с-х наук. 2001,С.28.
147 Салыкбаев П.А., Сарсенбаев Н.А. Статистические параметры количественных признаков ягнят серой и черной окраски различного происхождения. Алматы, 1993, С.60-63.
148 Абдирманов Н.М. Продуктивность и биологические особенности каракульских овец черной окраски плоского смушкового типа. Автореф. дис. канд. с-х наук. 1999, С.25.
149 Уйсинбаев Б.С., Отарбаева С. Товарные качества шкурок каракульских овец сурхандарьинского и бухарского типа. // Сб. научных трудов КазНИИК. Алматы, 1995.С.29-30.
150 Альбосынов А. Индексная оценка фенотипа при селекции серых каракульских овец голубой расцветки. Автореф. дис. канд. с-х наук. Шымкент, 2000, С.28.
151 Найзабеков Н.Н. Продуктивные и биологические особенности каракульских овец в условиях северной части Кызылкумов. Автореф. дис. канд. с-х наук. Алматы, 1988, С.24.
152 Юсупов С.Ю. Сезонная изменчивость продуктивности каракульских овец. Москва, 1989, №6, С.39-40.
153 Юсупов С.Ю. Конституциональные типы и продуктивность каракульских овец. Автореф. дис. доктор с-х наук. Алматы, 1991, С.43.
154 Алибаев Н.Н. Совершенствование отбора племенных баранов каракульской породы. // Сб. научных трудов КазНИИК, Алматы, 1998, т. 22. с. 7-10.
155 Дьячков И.Н. Методы разведения, типы и формы подбора каракульских овец. Ташкент, 1981, Вып. ХІІІ, С.34-41.
156 Аханов У. Качество потомства линейных животных каракульчевого смушкового типа. Автореф. дис. канд. с-х наук. Шымкент, 1999, С.25.
157 Асылбеков Р.Е. Влияние взаимодействия генотипа и среды на племенную оценку каракульских баранов. Автореф. дис. канд. с-х наук. Алматы, 1986, С.21.
158 Танатов Б.А. Селекционные аспекты разведения каракульских овец сур казахского внутрипородного типа в условиях Бетпакдала. Автореф. дис. канд. с-х наук. Шымкент, 1999, С.18.
159 Манатов У.М. Особенности каракульских овец жакетного типа и использование их в селекции в условиях Кызылкумов. Автореф. дис. канд. с-х наук. Ташкент, 1984, С.19.
160 Ескараев М.А. Каракульские овцы каракульчевого типа. Автореферат. Дис.докт. с-х наук. Алматы, 1993, С.281.
161 Алимбаев Д.Т. Качество каракульчи при различных вариантах подбора родительских пар по смушковому типу. Автореф. дис. канд. с-х наук. Ташкент, 1991, С.22.
162 Ауезханов Х.Т. Изменчивость интенсивности пигментации волосяного покрова каракульских ягнят и ее селекционное значение. Москва, 1988, №6.
163 Ахметшиев А.С., Ескараев М.А. Корреляция между селекционируемыми признаками черных каракульских овец ребристого смушкового типа. //Сб. научных трудов КазНИИК, Алматы, 1980.С.15-16.
164 Аверьянов И.Я. О природе ребристого каракуля. Москва, 1964, №11, С.24-27.
165 Базаров У. Живой вес и качество смушка каракульских ягнят кавказского смушкового типа. Ташкент, 1973, Вып.3, С. 167-174.
166 Салиев В.К. Важный практический вывод для селекции. Москва, 1966, №8, С.20.
167 Омбаев Ә.М., Әлімбаев Д.Т., Өсербай А., Юсупбаев Ж. Ақ түсті қаракөл қойларының елтірілік типінің тұқым қуалауы. Тезисы докладов Меж.конференции посвященной 10-летию Независимости РК. Шымкент, 2002, С.114-116.
168 Жумабеков Ж. Умирзаков Т. Возрастная динамика продуктивных показателей ягнят с разной оброслостью завитка. Алматы, 1993, Ч.І, С.80-87.
169 Жумабеков Ж. Продуктивность каракульских овец с разной оброслостью завитками при рождении. Автореф. дис. канд. с-х наук. Ташкент, 1991, С.22.
170 Деменко В.Е. Каракульская овца. Кишинев, 1912, С.14-15.
171 Абдазимов Ж.А., Сарсенбаев Н.А., Ширинский М.А. Особенности роста и развития каракульских ягнят черной и серой окрасок в условиях Кызылкумов. Алматы, 1988, С.73-74.
172 Абдазимов Ж.А., Сарсенбаев Н.А. Возрастная изменчивость шерстной продуктивности серых и черных каракульских овец различного происхождения. //Сб. научных трудов КазНИИК, Алматы, 1993, С.67-72.
173 Журинтаев Ж. Шерстная продуктивность черных каракульских овец различных смушковых типов. //Сб. научных трудов КазНИИК, Алматы, 1993, Ч.1, С.108-113.
Иванов М.Ф. Вопросы каракулеводства. М. 1964. Т.3. С.109-250.
174 Обидаев Ш. Особенности шерстной продуктивности каракульских овец сур разных заводских типов. Автореф. дис. канд. с-х наук. Ташкент, 1991, С.24.
175 Шульгин П.А. Возрастная изменчивость шерсти каракульских овец. Автореф. дис. канд. с-х наук. Самарканд, 1972, С.22.
176 Юсупов С.Ю., Базаров С.Р. Сезонная изменчивость шерстной продуктивности каракульских овец. Москва, 1989, № 6, С.39-40.
177 Хасенов Д., Сарсенбаев Н.А., Раимбаев Б. Шерстная продуктивность каракульских овец различных линий. // Тезисы докладов Межд. Научно-теор. Конференции, посвященный 1500-летию г. Туркестана, Шымкент, 2000, С.130-132.
178 Ескараев М.А. Продуктивность и биологические особенности каракульских овец каракульчевого типа. Афтореф.дис.канд. с-х наук. Алматы, 1983, С.22.
179 Иванов М.Ф. Методика создания новых пород овец // Полн.собр.соч.: М, 1964, Т.2. С.722-724.
180 Юдин В.М. Пути развития племенного дела в каракулеводстве // Животноводство. – 1961. - №5. С.62-71.
181 Юдин В.М. Задачи племенной работы с черными каракульскими овцами //Овцеводство. – 1962.-№3. -С.22-24.
182 Юдин В.М. О качестве каракуля и судьбах породы //Овцеводство. -1968. - №12. С.4-8.
183 Аверьянов И.Я. Некоторые вопросы методики планирования и организации племенной работы в каракулеводстве // Овцеводство. – 1963.
184 Аверьянов И.Я. Отбор и подбор в каракулеводстве на основе оценки ягнят и взрослых животных // Тр. ВНИИК. – 1951. Вып.5. -С. 119-165.
185 Ширинский М.А. Размер завитка как важный селекционируемый признак при разведении каракульских овец черной окраски: Автореф.дис.канд. с-х наук. Алма-Ата, 1961. С.29.
186 Кошевой М.А. Племенная работа с черными каракульскими овцами ГПЗ «Каракум» и ее планирование. // В кн: Труды института каракулеводства. – 1963. Т.13. С.35-72.
187 Дьячков И.Н. Методы разведения различных типов каракульских овец черной окраски. // В кн: Всесоюз.научно-технич.конф. По племенному животноводству // Тез.докл. секции по овцеводству. – М., 1965. С.102-105.
188 Бадалбаев Н.С Исследование качества волосяного покрова и завитков у каракульских овец // Овцеводство. – 1996, №2. С.24-26.
189 Ильев Ф.В. Овцеводство Молдавии: Автореф.дис.докт. с-х наук. - Кишинев, 1966. – С.39.
190 Эрман Э.М., Бекиров И. Каракульское овцеводство – ведущая отрасль животноводства Туркменистана. – Ашхабад, 1968. - С.3-11.
191 Хасанов Э.М. Опыт использования производителей плоского и ребристого смушкового типа в селекции каракульских овец. В кн.: Материалы конференции молодых ученых по сельскому хозяйству Узбекистана Ташкент: Фан, 1970. – С.7-11.
192 Кошевой М.А., Хасанов Э.М. О методах подбора при производстве ребристо-плоского каракуля // Овцеводство. 1970. №9. – С.17-19.
193 Шаптаков С.Э. Оценка баранов-производителей в каракулеводстве // Каракулеводство. – Ташкент. – Вып.1. 1972. – С.191-196.
194 Кошевой М.А., Швердяков В.И., Исаянц Б.Л. Подбор по смушковым типам при специализации хозяйства // Овцеводство. – 1973. №4. – С.2-4.
195 Ахметов Ш.А., Бермагамбетов И.А. Качество приплода при различных типов подбора каракульских овец // Насущные вопросы каракулеводства. – Алма-Ата. 1978. Т.IV. – С.47-50
196 Кумисбеков А.И. Результаты подбора по смушковым типам // Овцеводство. 1978. №3. 12 с.
197 Виноградова М.А., Нагиев Ш.П., Кульбердиев К., Алиева А.В. О подборе каракульских овец черной и серой окраски // Сб.: Вопросы животноводства краевой патологии и меры борьбы с болезнями животных // тр. ТСХИ. 1979. Т.21. – Вып.3. – С. 8-11.
198 Виноградова М.А., Таганов И. Наследование признаков смушковости у каракуль х курдючных помесей. Сб.: Вопросы животноводства, краевой патологии и меры борьбы с болезнями животных // Тр. ТСХИ. 1980. Т.22. – Вып.3. – С.19-22.
199 Гигинейшвили Н.С. Племенная работа в цветном каракулеводстве. М. 1976. 191 с.
200 Виноградова М.А., Рахманов Х. Продолжительность утробного развития каракульских овец и ее связь с качеством приплода. Сб.: Эффективность лекарственных препаратов в животноводстве // Тр. ТСХИ. 1982. Т.25. – Вып. – С.67-75.
201 Тавитов М.Д., Сулейменов Т. Классный состав ягнят и сортности каракуля в зависимоти от тип подбора // Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. 1982. №9. – С. 69-72.
202 Тавитов М.Д., Уисинбаев Б.С. Качественный состав каракульских ягнят бухарского сура в зависимости от типа подбора и уровня кормления суягных маток // Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. 1982. №10. – С. 63-65.
203 Укбаев Х.И., Ахметшиев А.С., Канаев С. Качество потомства баранов сур каракалпакского породного типа при подборе к черным маткам // Актуальные вопросы каракулеводства. Алма-Ата. Кайнар, 1982. – С.186-188.
204 Маматов С., Будагов С.М. Умелый отбор баранов-залог успеха в работе // Овцеводство. 1982. №11. – С.19-20.
205 Дуйсембин Д.Д., Досатаев С.Д., Жораев Ж.Ж., Ахметов Ш.А. Качество каракульских ягнят при однородном подборе // Овцеводство. – 1984. -№3. – С.39-40.
206 Ильев Ф.В. Селекция сельскохозяйственных животных – Кишинев, 1984. – С.230.
207 Габрильянц Г.Е., Скрипова Н.Ф. Новый тип каракульских овец // Овцеводство. – 1985. -№6 – С.28-29.
208 Ескараев М.А., Елемесов К.Е. Опыт разведения каракульских овец каракульчевого типа в племхозе «Тасты» // Актуальные вопросы повышения эффективности каракулеводства. – Алма-Ата: Кайнар, 1985.С.53-55.
209 Укбаев Х.М., Попов Г.И., Шамекенова Р.Д. Опыт использования племенных баранов платиновой расцветки при срещивании с курдючными овцами Западного Казахстана // Актуальные вопросы повышения эффективности каракулеводства. – Алма-Ата: Кайнар, 1985. – С.3-7.
210 Мусиенко Ю.С., Сухарьков С.Н. Усилить внимание к развитию смушкового овцеводства на Украине // Овцеводство. – 1985. -№1 – С.27-29.
211 Джуракулов Т.Ч., Арипов У.Х. Смушковые качества каракульских овец разных заводских типов // Овцеводство. – 1986.-№3 – С.42.
212 Досатаев С. Подбор родительских пар в каракулеводстве // Овцеводство. – 1987. -№4. – С.29.
213 Ибрагимов А.А., Джальменов М.Д. Особенности ягнят сур алмазной расцветки при однородном подборе // Овцеводство. – 1987.-№5. – С.46.
214 Умурзаков Т., Тургумбаев Ж. Первые результаты селекционной работы по выведению овец коричневой и бежевой окрасок // Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. – 1987. - №8. – С.60-61.
215 Елемесов К.Е., Ескараев М. Создание тастинского заводского типа черных каракульских овец с ребристо-вальковатым завитком // Тр. Каз.НИИКа: Интенсивная технология каракулеводства. Алма-Ата: Кайнар, 1989. – С.38-42.
216 Алтухов Ю.П., Сарсенбаев Н.А., Ширинский М.А., Садыкбеков А.С. Модальный отбор по морфологическим признакам у каракульских овец // Тр. КазНИИК: Интенсивная технология каракулеводства. – Алма-Ата: Кайнар,1987. – С.63-70.
217 Мурадов А.С., Исмаилов А.И. Распределение ягнят по окраскам и расцветкам // Овцеводство. – 1987. -№5 – С.46.
218 Прманшев М. Создание высокопродуктивного стада каракульских овец в условиях Прибалхашья. Алматы, 1990. С.33-41.
219 Нургазин К.Ш. Продуктивность каракульских овец разных экотиов в условиях Прибалхашья. Алматы, 1992. С. 15-18.
220 Аманмурадов А., Эрман Э.М. Поучительный опыт племенной работы с каракульскими овцами // Овцеводство. – 1965.-№8. – С. 16-19.
221 Дьячков И.Н. Развитие племенного дела в каракульском овцеводстве // Тр. ВНИИКа.- Самарканд, 1964.-т. 14. – С. 5-28.
222 Дьячков И.Н., Шаптаков С.А. Наследование отдельных показателей качества каракуля // Овцеводство. – 1971.-№11. С. 30-31.
223 Кошевой М.А., Швердяков В.И., Исаянц Б.Л. Качество кожи – толщина, плотность, запас. В кн. Каракулеводство, Ташкент, 1975. – С.96-105.
224 Шарафутдинов Ф. Некоторые результаты подбора каракульских овец по смушковым типам. // в кн.: Каракулеводство. – 1972. – Вып.1. – С. 117-122.
225 Мусаев К. К вопросу отбора и подбора каракульских овец черной окраски полукруглого смушкового типа: Автореф. Дисс... канд. с-х наук –М., 1972.- 17с.
226 Хидыров Н. Наследование смушковых качеств у каракульских овец. – в кн.: Каракулеводство. – Вып. 1: Вопросы технологии производства каракуля и повышение его качества. – Ташкент: Фан. 1972. – С. 89-92.
227 Шаптаков С.Э. Методические основы оценки каракульских баранов-производителей по качеству потомства: автореф. Дисс.. канд. с-х наук – Самарканд, 1972.-22 С.
228 Стояновская В.И. Наследование смушковых качеств у серых каракульских овец // Овцеводство. – 1965. № 12 – С.16-17.
229 Кошевой М.А. Испытание и оценка производителей по потомству в каракулеводстве. – В кн.: Оценка производителей по качеству потомства. – М.: Колос, 1973. – С.222-242.
230 Васильев Н.А. Бонитировка овец – важнейшее звено племенной работы // Овцеводство. – 1973.- №4 – С.15-18.
231 Дьячков И.Н., Шаптаков С.Э. Совершенствование методов проверки племенных баранов по потомству в каракулеводстве. Оценка производителей по качеству потомства. – М.: Колос. 1973. – С. 243-254.
232 Ильев Ф.В. Животноводство Молдавии – Кишинев, 1982.-300с.
233 Шефер Х. Племенная ценность и рыночная стоимость каракульских баранов // Каракулеводство за рубежом. – М., 1975. – С.116-122.
234 Дьячков И.Н., Чехиринадзе Т.Б. Наследование длины вальковатого завитка у каракульских овец // Овцеводство. – 1965.-№12. – С.14-16.
235 Аверьянов И.Я. Характеристика волосяного покрова каракульских овец разных смушковых типов. М.1960. №11 С.42-45.
236 Дьячков И.Н. Методика изучения качества каракуля // Тр. ВНИИК. 1963.- Т.13. – С.105-119.
237 Шарафудинов Ф. Особенности развития каракульских овец различных смушковых типов и их шерстная продуктивность //Тр. ВНИИКа – 1961. – Т. XI. – С.195-201.
238 Елемесов К. Значение учета длины волосяного покрова при отборе и подборе каракульских овец ребристого смушкового типа: Автореф: дисс... канд. с-х наук - М., 1972.-18с.
239 Шамсутдинов А.Г., Ширинский М.А. Определение длины и тонины волоса у каракульских баранчиков- необходимые условие при племенном отборе // Овцеводство. – 1972. - №4 – С.23-25.
240 Исаянц Б.Л. Исследование длины волоса у черных каракульских овец. – в кн.: Каракулеводство. – Вып. 1 / МСХ ССР ВНИИЖ Вопосы технологии производства каракуля и повышения его качества – Ташкент: Фан .1972. – С. 93-95.
241 Дьячков И. Н., Письменная Р.Т. Новая классификация каракульских валковатых завитков и гривки. /сообщение І //Тр. ВНИИКа. – 1951. – Вып. Ү. – С. 213-235.
242 Арсланова М.Х., Искандеров М.Ш., Закиров М.Д. Изучение волоса завитков у каракульских шкурок из хозяйств разных приодно-климатических зон. – в кн.: Всесоюзная научная конференция по возрастной морфологии, 12-14 декабря 1972г. // Тезисы докл. Ч.ІІ. – Самарканд,1972. - С.193.
243 Дьячков И.Н. Изменение волосяного покрова у каракульских ягнят после рождения // Овцеводство. – 1968. №4 С.16-18.
244 Воробьевский А.П. Морфологические особенности кожи и завитков каракульских ягнят различных смушковых типов: Автореф. дисс... канд. с-х наук. – Самарканд. 1970. – 27с.
245 Закиров М.Д. Основные показатели товарных свойств каракульских шкурок. – Вкн: Каракуль Узбекистана – Ташкент: Узбекистан, 1971. – С.20-79.
246 Чехиринадзе Т.Б., Бадалбаев Н.С. К вопосу производства плоских сортов // Тр. ВНИИК. – 1964. Т.ХІҮ. – С. 169-174.
247 Исаянц Б.Л. Длина различных форм каракульских завитков у ягнят при рождении в условиях совхоза «Улыс». – В кн.: Материалы Ү конференциимолодых ученых по сельскому хозяйству Узбекистана: Каракулеводство, животноводство и шелководство. – Ташкент: Фан. 1970. С. 50-53.
248 Исаянц Б.Л., Ахмедов И.А. Взаимосвязь длины волоса со смушковыми качествами // Овцеводство. – 1979. -№8. – С.39-40.
249 Расулов Д.Г. Развитие и продуктивность каракульских овец в пустынной и предгорной зонах Узбекистана: Автореф. дисс.. канд. с-х наук – Ташкент, 1969. – С.21.
250 Чехиринадзе Т.Б., Дьячков И.Н., Берковский В.И. Опыт разведения каракульских овец плоского и ребристого смушковых типов // Каракулеводство. Ташкент. – Вып.І. – 1972. – С.52-60.
251 Абдурахманов С. Длина волос у черных каракульских ягнят различного происхождения // Сб. Тр. ВНИИКа. – Вып. 10. – 1979. С.9-12.
252 Елемесов К.Е., Ескараев М., Умурзаков Т. Селекция каракульских овец по длине волоса // Овцеводство. – 1983. №9. – С.39.
253 Прманшаев М. Корреляция признаков каракульских овец и их значение для селекции. Алматы. 1995. № 4. С.17-19.
254 Маттер Х.Э. Влияние каракульского барана на длину волоса новорожденного ягненка // Каракулеводство за рубежом. – 1975. – С. 105-115.
255 Шефер Х., Маттер Х.Э. Связь длины и тонины волоса однодневного каракульского ягненка со смушковым свойствам // Каракулеводство за рубежом. – М., 1975. – С.251-259.
256 Маттер Х.Э., Бурьке П. Паостнатальное развитие волосяного покрова у каракульских ягнят различных смушковых типов // Каракулеводство за рубежом. – М. 1975. – С.251-259.
257 Маттер Х.Э. Длина волоса ее – влияние на волосяной покров каракульских ягнят в возрасте одних суток // Сб. Докл. На І Международном симпозиуме по каракулеводству. – Вена. Австрия. 1967. – С. 23-25.
258 Шефер Х. Волосяной покров – исходный фактор в оценке качество шкурки // ІІІ Международный симпозиум по каракулеводству. – М.: Колос. 1977.- С.38-43.
259 Нел А.Д. Точность визуальной оценки некоторых смушковых свойств // Каракулеводство за рубежом. – М., 1975. – С.125-194.
260 Мостерт Л. Белая каракульская овца // Каракулеводство за рубежом. – М.: Колос. 1975. – С.125-128.
261 Pfeigez E. Kazarul Atlas Windhoer, 1953,s.343.
262 Маттер Х.Э. К вопросу о селекции на длину волоса у новорожденных каракульских ягнят с учетом упитанности и возраста маток // Каракулеводство за рубежом. – М., 1975. – С. 200-208.
263 Қаракөл қозыларының сапасын анықтау жөніндегі нұсқау. Алматы. НИЦ. «Бастау». 1966. 57 бет.
264 Дьячков И.Н., Закиров М.Д. Методика изучения качества каракуля. Тр. ВНИИК. 1963. Т.13. С.105-119.
265 Диомидова Н.А. Развитие кожи и шерсти у овец. Атлас рисунков. М.1961. С. 3-150.
266 Плохинский Н.А. Руководство по биометрии для зоотехников. М. Колос. 1969. С. 256.
267 Меркурьева Е.К. Биометрия в селекции и генетике сельскохозяйственных животных. М. Колос. 1970. - С.484.
268 Рисымбетов Т.К. Характеристика и особенности, использования пастбищных ресурсов каракулеводческой зоны Казахстана. Актуальные в
2 Дьячков И.Н., Письменная Р.Т. Качество каракуля совхозов средней Азии и Казахстана в 1947 г.// Каракулеводство и звероводство-1948.№2. – С.13-19.
3 Аверьянов И.Я. Качество каракуля в зависимости от условий кормления и содержания овец // Каракулеводство и звероводство. 1953.№4-9-15.
4 Ширинский М.А. Каракулеводство Казахстана // Каракулеводство и звероводство – 1957. -№5. С.46-50.
