Елтірілер
Сонымен Қаратау таулы аймағы жағдайында қаракөлдің аумағы бойынша аса
құнды ірі елтірілерінің ішінде қалың жакет I, және қалың қабырға бұйралы I
сорттарының алатын орны ерекше болып табылатыны анықталды.
4.3.3 Елтірілер салмағы
Қаракөл қой тұқымының ерекшелігі оның полиморфизмдігі (алуан
түрлілігі) болып табылады. Оның негізгі елтірілік қасиеттері және белгілері
бойынша тұқым қуалаушылығы басым, сондай-ақ түсі мен түрі жағынан да
нәсіліне тартады, паратиптік факторлардың әсерінен алынатын елтірілердің
тауарлық қасиеттері өзгергіш келеді. Бұл ерекшеліктер көптеген түрлерді,
типтерді, әртүрлі жағдайда сұрыптап алудың нәтижесі сондай-ақ өздеріне тән
артықшылықпен туу қасиеттерінің басым түсу әсері болуы да мүмкін.
Көптеген тәжірибе материалдарына қарағанда төлдің туылған кездегі
тірілей салмағы және олардан алынған елтірілер салмағы енесінің
құрсағындағы өсу жағдайына, елтірі түрлеріне байланысты, ал ол жағдайдың
қолайлы болуы енелерінің азықтандырылу деңгейіне, жасына, қозылардың
жынысына және тұқым қуалайтын басқа да факторларға байланысты.
Қаракөл елтірілерінің салмағын зерттеу асылдандыру жұмыстарында
қойларды іріктеуді жақсы меңгеру үшін селекционерлерге көп мүмкіндіктер
береді. Сондықтан малды іріктеу кезінде негізінен елтірінің сапасын
бағалаудан басқа елтірінің салмағына да баса назар аудару қажет.
Қаракөл елтірісінің салмағы өте маңызды экономикалық қасиеттерінің
бірі. Қаракөл елтірісінен тігілген киім-кешектер неғұрлым жеңіл болса шетел
сауда орындарында соғұрлым қымбат бағаланады.
Елтірінің салмағы негізінен терінің аумағы мен қалыңдығына және жүн
жабының тығыздығы мен ұзындығына байланысты болады. Басқадай тауарлық
белгілері бірдей болған жағдайда бір сорттың ішінде жеңіл елтірілер жоғары
бағаланады және олардан дайындалған мехтық бұйымдар біршама жеңіл болып
келеді.
Тәжірибе топтары саулықтарынан алынған елтірі салмағының көрсеткіштері
31 кестеде келтірілген. Зерттеулер көрсеткендей аталық пен аналықтарды
елтірілік типтеріне байланысты біртекті және әртекті жұптастырғанда
ұрпақтарынан алынған елтірі түрлері олардың терісінің салмағына әсер
ететіні анықталды. Тәжірибенең бірінші-2003 жылы қабырға х қабырға бұйралы
типті жұптаудағы саулықтардың қозыларының елтірісінің салмағы жеңілдеу
болды және олар қабырғалы х жакеттік типті жұптаудағы саулықтардан
көрсеткіші бойынша басымдылығы нақты болды. Тәжірибенің екінші жылы (2004)
елтірінің салмағы бойынша анықталған топаралық айырмашылықтар сақталғаны
байқалды.
Жалпы екі жылда алынған деректер бойынша ең жеңіл елтірілер қабырғалы
х қабырғалы типті жұптаудағы саулықтарының ұрпағында болды.
31 – кесте Құрғақ тұздалған елтірілер салмағы, г.(Х±mx)
Сорттар 2003 ж 2004 ж
Қабырғалы х қабырғалыҚабырғалы х жакеттік td Қабырғалы х Қабырғалы х td
n=255 n=313 қабырғалы жакеттік
n=233 n =327
Жакет I 303,6±17,6 308,2±20,8 1,60 290,1±25,8 295,3±30,3 1,73
Қалың жакет 380,2±29,3 389,4±7,1 1,76 379,9±29,0 384,4±7,9 1,80
Мәскеулік жакет 283,6 ±9,8 287,5±7,9 0,80 281,2±18,7 279,1±8,6 0,63
Жұқа қабырғалы-I 306,7±20,7 308,2±6,3 1,00 312,9±18,6 327,0±14,2 0,95
Қалың қабырғалы-I 379,9±7,7 381,6±9,5 3,03 390,6±13,9 395,5±19,5 3,58
Қалың кавказдық-I 385,7±8,5 388,3±13,9 2,0 392,5±9,9 396,3±17,7 1,91
Жакет-II 262,9±15,9 266,2±6,9 2,2 269,9±13,5 274,0±6,9 2,00
Жұқа қабырғалы-I 259,9±17,2 261,7±6,0 9,9 291,6±19,9 297,4±17,5 8,01
4.3.4 Терінің қалыңдығы
Қой терісі – феногенетика тұрғысынан ең көп және жан-жақты өзгергіштік
пен бейімделуге ие орган болып табылады. Тері-жүн жабындысының даму
заңдылықтары – жануарлардың жеке дамуының бір бөлігі болып есептелінеді.
Осының нәтижесінде, қойлар онтогенезінде терінің өсуі және жүн
фолликуласының дамуының гистологиялық зерттеулерінің басқа факторлармен
қатар үлкен ғылыми және практикалық маңызы бар. әр түрлі экологиялық
аймақта өсірілетін қаракөл қозыларының терілерінің қалыңдығы
гистоморфологиялық көрсеткіштеріне сәйкес келеді. Сондықтан тері-жүн
жабындысының гистоморфологиялық параметрлері жануарлардың даму жағдайын
бағалағанда критерий қызметін атқаруы мүмкін және олардың белгілі аймақта
дамуында қой тобының генетикалық құрылымын бейнелейді.
Қаракөл сапасы едәуір дәрежеде тері қабаттарының қасиеттеріне
байланысты болады және тері қалыңдығы елтірі сапасы мен бағасын айқындайтын
негізгі қасиеттерінің бірі болып табылады (32 кесте).
Сондықтан тері шелінің қалыңдығын зерттеудің аса маңызды мәні бар,
32 – кесте Қаракөл елтірілерінің қалыңдығы, мм (Х±mx)
Сорттар 2003 ж 2004 ж
қабырғалы х қабырғалы х td қабырғалы х қабырғалы х td
қабырғалы жакеттік қабырғалы жакеттік
n =255 n =313 n=233 n =327
Жакет I 1,32±0,4 1,37±0,3 0,40 1,36±0,4 1,39±0,3 0,30
Қалың жакет 1,46±0,3 1,49±0,2 0,11 1,50±0,6 1,51±0,4 0,10
Мәскеулік 1,47 ±0,5 1,48±0,3 0,6 1,46±0,8 1,48±0,6 0,09
жакет
Жұқа 1,30±0,5 1,32±0,6 0,13 1,33±0,4 1,34±0,5 0,21
қабырғалы-I
Қалың 1,43±0,4 1,44±0,3 0,15 1,44±0,6 1,45±0,4 0,12
қабырғалы -
I
Қалың 1,50±0,3 1,51±0,4 0,29 1,50±0,7 1,53±0,6 0,63
кавказдық -
I
Жакет-II 1,10±0,6 1,13±0,4 0,32 1,10±0,3 1,15±0,4 0,11
Жұқа 1,13±0,5 1,15±0,3 0,26 1,20±0,4 1,21±0,3 0,10
қабырғалы-IІ
әсіресе әр түрлі елтірілік тип бойынша біртекті және әртекті жұптастыру
нәтижелерін талдағанда қаракөл елтірісінің қалыңдығы терінің тығыздығына
байланысты. Терінің қалыңдығы болбыр болса, оның жүні де сиректеу және
ұзындау болып келеді. Тері тығыздығының әр тұста әртүрлі болуына
байланысты түгі де өзгеріп отырады. Әдетте бүйірлерінде, әсіресе
бауырында терісі болбырлау болғандықтан арқасы мен құйымшағына қарағанда
жүн сиректеу. Сондықтан қаракөл терісінің қалыңдығын анықтағанда
елтірінің әр тұсынан қарап бағалау керек.
Терінің қалыңдығы қаракөл елтірісінің жеңілдігін анықтайды, оған
терінің жұмсақтығы мен жүн жабының жетілу дәрежесінің байланысы болады.
Қаракөлдің сорттылығы терінің қалыңдығына қарай өзгереді.терісі ірі
елтірілерде, жүн жабыны өскелең бұйралар қалыптасады.терісі жұқа
елтірілерде орташа және ұсақ бұйралар басым болады. Олардың жүн жабыны
қысқалау келеді.
Елтірілердің орташа қалыңдығы зерттелген топтар мен жылдар бойынша
1,05-1,56 мм шегінде болды.елтірілер қалыңдығының айқын сорт аралық
айырмашылықтары 32-кестеде келтірілген. Осы деректерде Қаратау таулы аймағы
жағдайында құрғақ тұздалған қаракөлдің орташа қалыңдығы қайталануының
дәрежесі біршама жоғары екені байқалады.
Елтірінің қалыңдығы әртүрлі елтірілік типті аталық пен аналықты
біртекті және әр текті жұптастырғанда алынған елтірілердің салмағының
тегіне байланысты өзгергіштіктері байқалды. Жұқа терілер қабырғалы х
қабырғалы елтірілік типті жұптастырғандағы саулықтардың ұрпақтарының
елтірілерінен (1,12-1,50мм) алынды, ал қабырға гүлді х жакетті
жұптастырудағы саулықтардың ұрпақтарынан елтірілері сәл қалыңдау (1,13-1,52
мм) болды.
4.3.5 Жүн талшығының ұзындығы
Жаңа туылған қозылардағы жүн ұзындығы – сұрыптаудың ең басты белгісі,
себебі елтірінің басқа қасиеттерінің барлығы осы белгіге байланысты болады.
Біз осы жүн талшығы ұзындығының елтірі типіне байланыстылығын зерттеу үшін
біртекті және әртекті жұптаудан алынғын қозыларды зерттедік.
Кейінгі жылдары қаракөл қозыларын бағалауда жүн талшығына көп назар
аударылуда, өйткені оның ұзарып не қысқаруы елтірінің сапасына өз әсерін
тигізеді.
1930 жылдары алғашқы рет Мәскеудің жоғарғы зоотехникалық институтының
қой шаруашылығы кафедрасында профессор М.Ф.Ивановтың жетекшілігімен қаракөл
елтірілерінің жүн талшығының ұзындығы олардың топографиялық бөліктері мен
бұйрасы және түсіне байланысты екені анықталды.
Кейіннен қаракөл сорттарымен бұйраларының әр түрлі формаларын
сипаттауда жүн талшығының ұзындығы есепке алынады.
И.Н.Дьячков, Р.Т.Письменная [343] толқын бұйраның әр типінің орташа
ұзындығы анықтаған олардың зерттеуі бойынша жартылай шеңберлі – 8,7 мм,
жазық – 7,7 мм, қабырғалы – 6-14 мм болған.
Жүн жабыны ұзын болған сайын оның сапасы төмендей береді. Жүн талшығы
ұзындығының көрсеткіштері 33- кестеде келтірілген.