5 Канцепольский А.С. Качество каракуля совхозов 1954 г.// Каракулеводство и звероводство. – 1955-№2. С.14-16.
6 Канцепольский А.С.Каракулеводство СССР и его смушковая продукция // Каракулеводствои звероводство. – 1957-№5.-С.16-21.
7 Дьячков И.Н. Изучение вопросов разведения каракульских овец в СССР // Каракулеводствои звероводство. – 1957 -.-№5 – С. 29-34.
8 Дъячков И.Н. Вопросы влияния некоторых факторов на качество каракульских смушков и его значение для отбора и подбора в каракулеводстве // Бюлл АН УзССР – 1948.-№11-12. – С.22-23.
9 Буйлов С.В. Об акклиматизации каракульских овец на юге СССР // Каракулеводствои звероводство. – 1955. №6. С.15-19.
10 Кошевой М.А. Качество смушка каракульских овец совхозов Таджикистана в связи с использованием высокогорных летних пастбищ // Каракулеводствои звероводство. – 1953. №2. – С. 34-36.
11 Закиров М.Д. Влияние горных пастбищ на продуктивность и живой вес каракульских овец // Каракулеводство и звероводство. – 1955.№1. – С.9-11.
12 Кошевой М.А. Племенная работа по каракулеводству в условиях Астраханской области // Каракулеводство и звероводство. – 1951.- №2. – С. 25-31.
13 Эстрин А.М. Изменчивость каракульского смушка в условиях Астраханской области // Каракулеводство и звероводство. – 1951. - № 2. – С.25-31.
14 Вишняков В.Н. Изменение смушковых качеств каракульских овец в условиях Астраханской области. Автореф: дис. Канд. с-х наук. – М., 1954.-15с.
15 Байков М.И. Тувинская автономная область – новый район каракулеводства // Каракулеводство и звероводство. –1951.№5. – С.33-36.
16 Полковникова А.П. Каркулеводство в Тувинской области // Каракулеводство и звероводство. –1952. - №4. – С. 27-29.
17 Дарвин Ч. Изменение домашних животных и культурных растений // соч.3-изд. 1951 т. 4 С. 25-722.
18 Иванов М.Ф. Порода и корм // Полн/ собр. Соч.- М.: Колос, 1963. Т.1. - С .297-304.
19 Иванов М.Ф. Каракулеводство на юге России // полн. Собр. Соч. – М.:Колос, 1964. – Т.3. – С.111-526.
20 Петров В.А. О раннем окоте в каракулеводстве // Проблемы животноводства. – 1935. -№2. – С. 77-86.
21 Положенцева Т.Д. Влияние кормовых факторов на качество смушка каракульских овец // Вестник сельскохозяйственной науки. 1940. – вып.5: Животноводство. – С.73-85.
22 Дьячков И.Н. Паратипическая изменчивость каракульского смушка // Тр. ВНИИК. – 1940. Вып.П.-С.5-28.
23 Аверьянов И.Я. Влияние кормления суягных маток на качество смушка у их приплода // Бюлл / ВНИИК/ -1941. - №3. – С. 57-85.
24 Семенов И.Г. Каракульский смушек в зависимости от кормление маток // Бюлл. ВНИИК. – 1941. - №3. – С. 37-35.
25 Поманский Е.А. Влияние различного пастбищного кормление на качество смушка // Бюлл. ВНИИК. – 1941. - №3. – С.37-53.
26 Петров В.А. Качество смушка каракульских ягнят в зависимости от кормления маток и других условий / Рукопись. – ВНИИК. 1934. 18 с.
27 Ибраимов И.М. Качество каракульского смушка в сязи с различным пастбищным кормлением суягных маток // Каракулеводство и звероводство. –1948.-№5. – С.28-32.
28 Попова Е.Т. Племенная работа и среда // Каракулеводство и звероводство. –1948.-№4.- С.19-26
29 Буйлов С.В. О качестве смушка каракульских ягнят в связи кормлением суягных маток // Ж. Каракулеводство и звероводство. – 1949.-№5. С.18-27
30 Буйлов С.В., Серебряков В.А. Многоплодие каракульских овец в условиях юга Украины // Каракулеводство и звероводство. –1949. -№5. – С.11-15.
31 Валиев Ш., Удольская Н. Влияние кормовых условий на качество каракульского смушка // Каракулеводство и звероводство. –1950. -№2.-С.6-8.
32 Юдин В.М., Котов М.И. Влияние кормления суягных каракульских маток на качество их приплода // Тр, ВНИИК. – 1951. – вып. 5.-с.63-100.
33 Горб Т.В., Гришпак В.Ф. О кормлении и содержании каракульских маток на Украине // Каракулеводство и звероводство. –1953. - №1. – С.26-33.
34 Крымская Э.К., Кузнецова Н.А. Значение сжатых сроков окота для повышения продуктивности каракульских овец // Каракулеводство и звероводство. –1958.-№4. – С.15-18.
35 Щесь Г.Г. Влияние пастбищно-кормовых условий на качество приплода каракульских овец при разведении их в пустыне Кара-кум // Тр.Моск. пушно-мехового ин-та. – 1954. –Т.5. – С.182-188.
36 Иваненко В.И. Влияние сочных кормов и белкового питания каракульских суягных маток на их продуктивность // Каракулеводство и звероводство. –1954. -№6. – С.18-25.
37 Иваненко В.И. Продуктивность каракульских овец в условиях лесостепи Украины и пути его повышения: Автореф. Дисс.канд.с-х. наук. – Харьков, 1955.-20с.
38 Ширинский М.А. Селекция по размеру завитка и полноценное кормление суягных маток - важные факторы племенной работы в каракулеводстве // Овцеводство. – 1962. - №4 – С.23-27.
39 Баянов Н.Е. Каракулеводы Калмыкии в борьбе за повышение эффективности отрасли // Овцеводство. – 1980. -№5. С.12-13.
40 Валиев Р.Г., Арипов У.Х. Эколого-биологические ососбенности каракульских овец // Овецеводство. – 1980. -№7.С.26-27.
41 Довбуш Ф.М., Бабенко В.Ф., Богданович Н.И., Урсу Г.В. Узкие места овецеводства // Сельское хозяйство Молдавии. – 1980. -№4. – С.24-25.
42 Умурзаков Т. Племенная работа с каракульскими овцами жакетного типа // Овцеводство. – 1980. №8. – С.29-31.
43 Тасмаганбетов Т.А. Специфические особенности каракуля //Вестник сельскохозяйственных науки Казахстана. – 1982. - № 2. – С.54-58.
44 Ибадов Ш.А., Абдиваитов С.А., Юсупов С.Ю., Иноятов О., Примов Т.П. Откормочные свойства каракульских овец // Овцеводство. – 1985. -№2. – С.31-32.
45 Рисимбетов Т.К., Алиакпаров И.А. Влияние уровня кормления каракульских маток на разнообразие признаков ягнят // Актуальные вопросы повышения эффективности каракулеводства. Алма-Ата : Кайнар, 1985. – С91-94.
46 Жолшибеков Т., Садыкбеков А.С. Опыт испытания семимесячных баранов в изменчивых условиях среды // Тр.КазНИКа: Интенсивная технология каракулеводства. – Алма-Ата: Кайнар, 1987. – С.42-44.
47 Жолшибеков Т., Ширинский М.А. Умирзаков Т.У. Влияние паратипических факторов на изменчивость качества каракуля // Тр. КазНИИКа: Интенсивная технология каракулеводства. – Алма-Ата: Кайнар, 1987. – С. 45-47.
48 Аверьянов И.Я. Некоторые показатели развития и продуктивности каракульских овец различных смушковых типов // Сб. научных трудов ВИЖ, Москва, 1968, вып.12 С. 26-31.
49 Васин Б.Н. Срок беременности как наследственный признак. Москва, 1931, №10, С. 43-46.
50 Васин Б.Н. Генетический анализ и оценка производителей. Москва, 1933, С.80-100.
51 Васин Б.Н. Изменчивость и наследование продолжительности эмбрионального развития. // Сб. научных трудов института генетики, Москва, 1939, №13, С. 155-174.
52 Жиряков А.М., Мильчевский В.Д. Наследуется ли продолжительность плодоношения. Москва, 1974, №9, С.32-33.
53 Петров В.А. Анализ наследования формы завитка. Москва, 1933, С.120-127.
54 Кушнер Х.Ф. Наследственность сельскохозяйственных животных. Москва, 1964, с. 487
55 Иваненко И. Продолжительность эмбриогенеза и продуктивность животных (крупный рогатый скот). Москва, 1975, №6, С.29-31.
56 Голоднов А.В., Тлеуов С.Ж. Продолжительность эмбрионального развития каргалинских ягнят в зависимости от живого веса родителей. Алма-Ата, 1976, №9, С.68-70.
57 Петров В.А., Арапов П.В. Наследования оттенков ширази. Москва, 1935, С.24-31.
58 Баранов А.Р. Зависимость длины волосяного покрова каракульских ягнят от продолжительности эмбрионального периода. Москва, Вып.1. Т.V, С.26-31.
59 Хасанов Э.М. Опыт использования производителей плоского и ребристого смушкового типа в селекции каракульских овец. // В кн.: Материалы конференции молодых ученых по сельскому хозяйству Узбекистана. Ташкент: Фан, 1970. – С.7-11.
60 Дьячков И.Н., Арутюнова И.П. Изменчивость продолжительности сроков эмбрионального развития ягнят и ее селекционное значение. // Сб. научных трудов, Москва, 1972, С. 69-76.
61 Жилякова В.С. Качество каракуля в зависимости от продолжительности плодоношения. Москва, 1974, №3, С.25-26.
62 Дьячков И.Н. Улучшить оценку каракульских ягнят по сохранности завитка и качеству волоса. Москва, 1956, №5, С.10-13.
63 Дьячков И.Н. К вопросу об отборе и подборе в каракулеводстве. Ж. Овцеводстве. 1958. №5. С. 37-39.
64 Исаянц Б.Л. Длина волоса у черных каракульских ягнят при рождении и ее значение в селекции. Автореф. дис. канд. с-х наук. Самарканд, 1971, С.19.
65 Воробьевский А.П. Морфологические особенности кожи и завитков каракульских ягнят различных смушковых типов. Автореф. дис. канд, с-х наук. Самарканд, 1970, 22с.
66 Беленко А.А. Разведение серых каракульских овец в зоне предгорной полупустыни с использованием в селекции баранов плоского и ребристого смушковых типов. Автореф. дис.канд. с-х наук. Самарканд, 1974, 22с.
67 Рамазанов М. Рост и развитие ягнят сур различных смушковых типов. Ташкент, 1975, Вып.4,С.18-21.
68 Никольский А.В. К вопросу об образовании завитка у каракульских смушков . М. 1932, №7, С.15-16.
69 Дьячков И.Н., Письменная Р.Т. Качество каракульских смушков в лучших хозяйствах Средней Азии. Москва,1950. Т.І, С.53-70.
70 Дьячков И. Н., Письменная Р.Т. Новая классификация каракульских вальковатых завитков и гривок. // Сб.научных трудов ВНИИК, Самарканд, 1957, Вып IV, С. 213-234.
71 Боголюбский С.Н. К вопросу о временной детерминации рисунка в коже плодов каракуля. // Сб.научных трудов ВНИИК, Самарканд, 1956, Вып. IV, С.47-58.
72 Дьячков И.Н., Падучева Л.П., Каратун Т.М., Сагдуллаев У.Б. Динамика роста волоса у каракульских ягнят в утробной и внеутробный периоды. Ташкент. 1966, С.114-130.
73 Кешаварц М.Н. Формирование и развитие каракульского завитка. Москва, 1962, С.185-307.
74 Шулов В.В., Ерофеев В.С. Особенности морфологии волосяных групп у каракульских ягнят различных окрасок и смушковых типов. // Сб. научных трудов КазНИИК, Алма-Ата, 1974, С.114-119.
75 Иванова О.А. Генетика. Москва, 1974, С.315-354
76 Маматказин Х.Х. Научно-методические основы промышленного производства каракуля в Южном Казахстане. Автореф. дис. канд. с-х наук. Ташкент, 1970,27с.
77 Гигинейшвили Н.С. Племенная работа в цветном каракулеводстве. М.1976. 191с.
78 Елемесов К.Е., Ескараев М.А. Селекция каракульских овец каракульчевого типа. Москва, 1981, №10, С.31-32.
79 Кумисбеков А.И. Результаты подбора по смушковым типам. Москва, 1978, №3, С.12.
80 Дьячков И.Н. Наследование смушковых типов и методы отбора и подбора в каракулеводстве. Москва, 1969, С.190-193.
81 Шахабаев С. Наследуемость смушкового типа при многоплодии. Москва. 1969. №8, С.23-25.
82 Дьячков И.Н. Продуктивные типы каракульских овец.// Сб.научных трудов ВНИИК. Самарканд. 1978. Выпуск 9 С.34-38.
83 Шарафудинов Ф.К. Развитие и шерстная продуктивность каракульских овец различных смушковых типов.// Сб.научных трудов молодых ученых НИИ и ВУЗов МСХ УзССР, Ташкент, 1962, Вып.І, С.537-543.
84 Дьячков И.Н. Основные вопросы методики и организации племенного дела в каракулеводстве. // Сб.научных трудов ВНИИК, 1958, VІІ, С.7-29.
85 Ахмеджанов Т.М. Характеристика волосяного покрова каракульских ягнят различных смушковых типов. //Сб. научных трудов САМСХИ, Самарканд, 1971, Т. XXIII, С.99-103.
86 Дьячков И.Н. Методика изучения качества каракуля // Сб.научных трудов ВНИИК, Самарканд, 1963, Т.13.
87 Бадалбаев Н.С. Наследование качества волосяного покрова и завитков у каракульских овец. Москва, 1966, №2, С.24-26.
88 Дьячков И.Н. Длина волоса каракульских ягнят – важный признак в селекционной работы. // Сб. научных трудов ВНИИК, Самарканд, 1963, Т.ХХІІІ, С.175-179.
89 Дьячков И.Н. Развитие племенного дела в каракульском овцеводстве. //Сб. научных трудов ВНИИК, Самарканд, 1964,Т.14, С.5-28.
90 Чехиринадзе Т.Б., Бадалбаев Н.С. К вопросу производства каракуля плоских сортов. // Сб. научных трудов ВНИИК, Самарканд, 1964, Т.ХІV, С.169-174.
91 Дьячков И.Н., Чехиринадзе Т.Б. Наследование длины вальковатого завитка у каракульских овец. Москва, 1965, Т.ХІІІ, С.14-16.
92 Шарафутдинов Ф.К. Рост и развитие каракульских ягнят различных смушковых типов и классов от рождения до отъема. Ташкент, 1962, №8, С.60-62.
93 Аверьянов И.Я. О изменении сортности каракульских шкурок в процессе роста волоса и образования завитка. // Каракулеводство и звероводство. -1950. №3.
94 Кошевой М.А., Хасанов Э.М., Исаянц Б.Л. Формализм в селекции недопустим. Москва, 1968, №2, С.13-15.
95 Ширинский М.А., Хамидбаев К.Я. Длина волоса смушек и задачи селекции. Москва, 1968,№10,С.22-23.
96 Кошевой М.А., Хасанов Э.М. Показатель смушка и их роль в селекции. Москва, 1969, №10, С.23-25.
97 Дьячков И.Н., Бадалбаев Н.С., Будагов С.М., Чехиринадзе Т.Б. Значение смушкового типа в селекции каракульских овец. //Сб. научных трудов ВНИИК, Самарканд, 1950, Т.14, С..29-53.
98 Дьячков И.Н., Шарафутдинов Ф.К., Валиев Р.Г. Племенная работа с каракульскими овцами жакетного типа. //Сб.научных трудов ВНИИК, Ташкент, 1972, Вып.1, С.41-51.
99 Чехиринадзе Т.Б., Дьячков И.Н., Барковский В.И. Опыт разведения каракульских овец плоского и ребристого смушковых типов. //Сб. научных трудов ВНИИК, Ташкент, 1972, Вып.1, С.52-59.
100 Хидиров Н.Р. Наследование смушковых качеств у каракульских овец. // Сб. научных трудов ВНИИК, Ташкент, 1972, С. 89-92.
101 Маматов У. Селекция каракульских овец жакетного смушкового типа в условиях ГПЗ «Кенимех». // Сб. научных трудов ВНИИК, Ташкент, 1979, Вып.8, С.19-24.
102 Валиев Р.Г., Рахматов Н. Наследование смушковых типов у черных каракульских овец. //Сб. научных трудов ВНИИК, Ташкент, 1979, Вып.8,С.19-24.
103 Шамсутдинов А.Г. О происхождении каракульских овец. Шымкент, 1982, С.94-96.
104 Умурзаков Т.У. Племенная работа с перспективными овцами жакетного типа. Москва, 1980, №8, С.29-31.
105 Гигинейшвили Н.С. Племенная работа в цветном каракулеводстве. Москва, 1976, С.191.
106 Стояновская В.И. Разведение серых каракульских овец. Ташкент, 1966, С.116-124.
107 Ергешов Ж.А. Қарақалпақ сұр қойларының қанындағы ферменттер белсенділігінің шаруашылыққа тиімді белгілерімен қарым-қатынасы. Канд.дис.автореф., Шымкент, 2001, Б.27.
108 Калантар А.А. Закономерность окраски животных и термическая теория пигментации. Москва, 1927, С.38-40.
109 Дюртс У. Экстерьер лошади. (пер. С немецкого под. Ред. Максон В.А. и Л.Н. Макарова). Москва, 1936, С.343.
110 Перепелицина Н.С., Тапильский И.А. Некоторые вопросы взаимосвязи и пигментации с продуктивностью овец. //Сб.научных трудов УзНИИЖ, Ташкент, 1964, С.138-149.
111 Жилякова В.С. Некоторые биологические особенности каракульских овец сур. Москва, 1957, №3, С.25-28.
112 Стояновская В.И. Нуратинский заводской тип каракульских овец окраски сур. Москва, 1974, С.6.
113 Гигинейшвили Н.С. Серые каракульские овцы. Москва, 1954, С.320.
114 Стояновская В.И.Пути увеличения производства серого каракуля и улучшения его качества. Москва, 1957, №11, С.19-25.
115 Юсупов С.Ю., Шакиров Н., Ибрагимов Ю. Племенное пустынно-пастбищное животноводство Узбекистана. Самарканд, 2002, С.47.
116 Дьячков И.Н. Состояние и проблемы генетики каракульских овец. //Сб. научных трудов КазНИИК, Алма-Ата, 1975, С.5-9.
117 Закиров М.Д. Свойства каракульских шкурок. Ташкент, 1978, С.66-75.
118 Шарафутдинов Ф.К., Ескараев М. Товарные качества ребристых, плоских и каракульчевидных сортов каракуля. Тезисы докладов Межд. Научно-практической конференции. Шымкент, 1978,С.27-29.
119 Искандеров М.Ш. Большое внимание первичной обработки каракуля. Москва, 1975, №2,31с.
120 Саденов А. Товарные качества каракуля. Автореф.дис.канд. с-х наук. Ташкент, 1991, С.24
121 Чехиринадзе Т.Б. Опыт использоваия животных плоского смушкового типа с целью улучшения качества волосяного покрова каракульских ягнят. Автореф.дис.канд. с-х наук. Ташкент. 1967, 22с.
122 Жораев Ж., Мырзабеков С.Ш. О ранней оценке генотипа по потомству в каракулеводстве. // Сб. научных трудов КазНИИК, Алма-Ата, 1980, С.59-63.
123 Дьячков И.Н. Разработка теоретических основ и методов отбора и подбора в каракулеводстве. // Сб. научных трудов ВНИИК, Самарканд, 1974, Вып.ІІ, С.16-43.
124 Дьячков И.Н. Каракулеведение и товароведение шкурок каракуля, как основа отбора и подбора каракульских овец. Самарканд, 1976, Вып.V, С.93-101.
125 Дьячков И.Н. Племенное дело в каракульском овцеводстве. Ташкент, 1980, С.164.
126. Дьячков И.Н. Генетическая сложность каракульской породы, направление и приемы селекции. Ташкент, 1982, Вып. 14, С.12-17.
127 Дьячков И.Н. Формирование современных представлений о значении вальковатых завитков и гривки у каракульских овец. //Сб. научных трудов ВНИИК, Ташкент, 1983,С.27.
128 Жораев Ж., Мырзабеков С.Ш. Влияние срока ягнения маток на изменчивость селекционируемых признаков каракульских ягнят жакетного смушкового типа. //Сб. научных трудов КазНИИК, Алма-Ата, 1981, С.65-66..
129 Рахимов А.Р. Расцветки сур бухарского породного типа и их значение в селекции. Ташкент, 1983, С.109-114.
130 Акимов И. Продуктивные особенности каракульских овец различных линий задарьинского заводского типа. Автореф.дис.канд. с-х наук. Алма-Ата, 1985, С.21.
131 Туекбасов М.К. Исследование генетики пигментации волосяного покрова каракульских ягнят. Автореф.дис.канд. биол. Наук. Пушкино, 1987, С.24.
132 Хамракулов А.А. Рост, развитие и воспроизводительные функции баранов каракульской породы в зависимости от условий их выращивания. Автореф.дис.канд. с-х наук. Алма-Ата, 1988, С.21.
133 Омбаев А.М. Научные основы и практические приемы интенсивной технологии производства каракульчи в Казахстане. Автореф. дис.докт. с-х наук. Алма-Ата, 1991, С.34.
134 Кузнецов Б.А. Каракуль и смушка. Москва, 1956, С.303.
135 Бутаев М. Качество ягнят каракалпакского сура в зависимости от размера пегости у родителей. Автореф.дис.канд. с-х наук. Шымкент, 1997, С.23.
136 Кылышбаева Г.Б. Значение сохранности завитков в селекции каракульских овец у ярок жакетного типа в 10-15 дневном возрасте. Автореф.дис.канд. с-х наук. Шымкент, 1999,С.27.
137 Жигитеков Т. Эффективность производства белой каракульчи при использовании смушковых типов. Автореф. дис.канд. с-х наук. Шымкент, 1999, С.24.
138 Шамшиулы Б. Селекционно-генетические параметры черных каракульских овец созакского заводского типа. Автореф.дис.канд. с-х наук. Шымкент, 1999, С.23.
139 Алиакпаров И. Продуктивность каракульских овец черной окраски жакетного смушкового типа в зависимости от паратипических факторов среды. Автореф. дис.канд. с-х наук. Шымкент, 1999, С.25.