33- кесте Қаракөл елтірілерінің жүн талшығының ұзындығы, мм (Х±mx)
Сорттар 2003 ж 2004 ж
қабырғалы х қабырғалы х td қабырғалы х қабырғалы х td
қабырғалы жакеттік қабырғалы жакеттік
n=255 n=313 n=233 n=327
Жакет I 8,7±0,6 8,9±0,3 0,318,8±0,3 9,1±0,4 0,9
Қалың жакет 9,8±0,4 10,2±0,4 1,519,9±0,4 10,4±0,6 1,5
Мәскеулік 9,0±0,6 10,3±0,4 1,6210,4±0,6 10,5±0,5 0,9
жакет
Жұқа 8,8±0,5 8,9±0,6 1,029,1±0,7 9,5±0,4 1,5
қабырғалы-I
Қалың 11,2±0,7 11,5±0,5 3,2211,7±0,6 12,1±0,6 1,8
қабырғалы-I
Қалың 11,3±0,4 11,6±0,7 0,6311,8±0,3 12,3±0,4 3,7
кавказдық
Жакет-II 10,3±0,3 10,7±0,3 2,6110,0±0,4 10,2±0,3 0,9
Жіңішке 8,8±0,4 9,1±0,4 2,339,0±0,6 9,6±0,6 4,3
қабырғалы-IІ
Біздің зерттеулерде ең қысқа жүн талшығы жакеттік және қабырға
бұйралы сорттарда анықталды. Сонымен қатар қабырғалы х жакеттік типті
жұптастырғандағы саулықтардың елтірілерінің барлық сорттары жүн талшығының
ұзындығы бойынша қабырғалы х қабырғалы типті жұптастырылған саулықтардың
елтірілерінің жүн талшығынан ұзын болды.
4.3.6 Бұйра ені
Қаракөл елтірісінің барлық қасиеттерін білудің ғылыми-практикалық
маңызы зор. Ол білім қаракөл өсірушілерді елтірінің сапасын жетілдіре тусу
жөніндегі жұмыстарды бұрынғыдан да тиімдірек жүргізуге, қажетті байланыстар
мен тәуелділікті білгірлікпен және толық ескеріп отыруға мүмкіндік береді.
Қаракөл қозыларын елтірілік типке және бұйрасының ені бойынша
белгілі топқа жатқызып бонитировкалағанда бағалы бұйра түрлерінің
қаншалықты жайылғандағын көрсететін бұйраның ені бірінші кезекте ескерілуі
тиіс. Ол қозы кластылығымен елтірі сорттылығының басты белгісі болып
табылады.
Тауарлық белгілердің басқалары бірдей болған кезде бұйралар ені
орташа және ұсақ елтірілер жоғары бағаланады. Бұйраның ені тұқым қуалайтын
белгі, сонымен бірге оған паратиптік факторларда өз әсерін тигізеді.
Көптеген зерттеушілер қаракөл қозылары бұйрасының ені төлдің құрсақта
даму жағдайлары (дене бітімі және туылғандағы тірілей салмағы мен) тікелей
байланысты болатынын анықтаған. Біздің тәжірибеде алынған бұйралар мөлшері
жөніндегі деректер 34-кестеде келтірілген.
34 – кесте Қаракөл елтірілері бұйрасының ені, мм (Х±mx)
Сорттар 2003 ж 2004 ж
қабырғалы х қабырғалы х td қабырғалы х қабырғалы х td
қабырғалы жакеттік қабырғалы жакеттік
n=255 n=313 n=233 n=327
Жакет I 7,0±0,4 6,8±0,8 1,67,2±0,5 7,0±0,6 1,1
Қалың жакет 7,2±0,5 7,0±0,7 0,77,0±0,6 7,1±0,4 1,9
Мәскеулік 6,8 ±0,4 6,7 ±0,3 0,67,0±0,4 6,9±0,5 0,8
жакет
Жіңішке 8,4±0,5 8,2±0,4 1,08,5±0,7 8,3±0,6 0,5
қабырғалы-I
Қалың 8,3±0,5 8,1±0,4 0,98,6±0,7 8,4±0,4 0,8
қабырғалы-I
Қалың 9,5±0,7 9,3±0,6 0,69,6±0,4 9,4±0,3 0,7
кавказдық-I
Жакет-II 6,9±0,6 6,9±0,7 0,77,0±0,6 6,9±0,4 0,8
Жіңішке 7,8±0,6 7,3±0,9 2,67,9±0,8 7,6±0,7 2,4
қабырғалы-IІ
34 кесте деректерінен жұптастырудың екі тобынан да алынған қозылар
елтірісі бұйрасының ені төмендеу көрсеткіштер тенденциясы барлық сорттар
бойынша байқалады.
Қабырғалы х жакеттік типті жұптастырудағы саулықтарының ұрпағы
елтірілерінің бұйрасының ені бойынша орташа – бағаланады.
4.3.7 Бұйра ұзындығы
Елтірі бұйрасы – қаракөл қойының асыл тұқымдық бағасын анықтайтын
маңызды белгі болып есептелінеді. Неғұрлым бұйра ұзын болса, соғұрлым
елтірі көрікті болады.
Қаракөл қойларын селекциялағанда қозылар бұйрасының ұзындығы қазіргі
қолданылып жүрген нұсқауға [263] сәйкес былай бөлінеді: ұзындығы қысқа (20
мм-ге дейін), орташа (20 мм-ден 40 мм-ге дейін) және ұзын (40 мм-ден
жоғары).
Бұйра ұзындығы белгісінің маңыздылығын ескере отырып, біз елтірі түрі
бойынша әр түрлі жұптаулардан алынған қозылардың елтірілерінде сол
қасиеттің тұқым қуалауын зерттедік (35 кесте).
35 – кесте Қаракөл елтірілерінің бұйраларының ұзындығы, %
Жұптау түрі 2003 ж 2004 ж
n қысқа
қабырғалы х қабырғалы хtd қабырғалы х қабырғалы хtd
қабырғалы жакеттік қабырғалы жакеттік
n=255 n=233
n=313 n=327
Жібектілігі 20,8±0,5 20,4±0,3 16,8 24,9±0,4 22,0±0,3 18,6
жоғары
Жібектілікті 74,9±0,4 70,6±0,4 13,7 73,0±0,3 70,0±0,3 21,1
Жібектілігі 4,3±0,3 9,0±0,3 8,8 2,1±0,4 8,0±0,2 9,7
жеткіліксіз
Әр түрлі елтірілік типті саулықтарды жұптастырғанда алынған
елтірілерінің жібектілігін салыстыру нәтижесі олардың ұнамды түрлерінің
қабырғалы х қабырғалы типті жұптастырудағы саулықтардың ұрпақтарынан
алынғанын көрсетеді.
4.3.9 Жүн жабынының жылтырлығы
Елтірінің жылтырлығы оның басқа қасиеттерінен гөрі түк сипатына
тығыз байланысты. Көбінесе көзге түсетін жылтырлығы бойынша да елтірілік
түгінің сапасы жөнінде айтуға болады. Бірақ бұл оны тікелей бағалау емес.
Түк сипаты өзіне тән жылтырлықты дәл көрсетеді деуге болады. Жылтырлық
сапасы елтірінің әдемілігіне елеулі әсер етеді. Сондықтан жылтырлық - түк
сапасы мен елтірінің әдемілік белгісі ретінде оның құндылығын анықтайтын
аса маңызды қасиеттерінің бірі.
Жылтырлықтың түрі жүнін қабыршақ қабатының құрылысына, талшықтың
бұйрадағы орнына және оның иректелуіне (бұйра доғасының сипаты, шамасы,
саны) байланысты. Қабыршақ қабаты тегіс, қабыршақтары ірі, доғалары аз, ірі
және иректері көлденең бағытта болғанда жабық типті бұйраның түгі тығыз
келсе жарықты шағылыстыратын алаң көлемі ұлғаяды да елтірінің жылтырлығы да
артады. Керісінше, қабыршақ қабаты тегіс емес болса, бұйра ашық типті
болғанда бұйрадағы жүн шатасып жылтырлығы азаяды. өйткені бұл жағдайда
жарық шағылыстыратын алаң көлемі азаяды, шағылыстан жарық та бөлініп
шашырап кетеді. Жүннің жылтырлығын анықтағанда оны шайырдың күшейтіп
тұратындығын ескеру қажет.
Қаракөл елтірісінің сапасын бағалауда оның жылтырлығы үлкен орын
алады. Ол жүн талшығының сыртқы қабығының ерекшеліктеріне шартты болды.
Жылтырлыққа бұйрадағы жүн талшықтарының орналасу тәртібі де әсер етеді.
Олар күн сәулесін қайыруға жағдай жасайды. Күн сәулесі түсетін бұйраның
тегіс беті неғұрлым үлкен болған сайын, елтірінің жылтырлығы да басым
болады.
Жүн жабынының жібектілігі оның жылтырлығына байланысты болады. Жоғары
және қалыпты жылтырлыққа жүн талшығының біркелкі жіңішкелігі мен тығыздығы
жағдайында әрі қалыпты жібектілік сай келеді.
Біздің зерттеулерде қабырғалы х қабырғалы типті жұптастырудағы
саулықтары қозыларынан өндірілген елтірілер де ұнамды жылтырлықтың үлесі
жоғары болды (37- кесте).
37 – кесте Елтірілердің жүн жабыны жылтырының сипаттамасы, % (Х±mx)
Көрсеткіштер 2003 ж 2004 ж
қабырғалы х қабырғалы х қабырғалы х қабырғалы х
қабырғалы жакеттік қабырғалы жакеттік
n=255 n=313 n=233 n=327
Жылтырлығы 22,0±0,4 21,1±0,5 25,8±0,2 19,9±0,2
жоғары
Жылтырлығы 76,5±0,5 71,9±0,6 72,9±0,4 71,9±0,5
қалыпты
Жылтырлығы 1,5±0,1 7,0±0,3 1,3 ±0,2 8,2 ±0,2
жеткіліксіз
4.4 Әртүрлі елтірілік типті қаракөл қойларының терілерінің
гистоморфологиялық ерекшеліктері
Қаракөл қойларының елтірілерінің терісінің, жүнінің даму
ерекшеліктерін зерттеу аса қызығушылық танытатындығы сөзсіз, өйткені
қаракөл елтірілері қаракөл қойының басты өнімі. Елтірінің сұлулығы оның
формасына, көлеміне және бұйрасының орналасуына, жарқырауына, жүнінің
жібектілігіне байланысты. Қаракөл елтірілерінің бұл тауарлық қасиеттері
терінің құрлысымен тікелей байланысты: әр түрлі қабаттардың қалыңдығы,
жүнінің қалыңдығы, шаш фолликулаларының мөлшеріне және оның орналасуына,
әрі май және тері бездерінің көлеміне.
А.П. Воробьевский [344] өзінің зерттеулерінің негізінде қаракөл
елтірісі бұйраларына күрделі факторлардың әсер ететіндігін айтады. Ол
бұйраның формасымен түбірінің иілгендігімен және оның терідегі жағдайына
байланысты екендігін анықтады.
Аналық ағзаның құрсағында ұрпақтың, терінің, жүн талшығының өсіп-
жетілуіне және қаракөл елтірісіндегі бұйраның пайда болуына байланысты
көптеген зерттеулер М.Ф. Ивановтың жетекшілігімен жүргізілді [345]. Қаракөл
бұйрасы формасының тері құрылысының, оның орналасуының және шаш қынабының
формасына, жүн талшығының тері сыртына шығу бұрышына байланысты екенлігі
анықталды.
С. Шамсутдинов [346] өзінің зерттеулерінің негізінде әр түсті қозы
терісінің эпидермис қабатының қалыңдығында айырмашылық болмайтындығын
дәлелдеді.
Т.Д. Положенцева [347] қаракөлдің бұйрасының сапасымен терісінің
құрылымында байланыс бар екендігін дәлелдеді (терідегі жүн талшығы
түбірінің орналасуы). Жақсы елтірі, автордың ойынша, жұқа, тығыз, серпімді,
әрі жүн талшығы түбірі тығыз және садақ сияқты иіліп тұруы тиіс.
Ф.Ш. Шарафутдинов [348] жаңа туған қозының терісін бағалауда оның
қалыңдығына және тығыздығына үлкен мән берген дұрыс деп есептейді. Жіңішке,
әрі тығыз қынапты, елтірі жоғары бағаланады. Бірақ елтірі шектен тыс кіші
болмауы керек. Тері қабатының қалыңдығы бойынша іріктеу елтірі көлемін
арттырады, әрі қалыңдығымен қатар орташа бұйра құрылымын сақтауға мүмкіндік
береді.
М.А. Кожева [349] ұзақ зерттеулерінің нәтижесінде мына заңдылықты
дәлелдеді. Жүн талшығы ұзындығы қысқарған сайын елтірінің сапасы артады.
Бұйрасы ұзарады, пигментациясы жақсарады, жарқырауы, жібектілігі, суреті
айқындалады, елтірінің қалыңдығы азаяды.
М.А. Виноградованың [350] зерттеулерінің нәтижесінде қаракөл
қозыларының әр түрлі елтірілік типінің туған кездегі салмақтары бірдей
болатыны, ал олардың гистологиялық құрылымы мен жүн талшығы
фолликулаларының дамуына және тері қабатында, оның ішінде ретикулярлық
қабатындағы тығыздығында елтірілік типтерге сәйкес өзгерістер болатындығы
белгілі болды.
Қаракөл қозылары елтірісінің сапасының гистологиялық құрылымын басқада
ғалымдар жан-жақты зерттеді. (Салиев В.Х., Ахмеджанов Т.М. [351]; Рахматов
Н., Валиев Р.Г. [352]).
Б.Л. Исаянц [353] жаңа туған қозының жүнінің ұзындығымен бұйрасының
түрі мен формасының арасында байланыстың бар екендігін дәлелдеді. Автордың
мәліметі бойынша, ең қысқа жүн талшығы жал типтес бұйрада, ал ең ұзын жүн
талшығы штопор және бұршақ типті бұйрада болатындығы белгілі болды. Осы
сияқты мәліметтер (И. Базаров [354]; У. Еламанов [355]) еңбектерінде де
кездеседі.
В.А. Петров [356]; М.А. Виноградова [357] көрсеткендей қаракөл
қозыларының елтірісінің құрылым ерекшеліктері, оларда болатын бұйраның
әртүрлілігіне байланысты.
Г.М. Попова [358] өз зерттеулерінің негізінде конституциясы мықты
қаракөл қозыларының әр түрлі бұйралығына байланысты гистологиялық
құрылымының әр түрлі болатындығын анықтаған.
Г.М. Толмакова [359] қаракөл қозыларының терісінің құрылымын және
сапасын зерттеу нәтижесінде мынадай қорытындыға келді. Қаракөл қозыларының
тері құрылымында, жүнінде және сапасының арасында белгілі бір байланыс бар.
Жоғары бағалы жакеттік сортқа жататын елтірінің жартылай сақиналы
бұйралы түрінің жүн талшығының түбірі арнайы иілген болып келеді, бұйралары
паралельдік және терең орналасқан, әрі қалыңдығы нормаға сәйкес келеді,
коллогендік талшықтары тығыз орналасқан, без аппараттары қалың, әрі жақсы
жетілген.
М.Х. Арсланов [360] жайылымда азықтандыру жағдайына байланысты қаракөл
қозыларының әр түрлі елтірі типтерінің гистологиялық құрылымын және елтірі
жүндерін зерттеп оған сипаттама береді. Елтірінің сапасы – қаракөл
қойларынан алынатын қаракөл терісінің ең басты тауарлық қасиеттерін
көрсетеді. Оның сапалы болуы эмбрионының дамуының алғашқы кезеңдерінен
басталады. Азықтандыруға және басқа факторларға байланысты өзгерістерге
түседі.
И.Я. Аверьянов [361] қаракөл елтірілерінің сапасының азықтандыруға
және буаз қойларды күтіп-бағудың ерекшеліктеріне байланысты өзгеретіндігін
анықтады. Қоршаған ортаның әсерінен қаракөл елтірісінің бұйраларының
ұзындығы, тығыздығы, жиырымдылығы, қалыңдығы және терісінің қалыңдығын ғана
емес, сонымен бірге формасы мен сорттылығын да өзгертеді.
Р.Ш. Муратходжаев [362] қаракөл қойының жатырдағы төлінің және жаңа
туған қозыларының терісін зерттеу олардың жүнінің сапасы және бұйрасының
формасы мен өлшемдері терінің құрылымына байланысты екенін тапты. 130
күндік төлдің және жаңа туған қозысының салмағына байланысты олардың
эпидермистік қабатының статистикалық айырмашылығы болмайтындығы белгілі
болды.
Ш.Р. Херремов [363] қаракөл терісінің түр құрау процесі терінің
гистологиялық құрылымына және оның жүніне байланысты екенін көрсетті.
С.Н. Боголюбский [364] көптеген отандық және шет елдік авторлардың
зерттеулерін және өз зерттеулерін қорыта келе ішкі факторлардың (қаракөл
төлі терісіндегі фолликулалардың дәл орналасуы) оның суретінің ерте пайда
болуына әсер ететінін анықтады.
Қаракөл қойлары олардан жоғары сапалы елтірі алу үшін өсіріледі.
Осыған байланысты, әртүрлі жұптастыру арқылы әсеріне, оның ішінде Тасты
зауыттық типті қабырға бұйралы қошқарларды пайдалану негізінде қаракөл
қойларының өнімділігін арттыруға бағытталған жұмыстар Қазақстанның
аймақтарында өте аз. Ал, егер, қабырға бұйралы қаракөлдің тауарлық және
гистоморфологиялық ерекшеліктеріне тоқталатын болсақ, салыстырмалы түрде
қаракөл елтірісінің аталған көрсеткіштеріне кешендік баға беру бағытында
Қазақстанның таулы аймақтарында ешбір ғылыми зерттеулер жүргізілмеген.
Осыған орай біз зерттеу жұмыстарымызды қаракөл қойларының терісінің
гистологиялық құрылымын олардың елтірілік типтеріне және жұптастыру
ерекшеліктеріне байланысты анықтадық ( 38 кесте)
Әр түрлі елтірілік типті қойлар терісінің гистологиялық құрылымын
зерттеу нәтижесінде жакеттік елтірілік типті малдардың терісі қабырға
бұйралы типтегі құрдастарымен салыстырғанда қалыңдау болды. Бұл негізінен
терінің жалпы қалыңдығының 73,4-76,2% құрайтын пиллярлық қабатының жақсы
дамуына байланысты.
38 – кесте Саулықтардың елтірілік типтеріне байланысты терілерінің
қалыңдығы
Көрсеткіштер, мкм Елтірілік типтер
қабырғалы n=7 жакетті n=7
Терінің жалпы қалыңдығы 2620,0±17,5 2687,9±18,0
Эпидермис 31,0±0,53 31,1±0,39
Пиллярлық қабаты 1922,7±15,8 2047,7±16,9
Ретикулдік қабаты 666,3±7,7 609,1±6,2
Коллагендік талшықтардың қалыңдығы 23,2±0,49 20,7±0,33
Терінің ретикулдік қабаты болбыр, горизонтальді, ілмекті, қалыңдығы
20,7-23,2 мкм коллагендік талшықтардан тұрады. Жакетті елтірілік типті
саулықтар терісінің осы қабатының қалыңдығы 33,9%, ал қабырға бұйралы
саулықтарда бұл көрсеткіш 34,8% құрады. Терінің жалпы қалыңдығында аз үлес
алатын эпидермис қабаты 1,15-1,18% болды.
Қаракөл қойлары терісінің қабаттарының осындай қасиеттерінің ара-
қатынасы оларды мех және тондық өнеркәсіпте пайдаланбаудың басты себебі
болып табылады (Юсупов С. [365]).
Сонымен бірге ретикулдік қабаты өте жұқа болғандықтан қаракөл
қойларының терісі жалпы технологиялық өңдеуде жарамсыз болады. Кейінгі
кезеңде ғана қаракөл терісін жеңіл өнеркәсіпте пайдалануға мүмкіндік
беретін шет елдерден озық өңдеу технологиялық режимі ұсынылуда.
Бірінші реттік фолликулалар диаметріне май бездерінің орналасу
деңгейін өлшеу арқылы жакеттік елтірілік типті малдарда, қабырға бұйралы
типтегілермен салыстырғанда аталған көрсеткіш үлкен болды. Сонымен қатар
жакеттік типті малдардың бірінші реттік фолликулаларының талшық қынабы ірі
болды – 195,3 мкм дейін және одан жуан 60 мкм қылшық өсіп шығатыны
анықталды (39 кесте).
39 – кесте Әр елтірілік типті қойлардың талшық қынабы, фолликулалары
және жүн талшығының диаметрі
Көрсеткіштер, мкм Елтірілік типтер
қабырғалы n=7 жакетті n=7
Талшық қынабы:
- бірінші реттік 195,3±3,7 203,9±2,3
- екінші реттік 82,5±0,79 99,6±0,67
Фолликулалар:
- бірінші реттік 123,9±1,9 129,9±1,2
- екінші реттік 55,7±0,93 67,8±0,87
Жүн талшығы:
- бірінші реттік 53,1±0,48 60,3±0,56
- екінші реттік 23,6±0,39 24,8±0,33
Қабырға бұйралы саулықтардың терілерінде бірінші реттік фолликулалары
мен талшық қынабының диаметрі аз болуына байланысты жіңішкелеу 60-61 мкм
дейін жүн талшықтары өндіріледі. Осыған ұқсас тенденция екінші реттік
фолликулаларды талдау кезінде сақталды. Бірақ екінші реттік фолликулалардың
талшық қынабы мен өндірілетін жүн талшығының диаметрі бойынша өзгергіштігі
төмен болды.
39 кесте деректерінен жакетті елтірілік типті саулықтардың талшық
қынабының диаметрі қабырғалы бұйралы типпен салыстырғанда: бірінші реттік
7,2 мкм, екінші реттік 1,2 мкм артық болды.
Қаракөл қойларының терісінің 1 мм2 бірінші реттік фолликулаларының
орташа саны 8,9-12,2 дана, екінші реттік 35,3-37,9 данаға сәйкес келді.
Фолликулалардың бір шаршы мм келетін саны 52,6-57,4 данаға жетеді (40
кесте).
40 – кесте Әр елтірілік типті қойлардың терісінің 1 мм2 фолликулалар
саны
Көрсеткіштер, мкм Елтірілік типтер
қабырғалы n=7 жакетті n=7
Фолликулалардың жалпы саны:
- бірінші реттік 52,6±0,9 57,4±1,4
- екінші реттік 8,9±0,73 12,2±0,67
- жетілген 35,3±1,3 37,9±1,1
- ұрық жинағы 8,4±0,30 7,3±0,70
Екінші реттіктердің біріншіге ара қатынасы 3,9 3,1
40 кесте деректерінен әр елтірілік типтегі саулықтардың бірінші реттік
фолликулалары санының өзгергіштігі жоғары екендігін көруге болады. Осы
топтағы малдарда айырмашылық негізінен екінші реттік фолликулалар санының
олардың бірінші реттік фолликулаларға ара қатынасы бойынша байқалады.