140 Укбаев Х.И. Научные основы и практические результаты создания цветного каракулеводства в новых регионах. Автореф.дис.докт. с-х наук. Дубровицы, 1989, С.39.
141 Салыкбаев П.А. Качество волоса помесных ягнят различных генераций, Шымкент, 1997, №30, С.3.
142 Паржанов Ж.А. Использование кормового (синтетического) метионина в рационе старовозрастных суягных овцематок при производстве каракульчи. Автореф.дис.канд. с-х наук. Дубровицы, 1989,С.24.
143 Уйсинбаев Б.С., Кучербаев У.К., Дуйсенбеков К.О. Сортность каракуля разных внутрипородных типов. Алма-Ата, 1983, Ч.1.,С.36-43.
144 Аханов У.К. Качество и товарные свойства каракульских баранов различных линий. Алматы, 1998, №37-98, С.5.
145 Жумабаев Ш.А. Воспроизводительные скрещивание каракульских курдючных помесей бронзовой расцветки. Автореф. дис. канд. с-х наук. Шымкент, 1999,С.24.
146 Хасенов Д. Сравнительная оценка хозяйственно-полезных признаков каракульских овец различных линий. Автореф. дис. канд. с-х наук. 2001,С.28.
147 Салыкбаев П.А., Сарсенбаев Н.А. Статистические параметры количественных признаков ягнят серой и черной окраски различного происхождения. Алматы, 1993, С.60-63.
148 Абдирманов Н.М. Продуктивность и биологические особенности каракульских овец черной окраски плоского смушкового типа. Автореф. дис. канд. с-х наук. 1999, С.25.
149 Уйсинбаев Б.С., Отарбаева С. Товарные качества шкурок каракульских овец сурхандарьинского и бухарского типа. // Сб. научных трудов КазНИИК. Алматы, 1995.С.29-30.
150 Альбосынов А. Индексная оценка фенотипа при селекции серых каракульских овец голубой расцветки. Автореф. дис. канд. с-х наук. Шымкент, 2000, С.28.
151 Найзабеков Н.Н. Продуктивные и биологические особенности каракульских овец в условиях северной части Кызылкумов. Автореф. дис. канд. с-х наук. Алматы, 1988, С.24.
152 Юсупов С.Ю. Сезонная изменчивость продуктивности каракульских овец. Москва, 1989, №6, С.39-40.
153 Юсупов С.Ю. Конституциональные типы и продуктивность каракульских овец. Автореф. дис. доктор с-х наук. Алматы, 1991, С.43.
154 Алибаев Н.Н. Совершенствование отбора племенных баранов каракульской породы. // Сб. научных трудов КазНИИК, Алматы, 1998, т. 22. с. 7-10.
155 Дьячков И.Н. Методы разведения, типы и формы подбора каракульских овец. Ташкент, 1981, Вып. ХІІІ, С.34-41.
156 Аханов У. Качество потомства линейных животных каракульчевого смушкового типа. Автореф. дис. канд. с-х наук. Шымкент, 1999, С.25.
157 Асылбеков Р.Е. Влияние взаимодействия генотипа и среды на племенную оценку каракульских баранов. Автореф. дис. канд. с-х наук. Алматы, 1986, С.21.
158 Танатов Б.А. Селекционные аспекты разведения каракульских овец сур казахского внутрипородного типа в условиях Бетпакдала. Автореф. дис. канд. с-х наук. Шымкент, 1999, С.18.
159 Манатов У.М. Особенности каракульских овец жакетного типа и использование их в селекции в условиях Кызылкумов. Автореф. дис. канд. с-х наук. Ташкент, 1984, С.19.
160 Ескараев М.А. Каракульские овцы каракульчевого типа. Автореферат. Дис.докт. с-х наук. Алматы, 1993, С.281.
161 Алимбаев Д.Т. Качество каракульчи при различных вариантах подбора родительских пар по смушковому типу. Автореф. дис. канд. с-х наук. Ташкент, 1991, С.22.
162 Ауезханов Х.Т. Изменчивость интенсивности пигментации волосяного покрова каракульских ягнят и ее селекционное значение. Москва, 1988, №6.
163 Ахметшиев А.С., Ескараев М.А. Корреляция между селекционируемыми признаками черных каракульских овец ребристого смушкового типа. //Сб. научных трудов КазНИИК, Алматы, 1980.С.15-16.
164 Аверьянов И.Я. О природе ребристого каракуля. Москва, 1964, №11, С.24-27.
165 Базаров У. Живой вес и качество смушка каракульских ягнят кавказского смушкового типа. Ташкент, 1973, Вып.3, С. 167-174.
166 Салиев В.К. Важный практический вывод для селекции. Москва, 1966, №8, С.20.
167 Омбаев Ә.М., Әлімбаев Д.Т., Өсербай А., Юсупбаев Ж. Ақ түсті қаракөл қойларының елтірілік типінің тұқым қуалауы. Тезисы докладов Меж.конференции посвященной 10-летию Независимости РК. Шымкент, 2002, С.114-116.
168 Жумабеков Ж. Умирзаков Т. Возрастная динамика продуктивных показателей ягнят с разной оброслостью завитка. Алматы, 1993, Ч.І, С.80-87.
169 Жумабеков Ж. Продуктивность каракульских овец с разной оброслостью завитками при рождении. Автореф. дис. канд. с-х наук. Ташкент, 1991, С.22.
170 Деменко В.Е. Каракульская овца. Кишинев, 1912, С.14-15.
171 Абдазимов Ж.А., Сарсенбаев Н.А., Ширинский М.А. Особенности роста и развития каракульских ягнят черной и серой окрасок в условиях Кызылкумов. Алматы, 1988, С.73-74.
172 Абдазимов Ж.А., Сарсенбаев Н.А. Возрастная изменчивость шерстной продуктивности серых и черных каракульских овец различного происхождения. //Сб. научных трудов КазНИИК, Алматы, 1993, С.67-72.
173 Журинтаев Ж. Шерстная продуктивность черных каракульских овец различных смушковых типов. //Сб. научных трудов КазНИИК, Алматы, 1993, Ч.1, С.108-113.
Иванов М.Ф. Вопросы каракулеводства. М. 1964. Т.3. С.109-250.
174 Обидаев Ш. Особенности шерстной продуктивности каракульских овец сур разных заводских типов. Автореф. дис. канд. с-х наук. Ташкент, 1991, С.24.
175 Шульгин П.А. Возрастная изменчивость шерсти каракульских овец. Автореф. дис. канд. с-х наук. Самарканд, 1972, С.22.
176 Юсупов С.Ю., Базаров С.Р. Сезонная изменчивость шерстной продуктивности каракульских овец. Москва, 1989, № 6, С.39-40.
177 Хасенов Д., Сарсенбаев Н.А., Раимбаев Б. Шерстная продуктивность каракульских овец различных линий. // Тезисы докладов Межд. Научно-теор. Конференции, посвященный 1500-летию г. Туркестана, Шымкент, 2000, С.130-132.
178 Ескараев М.А. Продуктивность и биологические особенности каракульских овец каракульчевого типа. Афтореф.дис.канд. с-х наук. Алматы, 1983, С.22.
179 Иванов М.Ф. Методика создания новых пород овец // Полн.собр.соч.: М, 1964, Т.2. С.722-724.
180 Юдин В.М. Пути развития племенного дела в каракулеводстве // Животноводство. – 1961. - №5. С.62-71.
181 Юдин В.М. Задачи племенной работы с черными каракульскими овцами //Овцеводство. – 1962.-№3. -С.22-24.
182 Юдин В.М. О качестве каракуля и судьбах породы //Овцеводство. -1968. - №12. С.4-8.
183 Аверьянов И.Я. Некоторые вопросы методики планирования и организации племенной работы в каракулеводстве // Овцеводство. – 1963.
184 Аверьянов И.Я. Отбор и подбор в каракулеводстве на основе оценки ягнят и взрослых животных // Тр. ВНИИК. – 1951. Вып.5. -С. 119-165.
185 Ширинский М.А. Размер завитка как важный селекционируемый признак при разведении каракульских овец черной окраски: Автореф.дис.канд. с-х наук. Алма-Ата, 1961. С.29.
186 Кошевой М.А. Племенная работа с черными каракульскими овцами ГПЗ «Каракум» и ее планирование. // В кн: Труды института каракулеводства. – 1963. Т.13. С.35-72.
187 Дьячков И.Н. Методы разведения различных типов каракульских овец черной окраски. // В кн: Всесоюз.научно-технич.конф. По племенному животноводству // Тез.докл. секции по овцеводству. – М., 1965. С.102-105.
188 Бадалбаев Н.С Исследование качества волосяного покрова и завитков у каракульских овец // Овцеводство. – 1996, №2. С.24-26.
189 Ильев Ф.В. Овцеводство Молдавии: Автореф.дис.докт. с-х наук. - Кишинев, 1966. – С.39.
190 Эрман Э.М., Бекиров И. Каракульское овцеводство – ведущая отрасль животноводства Туркменистана. – Ашхабад, 1968. - С.3-11.
191 Хасанов Э.М. Опыт использования производителей плоского и ребристого смушкового типа в селекции каракульских овец. В кн.: Материалы конференции молодых ученых по сельскому хозяйству Узбекистана Ташкент: Фан, 1970. – С.7-11.
192 Кошевой М.А., Хасанов Э.М. О методах подбора при производстве ребристо-плоского каракуля // Овцеводство. 1970. №9. – С.17-19.
193 Шаптаков С.Э. Оценка баранов-производителей в каракулеводстве // Каракулеводство. – Ташкент. – Вып.1. 1972. – С.191-196.
194 Кошевой М.А., Швердяков В.И., Исаянц Б.Л. Подбор по смушковым типам при специализации хозяйства // Овцеводство. – 1973. №4. – С.2-4.
195 Ахметов Ш.А., Бермагамбетов И.А. Качество приплода при различных типов подбора каракульских овец // Насущные вопросы каракулеводства. – Алма-Ата. 1978. Т.IV. – С.47-50
196 Кумисбеков А.И. Результаты подбора по смушковым типам // Овцеводство. 1978. №3. 12 с.
197 Виноградова М.А., Нагиев Ш.П., Кульбердиев К., Алиева А.В. О подборе каракульских овец черной и серой окраски // Сб.: Вопросы животноводства краевой патологии и меры борьбы с болезнями животных // тр. ТСХИ. 1979. Т.21. – Вып.3. – С. 8-11.
198 Виноградова М.А., Таганов И. Наследование признаков смушковости у каракуль х курдючных помесей. Сб.: Вопросы животноводства, краевой патологии и меры борьбы с болезнями животных // Тр. ТСХИ. 1980. Т.22. – Вып.3. – С.19-22.
199 Гигинейшвили Н.С. Племенная работа в цветном каракулеводстве. М. 1976. 191 с.
200 Виноградова М.А., Рахманов Х. Продолжительность утробного развития каракульских овец и ее связь с качеством приплода. Сб.: Эффективность лекарственных препаратов в животноводстве // Тр. ТСХИ. 1982. Т.25. – Вып. – С.67-75.
201 Тавитов М.Д., Сулейменов Т. Классный состав ягнят и сортности каракуля в зависимоти от тип подбора // Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. 1982. №9. – С. 69-72.
202 Тавитов М.Д., Уисинбаев Б.С. Качественный состав каракульских ягнят бухарского сура в зависимости от типа подбора и уровня кормления суягных маток // Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. 1982. №10. – С. 63-65.
203 Укбаев Х.И., Ахметшиев А.С., Канаев С. Качество потомства баранов сур каракалпакского породного типа при подборе к черным маткам // Актуальные вопросы каракулеводства. Алма-Ата. Кайнар, 1982. – С.186-188.
204 Маматов С., Будагов С.М. Умелый отбор баранов-залог успеха в работе // Овцеводство. 1982. №11. – С.19-20.
205 Дуйсембин Д.Д., Досатаев С.Д., Жораев Ж.Ж., Ахметов Ш.А. Качество каракульских ягнят при однородном подборе // Овцеводство. – 1984. -№3. – С.39-40.
206 Ильев Ф.В. Селекция сельскохозяйственных животных – Кишинев, 1984. – С.230.
207 Габрильянц Г.Е., Скрипова Н.Ф. Новый тип каракульских овец // Овцеводство. – 1985. -№6 – С.28-29.
208 Ескараев М.А., Елемесов К.Е. Опыт разведения каракульских овец каракульчевого типа в племхозе «Тасты» // Актуальные вопросы повышения эффективности каракулеводства. – Алма-Ата: Кайнар, 1985.С.53-55.
209 Укбаев Х.М., Попов Г.И., Шамекенова Р.Д. Опыт использования племенных баранов платиновой расцветки при срещивании с курдючными овцами Западного Казахстана // Актуальные вопросы повышения эффективности каракулеводства. – Алма-Ата: Кайнар, 1985. – С.3-7.
210 Мусиенко Ю.С., Сухарьков С.Н. Усилить внимание к развитию смушкового овцеводства на Украине // Овцеводство. – 1985. -№1 – С.27-29.
211 Джуракулов Т.Ч., Арипов У.Х. Смушковые качества каракульских овец разных заводских типов // Овцеводство. – 1986.-№3 – С.42.
212 Досатаев С. Подбор родительских пар в каракулеводстве // Овцеводство. – 1987. -№4. – С.29.
213 Ибрагимов А.А., Джальменов М.Д. Особенности ягнят сур алмазной расцветки при однородном подборе // Овцеводство. – 1987.-№5. – С.46.
214 Умурзаков Т., Тургумбаев Ж. Первые результаты селекционной работы по выведению овец коричневой и бежевой окрасок // Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. – 1987. - №8. – С.60-61.
215 Елемесов К.Е., Ескараев М. Создание тастинского заводского типа черных каракульских овец с ребристо-вальковатым завитком // Тр. Каз.НИИКа: Интенсивная технология каракулеводства. Алма-Ата: Кайнар, 1989. – С.38-42.
216 Алтухов Ю.П., Сарсенбаев Н.А., Ширинский М.А., Садыкбеков А.С. Модальный отбор по морфологическим признакам у каракульских овец // Тр. КазНИИК: Интенсивная технология каракулеводства. – Алма-Ата: Кайнар,1987. – С.63-70.
217 Мурадов А.С., Исмаилов А.И. Распределение ягнят по окраскам и расцветкам // Овцеводство. – 1987. -№5 – С.46.
218 Прманшев М. Создание высокопродуктивного стада каракульских овец в условиях Прибалхашья. Алматы, 1990. С.33-41.
219 Нургазин К.Ш. Продуктивность каракульских овец разных экотиов в условиях Прибалхашья. Алматы, 1992. С. 15-18.
220 Аманмурадов А., Эрман Э.М. Поучительный опыт племенной работы с каракульскими овцами // Овцеводство. – 1965.-№8. – С. 16-19.
221 Дьячков И.Н. Развитие племенного дела в каракульском овцеводстве // Тр. ВНИИКа.- Самарканд, 1964.-т. 14. – С. 5-28.
222 Дьячков И.Н., Шаптаков С.А. Наследование отдельных показателей качества каракуля // Овцеводство. – 1971.-№11. С. 30-31.
223 Кошевой М.А., Швердяков В.И., Исаянц Б.Л. Качество кожи – толщина, плотность, запас. В кн. Каракулеводство, Ташкент, 1975. – С.96-105.
224 Шарафутдинов Ф. Некоторые результаты подбора каракульских овец по смушковым типам. // в кн.: Каракулеводство. – 1972. – Вып.1. – С. 117-122.
225 Мусаев К. К вопросу отбора и подбора каракульских овец черной окраски полукруглого смушкового типа: Автореф. Дисс... канд. с-х наук –М., 1972.- 17с.
226 Хидыров Н. Наследование смушковых качеств у каракульских овец. – в кн.: Каракулеводство. – Вып. 1: Вопросы технологии производства каракуля и повышение его качества. – Ташкент: Фан. 1972. – С. 89-92.
227 Шаптаков С.Э. Методические основы оценки каракульских баранов-производителей по качеству потомства: автореф. Дисс.. канд. с-х наук – Самарканд, 1972.-22 С.
228 Стояновская В.И. Наследование смушковых качеств у серых каракульских овец // Овцеводство. – 1965. № 12 – С.16-17.
229 Кошевой М.А. Испытание и оценка производителей по потомству в каракулеводстве. – В кн.: Оценка производителей по качеству потомства. – М.: Колос, 1973. – С.222-242.
230 Васильев Н.А. Бонитировка овец – важнейшее звено племенной работы // Овцеводство. – 1973.- №4 – С.15-18.
231 Дьячков И.Н., Шаптаков С.Э. Совершенствование методов проверки племенных баранов по потомству в каракулеводстве. Оценка производителей по качеству потомства. – М.: Колос. 1973. – С. 243-254.
232 Ильев Ф.В. Животноводство Молдавии – Кишинев, 1982.-300с.
233 Шефер Х. Племенная ценность и рыночная стоимость каракульских баранов // Каракулеводство за рубежом. – М., 1975. – С.116-122.
234 Дьячков И.Н., Чехиринадзе Т.Б. Наследование длины вальковатого завитка у каракульских овец // Овцеводство. – 1965.-№12. – С.14-16.
235 Аверьянов И.Я. Характеристика волосяного покрова каракульских овец разных смушковых типов. М.1960. №11 С.42-45.
236 Дьячков И.Н. Методика изучения качества каракуля // Тр. ВНИИК. 1963.- Т.13. – С.105-119.
237 Шарафудинов Ф. Особенности развития каракульских овец различных смушковых типов и их шерстная продуктивность //Тр. ВНИИКа – 1961. – Т. XI. – С.195-201.
238 Елемесов К. Значение учета длины волосяного покрова при отборе и подборе каракульских овец ребристого смушкового типа: Автореф: дисс... канд. с-х наук - М., 1972.-18с.
239 Шамсутдинов А.Г., Ширинский М.А. Определение длины и тонины волоса у каракульских баранчиков- необходимые условие при племенном отборе // Овцеводство. – 1972. - №4 – С.23-25.
240 Исаянц Б.Л. Исследование длины волоса у черных каракульских овец. – в кн.: Каракулеводство. – Вып. 1 / МСХ ССР ВНИИЖ Вопосы технологии производства каракуля и повышения его качества – Ташкент: Фан .1972. – С. 93-95.
241 Дьячков И. Н., Письменная Р.Т. Новая классификация каракульских валковатых завитков и гривки. /сообщение І //Тр. ВНИИКа. – 1951. – Вып. Ү. – С. 213-235.
242 Арсланова М.Х., Искандеров М.Ш., Закиров М.Д. Изучение волоса завитков у каракульских шкурок из хозяйств разных приодно-климатических зон. – в кн.: Всесоюзная научная конференция по возрастной морфологии, 12-14 декабря 1972г. // Тезисы докл. Ч.ІІ. – Самарканд,1972. - С.193.
243 Дьячков И.Н. Изменение волосяного покрова у каракульских ягнят после рождения // Овцеводство. – 1968. №4 С.16-18.
244 Воробьевский А.П. Морфологические особенности кожи и завитков каракульских ягнят различных смушковых типов: Автореф. дисс... канд. с-х наук. – Самарканд. 1970. – 27с.
245 Закиров М.Д. Основные показатели товарных свойств каракульских шкурок. – Вкн: Каракуль Узбекистана – Ташкент: Узбекистан, 1971. – С.20-79.
246 Чехиринадзе Т.Б., Бадалбаев Н.С. К вопосу производства плоских сортов // Тр. ВНИИК. – 1964. Т.ХІҮ. – С. 169-174.
247 Исаянц Б.Л. Длина различных форм каракульских завитков у ягнят при рождении в условиях совхоза «Улыс». – В кн.: Материалы Ү конференциимолодых ученых по сельскому хозяйству Узбекистана: Каракулеводство, животноводство и шелководство. – Ташкент: Фан. 1970. С. 50-53.
248 Исаянц Б.Л., Ахмедов И.А. Взаимосвязь длины волоса со смушковыми качествами // Овцеводство. – 1979. -№8. – С.39-40.
249 Расулов Д.Г. Развитие и продуктивность каракульских овец в пустынной и предгорной зонах Узбекистана: Автореф. дисс.. канд. с-х наук – Ташкент, 1969. – С.21.
250 Чехиринадзе Т.Б., Дьячков И.Н., Берковский В.И. Опыт разведения каракульских овец плоского и ребристого смушковых типов // Каракулеводство. Ташкент. – Вып.І. – 1972. – С.52-60.
251 Абдурахманов С. Длина волос у черных каракульских ягнят различного происхождения // Сб. Тр. ВНИИКа. – Вып. 10. – 1979. С.9-12.
252 Елемесов К.Е., Ескараев М., Умурзаков Т. Селекция каракульских овец по длине волоса // Овцеводство. – 1983. №9. – С.39.
253 Прманшаев М. Корреляция признаков каракульских овец и их значение для селекции. Алматы. 1995. № 4. С.17-19.
254 Маттер Х.Э. Влияние каракульского барана на длину волоса новорожденного ягненка // Каракулеводство за рубежом. – 1975. – С. 105-115.
255 Шефер Х., Маттер Х.Э. Связь длины и тонины волоса однодневного каракульского ягненка со смушковым свойствам // Каракулеводство за рубежом. – М., 1975. – С.251-259.
256 Маттер Х.Э., Бурьке П. Паостнатальное развитие волосяного покрова у каракульских ягнят различных смушковых типов // Каракулеводство за рубежом. – М. 1975. – С.251-259.
257 Маттер Х.Э. Длина волоса ее – влияние на волосяной покров каракульских ягнят в возрасте одних суток // Сб. Докл. На І Международном симпозиуме по каракулеводству. – Вена. Австрия. 1967. – С. 23-25.
258 Шефер Х. Волосяной покров – исходный фактор в оценке качество шкурки // ІІІ Международный симпозиум по каракулеводству. – М.: Колос. 1977.- С.38-43.
259 Нел А.Д. Точность визуальной оценки некоторых смушковых свойств // Каракулеводство за рубежом. – М., 1975. – С.125-194.
260 Мостерт Л. Белая каракульская овца // Каракулеводство за рубежом. – М.: Колос. 1975. – С.125-128.
261 Pfeigez E. Kazarul Atlas Windhoer, 1953,s.343.
262 Маттер Х.Э. К вопросу о селекции на длину волоса у новорожденных каракульских ягнят с учетом упитанности и возраста маток // Каракулеводство за рубежом. – М., 1975. – С. 200-208.
263 Қаракөл қозыларының сапасын анықтау жөніндегі нұсқау. Алматы. НИЦ. «Бастау». 1966. 57 бет.
264 Дьячков И.Н., Закиров М.Д. Методика изучения качества каракуля. Тр. ВНИИК. 1963. Т.13. С.105-119.
265 Диомидова Н.А. Развитие кожи и шерсти у овец. Атлас рисунков. М.1961. С. 3-150.
266 Плохинский Н.А. Руководство по биометрии для зоотехников. М. Колос. 1969. С. 256.
267 Меркурьева Е.К. Биометрия в селекции и генетике сельскохозяйственных животных. М. Колос. 1970. - С.484.
268 Рисымбетов Т.К. Характеристика и особенности, использования пастбищных ресурсов каракулеводческой зоны Казахстана. Актуальные в
Сонымен Қаратау таулы аймағы жағдайында қаракөлдің аумағы бойынша аса
құнды ірі елтірілерінің ішінде қалың жакет I, және қалың қабырға бұйралы I
сорттарының алатын орны ерекше болып табылатыны анықталды.
4.3.3 Елтірілер салмағы
Қаракөл қой тұқымының ерекшелігі оның полиморфизмдігі (алуан
түрлілігі) болып табылады. Оның негізгі елтірілік қасиеттері және белгілері
бойынша тұқым қуалаушылығы басым, сондай-ақ түсі мен түрі жағынан да
нәсіліне тартады, паратиптік факторлардың әсерінен алынатын елтірілердің
тауарлық қасиеттері өзгергіш келеді. Бұл ерекшеліктер көптеген түрлерді,
типтерді, әртүрлі жағдайда сұрыптап алудың нәтижесі сондай-ақ өздеріне тән
артықшылықпен туу қасиеттерінің басым түсу әсері болуы да мүмкін.
Көптеген тәжірибе материалдарына қарағанда төлдің туылған кездегі
тірілей салмағы және олардан алынған елтірілер салмағы енесінің
құрсағындағы өсу жағдайына, елтірі түрлеріне байланысты, ал ол жағдайдың
қолайлы болуы енелерінің азықтандырылу деңгейіне, жасына, қозылардың
жынысына және тұқым қуалайтын басқа да факторларға байланысты.
Қаракөл елтірілерінің салмағын зерттеу асылдандыру жұмыстарында
қойларды іріктеуді жақсы меңгеру үшін селекционерлерге көп мүмкіндіктер
береді. Сондықтан малды іріктеу кезінде негізінен елтірінің сапасын
бағалаудан басқа елтірінің салмағына да баса назар аудару қажет.
Қаракөл елтірісінің салмағы өте маңызды экономикалық қасиеттерінің
бірі. Қаракөл елтірісінен тігілген киім-кешектер неғұрлым жеңіл болса шетел
сауда орындарында соғұрлым қымбат бағаланады.
Елтірінің салмағы негізінен терінің аумағы мен қалыңдығына және жүн
жабының тығыздығы мен ұзындығына байланысты болады. Басқадай тауарлық
белгілері бірдей болған жағдайда бір сорттың ішінде жеңіл елтірілер жоғары
бағаланады және олардан дайындалған мехтық бұйымдар біршама жеңіл болып
келеді.
Тәжірибе топтары саулықтарынан алынған елтірі салмағының көрсеткіштері
31 кестеде келтірілген. Зерттеулер көрсеткендей аталық пен аналықтарды
елтірілік типтеріне байланысты біртекті және әртекті жұптастырғанда
ұрпақтарынан алынған елтірі түрлері олардың терісінің салмағына әсер
ететіні анықталды. Тәжірибенең бірінші-2003 жылы қабырға х қабырға бұйралы
типті жұптаудағы саулықтардың қозыларының елтірісінің салмағы жеңілдеу
болды және олар қабырғалы х жакеттік типті жұптаудағы саулықтардан
көрсеткіші бойынша басымдылығы нақты болды. Тәжірибенің екінші жылы (2004)
елтірінің салмағы бойынша анықталған топаралық айырмашылықтар сақталғаны
байқалды.
Жалпы екі жылда алынған деректер бойынша ең жеңіл елтірілер қабырғалы
х қабырғалы типті жұптаудағы саулықтарының ұрпағында болды.
31 – кесте Құрғақ тұздалған елтірілер салмағы, г.(Х±mx)
Сорттар 2003 ж 2004 ж
Қабырғалы х қабырғалыҚабырғалы х жакеттік td Қабырғалы х Қабырғалы х td
n=255 n=313 қабырғалы жакеттік
n=233 n =327
Жакет I 303,6±17,6 308,2±20,8 1,60 290,1±25,8 295,3±30,3 1,73
Қалың жакет 380,2±29,3 389,4±7,1 1,76 379,9±29,0 384,4±7,9 1,80
Мәскеулік жакет 283,6 ±9,8 287,5±7,9 0,80 281,2±18,7 279,1±8,6 0,63
Жұқа қабырғалы-I 306,7±20,7 308,2±6,3 1,00 312,9±18,6 327,0±14,2 0,95
Қалың қабырғалы-I 379,9±7,7 381,6±9,5 3,03 390,6±13,9 395,5±19,5 3,58
Қалың кавказдық-I 385,7±8,5 388,3±13,9 2,0 392,5±9,9 396,3±17,7 1,91
Жакет-II 262,9±15,9 266,2±6,9 2,2 269,9±13,5 274,0±6,9 2,00
Жұқа қабырғалы-I 259,9±17,2 261,7±6,0 9,9 291,6±19,9 297,4±17,5 8,01
4.3.4 Терінің қалыңдығы
Қой терісі – феногенетика тұрғысынан ең көп және жан-жақты өзгергіштік
пен бейімделуге ие орган болып табылады. Тері-жүн жабындысының даму
заңдылықтары – жануарлардың жеке дамуының бір бөлігі болып есептелінеді.
Осының нәтижесінде, қойлар онтогенезінде терінің өсуі және жүн
фолликуласының дамуының гистологиялық зерттеулерінің басқа факторлармен
қатар үлкен ғылыми және практикалық маңызы бар. әр түрлі экологиялық
аймақта өсірілетін қаракөл қозыларының терілерінің қалыңдығы
гистоморфологиялық көрсеткіштеріне сәйкес келеді. Сондықтан тері-жүн
жабындысының гистоморфологиялық параметрлері жануарлардың даму жағдайын
бағалағанда критерий қызметін атқаруы мүмкін және олардың белгілі аймақта
дамуында қой тобының генетикалық құрылымын бейнелейді.
Қаракөл сапасы едәуір дәрежеде тері қабаттарының қасиеттеріне
байланысты болады және тері қалыңдығы елтірі сапасы мен бағасын айқындайтын
негізгі қасиеттерінің бірі болып табылады (32 кесте).
Сондықтан тері шелінің қалыңдығын зерттеудің аса маңызды мәні бар,
32 – кесте Қаракөл елтірілерінің қалыңдығы, мм (Х±mx)
Сорттар 2003 ж 2004 ж
қабырғалы х қабырғалы х td қабырғалы х қабырғалы х td
қабырғалы жакеттік қабырғалы жакеттік
n =255 n =313 n=233 n =327
Жакет I 1,32±0,4 1,37±0,3 0,40 1,36±0,4 1,39±0,3 0,30
Қалың жакет 1,46±0,3 1,49±0,2 0,11 1,50±0,6 1,51±0,4 0,10
Мәскеулік 1,47 ±0,5 1,48±0,3 0,6 1,46±0,8 1,48±0,6 0,09
жакет
Жұқа 1,30±0,5 1,32±0,6 0,13 1,33±0,4 1,34±0,5 0,21
қабырғалы-I
Қалың 1,43±0,4 1,44±0,3 0,15 1,44±0,6 1,45±0,4 0,12
қабырғалы -
I
Қалың 1,50±0,3 1,51±0,4 0,29 1,50±0,7 1,53±0,6 0,63
кавказдық -
I
Жакет-II 1,10±0,6 1,13±0,4 0,32 1,10±0,3 1,15±0,4 0,11
Жұқа 1,13±0,5 1,15±0,3 0,26 1,20±0,4 1,21±0,3 0,10
қабырғалы-IІ
әсіресе әр түрлі елтірілік тип бойынша біртекті және әртекті жұптастыру
нәтижелерін талдағанда қаракөл елтірісінің қалыңдығы терінің тығыздығына
байланысты. Терінің қалыңдығы болбыр болса, оның жүні де сиректеу және
ұзындау болып келеді. Тері тығыздығының әр тұста әртүрлі болуына
байланысты түгі де өзгеріп отырады. Әдетте бүйірлерінде, әсіресе
бауырында терісі болбырлау болғандықтан арқасы мен құйымшағына қарағанда
жүн сиректеу. Сондықтан қаракөл терісінің қалыңдығын анықтағанда
елтірінің әр тұсынан қарап бағалау керек.
Терінің қалыңдығы қаракөл елтірісінің жеңілдігін анықтайды, оған
терінің жұмсақтығы мен жүн жабының жетілу дәрежесінің байланысы болады.
Қаракөлдің сорттылығы терінің қалыңдығына қарай өзгереді.терісі ірі
елтірілерде, жүн жабыны өскелең бұйралар қалыптасады.терісі жұқа
елтірілерде орташа және ұсақ бұйралар басым болады. Олардың жүн жабыны
қысқалау келеді.
Елтірілердің орташа қалыңдығы зерттелген топтар мен жылдар бойынша
1,05-1,56 мм шегінде болды.елтірілер қалыңдығының айқын сорт аралық
айырмашылықтары 32-кестеде келтірілген. Осы деректерде Қаратау таулы аймағы
жағдайында құрғақ тұздалған қаракөлдің орташа қалыңдығы қайталануының
дәрежесі біршама жоғары екені байқалады.
Елтірінің қалыңдығы әртүрлі елтірілік типті аталық пен аналықты
біртекті және әр текті жұптастырғанда алынған елтірілердің салмағының
тегіне байланысты өзгергіштіктері байқалды. Жұқа терілер қабырғалы х
қабырғалы елтірілік типті жұптастырғандағы саулықтардың ұрпақтарының
елтірілерінен (1,12-1,50мм) алынды, ал қабырға гүлді х жакетті
жұптастырудағы саулықтардың ұрпақтарынан елтірілері сәл қалыңдау (1,13-1,52
мм) болды.
4.3.5 Жүн талшығының ұзындығы
Жаңа туылған қозылардағы жүн ұзындығы – сұрыптаудың ең басты белгісі,
себебі елтірінің басқа қасиеттерінің барлығы осы белгіге байланысты болады.
Біз осы жүн талшығы ұзындығының елтірі типіне байланыстылығын зерттеу үшін
біртекті және әртекті жұптаудан алынғын қозыларды зерттедік.
Кейінгі жылдары қаракөл қозыларын бағалауда жүн талшығына көп назар
аударылуда, өйткені оның ұзарып не қысқаруы елтірінің сапасына өз әсерін
тигізеді.
1930 жылдары алғашқы рет Мәскеудің жоғарғы зоотехникалық институтының
қой шаруашылығы кафедрасында профессор М.Ф.Ивановтың жетекшілігімен қаракөл
елтірілерінің жүн талшығының ұзындығы олардың топографиялық бөліктері мен
бұйрасы және түсіне байланысты екені анықталды.
Кейіннен қаракөл сорттарымен бұйраларының әр түрлі формаларын
сипаттауда жүн талшығының ұзындығы есепке алынады.
И.Н.Дьячков, Р.Т.Письменная [343] толқын бұйраның әр типінің орташа
ұзындығы анықтаған олардың зерттеуі бойынша жартылай шеңберлі – 8,7 мм,
жазық – 7,7 мм, қабырғалы – 6-14 мм болған.
Жүн жабыны ұзын болған сайын оның сапасы төмендей береді. Жүн талшығы
ұзындығының көрсеткіштері 33- кестеде келтірілген.
33- кесте Қаракөл елтірілерінің жүн талшығының ұзындығы, мм (Х±mx)
Сорттар 2003 ж 2004 ж
қабырғалы х қабырғалы х td қабырғалы х қабырғалы х td
қабырғалы жакеттік қабырғалы жакеттік
n=255 n=313 n=233 n=327
Жакет I 8,7±0,6 8,9±0,3 0,318,8±0,3 9,1±0,4 0,9
Қалың жакет 9,8±0,4 10,2±0,4 1,519,9±0,4 10,4±0,6 1,5
Мәскеулік 9,0±0,6 10,3±0,4 1,6210,4±0,6 10,5±0,5 0,9
жакет
Жұқа 8,8±0,5 8,9±0,6 1,029,1±0,7 9,5±0,4 1,5
қабырғалы-I
Қалың 11,2±0,7 11,5±0,5 3,2211,7±0,6 12,1±0,6 1,8
қабырғалы-I
Қалың 11,3±0,4 11,6±0,7 0,6311,8±0,3 12,3±0,4 3,7
кавказдық
Жакет-II 10,3±0,3 10,7±0,3 2,6110,0±0,4 10,2±0,3 0,9
Жіңішке 8,8±0,4 9,1±0,4 2,339,0±0,6 9,6±0,6 4,3
қабырғалы-IІ
Біздің зерттеулерде ең қысқа жүн талшығы жакеттік және қабырға
бұйралы сорттарда анықталды. Сонымен қатар қабырғалы х жакеттік типті
жұптастырғандағы саулықтардың елтірілерінің барлық сорттары жүн талшығының
ұзындығы бойынша қабырғалы х қабырғалы типті жұптастырылған саулықтардың
елтірілерінің жүн талшығынан ұзын болды.
4.3.6 Бұйра ені
Қаракөл елтірісінің барлық қасиеттерін білудің ғылыми-практикалық
маңызы зор. Ол білім қаракөл өсірушілерді елтірінің сапасын жетілдіре тусу
жөніндегі жұмыстарды бұрынғыдан да тиімдірек жүргізуге, қажетті байланыстар
мен тәуелділікті білгірлікпен және толық ескеріп отыруға мүмкіндік береді.
Қаракөл қозыларын елтірілік типке және бұйрасының ені бойынша
белгілі топқа жатқызып бонитировкалағанда бағалы бұйра түрлерінің
қаншалықты жайылғандағын көрсететін бұйраның ені бірінші кезекте ескерілуі
тиіс. Ол қозы кластылығымен елтірі сорттылығының басты белгісі болып
табылады.
Тауарлық белгілердің басқалары бірдей болған кезде бұйралар ені
орташа және ұсақ елтірілер жоғары бағаланады. Бұйраның ені тұқым қуалайтын
белгі, сонымен бірге оған паратиптік факторларда өз әсерін тигізеді.
Көптеген зерттеушілер қаракөл қозылары бұйрасының ені төлдің құрсақта
даму жағдайлары (дене бітімі және туылғандағы тірілей салмағы мен) тікелей
байланысты болатынын анықтаған. Біздің тәжірибеде алынған бұйралар мөлшері
жөніндегі деректер 34-кестеде келтірілген.
34 – кесте Қаракөл елтірілері бұйрасының ені, мм (Х±mx)
Сорттар 2003 ж 2004 ж
қабырғалы х қабырғалы х td қабырғалы х қабырғалы х td
қабырғалы жакеттік қабырғалы жакеттік
n=255 n=313 n=233 n=327
Жакет I 7,0±0,4 6,8±0,8 1,67,2±0,5 7,0±0,6 1,1
Қалың жакет 7,2±0,5 7,0±0,7 0,77,0±0,6 7,1±0,4 1,9
Мәскеулік 6,8 ±0,4 6,7 ±0,3 0,67,0±0,4 6,9±0,5 0,8
жакет
Жіңішке 8,4±0,5 8,2±0,4 1,08,5±0,7 8,3±0,6 0,5
қабырғалы-I
Қалың 8,3±0,5 8,1±0,4 0,98,6±0,7 8,4±0,4 0,8
қабырғалы-I
Қалың 9,5±0,7 9,3±0,6 0,69,6±0,4 9,4±0,3 0,7
кавказдық-I
Жакет-II 6,9±0,6 6,9±0,7 0,77,0±0,6 6,9±0,4 0,8
Жіңішке 7,8±0,6 7,3±0,9 2,67,9±0,8 7,6±0,7 2,4
қабырғалы-IІ
34 кесте деректерінен жұптастырудың екі тобынан да алынған қозылар
елтірісі бұйрасының ені төмендеу көрсеткіштер тенденциясы барлық сорттар
бойынша байқалады.
Қабырғалы х жакеттік типті жұптастырудағы саулықтарының ұрпағы
елтірілерінің бұйрасының ені бойынша орташа – бағаланады.
4.3.7 Бұйра ұзындығы
Елтірі бұйрасы – қаракөл қойының асыл тұқымдық бағасын анықтайтын
маңызды белгі болып есептелінеді. Неғұрлым бұйра ұзын болса, соғұрлым
елтірі көрікті болады.
Қаракөл қойларын селекциялағанда қозылар бұйрасының ұзындығы қазіргі
қолданылып жүрген нұсқауға [263] сәйкес былай бөлінеді: ұзындығы қысқа (20
мм-ге дейін), орташа (20 мм-ден 40 мм-ге дейін) және ұзын (40 мм-ден
жоғары).
Бұйра ұзындығы белгісінің маңыздылығын ескере отырып, біз елтірі түрі
бойынша әр түрлі жұптаулардан алынған қозылардың елтірілерінде сол
қасиеттің тұқым қуалауын зерттедік (35 кесте).
35 – кесте Қаракөл елтірілерінің бұйраларының ұзындығы, %
Жұптау түрі 2003 ж 2004 ж
n қысқа
қабырғалы х қабырғалы хtd қабырғалы х қабырғалы хtd
қабырғалы жакеттік қабырғалы жакеттік
n=255 n=233
n=313 n=327
Жібектілігі 20,8±0,5 20,4±0,3 16,8 24,9±0,4 22,0±0,3 18,6
жоғары
Жібектілікті 74,9±0,4 70,6±0,4 13,7 73,0±0,3 70,0±0,3 21,1
Жібектілігі 4,3±0,3 9,0±0,3 8,8 2,1±0,4 8,0±0,2 9,7
жеткіліксіз
Әр түрлі елтірілік типті саулықтарды жұптастырғанда алынған
елтірілерінің жібектілігін салыстыру нәтижесі олардың ұнамды түрлерінің
қабырғалы х қабырғалы типті жұптастырудағы саулықтардың ұрпақтарынан
алынғанын көрсетеді.
4.3.9 Жүн жабынының жылтырлығы
Елтірінің жылтырлығы оның басқа қасиеттерінен гөрі түк сипатына
тығыз байланысты. Көбінесе көзге түсетін жылтырлығы бойынша да елтірілік
түгінің сапасы жөнінде айтуға болады. Бірақ бұл оны тікелей бағалау емес.
Түк сипаты өзіне тән жылтырлықты дәл көрсетеді деуге болады. Жылтырлық
сапасы елтірінің әдемілігіне елеулі әсер етеді. Сондықтан жылтырлық - түк
сапасы мен елтірінің әдемілік белгісі ретінде оның құндылығын анықтайтын
аса маңызды қасиеттерінің бірі.
Жылтырлықтың түрі жүнін қабыршақ қабатының құрылысына, талшықтың
бұйрадағы орнына және оның иректелуіне (бұйра доғасының сипаты, шамасы,
саны) байланысты. Қабыршақ қабаты тегіс, қабыршақтары ірі, доғалары аз, ірі
және иректері көлденең бағытта болғанда жабық типті бұйраның түгі тығыз
келсе жарықты шағылыстыратын алаң көлемі ұлғаяды да елтірінің жылтырлығы да
артады. Керісінше, қабыршақ қабаты тегіс емес болса, бұйра ашық типті
болғанда бұйрадағы жүн шатасып жылтырлығы азаяды. өйткені бұл жағдайда
жарық шағылыстыратын алаң көлемі азаяды, шағылыстан жарық та бөлініп
шашырап кетеді. Жүннің жылтырлығын анықтағанда оны шайырдың күшейтіп
тұратындығын ескеру қажет.
Қаракөл елтірісінің сапасын бағалауда оның жылтырлығы үлкен орын
алады. Ол жүн талшығының сыртқы қабығының ерекшеліктеріне шартты болды.
Жылтырлыққа бұйрадағы жүн талшықтарының орналасу тәртібі де әсер етеді.
Олар күн сәулесін қайыруға жағдай жасайды. Күн сәулесі түсетін бұйраның
тегіс беті неғұрлым үлкен болған сайын, елтірінің жылтырлығы да басым
болады.
Жүн жабынының жібектілігі оның жылтырлығына байланысты болады. Жоғары
және қалыпты жылтырлыққа жүн талшығының біркелкі жіңішкелігі мен тығыздығы
жағдайында әрі қалыпты жібектілік сай келеді.
Біздің зерттеулерде қабырғалы х қабырғалы типті жұптастырудағы
саулықтары қозыларынан өндірілген елтірілер де ұнамды жылтырлықтың үлесі
жоғары болды (37- кесте).
37 – кесте Елтірілердің жүн жабыны жылтырының сипаттамасы, % (Х±mx)
Көрсеткіштер 2003 ж 2004 ж
қабырғалы х қабырғалы х қабырғалы х қабырғалы х
қабырғалы жакеттік қабырғалы жакеттік
n=255 n=313 n=233 n=327
Жылтырлығы 22,0±0,4 21,1±0,5 25,8±0,2 19,9±0,2
жоғары
Жылтырлығы 76,5±0,5 71,9±0,6 72,9±0,4 71,9±0,5
қалыпты
Жылтырлығы 1,5±0,1 7,0±0,3 1,3 ±0,2 8,2 ±0,2
жеткіліксіз
4.4 Әртүрлі елтірілік типті қаракөл қойларының терілерінің
гистоморфологиялық ерекшеліктері
Қаракөл қойларының елтірілерінің терісінің, жүнінің даму
ерекшеліктерін зерттеу аса қызығушылық танытатындығы сөзсіз, өйткені
қаракөл елтірілері қаракөл қойының басты өнімі. Елтірінің сұлулығы оның
формасына, көлеміне және бұйрасының орналасуына, жарқырауына, жүнінің
жібектілігіне байланысты. Қаракөл елтірілерінің бұл тауарлық қасиеттері
терінің құрлысымен тікелей байланысты: әр түрлі қабаттардың қалыңдығы,
жүнінің қалыңдығы, шаш фолликулаларының мөлшеріне және оның орналасуына,
әрі май және тері бездерінің көлеміне.