Атап айту қажет зоотехникалық зерттеулерге сәйкес жүн фракцияларынан
қылшық, аралық және түбіт талшықтарын ажыратады, ал қаракөл қойларында
бірінші реттік деп тері каналы бар, екінші реттікке – осы каналсыз
талшықтарды жатқызады (М. Прманшаев [366]).
Екінші реттік фолликулалар саны жакетті типті саулықтарда бірінші
реттікке ара қатынасы 3,1 болды.
Қабырға бұйралы саулықтарда бірінші реттік фолликулалар саны жакетті
типпен салыстырғанда 3,3 бірлікке кем болды. Ал екінші реттік
фолликулалардың бірінші реттікке ара қатынасы 3,9 құрады.
Жакетті типті саулықтарда фолликулалардың жалпы саны қабырғалы типпен
салыстырғанда 4,8 бірлікке артық болды. Ал қабырғалы бұйралы саулықтарда
фолликулалардың ұрық жұрнақтары жакетті типпен салыстырғанда – 1,1 бірлікке
көп болатыны анықталды.
Тер бездері иректі канал ретінде теріде терең орналасқан және осы
заңдылықтар зерттелген мал топтарының бәріне тән болды. Енділігі бойынша
айтарлықтай өзгерістер зерттелген мал топтарында байқалмады (41 кесте).
41 кесте - Әр елтірілік типті қойлардың тер және май бездерінің
мөлшері мен орналасуы
Көрсеткіштер, мкм Елтірілік типтер
қабырғалы n=7 жакетті n=7
Бездердің орналасу тереңдігі:
-тер 1627,9±23,8 1749,0±25,9
-май 556,7±13,9 602,7±11,9
Бездердің мөлшері:
Ұзындығы – тер 925,5±18,7 1618,5±28,3
-май 276,9±3,7 309,9±7,3
Енділігі –тер 104,3±2,9 105,1±2,1
-май 56,7±1,0 62,7±1,9
41 кесте деректерін сараптағанымызда тер бездерінің орналасу тереңдігі
бойынша біршама өзгергіштік бар екені анықталды. Жакеттік елтірілік типті
малдардың тер бездері ұзын әрі кең болса, қабырға бұйралы қойларда ол
көрсеткіштер біршама төмен болды.
Әр түрлі елтірілік типті саулықтардың тері және май бездерінің
құрылымы мен дамуы бойынша айтарлықтай айырмашылықтар анықталмады.
Сонымен Қаратау таулы аймақтары жағдайындағы қаракөл қойларының тері
құрылымындағы айырмашылық терінің жалпы және жеке қабаттарының қалыңдығы,
талшық қынабының фолликулаларының дамуы, талшық жіңішкелігі, екінші
фолликулалардың бірінші реттіктерге ара қатынасы бойынша байқалды. Осы
аталған көрсеткіштер саулықтардың елтірілік типіне байланысты болатыны
анықталды.
4.4.1. Қозы терісінің гистологиялық құрылымы
Қаракөл шаруашылықтарындағы қой терілерінің қалыңдығы олардың
ұрпақтарының елтірілерінің сапасына елеулі әсер ететін маңызды белгі болып
табылады. Біздің зерттеулердің нәтижесінде қабырға бұйралы елтірілік типті
саулықтардың терілерінің құрылымдық элементтерінде жакетті типті қойлармен
салыстырғанда жоғарыда атап өткендей елеулі айырмашылықтар бар екені
айқындалды. Сондықтан біз Қаратау таулы аймағы жағдайында қойды селекциялық
іріктеу, сұрыптау мен қатар біртекті (қабырғалы х қабырғалы) және әртекті
(қабырғалы х жакеттік) жұптастырудан алынған қозылардың елтірілерінің
бірінші сортқа жататын түрлерінің гистологиялық құрылымын зерттеуге ерекше
назар аудардық (42 кесте).
42 кестеде көрсетілгендей эпидермистің пилярлық, ретикулярлық қабаттың
қалыңдығы елтірінің барлық сортында біркелкі (қабырғалы х қабырғалы)
жұптастыруда алынған елтіріде төменгі көрсеткішті көрсетті, ал әркелкі
(қабырғалы х жакеттік) жұптастыруда, бұл көрсеткіш жоғары болды. Дерма
қабатының қалыңдығында айтарлықтай дәйекті айырмашылықтар болды.
Қалыңдығының жұқалығына қарамастан бірінші жағдайда коллегендік талшықтар
оларда жете дамығандығын көрсетті. Екінші жағдайда коллегендік талшықтардың
сирек болатындығы анықталды.
Буаз мал жатырындағы қозы терісінің бұйрасының қалыптасуы малдың
генотипінің және қоршаған ортаның жағдайына тікелей байланысты. Бұл жағдай
біркелкі жұптастырудан алынған қозы терісінде жүн фолликуласының тығыз
орналасқандығын көрсетті. Бұл дегеніңіз терідегі жүннің тығыздығына тікелей
әсер етеді, ол өз кезегінде бұйраның ұзақ сақталуына мүмкіндік туғызады.
Жаңа туған қозының терісінде үш түрлі жүн фолликулалы болады: бірінші,
екінші және зачаткалы.
Бірінші фолликулалар қозы жатырда жатқан кезде пайда болады.
Сондықтан олар терең орналасқан пилярлық және ретиклярлық қабаттарының
тұсында орналасқан. Ол жерде май, тері бездері және ет қабаты бар.
Қозылардың жүнінде бірінші фолликулла діңгек талшық пен өтпелі жүн талшығын
құрайды.
Екінші фолликулдар эмбриондардың даму кезеңінде пайда болады,
сондықтан терінің жоғарғы жағына орналасқан. Бұл фолликуллада орналасқан
теріде жүн талшығының түбірі әлсіз дамыған. Май, тері бездері нашар дамыған
және ет ол фолликуллардарда жоқ.
Зачаткалық фолликулдар терінің ең жоғарғы қабатына жақын орналасқан.
Оларда жоғарыда айтылған екі фолликуладағы бездерде, еттерде болмайды.
Жүн фолликулаларының тығыздығы 43 кестеде көрсетілген.
43 кестеде көрсетілгендей қозы терісінің эпидермис қабаты елтірінің
барлық түрінде әркелкі жұптаудан алынған ұрпақта дәйекті түрде қалың,
біркелкі жұптаудан алынған ұрпақтарға қарағанда эпидермиспен жүн
фолликулаларын салыстырмалы зерттеудің нәтижесінде белгілі болғанындай,
эпидермистің қалыңдығы аз болған сайын жүн фолликулалары көп болады. Бұл
біз анықтаған керісінше болатын коррелятивтік байланыс Карпованың А.В.
[367] зерттеулерімен де үйлеседі.
Елтірі типтеріне байланысты олардың жүндерінің тығыздығы да әртүрлі.
Бірақ біркелкі жұптастырудан алынған қозылардың терісінде әркелкі
жұптастырудан алынған қозыларға қарғанда, бір сорттағы елтіріде,
фолликулалардың саны көп болды.
43 кестеде көрсетілгендей, әркелкі (қабырғалы х жакеттік) жұптаудан
алынған бірінші сортты елтірілердегі фолликуллалардың жалпы саны біркелкі
(қабырғалы х қабырғалы) жұптаудан алынған бірінші сортты елтірілердегі
фолликулалардың санынан біршама төмен болғанын байқаймыз: жакет І сортында-
7,4мкм (td=17,7), жіңішке қабырғалы 1– 3,1 мкм (td=4,5), қалың қабырғалы
1-1,0 мкм (td=1,3), қалың жазық 1-40,0 мкм (td=56,1) және қалың кавказдық 1-
14,1 мкм (td=24,5).
Мұндай заңдылық бірінші фолликулалардың санында да байқалады. Бұл
дегеніңіз жүн талшығының қалыптасуына оң әсер етеді деген сөз. Сонымен
бірге қозы жүнінің тығыздығына және қалыңдығына да жақсы әсер етеді.
Жүн фолликулаларының терең орналасуына елтірі түрлерініңде,
қалыңдығыныңда және эмбрионның пайда болуыныңда әсері бар (Д кесте).
Кестеде көрсетілгендей, біркелкі жұптастырудан (қабырғалы х
қабырғалы) алынған қозы терісінде, әркелкі жұптастырудан (қабырғалы х
жакеттік) алынған терімен салыстырғанда жүн фолликулалары терінің үстіңгі
қабатына жақын орналасқан екені байқалды. Мұны, біркелкі жұптастырудан
алынған қозы терілерінің жұқалығымен түсіндіруге болады деп ойлаймыз.
Әртүрлі елтірілік тип бойынша жұптастырудан алынған қозы терісі
фолликулаларының диаметрі жайлы мәлімет (Е кесте) келтіріледі. Демек,
біркелкі жұптастырудан алынған қозы елтірісі фолликулаларының диаметрі
дәйекті түрде әркелкі жұптастырудан алынған қозы терісінен әлде қайда аз.
Егер жүн фолликулаларының терең орналасқандығын ескерсек, бұл заңды
құбылыс. Негізінен жүн талшықтарының фолликуласы терінің үстіңгі қабатында
орналасса, оның диаметрі аз болуы сөзсіз түсінікті.
Терідегі жүннің сапасы жүн талшықтары орналасқан луковицаның даму
ерекшеліктеріне байланысты.
44 кестеде жүн фолликуласының қалыңдығы туралы мәліметтер берілген.
Біркелкі (қабырғалы х қабырғалы) жұптастырудан алынған қозы терісінің жүн
фолликулаларының қалыңдығы, әркелкі (қабырғалы х жакеттік) жұптастырудан
алынған қозы терісінің фолликулаларының қалыңдығынан дәйекті түрде кем
болды.
Алынған мәліметтерді сараптағанымызда, әртүрлі жұптастырудан алынған
қозы терісінің жүн фолликулаларының қалыңдығы елтірілердің сорттарына
байланысты төмендегідей болды: жакет І сортында- 152,7 мкм (td=0,3), қалың
жакет -155,8 мкм (td=0,3), жіңішке қабырғалы 1-167,5 мкм (td=1,5), қалың
қабырғалы 1- 170,8 мкм (td=1,1), қалың жазық І – 178,3 мкм (td=2,8) және
қалың кавказдық 1-155,8 мкм (td=1,21) ал, біркелкі жұптастырудан алынған
қозылардың елтірілерінде тиісінше-151,8; 155,7; 165,7; 167,4; 167,5 және
159,7 мкм құрады.
Тері жүнінің жалтырауы және жібектілігі май және тері бездерінің жақсы
дамуына және морфологиялық құрылымының өлшеміне байланысты болды (Ж
кесте).
Кестеде көрсетілгендей, қаракөл қозысының май және тері бездерінің
өлшемі олардың елтірілік типіне және жұптастыру нұсқасына байланысты
әртүрлі болатындығы белгілі болды. Бірінші талшықпен май бездері
диаметрінің арасында белгілі байланыс бар екені анықталды. Бірінші
талшықтың диаметрі өскен сайын, май бездерінің диаметрі де өседі немесе
керісінше азаяды.
42 кесте – Қаракөл қозылары терісінің қалыңдығы және қабаттары мкм (Х±mх)
Сорты
Терінің жалпы қалыңдығы Эпидермис Пилярлық қабат Ретикулярлық қабат
Қабырғалы Қабырғалы х td Қабырға
х Жакеттік лы
қабырғалы х
Қабырға
лы
Қабырға Қабырға td
лы х лы х
қабырға Жакет
лы тік
Қабырға Қабырға
лы х лы х
қабырға Жакет
лы тік
ұзындығы ені ұзындығы ені
Қабырға
лы х
қабырға
лы
1 2 3 4 5 6 7
Қабырғалы х
жакеттік
Терінің қалыңдығы - 0,071 -0,060 -0,032 -0,087 0,327 0,318
Бұйраның биіктігі -0,067 - -0,103 -0,096 0,099 0,319 0,026
Бұйраның енділігі -0,059 -0,075 -0,112 0,117 0,298 0,056
-
Бұйраның ұзындығы -0,078 0,067 0,070 - 0,121 0,216 0,078
Жүн талшығының 0,068 0,087 0,093 0,101 - 0,128 0,097
құйымшақтағы
ұзындығы
Шоқтығындағы 0,508 0,375 0,277 0,196 0,375 - 0,417
ұзындығы
Қабырғалы бұйра 0,357 0,318 0,206 0,210 0,195 0,178 -
ұзындығы
Ескерту: матрицаның жоғарғы бөлігі қабырғалы х қабырғалы жұптау
көрсеткіштері, төменгі бөлігі қабырғалы х жакеттік жұптау көрсеткіштері.
46 кесте деректерінен ең жоғарғы оң корреляциялық байланысты біртекті
(қабырғалы х қабырғалы) және әртекті (қабырғалы х жакеттік) жұптаудан
алынған қозылардың терілерінің қалыңдығы мен шоқтығындағы жүн талшығының
ұзындығы (0,327-0,508) және терінің қалыңдығы мен қабырға бұйра ұзындығы
(0,318-0,357) аралығында болғанын байқаймыз.
Сонымен бірге теріс мәнді корреляциялық байланыстар жұптау түрлері
бойынша терінің қалыңдығы мен енділігі (-0,103-0,059), терінің қалыңдығы
мен бұйраның биіктігі (-0,060-0,067), терінің қалыңдығы мен бұйра ұзындығы
(-0,032-0,078) аралығында, ал қалған белгілер арасында аз мәндегі оң
коррелятивтік байланыстар бар екені анықталды.
Қаракөл қойының негізгі өнімі қаракөл елтірісі болғандықтан, олардың
тауарлық қасиеттерінің сапасын бағалағанда әсер ететін елтірілік
белгілерінің арасындағы коррелятивтік байланысты анықтаудың ерекше маңызы
бар.
Сондықтан біз біртекті және әртекті жұптастыруды пайдаланған кезде
алынған елтірілердің барлық сорттарының негізгі белгілерімен арасындағы
фенотиптік корреляция коэффициенттерін есептедік (47 кесте).
47 кесте - Әр түрлі жұптастырудан алынған қаракөл елтірілерінің
негізгі белгілерінің корреляциясы
Сорттар Жұптау нұсқасы
Қабырғалы х қабырғалы Қабырғалы х жакеттік
Шоқтығындағы
жүн талшығының ұзындығымен
1 2 3 4 5 6 7
Қабырғалы х
жакеттік
Қырқылған қозы - 0,199 0,185 0,320 0,221 0,710 0,717
жүні
Құйымшақтағы жүн 0,238 - 0,236 0,412 0,116 0,687 0,618
талшығының
ұзындығы
Шоқтығындағы жүн 0,319 0,198 - 0,363 0,227 0,518 0,587
талшығының
ұзындығы
Жауырындағы жүн 0,398 0,320 0,296 - 0,135 0,399 0,519
талшығының
ұзындығы
4-айлығындағы жүн 0,780 0,675 0,483 0,385 - 0,270 0,483
талшығының
ұзындығы
6-айлығындағы жүн 0,785 0,719 0,678 0,495 0,390 - 0,320
талшығының
ұзындығы
12-айлығындағы жүн0,819 0,585 0,621 0,719 0,378 0,369 -
талшығының
ұзындығы
Ескерту: матрицаның жоғарғы бөлігі (қабырғалы х қабырғалы) жұптау
көрсеткіштер, төменгі бөлігі (қабырғалы х жакеттік) жұптау көрсеткіштері.
Біздің зерттеулер нәтижесінде Қаратау таулы аймағы жағдайында
өсірілетін қаракөл қойларының елтірісінің аталған көрсеткіштер байланысының
белгілі заңдылықтары анықталмады.
Жаңа туған қозылардың жүн талшығының ұзындығы – сұрыптаудың ең басты
белгісі, себебі елтірінің басқа қасиеттерінің барлығы соған байланысты
болады. Біз осы белгінің, жүн талшығының ұзындығының қырқылған жүн өніміне
байланыстылығын, анықтау үшін біртекті және әртекті жұптаудан алынған
қозыларды туылған кезінен бір жасқа дейінгі аралығындағы корреляциялық
байланысының өзгергіштік қасиеттерін зерттедік (48 кесте).
48 кесте деректерінен байқағанымыз, біртекті және әртекті қозылардың
жүн өнімділігі олардың 4,6 және 12 айлығындағы жүн талшықтарының
ұзындығымен оң және жоғары, орташа дәрежедегі корреляциялық байланыста
болды. Аталған белгілер арасындағы корреляциялық байланыс қозылардың
туылған кезінде оң бірақ төменгі дәрежеде болды.
Қаракөл қойларының негізгі ерекшеліктерінің бірі – олардың туған
кезде салмағының ірі болуы. Малдың тірілей салмақ көрсеткіштері оның
бейімділігін және өнімділік бағытын анықтауға мүмкіндік береді. Осы жайтты
ескере отырып, біз Қаратау таулы аймағында қабырға бұйралы және жакеттік
елтірілік типті қойларды сұрыптау және жұптастыру мен қатар, олардың
еттілік қасиеттерін жоғары жүн өнімділігімен ұштастыру мақсатын алға
қойдық. Қазіргі нарықтық экономикалық жағдайда бұл мәселе қаракөл қойлары
үшін өте өзекті болып саналады.
Біздің зерттеулерде қырқылған жүннің тірілей салмақпен байланысының
дәрежесі елтірілік тип бойынша жұптастыру нұсқасына тәуелді болатыны
анықталды (49 кесте).
49 кесте – Тәжірибе топтары малдардың тірілей салмағы мен қырқылған
жүннің корреляциясы
Кореляцияланатын белгілер Жұптастыру нұсқасы
Қабырғалы х Қабырғалы х
қабырғалы жакеттік
Туылғандағы тірілей салмағы – 0,337 0,371
Қырқылған қозы жүні
Туылғандағы тірілей салмағы- 0,012 0,016
12 айлығындағы қырқылған жүн
Қозының 4,5 айлығындағы тірілей салмағы0,015 0,018
– қырқылған қозы жүні
Қозының 4,5 айлығындағы тірілей 0,359 0,521
салмағы-12 айлығындағы қырқылған жүн
12-айлығындағы тірілей салмағы- 0,098 0,120
12-айлығындағы қырқылған жүн
Алынған мәліметтерге қарағанда әртекті (қабырғалы х жакеттік) типті
жұптастырудан туылған қозылардың тірілей салмағы қырқылған қозы жүнімен
корреляциялық байланыс төмен, ал олардың біртекті (қабырғалы х қабырғалы)
жұптастырудан алынған құрдастарында осы байланыс орташа дәрежеде болды.
Қаракөл қойлары орта және салыстырмалы түрде ұсақ қой тұқымдарына
жатқызылғанымен, олардың қозылары ірі болып туылады. Олардың қозыларының
туылғандағы тірілей салмақтары енелерінің массасының 10-12 пайызын құрайды,
ал басқа қой тұқымдарында бұл көрсеткіш 7-9%-дан аспайды. Бірақ төлдің
ірілігінің экономикалық құндылығына қарамай, қаракөл шаруашылығында осы
белгі бойынша селекциялау жүргізілмейді.Себебі оның мөлшері қаракөл
қойларын өсіру жағдайларымен шартталған және малдың ірілігі оның тез
жетілгіштігі мен азықты өніммен өтеу қабілетіне кері байланыста болды (Т.
Умирзаков 369).
Қаракөл қойларының әртүрлі экологиялық аймақтарда тірілей салмағы әр
түрлі болуын олардың генотипінің сол қоршаған ортаның жағдайларына қалыпты
реакциясы деп түсіндіруге болады.
Сондықтан да қаракөл қойлары өнімділігінің негізгі белгілерінің
байланысын және өзгергіштігін Қаратау таулы аймағында зерттеудің үлкен
маңызы бар.
Қойлардың еттілік қасиеттері бойынша селекциялау олардың тірілей
салмағы мен дене бітімінің ерекшеліктерін есепке ала отырып, сұрыптауға
негізделген (50 кесте).
50 Кесте - Әр түрлі елтірілік типті жұптаудағы қойлардың тірілей
салмақтары мен дене өлшемдері арасындағы корреляция
Жұптау нұсқасы Қабырғалы х қабырғалы
Қабырғалы х 1 2 3 4 5 6 7
жакеттік
Тірілей салмағы- - 0,410 0,437 0,630 0,539 0,718 0,485
Шоқтығының 0,396 - 0,720 0,618 0,327 0,695 0,636
биіктігі
Тұрқының қиғаш 0,410 0,390 - 0,721 0,419 0,497 0,593
ұзындығы
Кеудесінің 0,495 0,480 0,416 - 0,348 0,516 0,488
тереңдігі
Кеудесінің орамы 0,519 0,587 0,619 0,680 - 0,529 0,567
Кеудесінің 0,199 0,275 0,319 0,420 0,370 - 0,618
енділігі
Жіліншіктің орамы 0,190 0,217 0,225 0,318 0,295 0,316 -
Біздің зерттеулерде әр түрлі елтірілік типті жұптастырылған қойлардың
тірілей салмағы мен дене өлшемдерінің өзара байланысы анықталды.
50 кесте деректерін сараптағанда байқайтынымыз, біртекті (қабырғалы х
қабырғалы) және әртекті (қабырғалы х жакеттік) жұптастырылған саулықтардың
тірілей салмағы оның кеудесінің орамы мен тығыз байланыста екені анықталды.
Жұптастыру түрлері бойынша корреляция көрсеткіші (0,539-0,519) құрады.
Сонымен қатар тәжірибедегі саулықтардың сызықтық дене өлшемдері мен тірілей
салмақтары арасындағы өзара корреляциялық байланысы орташа болып шықты.
Олардың ішіндегі ең маңызыдысы болып тұрқының қиғаш ұзындығы және
кеудесінің тереңдігінің тірілей салмақтары мен арасындағы корреляциялық
байланысы саналады. Бұлардың көрсеткіштері жұптастыру түрлеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
құнды ірі елтірілерінің ішінде қалың жакет I, және қалың қабырға бұйралы I
сорттарының алатын орны ерекше болып табылатыны анықталды.
4.3.3 Елтірілер салмағы
Қаракөл қой тұқымының ерекшелігі оның полиморфизмдігі (алуан
түрлілігі) болып табылады. Оның негізгі елтірілік қасиеттері және белгілері
бойынша тұқым қуалаушылығы басым, сондай-ақ түсі мен түрі жағынан да
нәсіліне тартады, паратиптік факторлардың әсерінен алынатын елтірілердің
тауарлық қасиеттері өзгергіш келеді. Бұл ерекшеліктер көптеген түрлерді,
типтерді, әртүрлі жағдайда сұрыптап алудың нәтижесі сондай-ақ өздеріне тән
артықшылықпен туу қасиеттерінің басым түсу әсері болуы да мүмкін.