А.П. Воробьевский [344] өзінің зерттеулерінің негізінде қаракөл
елтірісі бұйраларына күрделі факторлардың әсер ететіндігін айтады. Ол
бұйраның формасымен түбірінің иілгендігімен және оның терідегі жағдайына
байланысты екендігін анықтады.
Аналық ағзаның құрсағында ұрпақтың, терінің, жүн талшығының өсіп-
жетілуіне және қаракөл елтірісіндегі бұйраның пайда болуына байланысты
көптеген зерттеулер М.Ф. Ивановтың жетекшілігімен жүргізілді [345]. Қаракөл
бұйрасы формасының тері құрылысының, оның орналасуының және шаш қынабының
формасына, жүн талшығының тері сыртына шығу бұрышына байланысты екенлігі
анықталды.
С. Шамсутдинов [346] өзінің зерттеулерінің негізінде әр түсті қозы
терісінің эпидермис қабатының қалыңдығында айырмашылық болмайтындығын
дәлелдеді.
Т.Д. Положенцева [347] қаракөлдің бұйрасының сапасымен терісінің
құрылымында байланыс бар екендігін дәлелдеді (терідегі жүн талшығы
түбірінің орналасуы). Жақсы елтірі, автордың ойынша, жұқа, тығыз, серпімді,
әрі жүн талшығы түбірі тығыз және садақ сияқты иіліп тұруы тиіс.
Ф.Ш. Шарафутдинов [348] жаңа туған қозының терісін бағалауда оның
қалыңдығына және тығыздығына үлкен мән берген дұрыс деп есептейді. Жіңішке,
әрі тығыз қынапты, елтірі жоғары бағаланады. Бірақ елтірі шектен тыс кіші
болмауы керек. Тері қабатының қалыңдығы бойынша іріктеу елтірі көлемін
арттырады, әрі қалыңдығымен қатар орташа бұйра құрылымын сақтауға мүмкіндік
береді.
М.А. Кожева [349] ұзақ зерттеулерінің нәтижесінде мына заңдылықты
дәлелдеді. Жүн талшығы ұзындығы қысқарған сайын елтірінің сапасы артады.
Бұйрасы ұзарады, пигментациясы жақсарады, жарқырауы, жібектілігі, суреті
айқындалады, елтірінің қалыңдығы азаяды.
М.А. Виноградованың [350] зерттеулерінің нәтижесінде қаракөл
қозыларының әр түрлі елтірілік типінің туған кездегі салмақтары бірдей
болатыны, ал олардың гистологиялық құрылымы мен жүн талшығы
фолликулаларының дамуына және тері қабатында, оның ішінде ретикулярлық
қабатындағы тығыздығында елтірілік типтерге сәйкес өзгерістер болатындығы
белгілі болды.
Қаракөл қозылары елтірісінің сапасының гистологиялық құрылымын басқада
ғалымдар жан-жақты зерттеді. (Салиев В.Х., Ахмеджанов Т.М. [351]; Рахматов
Н., Валиев Р.Г. [352]).
Б.Л. Исаянц [353] жаңа туған қозының жүнінің ұзындығымен бұйрасының
түрі мен формасының арасында байланыстың бар екендігін дәлелдеді. Автордың
мәліметі бойынша, ең қысқа жүн талшығы жал типтес бұйрада, ал ең ұзын жүн
талшығы штопор және бұршақ типті бұйрада болатындығы белгілі болды. Осы
сияқты мәліметтер (И. Базаров [354]; У. Еламанов [355]) еңбектерінде де
кездеседі.
В.А. Петров [356]; М.А. Виноградова [357] көрсеткендей қаракөл
қозыларының елтірісінің құрылым ерекшеліктері, оларда болатын бұйраның
әртүрлілігіне байланысты.
Г.М. Попова [358] өз зерттеулерінің негізінде конституциясы мықты
қаракөл қозыларының әр түрлі бұйралығына байланысты гистологиялық
құрылымының әр түрлі болатындығын анықтаған.
Г.М. Толмакова [359] қаракөл қозыларының терісінің құрылымын және
сапасын зерттеу нәтижесінде мынадай қорытындыға келді. Қаракөл қозыларының
тері құрылымында, жүнінде және сапасының арасында белгілі бір байланыс бар.
Жоғары бағалы жакеттік сортқа жататын елтірінің жартылай сақиналы
бұйралы түрінің жүн талшығының түбірі арнайы иілген болып келеді, бұйралары
паралельдік және терең орналасқан, әрі қалыңдығы нормаға сәйкес келеді,
коллогендік талшықтары тығыз орналасқан, без аппараттары қалың, әрі жақсы
жетілген.
М.Х. Арсланов [360] жайылымда азықтандыру жағдайына байланысты қаракөл
қозыларының әр түрлі елтірі типтерінің гистологиялық құрылымын және елтірі
жүндерін зерттеп оған сипаттама береді. Елтірінің сапасы – қаракөл
қойларынан алынатын қаракөл терісінің ең басты тауарлық қасиеттерін
көрсетеді. Оның сапалы болуы эмбрионының дамуының алғашқы кезеңдерінен
басталады. Азықтандыруға және басқа факторларға байланысты өзгерістерге
түседі.
И.Я. Аверьянов [361] қаракөл елтірілерінің сапасының азықтандыруға
және буаз қойларды күтіп-бағудың ерекшеліктеріне байланысты өзгеретіндігін
анықтады. Қоршаған ортаның әсерінен қаракөл елтірісінің бұйраларының
ұзындығы, тығыздығы, жиырымдылығы, қалыңдығы және терісінің қалыңдығын ғана
емес, сонымен бірге формасы мен сорттылығын да өзгертеді.
Р.Ш. Муратходжаев [362] қаракөл қойының жатырдағы төлінің және жаңа
туған қозыларының терісін зерттеу олардың жүнінің сапасы және бұйрасының
формасы мен өлшемдері терінің құрылымына байланысты екенін тапты. 130
күндік төлдің және жаңа туған қозысының салмағына байланысты олардың
эпидермистік қабатының статистикалық айырмашылығы болмайтындығы белгілі
болды.
Ш.Р. Херремов [363] қаракөл терісінің түр құрау процесі терінің
гистологиялық құрылымына және оның жүніне байланысты екенін көрсетті.
С.Н. Боголюбский [364] көптеген отандық және шет елдік авторлардың
зерттеулерін және өз зерттеулерін қорыта келе ішкі факторлардың (қаракөл
төлі терісіндегі фолликулалардың дәл орналасуы) оның суретінің ерте пайда
болуына әсер ететінін анықтады.
Қаракөл қойлары олардан жоғары сапалы елтірі алу үшін өсіріледі.
Осыған байланысты, әртүрлі жұптастыру арқылы әсеріне, оның ішінде Тасты
зауыттық типті қабырға бұйралы қошқарларды пайдалану негізінде қаракөл
қойларының өнімділігін арттыруға бағытталған жұмыстар Қазақстанның
аймақтарында өте аз. Ал, егер, қабырға бұйралы қаракөлдің тауарлық және
гистоморфологиялық ерекшеліктеріне тоқталатын болсақ, салыстырмалы түрде
қаракөл елтірісінің аталған көрсеткіштеріне кешендік баға беру бағытында
Қазақстанның таулы аймақтарында ешбір ғылыми зерттеулер жүргізілмеген.
Осыған орай біз зерттеу жұмыстарымызды қаракөл қойларының терісінің
гистологиялық құрылымын олардың елтірілік типтеріне және жұптастыру
ерекшеліктеріне байланысты анықтадық ( 38 кесте)
Әр түрлі елтірілік типті қойлар терісінің гистологиялық құрылымын
зерттеу нәтижесінде жакеттік елтірілік типті малдардың терісі қабырға
бұйралы типтегі құрдастарымен салыстырғанда қалыңдау болды. Бұл негізінен
терінің жалпы қалыңдығының 73,4-76,2% құрайтын пиллярлық қабатының жақсы
дамуына байланысты.
38 – кесте Саулықтардың елтірілік типтеріне байланысты терілерінің
қалыңдығы
Көрсеткіштер, мкм Елтірілік типтер
қабырғалы n=7 жакетті n=7
Терінің жалпы қалыңдығы 2620,0±17,5 2687,9±18,0
Эпидермис 31,0±0,53 31,1±0,39
Пиллярлық қабаты 1922,7±15,8 2047,7±16,9
Ретикулдік қабаты 666,3±7,7 609,1±6,2
Коллагендік талшықтардың қалыңдығы 23,2±0,49 20,7±0,33
Терінің ретикулдік қабаты болбыр, горизонтальді, ілмекті, қалыңдығы
20,7-23,2 мкм коллагендік талшықтардан тұрады. Жакетті елтірілік типті
саулықтар терісінің осы қабатының қалыңдығы 33,9%, ал қабырға бұйралы
саулықтарда бұл көрсеткіш 34,8% құрады. Терінің жалпы қалыңдығында аз үлес
алатын эпидермис қабаты 1,15-1,18% болды.
Қаракөл қойлары терісінің қабаттарының осындай қасиеттерінің ара-
қатынасы оларды мех және тондық өнеркәсіпте пайдаланбаудың басты себебі
болып табылады (Юсупов С. [365]).
Сонымен бірге ретикулдік қабаты өте жұқа болғандықтан қаракөл
қойларының терісі жалпы технологиялық өңдеуде жарамсыз болады. Кейінгі
кезеңде ғана қаракөл терісін жеңіл өнеркәсіпте пайдалануға мүмкіндік
беретін шет елдерден озық өңдеу технологиялық режимі ұсынылуда.
Бірінші реттік фолликулалар диаметріне май бездерінің орналасу
деңгейін өлшеу арқылы жакеттік елтірілік типті малдарда, қабырға бұйралы
типтегілермен салыстырғанда аталған көрсеткіш үлкен болды. Сонымен қатар
жакеттік типті малдардың бірінші реттік фолликулаларының талшық қынабы ірі
болды – 195,3 мкм дейін және одан жуан 60 мкм қылшық өсіп шығатыны
анықталды (39 кесте).
39 – кесте Әр елтірілік типті қойлардың талшық қынабы, фолликулалары
және жүн талшығының диаметрі
Көрсеткіштер, мкм Елтірілік типтер
қабырғалы n=7 жакетті n=7
Талшық қынабы:
- бірінші реттік 195,3±3,7 203,9±2,3
- екінші реттік 82,5±0,79 99,6±0,67
Фолликулалар:
- бірінші реттік 123,9±1,9 129,9±1,2
- екінші реттік 55,7±0,93 67,8±0,87
Жүн талшығы:
- бірінші реттік 53,1±0,48 60,3±0,56
- екінші реттік 23,6±0,39 24,8±0,33
Қабырға бұйралы саулықтардың терілерінде бірінші реттік фолликулалары
мен талшық қынабының диаметрі аз болуына байланысты жіңішкелеу 60-61 мкм
дейін жүн талшықтары өндіріледі. Осыған ұқсас тенденция екінші реттік
фолликулаларды талдау кезінде сақталды. Бірақ екінші реттік фолликулалардың
талшық қынабы мен өндірілетін жүн талшығының диаметрі бойынша өзгергіштігі
төмен болды.
39 кесте деректерінен жакетті елтірілік типті саулықтардың талшық
қынабының диаметрі қабырғалы бұйралы типпен салыстырғанда: бірінші реттік
7,2 мкм, екінші реттік 1,2 мкм артық болды.
Қаракөл қойларының терісінің 1 мм2 бірінші реттік фолликулаларының
орташа саны 8,9-12,2 дана, екінші реттік 35,3-37,9 данаға сәйкес келді.
Фолликулалардың бір шаршы мм келетін саны 52,6-57,4 данаға жетеді (40
кесте).
40 – кесте Әр елтірілік типті қойлардың терісінің 1 мм2 фолликулалар
саны
Көрсеткіштер, мкм Елтірілік типтер
қабырғалы n=7 жакетті n=7
Фолликулалардың жалпы саны:
- бірінші реттік 52,6±0,9 57,4±1,4
- екінші реттік 8,9±0,73 12,2±0,67
- жетілген 35,3±1,3 37,9±1,1
- ұрық жинағы 8,4±0,30 7,3±0,70
Екінші реттіктердің біріншіге ара қатынасы 3,9 3,1
40 кесте деректерінен әр елтірілік типтегі саулықтардың бірінші реттік
фолликулалары санының өзгергіштігі жоғары екендігін көруге болады. Осы
топтағы малдарда айырмашылық негізінен екінші реттік фолликулалар санының
олардың бірінші реттік фолликулаларға ара қатынасы бойынша байқалады.
Атап айту қажет зоотехникалық зерттеулерге сәйкес жүн фракцияларынан
қылшық, аралық және түбіт талшықтарын ажыратады, ал қаракөл қойларында
бірінші реттік деп тері каналы бар, екінші реттікке – осы каналсыз
талшықтарды жатқызады (М. Прманшаев [366]).
Екінші реттік фолликулалар саны жакетті типті саулықтарда бірінші
реттікке ара қатынасы 3,1 болды.
Қабырға бұйралы саулықтарда бірінші реттік фолликулалар саны жакетті
типпен салыстырғанда 3,3 бірлікке кем болды. Ал екінші реттік
фолликулалардың бірінші реттікке ара қатынасы 3,9 құрады.
Жакетті типті саулықтарда фолликулалардың жалпы саны қабырғалы типпен
салыстырғанда 4,8 бірлікке артық болды. Ал қабырғалы бұйралы саулықтарда
фолликулалардың ұрық жұрнақтары жакетті типпен салыстырғанда – 1,1 бірлікке
көп болатыны анықталды.
Тер бездері иректі канал ретінде теріде терең орналасқан және осы
заңдылықтар зерттелген мал топтарының бәріне тән болды. Енділігі бойынша
айтарлықтай өзгерістер зерттелген мал топтарында байқалмады (41 кесте).
41 кесте - Әр елтірілік типті қойлардың тер және май бездерінің
мөлшері мен орналасуы
Көрсеткіштер, мкм Елтірілік типтер
қабырғалы n=7 жакетті n=7
Бездердің орналасу тереңдігі:
-тер 1627,9±23,8 1749,0±25,9
-май 556,7±13,9 602,7±11,9
Бездердің мөлшері:
Ұзындығы – тер 925,5±18,7 1618,5±28,3
-май 276,9±3,7 309,9±7,3
Енділігі –тер 104,3±2,9 105,1±2,1
-май 56,7±1,0 62,7±1,9
41 кесте деректерін сараптағанымызда тер бездерінің орналасу тереңдігі
бойынша біршама өзгергіштік бар екені анықталды. Жакеттік елтірілік типті
малдардың тер бездері ұзын әрі кең болса, қабырға бұйралы қойларда ол
көрсеткіштер біршама төмен болды.
Әр түрлі елтірілік типті саулықтардың тері және май бездерінің
құрылымы мен дамуы бойынша айтарлықтай айырмашылықтар анықталмады.
Сонымен Қаратау таулы аймақтары жағдайындағы қаракөл қойларының тері
құрылымындағы айырмашылық терінің жалпы және жеке қабаттарының қалыңдығы,
талшық қынабының фолликулаларының дамуы, талшық жіңішкелігі, екінші
фолликулалардың бірінші реттіктерге ара қатынасы бойынша байқалды. Осы
аталған көрсеткіштер саулықтардың елтірілік типіне байланысты болатыны
анықталды.
4.4.1. Қозы терісінің гистологиялық құрылымы
Қаракөл шаруашылықтарындағы қой терілерінің қалыңдығы олардың
ұрпақтарының елтірілерінің сапасына елеулі әсер ететін маңызды белгі болып
табылады. Біздің зерттеулердің нәтижесінде қабырға бұйралы елтірілік типті
саулықтардың терілерінің құрылымдық элементтерінде жакетті типті қойлармен
салыстырғанда жоғарыда атап өткендей елеулі айырмашылықтар бар екені
айқындалды. Сондықтан біз Қаратау таулы аймағы жағдайында қойды селекциялық
іріктеу, сұрыптау мен қатар біртекті (қабырғалы х қабырғалы) және әртекті
(қабырғалы х жакеттік) жұптастырудан алынған қозылардың елтірілерінің
бірінші сортқа жататын түрлерінің гистологиялық құрылымын зерттеуге ерекше
назар аудардық (42 кесте).
42 кестеде көрсетілгендей эпидермистің пилярлық, ретикулярлық қабаттың
қалыңдығы елтірінің барлық сортында біркелкі (қабырғалы х қабырғалы)
жұптастыруда алынған елтіріде төменгі көрсеткішті көрсетті, ал әркелкі
(қабырғалы х жакеттік) жұптастыруда, бұл көрсеткіш жоғары болды. Дерма
қабатының қалыңдығында айтарлықтай дәйекті айырмашылықтар болды.
Қалыңдығының жұқалығына қарамастан бірінші жағдайда коллегендік талшықтар
оларда жете дамығандығын көрсетті. Екінші жағдайда коллегендік талшықтардың
сирек болатындығы анықталды.
Буаз мал жатырындағы қозы терісінің бұйрасының қалыптасуы малдың
генотипінің және қоршаған ортаның жағдайына тікелей байланысты. Бұл жағдай
біркелкі жұптастырудан алынған қозы терісінде жүн фолликуласының тығыз
орналасқандығын көрсетті. Бұл дегеніңіз терідегі жүннің тығыздығына тікелей
әсер етеді, ол өз кезегінде бұйраның ұзақ сақталуына мүмкіндік туғызады.
Жаңа туған қозының терісінде үш түрлі жүн фолликулалы болады: бірінші,
екінші және зачаткалы.
Бірінші фолликулалар қозы жатырда жатқан кезде пайда болады.
Сондықтан олар терең орналасқан пилярлық және ретиклярлық қабаттарының
тұсында орналасқан. Ол жерде май, тері бездері және ет қабаты бар.
Қозылардың жүнінде бірінші фолликулла діңгек талшық пен өтпелі жүн талшығын
құрайды.
Екінші фолликулдар эмбриондардың даму кезеңінде пайда болады,
сондықтан терінің жоғарғы жағына орналасқан. Бұл фолликуллада орналасқан
теріде жүн талшығының түбірі әлсіз дамыған. Май, тері бездері нашар дамыған
және ет ол фолликуллардарда жоқ.
Зачаткалық фолликулдар терінің ең жоғарғы қабатына жақын орналасқан.
Оларда жоғарыда айтылған екі фолликуладағы бездерде, еттерде болмайды.
Жүн фолликулаларының тығыздығы 43 кестеде көрсетілген.
43 кестеде көрсетілгендей қозы терісінің эпидермис қабаты елтірінің
барлық түрінде әркелкі жұптаудан алынған ұрпақта дәйекті түрде қалың,
біркелкі жұптаудан алынған ұрпақтарға қарағанда эпидермиспен жүн
фолликулаларын салыстырмалы зерттеудің нәтижесінде белгілі болғанындай,
эпидермистің қалыңдығы аз болған сайын жүн фолликулалары көп болады. Бұл
біз анықтаған керісінше болатын коррелятивтік байланыс Карпованың А.В.
[367] зерттеулерімен де үйлеседі.
Елтірі типтеріне байланысты олардың жүндерінің тығыздығы да әртүрлі.
Бірақ біркелкі жұптастырудан алынған қозылардың терісінде әркелкі
жұптастырудан алынған қозыларға қарғанда, бір сорттағы елтіріде,
фолликулалардың саны көп болды.
43 кестеде көрсетілгендей, әркелкі (қабырғалы х жакеттік) жұптаудан
алынған бірінші сортты елтірілердегі фолликуллалардың жалпы саны біркелкі
(қабырғалы х қабырғалы) жұптаудан алынған бірінші сортты елтірілердегі
фолликулалардың санынан біршама төмен болғанын байқаймыз: жакет І сортында-
7,4мкм (td=17,7), жіңішке қабырғалы 1– 3,1 мкм (td=4,5), қалың қабырғалы
1-1,0 мкм (td=1,3), қалың жазық 1-40,0 мкм (td=56,1) және қалың кавказдық 1-
14,1 мкм (td=24,5).
Мұндай заңдылық бірінші фолликулалардың санында да байқалады. Бұл
дегеніңіз жүн талшығының қалыптасуына оң әсер етеді деген сөз. Сонымен
бірге қозы жүнінің тығыздығына және қалыңдығына да жақсы әсер етеді.
Жүн фолликулаларының терең орналасуына елтірі түрлерініңде,
қалыңдығыныңда және эмбрионның пайда болуыныңда әсері бар (Д кесте).
Кестеде көрсетілгендей, біркелкі жұптастырудан (қабырғалы х
қабырғалы) алынған қозы терісінде, әркелкі жұптастырудан (қабырғалы х
жакеттік) алынған терімен салыстырғанда жүн фолликулалары терінің үстіңгі
қабатына жақын орналасқан екені байқалды. Мұны, біркелкі жұптастырудан
алынған қозы терілерінің жұқалығымен түсіндіруге болады деп ойлаймыз.
Әртүрлі елтірілік тип бойынша жұптастырудан алынған қозы терісі
фолликулаларының диаметрі жайлы мәлімет (Е кесте) келтіріледі. Демек,
біркелкі жұптастырудан алынған қозы елтірісі фолликулаларының диаметрі
дәйекті түрде әркелкі жұптастырудан алынған қозы терісінен әлде қайда аз.
Егер жүн фолликулаларының терең орналасқандығын ескерсек, бұл заңды
құбылыс. Негізінен жүн талшықтарының фолликуласы терінің үстіңгі қабатында
орналасса, оның диаметрі аз болуы сөзсіз түсінікті.
Терідегі жүннің сапасы жүн талшықтары орналасқан луковицаның даму
ерекшеліктеріне байланысты.
44 кестеде жүн фолликуласының қалыңдығы туралы мәліметтер берілген.
Біркелкі (қабырғалы х қабырғалы) жұптастырудан алынған қозы терісінің жүн
фолликулаларының қалыңдығы, әркелкі (қабырғалы х жакеттік) жұптастырудан
алынған қозы терісінің фолликулаларының қалыңдығынан дәйекті түрде кем
болды.
Алынған мәліметтерді сараптағанымызда, әртүрлі жұптастырудан алынған
қозы терісінің жүн фолликулаларының қалыңдығы елтірілердің сорттарына
байланысты төмендегідей болды: жакет І сортында- 152,7 мкм (td=0,3), қалың
жакет -155,8 мкм (td=0,3), жіңішке қабырғалы 1-167,5 мкм (td=1,5), қалың
қабырғалы 1- 170,8 мкм (td=1,1), қалың жазық І – 178,3 мкм (td=2,8) және
қалың кавказдық 1-155,8 мкм (td=1,21) ал, біркелкі жұптастырудан алынған
қозылардың елтірілерінде тиісінше-151,8; 155,7; 165,7; 167,4; 167,5 және
159,7 мкм құрады.
Тері жүнінің жалтырауы және жібектілігі май және тері бездерінің жақсы
дамуына және морфологиялық құрылымының өлшеміне байланысты болды (Ж
кесте).
Кестеде көрсетілгендей, қаракөл қозысының май және тері бездерінің
өлшемі олардың елтірілік типіне және жұптастыру нұсқасына байланысты
әртүрлі болатындығы белгілі болды. Бірінші талшықпен май бездері
диаметрінің арасында белгілі байланыс бар екені анықталды. Бірінші
талшықтың диаметрі өскен сайын, май бездерінің диаметрі де өседі немесе
керісінше азаяды.
42 кесте – Қаракөл қозылары терісінің қалыңдығы және қабаттары мкм (Х±mх)
Сорты
Терінің жалпы қалыңдығы Эпидермис Пилярлық қабат Ретикулярлық қабат
Қабырғалы Қабырғалы х td Қабырға
х Жакеттік лы
қабырғалы х
Қабырға
лы
Қабырға Қабырға td
лы х лы х
қабырға Жакет
лы тік
Қабырға Қабырға
лы х лы х
қабырға Жакет
лы тік
ұзындығы ені ұзындығы ені
Қабырға
лы х
қабырға
лы
1 2 3 4 5 6 7
Қабырғалы х
жакеттік
Терінің қалыңдығы - 0,071 -0,060 -0,032 -0,087 0,327 0,318
Бұйраның биіктігі -0,067 - -0,103 -0,096 0,099 0,319 0,026
Бұйраның енділігі -0,059 -0,075 -0,112 0,117 0,298 0,056
-
Бұйраның ұзындығы -0,078 0,067 0,070 - 0,121 0,216 0,078
Жүн талшығының 0,068 0,087 0,093 0,101 - 0,128 0,097
құйымшақтағы
ұзындығы
Шоқтығындағы 0,508 0,375 0,277 0,196 0,375 - 0,417
ұзындығы
Қабырғалы бұйра 0,357 0,318 0,206 0,210 0,195 0,178 -
ұзындығы
Ескерту: матрицаның жоғарғы бөлігі қабырғалы х қабырғалы жұптау
көрсеткіштері, төменгі бөлігі қабырғалы х жакеттік жұптау көрсеткіштері.
46 кесте деректерінен ең жоғарғы оң корреляциялық байланысты біртекті
(қабырғалы х қабырғалы) және әртекті (қабырғалы х жакеттік) жұптаудан
алынған қозылардың терілерінің қалыңдығы мен шоқтығындағы жүн талшығының
ұзындығы (0,327-0,508) және терінің қалыңдығы мен қабырға бұйра ұзындығы
(0,318-0,357) аралығында болғанын байқаймыз.
Сонымен бірге теріс мәнді корреляциялық байланыстар жұптау түрлері
бойынша терінің қалыңдығы мен енділігі (-0,103-0,059), терінің қалыңдығы
мен бұйраның биіктігі (-0,060-0,067), терінің қалыңдығы мен бұйра ұзындығы
(-0,032-0,078) аралығында, ал қалған белгілер арасында аз мәндегі оң
коррелятивтік байланыстар бар екені анықталды.
Қаракөл қойының негізгі өнімі қаракөл елтірісі болғандықтан, олардың
тауарлық қасиеттерінің сапасын бағалағанда әсер ететін елтірілік
белгілерінің арасындағы коррелятивтік байланысты анықтаудың ерекше маңызы
бар.
Сондықтан біз біртекті және әртекті жұптастыруды пайдаланған кезде
алынған елтірілердің барлық сорттарының негізгі белгілерімен арасындағы
фенотиптік корреляция коэффициенттерін есептедік (47 кесте).
47 кесте - Әр түрлі жұптастырудан алынған қаракөл елтірілерінің
негізгі белгілерінің корреляциясы
Сорттар Жұптау нұсқасы
Қабырғалы х қабырғалы Қабырғалы х жакеттік
Шоқтығындағы
жүн талшығының ұзындығымен
1 2 3 4 5 6 7
Қабырғалы х
жакеттік
Қырқылған қозы - 0,199 0,185 0,320 0,221 0,710 0,717
жүні
Құйымшақтағы жүн 0,238 - 0,236 0,412 0,116 0,687 0,618
талшығының
ұзындығы
Шоқтығындағы жүн 0,319 0,198 - 0,363 0,227 0,518 0,587
талшығының
ұзындығы
Жауырындағы жүн 0,398 0,320 0,296 - 0,135 0,399 0,519
талшығының
ұзындығы
4-айлығындағы жүн 0,780 0,675 0,483 0,385 - 0,270 0,483
талшығының
ұзындығы
6-айлығындағы жүн 0,785 0,719 0,678 0,495 0,390 - 0,320
талшығының
ұзындығы
12-айлығындағы жүн0,819 0,585 0,621 0,719 0,378 0,369 -
талшығының
ұзындығы
Ескерту: матрицаның жоғарғы бөлігі (қабырғалы х қабырғалы) жұптау
көрсеткіштер, төменгі бөлігі (қабырғалы х жакеттік) жұптау көрсеткіштері.
Біздің зерттеулер нәтижесінде Қаратау таулы аймағы жағдайында
өсірілетін қаракөл қойларының елтірісінің аталған көрсеткіштер байланысының
белгілі заңдылықтары анықталмады.
Жаңа туған қозылардың жүн талшығының ұзындығы – сұрыптаудың ең басты
белгісі, себебі елтірінің басқа қасиеттерінің барлығы соған байланысты
болады. Біз осы белгінің, жүн талшығының ұзындығының қырқылған жүн өніміне
байланыстылығын, анықтау үшін біртекті және әртекті жұптаудан алынған
қозыларды туылған кезінен бір жасқа дейінгі аралығындағы корреляциялық
байланысының өзгергіштік қасиеттерін зерттедік (48 кесте).
48 кесте деректерінен байқағанымыз, біртекті және әртекті қозылардың
жүн өнімділігі олардың 4,6 және 12 айлығындағы жүн талшықтарының
ұзындығымен оң және жоғары, орташа дәрежедегі корреляциялық байланыста
болды. Аталған белгілер арасындағы корреляциялық байланыс қозылардың
туылған кезінде оң бірақ төменгі дәрежеде болды.
Қаракөл қойларының негізгі ерекшеліктерінің бірі – олардың туған
кезде салмағының ірі болуы. Малдың тірілей салмақ көрсеткіштері оның
бейімділігін және өнімділік бағытын анықтауға мүмкіндік береді. Осы жайтты
ескере отырып, біз Қаратау таулы аймағында қабырға бұйралы және жакеттік
елтірілік типті қойларды сұрыптау және жұптастыру мен қатар, олардың
еттілік қасиеттерін жоғары жүн өнімділігімен ұштастыру мақсатын алға
қойдық. Қазіргі нарықтық экономикалық жағдайда бұл мәселе қаракөл қойлары
үшін өте өзекті болып саналады.
Біздің зерттеулерде қырқылған жүннің тірілей салмақпен байланысының
дәрежесі елтірілік тип бойынша жұптастыру нұсқасына тәуелді болатыны
анықталды (49 кесте).
49 кесте – Тәжірибе топтары малдардың тірілей салмағы мен қырқылған
жүннің корреляциясы
Кореляцияланатын белгілер Жұптастыру нұсқасы
Қабырғалы х Қабырғалы х
қабырғалы жакеттік
Туылғандағы тірілей салмағы – 0,337 0,371
Қырқылған қозы жүні
Туылғандағы тірілей салмағы- 0,012 0,016
12 айлығындағы қырқылған жүн
Қозының 4,5 айлығындағы тірілей салмағы0,015 0,018
– қырқылған қозы жүні
Қозының 4,5 айлығындағы тірілей 0,359 0,521
салмағы-12 айлығындағы қырқылған жүн
12-айлығындағы тірілей салмағы- 0,098 0,120
12-айлығындағы қырқылған жүн
Алынған мәліметтерге қарағанда әртекті (қабырғалы х жакеттік) типті
жұптастырудан туылған қозылардың тірілей салмағы қырқылған қозы жүнімен
корреляциялық байланыс төмен, ал олардың біртекті (қабырғалы х қабырғалы)
жұптастырудан алынған құрдастарында осы байланыс орташа дәрежеде болды.
Қаракөл қойлары орта және салыстырмалы түрде ұсақ қой тұқымдарына
жатқызылғанымен, олардың қозылары ірі болып туылады. Олардың қозыларының
туылғандағы тірілей салмақтары енелерінің массасының 10-12 пайызын құрайды,
ал басқа қой тұқымдарында бұл көрсеткіш 7-9%-дан аспайды. Бірақ төлдің
ірілігінің экономикалық құндылығына қарамай, қаракөл шаруашылығында осы
белгі бойынша селекциялау жүргізілмейді.Себебі оның мөлшері қаракөл
қойларын өсіру жағдайларымен шартталған және малдың ірілігі оның тез
жетілгіштігі мен азықты өніммен өтеу қабілетіне кері байланыста болды (Т.
Умирзаков 369).
Қаракөл қойларының әртүрлі экологиялық аймақтарда тірілей салмағы әр
түрлі болуын олардың генотипінің сол қоршаған ортаның жағдайларына қалыпты
реакциясы деп түсіндіруге болады.
Сондықтан да қаракөл қойлары өнімділігінің негізгі белгілерінің
байланысын және өзгергіштігін Қаратау таулы аймағында зерттеудің үлкен
маңызы бар.
Қойлардың еттілік қасиеттері бойынша селекциялау олардың тірілей
салмағы мен дене бітімінің ерекшеліктерін есепке ала отырып, сұрыптауға
негізделген (50 кесте).
50 Кесте - Әр түрлі елтірілік типті жұптаудағы қойлардың тірілей
салмақтары мен дене өлшемдері арасындағы корреляция
Жұптау нұсқасы Қабырғалы х қабырғалы
Қабырғалы х 1 2 3 4 5 6 7
жакеттік
Тірілей салмағы- - 0,410 0,437 0,630 0,539 0,718 0,485
Шоқтығының 0,396 - 0,720 0,618 0,327 0,695 0,636
биіктігі
Тұрқының қиғаш 0,410 0,390 - 0,721 0,419 0,497 0,593
ұзындығы
Кеудесінің 0,495 0,480 0,416 - 0,348 0,516 0,488
тереңдігі
Кеудесінің орамы 0,519 0,587 0,619 0,680 - 0,529 0,567
Кеудесінің 0,199 0,275 0,319 0,420 0,370 - 0,618
енділігі
Жіліншіктің орамы 0,190 0,217 0,225 0,318 0,295 0,316 -
Біздің зерттеулерде әр түрлі елтірілік типті жұптастырылған қойлардың
тірілей салмағы мен дене өлшемдерінің өзара байланысы анықталды.
50 кесте деректерін сараптағанда байқайтынымыз, біртекті (қабырғалы х
қабырғалы) және әртекті (қабырғалы х жакеттік) жұптастырылған саулықтардың
тірілей салмағы оның кеудесінің орамы мен тығыз байланыста екені анықталды.
Жұптастыру түрлері бойынша корреляция көрсеткіші (0,539-0,519) құрады.
Сонымен қатар тәжірибедегі саулықтардың сызықтық дене өлшемдері мен тірілей
салмақтары арасындағы өзара корреляциялық байланысы орташа болып шықты.
Олардың ішіндегі ең маңызыдысы болып тұрқының қиғаш ұзындығы және
кеудесінің тереңдігінің тірілей салмақтары мен арасындағы корреляциялық
байланысы саналады. Бұлардың көрсеткіштері жұптастыру түрлеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
құнды ірі елтірілерінің ішінде қалың жакет I, және қалың қабырға бұйралы I
сорттарының алатын орны ерекше болып табылатыны анықталды.
4.3.3 Елтірілер салмағы
Қаракөл қой тұқымының ерекшелігі оның полиморфизмдігі (алуан
түрлілігі) болып табылады. Оның негізгі елтірілік қасиеттері және белгілері
бойынша тұқым қуалаушылығы басым, сондай-ақ түсі мен түрі жағынан да
нәсіліне тартады, паратиптік факторлардың әсерінен алынатын елтірілердің
тауарлық қасиеттері өзгергіш келеді. Бұл ерекшеліктер көптеген түрлерді,
типтерді, әртүрлі жағдайда сұрыптап алудың нәтижесі сондай-ақ өздеріне тән
артықшылықпен туу қасиеттерінің басым түсу әсері болуы да мүмкін.
Көптеген тәжірибе материалдарына қарағанда төлдің туылған кездегі
тірілей салмағы және олардан алынған елтірілер салмағы енесінің
құрсағындағы өсу жағдайына, елтірі түрлеріне байланысты, ал ол жағдайдың
қолайлы болуы енелерінің азықтандырылу деңгейіне, жасына, қозылардың
жынысына және тұқым қуалайтын басқа да факторларға байланысты.
Қаракөл елтірілерінің салмағын зерттеу асылдандыру жұмыстарында
қойларды іріктеуді жақсы меңгеру үшін селекционерлерге көп мүмкіндіктер
береді. Сондықтан малды іріктеу кезінде негізінен елтірінің сапасын
бағалаудан басқа елтірінің салмағына да баса назар аудару қажет.
Қаракөл елтірісінің салмағы өте маңызды экономикалық қасиеттерінің
бірі. Қаракөл елтірісінен тігілген киім-кешектер неғұрлым жеңіл болса шетел
сауда орындарында соғұрлым қымбат бағаланады.
Елтірінің салмағы негізінен терінің аумағы мен қалыңдығына және жүн
жабының тығыздығы мен ұзындығына байланысты болады. Басқадай тауарлық
белгілері бірдей болған жағдайда бір сорттың ішінде жеңіл елтірілер жоғары
бағаланады және олардан дайындалған мехтық бұйымдар біршама жеңіл болып
келеді.
Тәжірибе топтары саулықтарынан алынған елтірі салмағының көрсеткіштері
31 кестеде келтірілген. Зерттеулер көрсеткендей аталық пен аналықтарды
елтірілік типтеріне байланысты біртекті және әртекті жұптастырғанда
ұрпақтарынан алынған елтірі түрлері олардың терісінің салмағына әсер
ететіні анықталды. Тәжірибенең бірінші-2003 жылы қабырға х қабырға бұйралы
типті жұптаудағы саулықтардың қозыларының елтірісінің салмағы жеңілдеу
болды және олар қабырғалы х жакеттік типті жұптаудағы саулықтардан
көрсеткіші бойынша басымдылығы нақты болды. Тәжірибенің екінші жылы (2004)
елтірінің салмағы бойынша анықталған топаралық айырмашылықтар сақталғаны
байқалды.
Жалпы екі жылда алынған деректер бойынша ең жеңіл елтірілер қабырғалы
х қабырғалы типті жұптаудағы саулықтарының ұрпағында болды.
31 – кесте Құрғақ тұздалған елтірілер салмағы, г.(Х±mx)
Сорттар 2003 ж 2004 ж
Қабырғалы х қабырғалыҚабырғалы х жакеттік td Қабырғалы х Қабырғалы х td
n=255 n=313 қабырғалы жакеттік
n=233 n =327
Жакет I 303,6±17,6 308,2±20,8 1,60 290,1±25,8 295,3±30,3 1,73
Қалың жакет 380,2±29,3 389,4±7,1 1,76 379,9±29,0 384,4±7,9 1,80
Мәскеулік жакет 283,6 ±9,8 287,5±7,9 0,80 281,2±18,7 279,1±8,6 0,63
Жұқа қабырғалы-I 306,7±20,7 308,2±6,3 1,00 312,9±18,6 327,0±14,2 0,95
Қалың қабырғалы-I 379,9±7,7 381,6±9,5 3,03 390,6±13,9 395,5±19,5 3,58
Қалың кавказдық-I 385,7±8,5 388,3±13,9 2,0 392,5±9,9 396,3±17,7 1,91
Жакет-II 262,9±15,9 266,2±6,9 2,2 269,9±13,5 274,0±6,9 2,00
Жұқа қабырғалы-I 259,9±17,2 261,7±6,0 9,9 291,6±19,9 297,4±17,5 8,01
4.3.4 Терінің қалыңдығы
Қой терісі – феногенетика тұрғысынан ең көп және жан-жақты өзгергіштік
пен бейімделуге ие орган болып табылады. Тері-жүн жабындысының даму
заңдылықтары – жануарлардың жеке дамуының бір бөлігі болып есептелінеді.
Осының нәтижесінде, қойлар онтогенезінде терінің өсуі және жүн
фолликуласының дамуының гистологиялық зерттеулерінің басқа факторлармен
қатар үлкен ғылыми және практикалық маңызы бар. әр түрлі экологиялық
аймақта өсірілетін қаракөл қозыларының терілерінің қалыңдығы
гистоморфологиялық көрсеткіштеріне сәйкес келеді. Сондықтан тері-жүн
жабындысының гистоморфологиялық параметрлері жануарлардың даму жағдайын
бағалағанда критерий қызметін атқаруы мүмкін және олардың белгілі аймақта
дамуында қой тобының генетикалық құрылымын бейнелейді.
Қаракөл сапасы едәуір дәрежеде тері қабаттарының қасиеттеріне
байланысты болады және тері қалыңдығы елтірі сапасы мен бағасын айқындайтын
негізгі қасиеттерінің бірі болып табылады (32 кесте).
Сондықтан тері шелінің қалыңдығын зерттеудің аса маңызды мәні бар,
32 – кесте Қаракөл елтірілерінің қалыңдығы, мм (Х±mx)
Сорттар 2003 ж 2004 ж
қабырғалы х қабырғалы х td қабырғалы х қабырғалы х td
қабырғалы жакеттік қабырғалы жакеттік
n =255 n =313 n=233 n =327
Жакет I 1,32±0,4 1,37±0,3 0,40 1,36±0,4 1,39±0,3 0,30
Қалың жакет 1,46±0,3 1,49±0,2 0,11 1,50±0,6 1,51±0,4 0,10
Мәскеулік 1,47 ±0,5 1,48±0,3 0,6 1,46±0,8 1,48±0,6 0,09
жакет
Жұқа 1,30±0,5 1,32±0,6 0,13 1,33±0,4 1,34±0,5 0,21
қабырғалы-I
Қалың 1,43±0,4 1,44±0,3 0,15 1,44±0,6 1,45±0,4 0,12
қабырғалы -
I
Қалың 1,50±0,3 1,51±0,4 0,29 1,50±0,7 1,53±0,6 0,63
кавказдық -
I
Жакет-II 1,10±0,6 1,13±0,4 0,32 1,10±0,3 1,15±0,4 0,11
Жұқа 1,13±0,5 1,15±0,3 0,26 1,20±0,4 1,21±0,3 0,10
қабырғалы-IІ
әсіресе әр түрлі елтірілік тип бойынша біртекті және әртекті жұптастыру
нәтижелерін талдағанда қаракөл елтірісінің қалыңдығы терінің тығыздығына
байланысты. Терінің қалыңдығы болбыр болса, оның жүні де сиректеу және
ұзындау болып келеді. Тері тығыздығының әр тұста әртүрлі болуына
байланысты түгі де өзгеріп отырады. Әдетте бүйірлерінде, әсіресе
бауырында терісі болбырлау болғандықтан арқасы мен құйымшағына қарағанда
жүн сиректеу. Сондықтан қаракөл терісінің қалыңдығын анықтағанда
елтірінің әр тұсынан қарап бағалау керек.
Терінің қалыңдығы қаракөл елтірісінің жеңілдігін анықтайды, оған
терінің жұмсақтығы мен жүн жабының жетілу дәрежесінің байланысы болады.
Қаракөлдің сорттылығы терінің қалыңдығына қарай өзгереді.терісі ірі
елтірілерде, жүн жабыны өскелең бұйралар қалыптасады.терісі жұқа
елтірілерде орташа және ұсақ бұйралар басым болады. Олардың жүн жабыны
қысқалау келеді.
Елтірілердің орташа қалыңдығы зерттелген топтар мен жылдар бойынша
1,05-1,56 мм шегінде болды.елтірілер қалыңдығының айқын сорт аралық
айырмашылықтары 32-кестеде келтірілген. Осы деректерде Қаратау таулы аймағы
жағдайында құрғақ тұздалған қаракөлдің орташа қалыңдығы қайталануының
дәрежесі біршама жоғары екені байқалады.
Елтірінің қалыңдығы әртүрлі елтірілік типті аталық пен аналықты
біртекті және әр текті жұптастырғанда алынған елтірілердің салмағының
тегіне байланысты өзгергіштіктері байқалды. Жұқа терілер қабырғалы х
қабырғалы елтірілік типті жұптастырғандағы саулықтардың ұрпақтарының
елтірілерінен (1,12-1,50мм) алынды, ал қабырға гүлді х жакетті
жұптастырудағы саулықтардың ұрпақтарынан елтірілері сәл қалыңдау (1,13-1,52
мм) болды.
4.3.5 Жүн талшығының ұзындығы
Жаңа туылған қозылардағы жүн ұзындығы – сұрыптаудың ең басты белгісі,
себебі елтірінің басқа қасиеттерінің барлығы осы белгіге байланысты болады.
Біз осы жүн талшығы ұзындығының елтірі типіне байланыстылығын зерттеу үшін
біртекті және әртекті жұптаудан алынғын қозыларды зерттедік.
Кейінгі жылдары қаракөл қозыларын бағалауда жүн талшығына көп назар
аударылуда, өйткені оның ұзарып не қысқаруы елтірінің сапасына өз әсерін
тигізеді.
1930 жылдары алғашқы рет Мәскеудің жоғарғы зоотехникалық институтының
қой шаруашылығы кафедрасында профессор М.Ф.Ивановтың жетекшілігімен қаракөл
елтірілерінің жүн талшығының ұзындығы олардың топографиялық бөліктері мен
бұйрасы және түсіне байланысты екені анықталды.
Кейіннен қаракөл сорттарымен бұйраларының әр түрлі формаларын
сипаттауда жүн талшығының ұзындығы есепке алынады.
И.Н.Дьячков, Р.Т.Письменная [343] толқын бұйраның әр типінің орташа
ұзындығы анықтаған олардың зерттеуі бойынша жартылай шеңберлі – 8,7 мм,
жазық – 7,7 мм, қабырғалы – 6-14 мм болған.
Жүн жабыны ұзын болған сайын оның сапасы төмендей береді. Жүн талшығы
ұзындығының көрсеткіштері 33- кестеде келтірілген.