Көптеген тәжірибе материалдарына қарағанда төлдің туылған кездегі
тірілей салмағы және олардан алынған елтірілер салмағы енесінің
құрсағындағы өсу жағдайына, елтірі түрлеріне байланысты, ал ол жағдайдың
қолайлы болуы енелерінің азықтандырылу деңгейіне, жасына, қозылардың
жынысына және тұқым қуалайтын басқа да факторларға байланысты.
Қаракөл елтірілерінің салмағын зерттеу асылдандыру жұмыстарында
қойларды іріктеуді жақсы меңгеру үшін селекционерлерге көп мүмкіндіктер
береді. Сондықтан малды іріктеу кезінде негізінен елтірінің сапасын
бағалаудан басқа елтірінің салмағына да баса назар аудару қажет.
Қаракөл елтірісінің салмағы өте маңызды экономикалық қасиеттерінің
бірі. Қаракөл елтірісінен тігілген киім-кешектер неғұрлым жеңіл болса шетел
сауда орындарында соғұрлым қымбат бағаланады.
Елтірінің салмағы негізінен терінің аумағы мен қалыңдығына және жүн
жабының тығыздығы мен ұзындығына байланысты болады. Басқадай тауарлық
белгілері бірдей болған жағдайда бір сорттың ішінде жеңіл елтірілер жоғары
бағаланады және олардан дайындалған мехтық бұйымдар біршама жеңіл болып
келеді.
Тәжірибе топтары саулықтарынан алынған елтірі салмағының көрсеткіштері
31 кестеде келтірілген. Зерттеулер көрсеткендей аталық пен аналықтарды
елтірілік типтеріне байланысты біртекті және әртекті жұптастырғанда
ұрпақтарынан алынған елтірі түрлері олардың терісінің салмағына әсер
ететіні анықталды. Тәжірибенең бірінші-2003 жылы қабырға х қабырға бұйралы
типті жұптаудағы саулықтардың қозыларының елтірісінің салмағы жеңілдеу
болды және олар қабырғалы х жакеттік типті жұптаудағы саулықтардан
көрсеткіші бойынша басымдылығы нақты болды. Тәжірибенің екінші жылы (2004)
елтірінің салмағы бойынша анықталған топаралық айырмашылықтар сақталғаны
байқалды.
Жалпы екі жылда алынған деректер бойынша ең жеңіл елтірілер қабырғалы
х қабырғалы типті жұптаудағы саулықтарының ұрпағында болды.
31 – кесте Құрғақ тұздалған елтірілер салмағы, г.(Х±mx)
Сорттар 2003 ж 2004 ж
Қабырғалы х қабырғалыҚабырғалы х жакеттік td Қабырғалы х Қабырғалы х td
n=255 n=313 қабырғалы жакеттік
n=233 n =327
Жакет I 303,6±17,6 308,2±20,8 1,60 290,1±25,8 295,3±30,3 1,73
Қалың жакет 380,2±29,3 389,4±7,1 1,76 379,9±29,0 384,4±7,9 1,80
Мәскеулік жакет 283,6 ±9,8 287,5±7,9 0,80 281,2±18,7 279,1±8,6 0,63
Жұқа қабырғалы-I 306,7±20,7 308,2±6,3 1,00 312,9±18,6 327,0±14,2 0,95
Қалың қабырғалы-I 379,9±7,7 381,6±9,5 3,03 390,6±13,9 395,5±19,5 3,58
Қалың кавказдық-I 385,7±8,5 388,3±13,9 2,0 392,5±9,9 396,3±17,7 1,91
Жакет-II 262,9±15,9 266,2±6,9 2,2 269,9±13,5 274,0±6,9 2,00
Жұқа қабырғалы-I 259,9±17,2 261,7±6,0 9,9 291,6±19,9 297,4±17,5 8,01
4.3.4 Терінің қалыңдығы
Қой терісі – феногенетика тұрғысынан ең көп және жан-жақты өзгергіштік
пен бейімделуге ие орган болып табылады. Тері-жүн жабындысының даму
заңдылықтары – жануарлардың жеке дамуының бір бөлігі болып есептелінеді.
Осының нәтижесінде, қойлар онтогенезінде терінің өсуі және жүн
фолликуласының дамуының гистологиялық зерттеулерінің басқа факторлармен
қатар үлкен ғылыми және практикалық маңызы бар. әр түрлі экологиялық
аймақта өсірілетін қаракөл қозыларының терілерінің қалыңдығы
гистоморфологиялық көрсеткіштеріне сәйкес келеді. Сондықтан тері-жүн
жабындысының гистоморфологиялық параметрлері жануарлардың даму жағдайын
бағалағанда критерий қызметін атқаруы мүмкін және олардың белгілі аймақта
дамуында қой тобының генетикалық құрылымын бейнелейді.
Қаракөл сапасы едәуір дәрежеде тері қабаттарының қасиеттеріне
байланысты болады және тері қалыңдығы елтірі сапасы мен бағасын айқындайтын
негізгі қасиеттерінің бірі болып табылады (32 кесте).
Сондықтан тері шелінің қалыңдығын зерттеудің аса маңызды мәні бар,
32 – кесте Қаракөл елтірілерінің қалыңдығы, мм (Х±mx)
Сорттар 2003 ж 2004 ж
қабырғалы х қабырғалы х td қабырғалы х қабырғалы х td
қабырғалы жакеттік қабырғалы жакеттік
n =255 n =313 n=233 n =327
Жакет I 1,32±0,4 1,37±0,3 0,40 1,36±0,4 1,39±0,3 0,30
Қалың жакет 1,46±0,3 1,49±0,2 0,11 1,50±0,6 1,51±0,4 0,10
Мәскеулік 1,47 ±0,5 1,48±0,3 0,6 1,46±0,8 1,48±0,6 0,09
жакет
Жұқа 1,30±0,5 1,32±0,6 0,13 1,33±0,4 1,34±0,5 0,21
қабырғалы-I
Қалың 1,43±0,4 1,44±0,3 0,15 1,44±0,6 1,45±0,4 0,12
қабырғалы -
I
Қалың 1,50±0,3 1,51±0,4 0,29 1,50±0,7 1,53±0,6 0,63
кавказдық -
I
Жакет-II 1,10±0,6 1,13±0,4 0,32 1,10±0,3 1,15±0,4 0,11
Жұқа 1,13±0,5 1,15±0,3 0,26 1,20±0,4 1,21±0,3 0,10
қабырғалы-IІ
әсіресе әр түрлі елтірілік тип бойынша біртекті және әртекті жұптастыру
нәтижелерін талдағанда қаракөл елтірісінің қалыңдығы терінің тығыздығына
байланысты. Терінің қалыңдығы болбыр болса, оның жүні де сиректеу және
ұзындау болып келеді. Тері тығыздығының әр тұста әртүрлі болуына
байланысты түгі де өзгеріп отырады. Әдетте бүйірлерінде, әсіресе
бауырында терісі болбырлау болғандықтан арқасы мен құйымшағына қарағанда
жүн сиректеу. Сондықтан қаракөл терісінің қалыңдығын анықтағанда
елтірінің әр тұсынан қарап бағалау керек.
Терінің қалыңдығы қаракөл елтірісінің жеңілдігін анықтайды, оған
терінің жұмсақтығы мен жүн жабының жетілу дәрежесінің байланысы болады.
Қаракөлдің сорттылығы терінің қалыңдығына қарай өзгереді.терісі ірі
елтірілерде, жүн жабыны өскелең бұйралар қалыптасады.терісі жұқа
елтірілерде орташа және ұсақ бұйралар басым болады. Олардың жүн жабыны
қысқалау келеді.
Елтірілердің орташа қалыңдығы зерттелген топтар мен жылдар бойынша
1,05-1,56 мм шегінде болды.елтірілер қалыңдығының айқын сорт аралық
айырмашылықтары 32-кестеде келтірілген. Осы деректерде Қаратау таулы аймағы
жағдайында құрғақ тұздалған қаракөлдің орташа қалыңдығы қайталануының
дәрежесі біршама жоғары екені байқалады.
Елтірінің қалыңдығы әртүрлі елтірілік типті аталық пен аналықты
біртекті және әр текті жұптастырғанда алынған елтірілердің салмағының
тегіне байланысты өзгергіштіктері байқалды. Жұқа терілер қабырғалы х
қабырғалы елтірілік типті жұптастырғандағы саулықтардың ұрпақтарының
елтірілерінен (1,12-1,50мм) алынды, ал қабырға гүлді х жакетті
жұптастырудағы саулықтардың ұрпақтарынан елтірілері сәл қалыңдау (1,13-1,52
мм) болды.
4.3.5 Жүн талшығының ұзындығы
Жаңа туылған қозылардағы жүн ұзындығы – сұрыптаудың ең басты белгісі,
себебі елтірінің басқа қасиеттерінің барлығы осы белгіге байланысты болады.
Біз осы жүн талшығы ұзындығының елтірі типіне байланыстылығын зерттеу үшін
біртекті және әртекті жұптаудан алынғын қозыларды зерттедік.
Кейінгі жылдары қаракөл қозыларын бағалауда жүн талшығына көп назар
аударылуда, өйткені оның ұзарып не қысқаруы елтірінің сапасына өз әсерін
тигізеді.
1930 жылдары алғашқы рет Мәскеудің жоғарғы зоотехникалық институтының
қой шаруашылығы кафедрасында профессор М.Ф.Ивановтың жетекшілігімен қаракөл
елтірілерінің жүн талшығының ұзындығы олардың топографиялық бөліктері мен
бұйрасы және түсіне байланысты екені анықталды.
Кейіннен қаракөл сорттарымен бұйраларының әр түрлі формаларын
сипаттауда жүн талшығының ұзындығы есепке алынады.
И.Н.Дьячков, Р.Т.Письменная [343] толқын бұйраның әр типінің орташа
ұзындығы анықтаған олардың зерттеуі бойынша жартылай шеңберлі – 8,7 мм,
жазық – 7,7 мм, қабырғалы – 6-14 мм болған.
Жүн жабыны ұзын болған сайын оның сапасы төмендей береді. Жүн талшығы
ұзындығының көрсеткіштері 33- кестеде келтірілген.
33- кесте Қаракөл елтірілерінің жүн талшығының ұзындығы, мм (Х±mx)
Сорттар 2003 ж 2004 ж
қабырғалы х қабырғалы х td қабырғалы х қабырғалы х td
қабырғалы жакеттік қабырғалы жакеттік
n=255 n=313 n=233 n=327
Жакет I 8,7±0,6 8,9±0,3 0,318,8±0,3 9,1±0,4 0,9
Қалың жакет 9,8±0,4 10,2±0,4 1,519,9±0,4 10,4±0,6 1,5
Мәскеулік 9,0±0,6 10,3±0,4 1,6210,4±0,6 10,5±0,5 0,9
жакет
Жұқа 8,8±0,5 8,9±0,6 1,029,1±0,7 9,5±0,4 1,5
қабырғалы-I
Қалың 11,2±0,7 11,5±0,5 3,2211,7±0,6 12,1±0,6 1,8
қабырғалы-I
Қалың 11,3±0,4 11,6±0,7 0,6311,8±0,3 12,3±0,4 3,7
кавказдық
Жакет-II 10,3±0,3 10,7±0,3 2,6110,0±0,4 10,2±0,3 0,9
Жіңішке 8,8±0,4 9,1±0,4 2,339,0±0,6 9,6±0,6 4,3
қабырғалы-IІ
Біздің зерттеулерде ең қысқа жүн талшығы жакеттік және қабырға
бұйралы сорттарда анықталды. Сонымен қатар қабырғалы х жакеттік типті
жұптастырғандағы саулықтардың елтірілерінің барлық сорттары жүн талшығының
ұзындығы бойынша қабырғалы х қабырғалы типті жұптастырылған саулықтардың
елтірілерінің жүн талшығынан ұзын болды.