33- кесте Қаракөл елтірілерінің жүн талшығының ұзындығы, мм (Х±mx)
Сорттар 2003 ж 2004 ж
қабырғалы х қабырғалы х td қабырғалы х қабырғалы х td
қабырғалы жакеттік қабырғалы жакеттік
n=255 n=313 n=233 n=327
Жакет I 8,7±0,6 8,9±0,3 0,318,8±0,3 9,1±0,4 0,9
Қалың жакет 9,8±0,4 10,2±0,4 1,519,9±0,4 10,4±0,6 1,5
Мәскеулік 9,0±0,6 10,3±0,4 1,6210,4±0,6 10,5±0,5 0,9
жакет
Жұқа 8,8±0,5 8,9±0,6 1,029,1±0,7 9,5±0,4 1,5
қабырғалы-I
Қалың 11,2±0,7 11,5±0,5 3,2211,7±0,6 12,1±0,6 1,8
қабырғалы-I
Қалың 11,3±0,4 11,6±0,7 0,6311,8±0,3 12,3±0,4 3,7
кавказдық
Жакет-II 10,3±0,3 10,7±0,3 2,6110,0±0,4 10,2±0,3 0,9
Жіңішке 8,8±0,4 9,1±0,4 2,339,0±0,6 9,6±0,6 4,3
қабырғалы-IІ
Біздің зерттеулерде ең қысқа жүн талшығы жакеттік және қабырға
бұйралы сорттарда анықталды. Сонымен қатар қабырғалы х жакеттік типті
жұптастырғандағы саулықтардың елтірілерінің барлық сорттары жүн талшығының
ұзындығы бойынша қабырғалы х қабырғалы типті жұптастырылған саулықтардың
елтірілерінің жүн талшығынан ұзын болды.
4.3.6 Бұйра ені
Қаракөл елтірісінің барлық қасиеттерін білудің ғылыми-практикалық
маңызы зор. Ол білім қаракөл өсірушілерді елтірінің сапасын жетілдіре тусу
жөніндегі жұмыстарды бұрынғыдан да тиімдірек жүргізуге, қажетті байланыстар
мен тәуелділікті білгірлікпен және толық ескеріп отыруға мүмкіндік береді.
Қаракөл қозыларын елтірілік типке және бұйрасының ені бойынша
белгілі топқа жатқызып бонитировкалағанда бағалы бұйра түрлерінің
қаншалықты жайылғандағын көрсететін бұйраның ені бірінші кезекте ескерілуі
тиіс. Ол қозы кластылығымен елтірі сорттылығының басты белгісі болып
табылады.
Тауарлық белгілердің басқалары бірдей болған кезде бұйралар ені
орташа және ұсақ елтірілер жоғары бағаланады. Бұйраның ені тұқым қуалайтын
белгі, сонымен бірге оған паратиптік факторларда өз әсерін тигізеді.
Көптеген зерттеушілер қаракөл қозылары бұйрасының ені төлдің құрсақта
даму жағдайлары (дене бітімі және туылғандағы тірілей салмағы мен) тікелей
байланысты болатынын анықтаған. Біздің тәжірибеде алынған бұйралар мөлшері
жөніндегі деректер 34-кестеде келтірілген.
34 – кесте Қаракөл елтірілері бұйрасының ені, мм (Х±mx)
Сорттар 2003 ж 2004 ж
қабырғалы х қабырғалы х td қабырғалы х қабырғалы х td
қабырғалы жакеттік қабырғалы жакеттік
n=255 n=313 n=233 n=327
Жакет I 7,0±0,4 6,8±0,8 1,67,2±0,5 7,0±0,6 1,1
Қалың жакет 7,2±0,5 7,0±0,7 0,77,0±0,6 7,1±0,4 1,9
Мәскеулік 6,8 ±0,4 6,7 ±0,3 0,67,0±0,4 6,9±0,5 0,8
жакет
Жіңішке 8,4±0,5 8,2±0,4 1,08,5±0,7 8,3±0,6 0,5
қабырғалы-I
Қалың 8,3±0,5 8,1±0,4 0,98,6±0,7 8,4±0,4 0,8
қабырғалы-I
Қалың 9,5±0,7 9,3±0,6 0,69,6±0,4 9,4±0,3 0,7
кавказдық-I
Жакет-II 6,9±0,6 6,9±0,7 0,77,0±0,6 6,9±0,4 0,8
Жіңішке 7,8±0,6 7,3±0,9 2,67,9±0,8 7,6±0,7 2,4
қабырғалы-IІ
34 кесте деректерінен жұптастырудың екі тобынан да алынған қозылар
елтірісі бұйрасының ені төмендеу көрсеткіштер тенденциясы барлық сорттар
бойынша байқалады.
Қабырғалы х жакеттік типті жұптастырудағы саулықтарының ұрпағы
елтірілерінің бұйрасының ені бойынша орташа – бағаланады.
4.3.7 Бұйра ұзындығы
Елтірі бұйрасы – қаракөл қойының асыл тұқымдық бағасын анықтайтын
маңызды белгі болып есептелінеді. Неғұрлым бұйра ұзын болса, соғұрлым
елтірі көрікті болады.
Қаракөл қойларын селекциялағанда қозылар бұйрасының ұзындығы қазіргі
қолданылып жүрген нұсқауға [263] сәйкес былай бөлінеді: ұзындығы қысқа (20
мм-ге дейін), орташа (20 мм-ден 40 мм-ге дейін) және ұзын (40 мм-ден
жоғары).
Бұйра ұзындығы белгісінің маңыздылығын ескере отырып, біз елтірі түрі
бойынша әр түрлі жұптаулардан алынған қозылардың елтірілерінде сол
қасиеттің тұқым қуалауын зерттедік (35 кесте).
35 – кесте Қаракөл елтірілерінің бұйраларының ұзындығы, %
Жұптау түрі 2003 ж 2004 ж
n қысқа
қабырғалы х қабырғалы хtd қабырғалы х қабырғалы хtd
қабырғалы жакеттік қабырғалы жакеттік
n=255 n=233
n=313 n=327
Жібектілігі 20,8±0,5 20,4±0,3 16,8 24,9±0,4 22,0±0,3 18,6
жоғары
Жібектілікті 74,9±0,4 70,6±0,4 13,7 73,0±0,3 70,0±0,3 21,1
Жібектілігі 4,3±0,3 9,0±0,3 8,8 2,1±0,4 8,0±0,2 9,7
жеткіліксіз
Әр түрлі елтірілік типті саулықтарды жұптастырғанда алынған
елтірілерінің жібектілігін салыстыру нәтижесі олардың ұнамды түрлерінің
қабырғалы х қабырғалы типті жұптастырудағы саулықтардың ұрпақтарынан
алынғанын көрсетеді.
4.3.9 Жүн жабынының жылтырлығы
Елтірінің жылтырлығы оның басқа қасиеттерінен гөрі түк сипатына
тығыз байланысты. Көбінесе көзге түсетін жылтырлығы бойынша да елтірілік
түгінің сапасы жөнінде айтуға болады. Бірақ бұл оны тікелей бағалау емес.
Түк сипаты өзіне тән жылтырлықты дәл көрсетеді деуге болады. Жылтырлық
сапасы елтірінің әдемілігіне елеулі әсер етеді. Сондықтан жылтырлық - түк
сапасы мен елтірінің әдемілік белгісі ретінде оның құндылығын анықтайтын
аса маңызды қасиеттерінің бірі.
Жылтырлықтың түрі жүнін қабыршақ қабатының құрылысына, талшықтың
бұйрадағы орнына және оның иректелуіне (бұйра доғасының сипаты, шамасы,
саны) байланысты. Қабыршақ қабаты тегіс, қабыршақтары ірі, доғалары аз, ірі
және иректері көлденең бағытта болғанда жабық типті бұйраның түгі тығыз
келсе жарықты шағылыстыратын алаң көлемі ұлғаяды да елтірінің жылтырлығы да
артады. Керісінше, қабыршақ қабаты тегіс емес болса, бұйра ашық типті
болғанда бұйрадағы жүн шатасып жылтырлығы азаяды. өйткені бұл жағдайда
жарық шағылыстыратын алаң көлемі азаяды, шағылыстан жарық та бөлініп
шашырап кетеді. Жүннің жылтырлығын анықтағанда оны шайырдың күшейтіп
тұратындығын ескеру қажет.
Қаракөл елтірісінің сапасын бағалауда оның жылтырлығы үлкен орын
алады. Ол жүн талшығының сыртқы қабығының ерекшеліктеріне шартты болды.
Жылтырлыққа бұйрадағы жүн талшықтарының орналасу тәртібі де әсер етеді.
Олар күн сәулесін қайыруға жағдай жасайды. Күн сәулесі түсетін бұйраның
тегіс беті неғұрлым үлкен болған сайын, елтірінің жылтырлығы да басым
болады.
Жүн жабынының жібектілігі оның жылтырлығына байланысты болады. Жоғары
және қалыпты жылтырлыққа жүн талшығының біркелкі жіңішкелігі мен тығыздығы
жағдайында әрі қалыпты жібектілік сай келеді.
Біздің зерттеулерде қабырғалы х қабырғалы типті жұптастырудағы
саулықтары қозыларынан өндірілген елтірілер де ұнамды жылтырлықтың үлесі
жоғары болды (37- кесте).
37 – кесте Елтірілердің жүн жабыны жылтырының сипаттамасы, % (Х±mx)
Көрсеткіштер 2003 ж 2004 ж
қабырғалы х қабырғалы х қабырғалы х қабырғалы х
қабырғалы жакеттік қабырғалы жакеттік
n=255 n=313 n=233 n=327
Жылтырлығы 22,0±0,4 21,1±0,5 25,8±0,2 19,9±0,2
жоғары
Жылтырлығы 76,5±0,5 71,9±0,6 72,9±0,4 71,9±0,5
қалыпты
Жылтырлығы 1,5±0,1 7,0±0,3 1,3 ±0,2 8,2 ±0,2
жеткіліксіз
4.4 Әртүрлі елтірілік типті қаракөл қойларының терілерінің
гистоморфологиялық ерекшеліктері
Қаракөл қойларының елтірілерінің терісінің, жүнінің даму
ерекшеліктерін зерттеу аса қызығушылық танытатындығы сөзсіз, өйткені
қаракөл елтірілері қаракөл қойының басты өнімі. Елтірінің сұлулығы оның
формасына, көлеміне және бұйрасының орналасуына, жарқырауына, жүнінің
жібектілігіне байланысты. Қаракөл елтірілерінің бұл тауарлық қасиеттері
терінің құрлысымен тікелей байланысты: әр түрлі қабаттардың қалыңдығы,
жүнінің қалыңдығы, шаш фолликулаларының мөлшеріне және оның орналасуына,
әрі май және тері бездерінің көлеміне.
А.П. Воробьевский [344] өзінің зерттеулерінің негізінде қаракөл
елтірісі бұйраларына күрделі факторлардың әсер ететіндігін айтады. Ол
бұйраның формасымен түбірінің иілгендігімен және оның терідегі жағдайына
байланысты екендігін анықтады.
Аналық ағзаның құрсағында ұрпақтың, терінің, жүн талшығының өсіп-
жетілуіне және қаракөл елтірісіндегі бұйраның пайда болуына байланысты
көптеген зерттеулер М.Ф. Ивановтың жетекшілігімен жүргізілді [345]. Қаракөл
бұйрасы формасының тері құрылысының, оның орналасуының және шаш қынабының
формасына, жүн талшығының тері сыртына шығу бұрышына байланысты екенлігі
анықталды.
С. Шамсутдинов [346] өзінің зерттеулерінің негізінде әр түсті қозы
терісінің эпидермис қабатының қалыңдығында айырмашылық болмайтындығын
дәлелдеді.
Т.Д. Положенцева [347] қаракөлдің бұйрасының сапасымен терісінің
құрылымында байланыс бар екендігін дәлелдеді (терідегі жүн талшығы
түбірінің орналасуы). Жақсы елтірі, автордың ойынша, жұқа, тығыз, серпімді,
әрі жүн талшығы түбірі тығыз және садақ сияқты иіліп тұруы тиіс.
Ф.Ш. Шарафутдинов [348] жаңа туған қозының терісін бағалауда оның
қалыңдығына және тығыздығына үлкен мән берген дұрыс деп есептейді. Жіңішке,
әрі тығыз қынапты, елтірі жоғары бағаланады. Бірақ елтірі шектен тыс кіші
болмауы керек. Тері қабатының қалыңдығы бойынша іріктеу елтірі көлемін
арттырады, әрі қалыңдығымен қатар орташа бұйра құрылымын сақтауға мүмкіндік
береді.
М.А. Кожева [349] ұзақ зерттеулерінің нәтижесінде мына заңдылықты
дәлелдеді. Жүн талшығы ұзындығы қысқарған сайын елтірінің сапасы артады.
Бұйрасы ұзарады, пигментациясы жақсарады, жарқырауы, жібектілігі, суреті
айқындалады, елтірінің қалыңдығы азаяды.
М.А. Виноградованың [350] зерттеулерінің нәтижесінде қаракөл
қозыларының әр түрлі елтірілік типінің туған кездегі салмақтары бірдей
болатыны, ал олардың гистологиялық құрылымы мен жүн талшығы
фолликулаларының дамуына және тері қабатында, оның ішінде ретикулярлық
қабатындағы тығыздығында елтірілік типтерге сәйкес өзгерістер болатындығы
белгілі болды.
Қаракөл қозылары елтірісінің сапасының гистологиялық құрылымын басқада
ғалымдар жан-жақты зерттеді. (Салиев В.Х., Ахмеджанов Т.М. [351]; Рахматов
Н., Валиев Р.Г. [352]).
Б.Л. Исаянц [353] жаңа туған қозының жүнінің ұзындығымен бұйрасының
түрі мен формасының арасында байланыстың бар екендігін дәлелдеді. Автордың
мәліметі бойынша, ең қысқа жүн талшығы жал типтес бұйрада, ал ең ұзын жүн
талшығы штопор және бұршақ типті бұйрада болатындығы белгілі болды. Осы
сияқты мәліметтер (И. Базаров [354]; У. Еламанов [355]) еңбектерінде де
кездеседі.
В.А. Петров [356]; М.А. Виноградова [357] көрсеткендей қаракөл
қозыларының елтірісінің құрылым ерекшеліктері, оларда болатын бұйраның
әртүрлілігіне байланысты.
Г.М. Попова [358] өз зерттеулерінің негізінде конституциясы мықты
қаракөл қозыларының әр түрлі бұйралығына байланысты гистологиялық
құрылымының әр түрлі болатындығын анықтаған.
Г.М. Толмакова [359] қаракөл қозыларының терісінің құрылымын және
сапасын зерттеу нәтижесінде мынадай қорытындыға келді. Қаракөл қозыларының
тері құрылымында, жүнінде және сапасының арасында белгілі бір байланыс бар.
Жоғары бағалы жакеттік сортқа жататын елтірінің жартылай сақиналы
бұйралы түрінің жүн талшығының түбірі арнайы иілген болып келеді, бұйралары
паралельдік және терең орналасқан, әрі қалыңдығы нормаға сәйкес келеді,
коллогендік талшықтары тығыз орналасқан, без аппараттары қалың, әрі жақсы
жетілген.
М.Х. Арсланов [360] жайылымда азықтандыру жағдайына байланысты қаракөл
қозыларының әр түрлі елтірі типтерінің гистологиялық құрылымын және елтірі
жүндерін зерттеп оған сипаттама береді. Елтірінің сапасы – қаракөл
қойларынан алынатын қаракөл терісінің ең басты тауарлық қасиеттерін
көрсетеді. Оның сапалы болуы эмбрионының дамуының алғашқы кезеңдерінен
басталады. Азықтандыруға және басқа факторларға байланысты өзгерістерге
түседі.
И.Я. Аверьянов [361] қаракөл елтірілерінің сапасының азықтандыруға
және буаз қойларды күтіп-бағудың ерекшеліктеріне байланысты өзгеретіндігін
анықтады. Қоршаған ортаның әсерінен қаракөл елтірісінің бұйраларының
ұзындығы, тығыздығы, жиырымдылығы, қалыңдығы және терісінің қалыңдығын ғана
емес, сонымен бірге формасы мен сорттылығын да өзгертеді.
Р.Ш. Муратходжаев [362] қаракөл қойының жатырдағы төлінің және жаңа
туған қозыларының терісін зерттеу олардың жүнінің сапасы және бұйрасының
формасы мен өлшемдері терінің құрылымына байланысты екенін тапты. 130
күндік төлдің және жаңа туған қозысының салмағына байланысты олардың
эпидермистік қабатының статистикалық айырмашылығы болмайтындығы белгілі
болды.
Ш.Р. Херремов [363] қаракөл терісінің түр құрау процесі терінің
гистологиялық құрылымына және оның жүніне байланысты екенін көрсетті.
С.Н. Боголюбский [364] көптеген отандық және шет елдік авторлардың
зерттеулерін және өз зерттеулерін қорыта келе ішкі факторлардың (қаракөл
төлі терісіндегі фолликулалардың дәл орналасуы) оның суретінің ерте пайда
болуына әсер ететінін анықтады.
Қаракөл қойлары олардан жоғары сапалы елтірі алу үшін өсіріледі.
Осыған байланысты, әртүрлі жұптастыру арқылы әсеріне, оның ішінде Тасты
зауыттық типті қабырға бұйралы қошқарларды пайдалану негізінде қаракөл
қойларының өнімділігін арттыруға бағытталған жұмыстар Қазақстанның
аймақтарында өте аз. Ал, егер, қабырға бұйралы қаракөлдің тауарлық және
гистоморфологиялық ерекшеліктеріне тоқталатын болсақ, салыстырмалы түрде
қаракөл елтірісінің аталған көрсеткіштеріне кешендік баға беру бағытында
Қазақстанның таулы аймақтарында ешбір ғылыми зерттеулер жүргізілмеген.
Осыған орай біз зерттеу жұмыстарымызды қаракөл қойларының терісінің
гистологиялық құрылымын олардың елтірілік типтеріне және жұптастыру
ерекшеліктеріне байланысты анықтадық ( 38 кесте)
Әр түрлі елтірілік типті қойлар терісінің гистологиялық құрылымын
зерттеу нәтижесінде жакеттік елтірілік типті малдардың терісі қабырға
бұйралы типтегі құрдастарымен салыстырғанда қалыңдау болды. Бұл негізінен
терінің жалпы қалыңдығының 73,4-76,2% құрайтын пиллярлық қабатының жақсы
дамуына байланысты.
38 – кесте Саулықтардың елтірілік типтеріне байланысты терілерінің
қалыңдығы
Көрсеткіштер, мкм Елтірілік типтер
қабырғалы n=7 жакетті n=7
Терінің жалпы қалыңдығы 2620,0±17,5 2687,9±18,0
Эпидермис 31,0±0,53 31,1±0,39
Пиллярлық қабаты 1922,7±15,8 2047,7±16,9
Ретикулдік қабаты 666,3±7,7 609,1±6,2
Коллагендік талшықтардың қалыңдығы 23,2±0,49 20,7±0,33
Терінің ретикулдік қабаты болбыр, горизонтальді, ілмекті, қалыңдығы
20,7-23,2 мкм коллагендік талшықтардан тұрады. Жакетті елтірілік типті
саулықтар терісінің осы қабатының қалыңдығы 33,9%, ал қабырға бұйралы
саулықтарда бұл көрсеткіш 34,8% құрады. Терінің жалпы қалыңдығында аз үлес
алатын эпидермис қабаты 1,15-1,18% болды.
Қаракөл қойлары терісінің қабаттарының осындай қасиеттерінің ара-
қатынасы оларды мех және тондық өнеркәсіпте пайдаланбаудың басты себебі
болып табылады (Юсупов С. [365]).
Сонымен бірге ретикулдік қабаты өте жұқа болғандықтан қаракөл
қойларының терісі жалпы технологиялық өңдеуде жарамсыз болады. Кейінгі
кезеңде ғана қаракөл терісін жеңіл өнеркәсіпте пайдалануға мүмкіндік
беретін шет елдерден озық өңдеу технологиялық режимі ұсынылуда.
Бірінші реттік фолликулалар диаметріне май бездерінің орналасу
деңгейін өлшеу арқылы жакеттік елтірілік типті малдарда, қабырға бұйралы
типтегілермен салыстырғанда аталған көрсеткіш үлкен болды. Сонымен қатар
жакеттік типті малдардың бірінші реттік фолликулаларының талшық қынабы ірі
болды – 195,3 мкм дейін және одан жуан 60 мкм қылшық өсіп шығатыны
анықталды (39 кесте).
39 – кесте Әр елтірілік типті қойлардың талшық қынабы, фолликулалары
және жүн талшығының диаметрі
Көрсеткіштер, мкм Елтірілік типтер
қабырғалы n=7 жакетті n=7
Талшық қынабы:
- бірінші реттік 195,3±3,7 203,9±2,3
- екінші реттік 82,5±0,79 99,6±0,67
Фолликулалар:
- бірінші реттік 123,9±1,9 129,9±1,2
- екінші реттік 55,7±0,93 67,8±0,87
Жүн талшығы:
- бірінші реттік 53,1±0,48 60,3±0,56
- екінші реттік 23,6±0,39 24,8±0,33
Қабырға бұйралы саулықтардың терілерінде бірінші реттік фолликулалары
мен талшық қынабының диаметрі аз болуына байланысты жіңішкелеу 60-61 мкм
дейін жүн талшықтары өндіріледі. Осыған ұқсас тенденция екінші реттік
фолликулаларды талдау кезінде сақталды. Бірақ екінші реттік фолликулалардың
талшық қынабы мен өндірілетін жүн талшығының диаметрі бойынша өзгергіштігі
төмен болды.
39 кесте деректерінен жакетті елтірілік типті саулықтардың талшық
қынабының диаметрі қабырғалы бұйралы типпен салыстырғанда: бірінші реттік
7,2 мкм, екінші реттік 1,2 мкм артық болды.
Қаракөл қойларының терісінің 1 мм2 бірінші реттік фолликулаларының
орташа саны 8,9-12,2 дана, екінші реттік 35,3-37,9 данаға сәйкес келді.
Фолликулалардың бір шаршы мм келетін саны 52,6-57,4 данаға жетеді (40
кесте).