4.3.6 Бұйра ені
Қаракөл елтірісінің барлық қасиеттерін білудің ғылыми-практикалық
маңызы зор. Ол білім қаракөл өсірушілерді елтірінің сапасын жетілдіре тусу
жөніндегі жұмыстарды бұрынғыдан да тиімдірек жүргізуге, қажетті байланыстар
мен тәуелділікті білгірлікпен және толық ескеріп отыруға мүмкіндік береді.
Қаракөл қозыларын елтірілік типке және бұйрасының ені бойынша
белгілі топқа жатқызып бонитировкалағанда бағалы бұйра түрлерінің
қаншалықты жайылғандағын көрсететін бұйраның ені бірінші кезекте ескерілуі
тиіс. Ол қозы кластылығымен елтірі сорттылығының басты белгісі болып
табылады.
Тауарлық белгілердің басқалары бірдей болған кезде бұйралар ені
орташа және ұсақ елтірілер жоғары бағаланады. Бұйраның ені тұқым қуалайтын
белгі, сонымен бірге оған паратиптік факторларда өз әсерін тигізеді.
Көптеген зерттеушілер қаракөл қозылары бұйрасының ені төлдің құрсақта
даму жағдайлары (дене бітімі және туылғандағы тірілей салмағы мен) тікелей
байланысты болатынын анықтаған. Біздің тәжірибеде алынған бұйралар мөлшері
жөніндегі деректер 34-кестеде келтірілген.
34 – кесте Қаракөл елтірілері бұйрасының ені, мм (Х±mx)
Сорттар 2003 ж 2004 ж
қабырғалы х қабырғалы х td қабырғалы х қабырғалы х td
қабырғалы жакеттік қабырғалы жакеттік
n=255 n=313 n=233 n=327
Жакет I 7,0±0,4 6,8±0,8 1,67,2±0,5 7,0±0,6 1,1
Қалың жакет 7,2±0,5 7,0±0,7 0,77,0±0,6 7,1±0,4 1,9
Мәскеулік 6,8 ±0,4 6,7 ±0,3 0,67,0±0,4 6,9±0,5 0,8
жакет
Жіңішке 8,4±0,5 8,2±0,4 1,08,5±0,7 8,3±0,6 0,5
қабырғалы-I
Қалың 8,3±0,5 8,1±0,4 0,98,6±0,7 8,4±0,4 0,8
қабырғалы-I
Қалың 9,5±0,7 9,3±0,6 0,69,6±0,4 9,4±0,3 0,7
кавказдық-I
Жакет-II 6,9±0,6 6,9±0,7 0,77,0±0,6 6,9±0,4 0,8
Жіңішке 7,8±0,6 7,3±0,9 2,67,9±0,8 7,6±0,7 2,4
қабырғалы-IІ
34 кесте деректерінен жұптастырудың екі тобынан да алынған қозылар
елтірісі бұйрасының ені төмендеу көрсеткіштер тенденциясы барлық сорттар
бойынша байқалады.
Қабырғалы х жакеттік типті жұптастырудағы саулықтарының ұрпағы
елтірілерінің бұйрасының ені бойынша орташа – бағаланады.
4.3.7 Бұйра ұзындығы
Елтірі бұйрасы – қаракөл қойының асыл тұқымдық бағасын анықтайтын
маңызды белгі болып есептелінеді. Неғұрлым бұйра ұзын болса, соғұрлым
елтірі көрікті болады.
Қаракөл қойларын селекциялағанда қозылар бұйрасының ұзындығы қазіргі
қолданылып жүрген нұсқауға [263] сәйкес былай бөлінеді: ұзындығы қысқа (20
мм-ге дейін), орташа (20 мм-ден 40 мм-ге дейін) және ұзын (40 мм-ден
жоғары).
Бұйра ұзындығы белгісінің маңыздылығын ескере отырып, біз елтірі түрі
бойынша әр түрлі жұптаулардан алынған қозылардың елтірілерінде сол
қасиеттің тұқым қуалауын зерттедік (35 кесте).
35 – кесте Қаракөл елтірілерінің бұйраларының ұзындығы, %
Жұптау түрі 2003 ж 2004 ж
n қысқа
қабырғалы х қабырғалы хtd қабырғалы х қабырғалы хtd
қабырғалы жакеттік қабырғалы жакеттік
n=255 n=233
n=313 n=327
Жібектілігі 20,8±0,5 20,4±0,3 16,8 24,9±0,4 22,0±0,3 18,6
жоғары
Жібектілікті 74,9±0,4 70,6±0,4 13,7 73,0±0,3 70,0±0,3 21,1
Жібектілігі 4,3±0,3 9,0±0,3 8,8 2,1±0,4 8,0±0,2 9,7
жеткіліксіз
Әр түрлі елтірілік типті саулықтарды жұптастырғанда алынған
елтірілерінің жібектілігін салыстыру нәтижесі олардың ұнамды түрлерінің
қабырғалы х қабырғалы типті жұптастырудағы саулықтардың ұрпақтарынан
алынғанын көрсетеді.
4.3.9 Жүн жабынының жылтырлығы
Елтірінің жылтырлығы оның басқа қасиеттерінен гөрі түк сипатына
тығыз байланысты. Көбінесе көзге түсетін жылтырлығы бойынша да елтірілік
түгінің сапасы жөнінде айтуға болады. Бірақ бұл оны тікелей бағалау емес.
Түк сипаты өзіне тән жылтырлықты дәл көрсетеді деуге болады. Жылтырлық
сапасы елтірінің әдемілігіне елеулі әсер етеді. Сондықтан жылтырлық - түк
сапасы мен елтірінің әдемілік белгісі ретінде оның құндылығын анықтайтын
аса маңызды қасиеттерінің бірі.
Жылтырлықтың түрі жүнін қабыршақ қабатының құрылысына, талшықтың
бұйрадағы орнына және оның иректелуіне (бұйра доғасының сипаты, шамасы,
саны) байланысты. Қабыршақ қабаты тегіс, қабыршақтары ірі, доғалары аз, ірі
және иректері көлденең бағытта болғанда жабық типті бұйраның түгі тығыз
келсе жарықты шағылыстыратын алаң көлемі ұлғаяды да елтірінің жылтырлығы да
артады. Керісінше, қабыршақ қабаты тегіс емес болса, бұйра ашық типті
болғанда бұйрадағы жүн шатасып жылтырлығы азаяды. өйткені бұл жағдайда
жарық шағылыстыратын алаң көлемі азаяды, шағылыстан жарық та бөлініп
шашырап кетеді. Жүннің жылтырлығын анықтағанда оны шайырдың күшейтіп
тұратындығын ескеру қажет.
Қаракөл елтірісінің сапасын бағалауда оның жылтырлығы үлкен орын
алады. Ол жүн талшығының сыртқы қабығының ерекшеліктеріне шартты болды.
Жылтырлыққа бұйрадағы жүн талшықтарының орналасу тәртібі де әсер етеді.
Олар күн сәулесін қайыруға жағдай жасайды. Күн сәулесі түсетін бұйраның
тегіс беті неғұрлым үлкен болған сайын, елтірінің жылтырлығы да басым
болады.
Жүн жабынының жібектілігі оның жылтырлығына байланысты болады. Жоғары
және қалыпты жылтырлыққа жүн талшығының біркелкі жіңішкелігі мен тығыздығы
жағдайында әрі қалыпты жібектілік сай келеді.
Біздің зерттеулерде қабырғалы х қабырғалы типті жұптастырудағы
саулықтары қозыларынан өндірілген елтірілер де ұнамды жылтырлықтың үлесі
жоғары болды (37- кесте).
37 – кесте Елтірілердің жүн жабыны жылтырының сипаттамасы, % (Х±mx)
Көрсеткіштер 2003 ж 2004 ж
қабырғалы х қабырғалы х қабырғалы х қабырғалы х
қабырғалы жакеттік қабырғалы жакеттік
n=255 n=313 n=233 n=327
Жылтырлығы 22,0±0,4 21,1±0,5 25,8±0,2 19,9±0,2
жоғары
Жылтырлығы 76,5±0,5 71,9±0,6 72,9±0,4 71,9±0,5
қалыпты
Жылтырлығы 1,5±0,1 7,0±0,3 1,3 ±0,2 8,2 ±0,2
жеткіліксіз
4.4 Әртүрлі елтірілік типті қаракөл қойларының терілерінің
гистоморфологиялық ерекшеліктері
Қаракөл қойларының елтірілерінің терісінің, жүнінің даму
ерекшеліктерін зерттеу аса қызығушылық танытатындығы сөзсіз, өйткені
қаракөл елтірілері қаракөл қойының басты өнімі. Елтірінің сұлулығы оның
формасына, көлеміне және бұйрасының орналасуына, жарқырауына, жүнінің
жібектілігіне байланысты. Қаракөл елтірілерінің бұл тауарлық қасиеттері
терінің құрлысымен тікелей байланысты: әр түрлі қабаттардың қалыңдығы,
жүнінің қалыңдығы, шаш фолликулаларының мөлшеріне және оның орналасуына,
әрі май және тері бездерінің көлеміне.
А.П. Воробьевский [344] өзінің зерттеулерінің негізінде қаракөл
елтірісі бұйраларына күрделі факторлардың әсер ететіндігін айтады. Ол
бұйраның формасымен түбірінің иілгендігімен және оның терідегі жағдайына
байланысты екендігін анықтады.
Аналық ағзаның құрсағында ұрпақтың, терінің, жүн талшығының өсіп-
жетілуіне және қаракөл елтірісіндегі бұйраның пайда болуына байланысты
көптеген зерттеулер М.Ф. Ивановтың жетекшілігімен жүргізілді [345]. Қаракөл
бұйрасы формасының тері құрылысының, оның орналасуының және шаш қынабының
формасына, жүн талшығының тері сыртына шығу бұрышына байланысты екенлігі
анықталды.
С. Шамсутдинов [346] өзінің зерттеулерінің негізінде әр түсті қозы
терісінің эпидермис қабатының қалыңдығында айырмашылық болмайтындығын
дәлелдеді.
Т.Д. Положенцева [347] қаракөлдің бұйрасының сапасымен терісінің
құрылымында байланыс бар екендігін дәлелдеді (терідегі жүн талшығы
түбірінің орналасуы). Жақсы елтірі, автордың ойынша, жұқа, тығыз, серпімді,
әрі жүн талшығы түбірі тығыз және садақ сияқты иіліп тұруы тиіс.
Ф.Ш. Шарафутдинов [348] жаңа туған қозының терісін бағалауда оның
қалыңдығына және тығыздығына үлкен мән берген дұрыс деп есептейді. Жіңішке,
әрі тығыз қынапты, елтірі жоғары бағаланады. Бірақ елтірі шектен тыс кіші
болмауы керек. Тері қабатының қалыңдығы бойынша іріктеу елтірі көлемін
арттырады, әрі қалыңдығымен қатар орташа бұйра құрылымын сақтауға мүмкіндік
береді.
М.А. Кожева [349] ұзақ зерттеулерінің нәтижесінде мына заңдылықты
дәлелдеді. Жүн талшығы ұзындығы қысқарған сайын елтірінің сапасы артады.
Бұйрасы ұзарады, пигментациясы жақсарады, жарқырауы, жібектілігі, суреті
айқындалады, елтірінің қалыңдығы азаяды.
М.А. Виноградованың [350] зерттеулерінің нәтижесінде қаракөл
қозыларының әр түрлі елтірілік типінің туған кездегі салмақтары бірдей
болатыны, ал олардың гистологиялық құрылымы мен жүн талшығы
фолликулаларының дамуына және тері қабатында, оның ішінде ретикулярлық
қабатындағы тығыздығында елтірілік типтерге сәйкес өзгерістер болатындығы
белгілі болды.
Қаракөл қозылары елтірісінің сапасының гистологиялық құрылымын басқада
ғалымдар жан-жақты зерттеді. (Салиев В.Х., Ахмеджанов Т.М. [351]; Рахматов
Н., Валиев Р.Г. [352]).
Б.Л. Исаянц [353] жаңа туған қозының жүнінің ұзындығымен бұйрасының
түрі мен формасының арасында байланыстың бар екендігін дәлелдеді. Автордың
мәліметі бойынша, ең қысқа жүн талшығы жал типтес бұйрада, ал ең ұзын жүн
талшығы штопор және бұршақ типті бұйрада болатындығы белгілі болды. Осы
сияқты мәліметтер (И. Базаров [354]; У. Еламанов [355]) еңбектерінде де
кездеседі.
В.А. Петров [356]; М.А. Виноградова [357] көрсеткендей қаракөл
қозыларының елтірісінің құрылым ерекшеліктері, оларда болатын бұйраның
әртүрлілігіне байланысты.
Г.М. Попова [358] өз зерттеулерінің негізінде конституциясы мықты
қаракөл қозыларының әр түрлі бұйралығына байланысты гистологиялық
құрылымының әр түрлі болатындығын анықтаған.
Г.М. Толмакова [359] қаракөл қозыларының терісінің құрылымын және
сапасын зерттеу нәтижесінде мынадай қорытындыға келді. Қаракөл қозыларының
тері құрылымында, жүнінде және сапасының арасында белгілі бір байланыс бар.
Жоғары бағалы жакеттік сортқа жататын елтірінің жартылай сақиналы
бұйралы түрінің жүн талшығының түбірі арнайы иілген болып келеді, бұйралары
паралельдік және терең орналасқан, әрі қалыңдығы нормаға сәйкес келеді,
коллогендік талшықтары тығыз орналасқан, без аппараттары қалың, әрі жақсы
жетілген.
М.Х. Арсланов [360] жайылымда азықтандыру жағдайына байланысты қаракөл
қозыларының әр түрлі елтірі типтерінің гистологиялық құрылымын және елтірі
жүндерін зерттеп оған сипаттама береді. Елтірінің сапасы – қаракөл
қойларынан алынатын қаракөл терісінің ең басты тауарлық қасиеттерін
көрсетеді. Оның сапалы болуы эмбрионының дамуының алғашқы кезеңдерінен
басталады. Азықтандыруға және басқа факторларға байланысты өзгерістерге
түседі.
И.Я. Аверьянов [361] қаракөл елтірілерінің сапасының азықтандыруға
және буаз қойларды күтіп-бағудың ерекшеліктеріне байланысты өзгеретіндігін
анықтады. Қоршаған ортаның әсерінен қаракөл елтірісінің бұйраларының
ұзындығы, тығыздығы, жиырымдылығы, қалыңдығы және терісінің қалыңдығын ғана
емес, сонымен бірге формасы мен сорттылығын да өзгертеді.
Р.Ш. Муратходжаев [362] қаракөл қойының жатырдағы төлінің және жаңа
туған қозыларының терісін зерттеу олардың жүнінің сапасы және бұйрасының
формасы мен өлшемдері терінің құрылымына байланысты екенін тапты. 130
күндік төлдің және жаңа туған қозысының салмағына байланысты олардың
эпидермистік қабатының статистикалық айырмашылығы болмайтындығы белгілі
болды.
Ш.Р. Херремов [363] қаракөл терісінің түр құрау процесі терінің
гистологиялық құрылымына және оның жүніне байланысты екенін көрсетті.
С.Н. Боголюбский [364] көптеген отандық және шет елдік авторлардың
зерттеулерін және өз зерттеулерін қорыта келе ішкі факторлардың (қаракөл
төлі терісіндегі фолликулалардың дәл орналасуы) оның суретінің ерте пайда
болуына әсер ететінін анықтады.
Қаракөл қойлары олардан жоғары сапалы елтірі алу үшін өсіріледі.
Осыған байланысты, әртүрлі жұптастыру арқылы әсеріне, оның ішінде Тасты
зауыттық типті қабырға бұйралы қошқарларды пайдалану негізінде қаракөл
қойларының өнімділігін арттыруға бағытталған жұмыстар Қазақстанның
аймақтарында өте аз. Ал, егер, қабырға бұйралы қаракөлдің тауарлық және
гистоморфологиялық ерекшеліктеріне тоқталатын болсақ, салыстырмалы түрде
қаракөл елтірісінің аталған көрсеткіштеріне кешендік баға беру бағытында
Қазақстанның таулы аймақтарында ешбір ғылыми зерттеулер жүргізілмеген.
Осыған орай біз зерттеу жұмыстарымызды қаракөл қойларының терісінің
гистологиялық құрылымын олардың елтірілік типтеріне және жұптастыру
ерекшеліктеріне байланысты анықтадық ( 38 кесте)
Әр түрлі елтірілік типті қойлар терісінің гистологиялық құрылымын
зерттеу нәтижесінде жакеттік елтірілік типті малдардың терісі қабырға
бұйралы типтегі құрдастарымен салыстырғанда қалыңдау болды. Бұл негізінен
терінің жалпы қалыңдығының 73,4-76,2% құрайтын пиллярлық қабатының жақсы
дамуына байланысты.
38 – кесте Саулықтардың елтірілік типтеріне байланысты терілерінің
қалыңдығы
Көрсеткіштер, мкм Елтірілік типтер
қабырғалы n=7 жакетті n=7
Терінің жалпы қалыңдығы 2620,0±17,5 2687,9±18,0
Эпидермис 31,0±0,53 31,1±0,39
Пиллярлық қабаты 1922,7±15,8 2047,7±16,9
Ретикулдік қабаты 666,3±7,7 609,1±6,2
Коллагендік талшықтардың қалыңдығы 23,2±0,49 20,7±0,33
Терінің ретикулдік қабаты болбыр, горизонтальді, ілмекті, қалыңдығы
20,7-23,2 мкм коллагендік талшықтардан тұрады. Жакетті елтірілік типті
саулықтар терісінің осы қабатының қалыңдығы 33,9%, ал қабырға бұйралы
саулықтарда бұл көрсеткіш 34,8% құрады. Терінің жалпы қалыңдығында аз үлес
алатын эпидермис қабаты 1,15-1,18% болды.
Қаракөл қойлары терісінің қабаттарының осындай қасиеттерінің ара-
қатынасы оларды мех және тондық өнеркәсіпте пайдаланбаудың басты себебі
болып табылады (Юсупов С. [365]).
Сонымен бірге ретикулдік қабаты өте жұқа болғандықтан қаракөл
қойларының терісі жалпы технологиялық өңдеуде жарамсыз болады. Кейінгі
кезеңде ғана қаракөл терісін жеңіл өнеркәсіпте пайдалануға мүмкіндік
беретін шет елдерден озық өңдеу технологиялық режимі ұсынылуда.
Бірінші реттік фолликулалар диаметріне май бездерінің орналасу
деңгейін өлшеу арқылы жакеттік елтірілік типті малдарда, қабырға бұйралы
типтегілермен салыстырғанда аталған көрсеткіш үлкен болды. Сонымен қатар
жакеттік типті малдардың бірінші реттік фолликулаларының талшық қынабы ірі
болды – 195,3 мкм дейін және одан жуан 60 мкм қылшық өсіп шығатыны
анықталды (39 кесте).
39 – кесте Әр елтірілік типті қойлардың талшық қынабы, фолликулалары
және жүн талшығының диаметрі
Көрсеткіштер, мкм Елтірілік типтер
қабырғалы n=7 жакетті n=7
Талшық қынабы:
- бірінші реттік 195,3±3,7 203,9±2,3
- екінші реттік 82,5±0,79 99,6±0,67
Фолликулалар:
- бірінші реттік 123,9±1,9 129,9±1,2
- екінші реттік 55,7±0,93 67,8±0,87
Жүн талшығы:
- бірінші реттік 53,1±0,48 60,3±0,56
- екінші реттік 23,6±0,39 24,8±0,33
Қабырға бұйралы саулықтардың терілерінде бірінші реттік фолликулалары
мен талшық қынабының диаметрі аз болуына байланысты жіңішкелеу 60-61 мкм
дейін жүн талшықтары өндіріледі. Осыған ұқсас тенденция екінші реттік
фолликулаларды талдау кезінде сақталды. Бірақ екінші реттік фолликулалардың
талшық қынабы мен өндірілетін жүн талшығының диаметрі бойынша өзгергіштігі
төмен болды.
39 кесте деректерінен жакетті елтірілік типті саулықтардың талшық
қынабының диаметрі қабырғалы бұйралы типпен салыстырғанда: бірінші реттік
7,2 мкм, екінші реттік 1,2 мкм артық болды.
Қаракөл қойларының терісінің 1 мм2 бірінші реттік фолликулаларының
орташа саны 8,9-12,2 дана, екінші реттік 35,3-37,9 данаға сәйкес келді.
Фолликулалардың бір шаршы мм келетін саны 52,6-57,4 данаға жетеді (40
кесте).
40 – кесте Әр елтірілік типті қойлардың терісінің 1 мм2 фолликулалар
саны
Көрсеткіштер, мкм Елтірілік типтер
қабырғалы n=7 жакетті n=7
Фолликулалардың жалпы саны:
- бірінші реттік 52,6±0,9 57,4±1,4
- екінші реттік 8,9±0,73 12,2±0,67
- жетілген 35,3±1,3 37,9±1,1
- ұрық жинағы 8,4±0,30 7,3±0,70
Екінші реттіктердің біріншіге ара қатынасы 3,9 3,1
40 кесте деректерінен әр елтірілік типтегі саулықтардың бірінші реттік
фолликулалары санының өзгергіштігі жоғары екендігін көруге болады. Осы
топтағы малдарда айырмашылық негізінен екінші реттік фолликулалар санының
олардың бірінші реттік фолликулаларға ара қатынасы бойынша байқалады.
Атап айту қажет зоотехникалық зерттеулерге сәйкес жүн фракцияларынан
қылшық, аралық және түбіт талшықтарын ажыратады, ал қаракөл қойларында
бірінші реттік деп тері каналы бар, екінші реттікке – осы каналсыз
талшықтарды жатқызады (М. Прманшаев [366]).
Екінші реттік фолликулалар саны жакетті типті саулықтарда бірінші
реттікке ара қатынасы 3,1 болды.
Қабырға бұйралы саулықтарда бірінші реттік фолликулалар саны жакетті
типпен салыстырғанда 3,3 бірлікке кем болды. Ал екінші реттік
фолликулалардың бірінші реттікке ара қатынасы 3,9 құрады.
Жакетті типті саулықтарда фолликулалардың жалпы саны қабырғалы типпен
салыстырғанда 4,8 бірлікке артық болды. Ал қабырғалы бұйралы саулықтарда
фолликулалардың ұрық жұрнақтары жакетті типпен салыстырғанда – 1,1 бірлікке
көп болатыны анықталды.