40 – кесте Әр елтірілік типті қойлардың терісінің 1 мм2 фолликулалар
саны
Көрсеткіштер, мкм Елтірілік типтер
қабырғалы n=7 жакетті n=7
Фолликулалардың жалпы саны:
- бірінші реттік 52,6±0,9 57,4±1,4
- екінші реттік 8,9±0,73 12,2±0,67
- жетілген 35,3±1,3 37,9±1,1
- ұрық жинағы 8,4±0,30 7,3±0,70
Екінші реттіктердің біріншіге ара қатынасы 3,9 3,1
40 кесте деректерінен әр елтірілік типтегі саулықтардың бірінші реттік
фолликулалары санының өзгергіштігі жоғары екендігін көруге болады. Осы
топтағы малдарда айырмашылық негізінен екінші реттік фолликулалар санының
олардың бірінші реттік фолликулаларға ара қатынасы бойынша байқалады.
Атап айту қажет зоотехникалық зерттеулерге сәйкес жүн фракцияларынан
қылшық, аралық және түбіт талшықтарын ажыратады, ал қаракөл қойларында
бірінші реттік деп тері каналы бар, екінші реттікке – осы каналсыз
талшықтарды жатқызады (М. Прманшаев [366]).
Екінші реттік фолликулалар саны жакетті типті саулықтарда бірінші
реттікке ара қатынасы 3,1 болды.
Қабырға бұйралы саулықтарда бірінші реттік фолликулалар саны жакетті
типпен салыстырғанда 3,3 бірлікке кем болды. Ал екінші реттік
фолликулалардың бірінші реттікке ара қатынасы 3,9 құрады.
Жакетті типті саулықтарда фолликулалардың жалпы саны қабырғалы типпен
салыстырғанда 4,8 бірлікке артық болды. Ал қабырғалы бұйралы саулықтарда
фолликулалардың ұрық жұрнақтары жакетті типпен салыстырғанда – 1,1 бірлікке
көп болатыны анықталды.
Тер бездері иректі канал ретінде теріде терең орналасқан және осы
заңдылықтар зерттелген мал топтарының бәріне тән болды. Енділігі бойынша
айтарлықтай өзгерістер зерттелген мал топтарында байқалмады (41 кесте).
41 кесте - Әр елтірілік типті қойлардың тер және май бездерінің
мөлшері мен орналасуы
Көрсеткіштер, мкм Елтірілік типтер
қабырғалы n=7 жакетті n=7
Бездердің орналасу тереңдігі:
-тер 1627,9±23,8 1749,0±25,9
-май 556,7±13,9 602,7±11,9
Бездердің мөлшері:
Ұзындығы – тер 925,5±18,7 1618,5±28,3
-май 276,9±3,7 309,9±7,3
Енділігі –тер 104,3±2,9 105,1±2,1
-май 56,7±1,0 62,7±1,9
41 кесте деректерін сараптағанымызда тер бездерінің орналасу тереңдігі
бойынша біршама өзгергіштік бар екені анықталды. Жакеттік елтірілік типті
малдардың тер бездері ұзын әрі кең болса, қабырға бұйралы қойларда ол
көрсеткіштер біршама төмен болды.
Әр түрлі елтірілік типті саулықтардың тері және май бездерінің
құрылымы мен дамуы бойынша айтарлықтай айырмашылықтар анықталмады.
Сонымен Қаратау таулы аймақтары жағдайындағы қаракөл қойларының тері
құрылымындағы айырмашылық терінің жалпы және жеке қабаттарының қалыңдығы,
талшық қынабының фолликулаларының дамуы, талшық жіңішкелігі, екінші
фолликулалардың бірінші реттіктерге ара қатынасы бойынша байқалды. Осы
аталған көрсеткіштер саулықтардың елтірілік типіне байланысты болатыны
анықталды.
4.4.1. Қозы терісінің гистологиялық құрылымы
Қаракөл шаруашылықтарындағы қой терілерінің қалыңдығы олардың
ұрпақтарының елтірілерінің сапасына елеулі әсер ететін маңызды белгі болып
табылады. Біздің зерттеулердің нәтижесінде қабырға бұйралы елтірілік типті
саулықтардың терілерінің құрылымдық элементтерінде жакетті типті қойлармен
салыстырғанда жоғарыда атап өткендей елеулі айырмашылықтар бар екені
айқындалды. Сондықтан біз Қаратау таулы аймағы жағдайында қойды селекциялық
іріктеу, сұрыптау мен қатар біртекті (қабырғалы х қабырғалы) және әртекті
(қабырғалы х жакеттік) жұптастырудан алынған қозылардың елтірілерінің
бірінші сортқа жататын түрлерінің гистологиялық құрылымын зерттеуге ерекше
назар аудардық (42 кесте).
42 кестеде көрсетілгендей эпидермистің пилярлық, ретикулярлық қабаттың
қалыңдығы елтірінің барлық сортында біркелкі (қабырғалы х қабырғалы)
жұптастыруда алынған елтіріде төменгі көрсеткішті көрсетті, ал әркелкі
(қабырғалы х жакеттік) жұптастыруда, бұл көрсеткіш жоғары болды. Дерма
қабатының қалыңдығында айтарлықтай дәйекті айырмашылықтар болды.
Қалыңдығының жұқалығына қарамастан бірінші жағдайда коллегендік талшықтар
оларда жете дамығандығын көрсетті. Екінші жағдайда коллегендік талшықтардың
сирек болатындығы анықталды.
Буаз мал жатырындағы қозы терісінің бұйрасының қалыптасуы малдың
генотипінің және қоршаған ортаның жағдайына тікелей байланысты. Бұл жағдай
біркелкі жұптастырудан алынған қозы терісінде жүн фолликуласының тығыз
орналасқандығын көрсетті. Бұл дегеніңіз терідегі жүннің тығыздығына тікелей
әсер етеді, ол өз кезегінде бұйраның ұзақ сақталуына мүмкіндік туғызады.
Жаңа туған қозының терісінде үш түрлі жүн фолликулалы болады: бірінші,
екінші және зачаткалы.
Бірінші фолликулалар қозы жатырда жатқан кезде пайда болады.
Сондықтан олар терең орналасқан пилярлық және ретиклярлық қабаттарының
тұсында орналасқан. Ол жерде май, тері бездері және ет қабаты бар.
Қозылардың жүнінде бірінші фолликулла діңгек талшық пен өтпелі жүн талшығын
құрайды.
Екінші фолликулдар эмбриондардың даму кезеңінде пайда болады,
сондықтан терінің жоғарғы жағына орналасқан. Бұл фолликуллада орналасқан
теріде жүн талшығының түбірі әлсіз дамыған. Май, тері бездері нашар дамыған
және ет ол фолликуллардарда жоқ.
Зачаткалық фолликулдар терінің ең жоғарғы қабатына жақын орналасқан.
Оларда жоғарыда айтылған екі фолликуладағы бездерде, еттерде болмайды.
Жүн фолликулаларының тығыздығы 43 кестеде көрсетілген.
43 кестеде көрсетілгендей қозы терісінің эпидермис қабаты елтірінің
барлық түрінде әркелкі жұптаудан алынған ұрпақта дәйекті түрде қалың,
біркелкі жұптаудан алынған ұрпақтарға қарағанда эпидермиспен жүн
фолликулаларын салыстырмалы зерттеудің нәтижесінде белгілі болғанындай,
эпидермистің қалыңдығы аз болған сайын жүн фолликулалары көп болады. Бұл
біз анықтаған керісінше болатын коррелятивтік байланыс Карпованың А.В.
[367] зерттеулерімен де үйлеседі.
Елтірі типтеріне байланысты олардың жүндерінің тығыздығы да әртүрлі.
Бірақ біркелкі жұптастырудан алынған қозылардың терісінде әркелкі
жұптастырудан алынған қозыларға қарғанда, бір сорттағы елтіріде,
фолликулалардың саны көп болды.
43 кестеде көрсетілгендей, әркелкі (қабырғалы х жакеттік) жұптаудан
алынған бірінші сортты елтірілердегі фолликуллалардың жалпы саны біркелкі
(қабырғалы х қабырғалы) жұптаудан алынған бірінші сортты елтірілердегі
фолликулалардың санынан біршама төмен болғанын байқаймыз: жакет І сортында-
7,4мкм (td=17,7), жіңішке қабырғалы 1– 3,1 мкм (td=4,5), қалың қабырғалы
1-1,0 мкм (td=1,3), қалың жазық 1-40,0 мкм (td=56,1) және қалың кавказдық 1-
14,1 мкм (td=24,5).
Мұндай заңдылық бірінші фолликулалардың санында да байқалады. Бұл
дегеніңіз жүн талшығының қалыптасуына оң әсер етеді деген сөз. Сонымен
бірге қозы жүнінің тығыздығына және қалыңдығына да жақсы әсер етеді.
Жүн фолликулаларының терең орналасуына елтірі түрлерініңде,
қалыңдығыныңда және эмбрионның пайда болуыныңда әсері бар (Д кесте).
Кестеде көрсетілгендей, біркелкі жұптастырудан (қабырғалы х
қабырғалы) алынған қозы терісінде, әркелкі жұптастырудан (қабырғалы х
жакеттік) алынған терімен салыстырғанда жүн фолликулалары терінің үстіңгі
қабатына жақын орналасқан екені байқалды. Мұны, біркелкі жұптастырудан
алынған қозы терілерінің жұқалығымен түсіндіруге болады деп ойлаймыз.
Әртүрлі елтірілік тип бойынша жұптастырудан алынған қозы терісі
фолликулаларының диаметрі жайлы мәлімет (Е кесте) келтіріледі. Демек,
біркелкі жұптастырудан алынған қозы елтірісі фолликулаларының диаметрі
дәйекті түрде әркелкі жұптастырудан алынған қозы терісінен әлде қайда аз.
Егер жүн фолликулаларының терең орналасқандығын ескерсек, бұл заңды
құбылыс. Негізінен жүн талшықтарының фолликуласы терінің үстіңгі қабатында
орналасса, оның диаметрі аз болуы сөзсіз түсінікті.
Терідегі жүннің сапасы жүн талшықтары орналасқан луковицаның даму
ерекшеліктеріне байланысты.
44 кестеде жүн фолликуласының қалыңдығы туралы мәліметтер берілген.
Біркелкі (қабырғалы х қабырғалы) жұптастырудан алынған қозы терісінің жүн
фолликулаларының қалыңдығы, әркелкі (қабырғалы х жакеттік) жұптастырудан
алынған қозы терісінің фолликулаларының қалыңдығынан дәйекті түрде кем
болды.
Алынған мәліметтерді сараптағанымызда, әртүрлі жұптастырудан алынған
қозы терісінің жүн фолликулаларының қалыңдығы елтірілердің сорттарына
байланысты төмендегідей болды: жакет І сортында- 152,7 мкм (td=0,3), қалың
жакет -155,8 мкм (td=0,3), жіңішке қабырғалы 1-167,5 мкм (td=1,5), қалың
қабырғалы 1- 170,8 мкм (td=1,1), қалың жазық І – 178,3 мкм (td=2,8) және
қалың кавказдық 1-155,8 мкм (td=1,21) ал, біркелкі жұптастырудан алынған
қозылардың елтірілерінде тиісінше-151,8; 155,7; 165,7; 167,4; 167,5 және
159,7 мкм құрады.
Тері жүнінің жалтырауы және жібектілігі май және тері бездерінің жақсы
дамуына және морфологиялық құрылымының өлшеміне байланысты болды (Ж
кесте).
Кестеде көрсетілгендей, қаракөл қозысының май және тері бездерінің
өлшемі олардың елтірілік типіне және жұптастыру нұсқасына байланысты
әртүрлі болатындығы белгілі болды. Бірінші талшықпен май бездері
диаметрінің арасында белгілі байланыс бар екені анықталды. Бірінші
талшықтың диаметрі өскен сайын, май бездерінің диаметрі де өседі немесе
керісінше азаяды.
42 кесте – Қаракөл қозылары терісінің қалыңдығы және қабаттары мкм (Х±mх)
Сорты
Терінің жалпы қалыңдығы Эпидермис Пилярлық қабат Ретикулярлық қабат
Қабырғалы Қабырғалы х td Қабырға
х Жакеттік лы
қабырғалы х
Қабырға
лы
Қабырға Қабырға td
лы х лы х
қабырға Жакет
лы тік
Қабырға Қабырға
лы х лы х
қабырға Жакет
лы тік
ұзындығы ені ұзындығы ені
Қабырға
лы х
қабырға
лы
1 2 3 4 5 6 7
Қабырғалы х
жакеттік
Терінің қалыңдығы - 0,071 -0,060 -0,032 -0,087 0,327 0,318
Бұйраның биіктігі -0,067 - -0,103 -0,096 0,099 0,319 0,026
Бұйраның енділігі -0,059 -0,075 -0,112 0,117 0,298 0,056
-
Бұйраның ұзындығы -0,078 0,067 0,070 - 0,121 0,216 0,078
Жүн талшығының 0,068 0,087 0,093 0,101 - 0,128 0,097
құйымшақтағы
ұзындығы
Шоқтығындағы 0,508 0,375 0,277 0,196 0,375 - 0,417
ұзындығы
Қабырғалы бұйра 0,357 0,318 0,206 0,210 0,195 0,178 -
ұзындығы
Ескерту: матрицаның жоғарғы бөлігі қабырғалы х қабырғалы жұптау
көрсеткіштері, төменгі бөлігі қабырғалы х жакеттік жұптау көрсеткіштері.
46 кесте деректерінен ең жоғарғы оң корреляциялық байланысты біртекті
(қабырғалы х қабырғалы) және әртекті (қабырғалы х жакеттік) жұптаудан
алынған қозылардың терілерінің қалыңдығы мен шоқтығындағы жүн талшығының
ұзындығы (0,327-0,508) және терінің қалыңдығы мен қабырға бұйра ұзындығы
(0,318-0,357) аралығында болғанын байқаймыз.
Сонымен бірге теріс мәнді корреляциялық байланыстар жұптау түрлері
бойынша терінің қалыңдығы мен енділігі (-0,103-0,059), терінің қалыңдығы
мен бұйраның биіктігі (-0,060-0,067), терінің қалыңдығы мен бұйра ұзындығы
(-0,032-0,078) аралығында, ал қалған белгілер арасында аз мәндегі оң
коррелятивтік байланыстар бар екені анықталды.
Қаракөл қойының негізгі өнімі қаракөл елтірісі болғандықтан, олардың
тауарлық қасиеттерінің сапасын бағалағанда әсер ететін елтірілік
белгілерінің арасындағы коррелятивтік байланысты анықтаудың ерекше маңызы
бар.
Сондықтан біз біртекті және әртекті жұптастыруды пайдаланған кезде
алынған елтірілердің барлық сорттарының негізгі белгілерімен арасындағы
фенотиптік корреляция коэффициенттерін есептедік (47 кесте).
47 кесте - Әр түрлі жұптастырудан алынған қаракөл елтірілерінің
негізгі белгілерінің корреляциясы
Сорттар Жұптау нұсқасы
Қабырғалы х қабырғалы Қабырғалы х жакеттік
Шоқтығындағы
жүн талшығының ұзындығымен
1 2 3 4 5 6 7
Қабырғалы х
жакеттік
Қырқылған қозы - 0,199 0,185 0,320 0,221 0,710 0,717
жүні
Құйымшақтағы жүн 0,238 - 0,236 0,412 0,116 0,687 0,618
талшығының
ұзындығы
Шоқтығындағы жүн 0,319 0,198 - 0,363 0,227 0,518 0,587
талшығының
ұзындығы
Жауырындағы жүн 0,398 0,320 0,296 - 0,135 0,399 0,519
талшығының
ұзындығы
4-айлығындағы жүн 0,780 0,675 0,483 0,385 - 0,270 0,483
талшығының
ұзындығы
6-айлығындағы жүн 0,785 0,719 0,678 0,495 0,390 - 0,320
талшығының
ұзындығы
12-айлығындағы жүн0,819 0,585 0,621 0,719 0,378 0,369 -
талшығының
ұзындығы
Ескерту: матрицаның жоғарғы бөлігі (қабырғалы х қабырғалы) жұптау
көрсеткіштер, төменгі бөлігі (қабырғалы х жакеттік) жұптау көрсеткіштері.
Біздің зерттеулер нәтижесінде Қаратау таулы аймағы жағдайында
өсірілетін қаракөл қойларының елтірісінің аталған көрсеткіштер байланысының
белгілі заңдылықтары анықталмады.
Жаңа туған қозылардың жүн талшығының ұзындығы – сұрыптаудың ең басты
белгісі, себебі елтірінің басқа қасиеттерінің барлығы соған байланысты
болады. Біз осы белгінің, жүн талшығының ұзындығының қырқылған жүн өніміне
байланыстылығын, анықтау үшін біртекті және әртекті жұптаудан алынған
қозыларды туылған кезінен бір жасқа дейінгі аралығындағы корреляциялық
байланысының өзгергіштік қасиеттерін зерттедік (48 кесте).
48 кесте деректерінен байқағанымыз, біртекті және әртекті қозылардың
жүн өнімділігі олардың 4,6 және 12 айлығындағы жүн талшықтарының
ұзындығымен оң және жоғары, орташа дәрежедегі корреляциялық байланыста
болды. Аталған белгілер арасындағы корреляциялық байланыс қозылардың
туылған кезінде оң бірақ төменгі дәрежеде болды.
Қаракөл қойларының негізгі ерекшеліктерінің бірі – олардың туған
кезде салмағының ірі болуы. Малдың тірілей салмақ көрсеткіштері оның
бейімділігін және өнімділік бағытын анықтауға мүмкіндік береді. Осы жайтты
ескере отырып, біз Қаратау таулы аймағында қабырға бұйралы және жакеттік
елтірілік типті қойларды сұрыптау және жұптастыру мен қатар, олардың
еттілік қасиеттерін жоғары жүн өнімділігімен ұштастыру мақсатын алға
қойдық. Қазіргі нарықтық экономикалық жағдайда бұл мәселе қаракөл қойлары
үшін өте өзекті болып саналады.
Біздің зерттеулерде қырқылған жүннің тірілей салмақпен байланысының
дәрежесі елтірілік тип бойынша жұптастыру нұсқасына тәуелді болатыны
анықталды (49 кесте).
49 кесте – Тәжірибе топтары малдардың тірілей салмағы мен қырқылған
жүннің корреляциясы
Кореляцияланатын белгілер Жұптастыру нұсқасы
Қабырғалы х Қабырғалы х
қабырғалы жакеттік
Туылғандағы тірілей салмағы – 0,337 0,371
Қырқылған қозы жүні
Туылғандағы тірілей салмағы- 0,012 0,016
12 айлығындағы қырқылған жүн
Қозының 4,5 айлығындағы тірілей салмағы0,015 0,018
– қырқылған қозы жүні
Қозының 4,5 айлығындағы тірілей 0,359 0,521
салмағы-12 айлығындағы қырқылған жүн
12-айлығындағы тірілей салмағы- 0,098 0,120
12-айлығындағы қырқылған жүн
Алынған мәліметтерге қарағанда әртекті (қабырғалы х жакеттік) типті
жұптастырудан туылған қозылардың тірілей салмағы қырқылған қозы жүнімен
корреляциялық байланыс төмен, ал олардың біртекті (қабырғалы х қабырғалы)
жұптастырудан алынған құрдастарында осы байланыс орташа дәрежеде болды.
Қаракөл қойлары орта және салыстырмалы түрде ұсақ қой тұқымдарына
жатқызылғанымен, олардың қозылары ірі болып туылады. Олардың қозыларының
туылғандағы тірілей салмақтары енелерінің массасының 10-12 пайызын құрайды,
ал басқа қой тұқымдарында бұл көрсеткіш 7-9%-дан аспайды. Бірақ төлдің
ірілігінің экономикалық құндылығына қарамай, қаракөл шаруашылығында осы
белгі бойынша селекциялау жүргізілмейді.Себебі оның мөлшері қаракөл
қойларын өсіру жағдайларымен шартталған және малдың ірілігі оның тез
жетілгіштігі мен азықты өніммен өтеу қабілетіне кері байланыста болды (Т.
Умирзаков 369).
Қаракөл қойларының әртүрлі экологиялық аймақтарда тірілей салмағы әр
түрлі болуын олардың генотипінің сол қоршаған ортаның жағдайларына қалыпты
реакциясы деп түсіндіруге болады.
Сондықтан да қаракөл қойлары өнімділігінің негізгі белгілерінің
байланысын және өзгергіштігін Қаратау таулы аймағында зерттеудің үлкен
маңызы бар.
Қойлардың еттілік қасиеттері бойынша селекциялау олардың тірілей
салмағы мен дене бітімінің ерекшеліктерін есепке ала отырып, сұрыптауға
негізделген (50 кесте).
50 Кесте - Әр түрлі елтірілік типті жұптаудағы қойлардың тірілей
салмақтары мен дене өлшемдері арасындағы корреляция
Жұптау нұсқасы Қабырғалы х қабырғалы
Қабырғалы х 1 2 3 4 5 6 7
жакеттік
Тірілей салмағы- - 0,410 0,437 0,630 0,539 0,718 0,485
Шоқтығының 0,396 - 0,720 0,618 0,327 0,695 0,636
биіктігі
Тұрқының қиғаш 0,410 0,390 - 0,721 0,419 0,497 0,593
ұзындығы
Кеудесінің 0,495 0,480 0,416 - 0,348 0,516 0,488
тереңдігі
Кеудесінің орамы 0,519 0,587 0,619 0,680 - 0,529 0,567
Кеудесінің 0,199 0,275 0,319 0,420 0,370 - 0,618
енділігі
Жіліншіктің орамы 0,190 0,217 0,225 0,318 0,295 0,316 -
Біздің зерттеулерде әр түрлі елтірілік типті жұптастырылған қойлардың
тірілей салмағы мен дене өлшемдерінің өзара байланысы анықталды.
50 кесте деректерін сараптағанда байқайтынымыз, біртекті (қабырғалы х
қабырғалы) және әртекті (қабырғалы х жакеттік) жұптастырылған саулықтардың
тірілей салмағы оның кеудесінің орамы мен тығыз байланыста екені анықталды.
Жұптастыру түрлері бойынша корреляция көрсеткіші (0,539-0,519) құрады.
Сонымен қатар тәжірибедегі саулықтардың сызықтық дене өлшемдері мен тірілей
салмақтары арасындағы өзара корреляциялық байланысы орташа болып шықты.
Олардың ішіндегі ең маңызыдысы болып тұрқының қиғаш ұзындығы және
кеудесінің тереңдігінің тірілей салмақтары мен арасындағы корреляциялық
байланысы саналады. Бұлардың көрсеткіштері жұптастыру түрлеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz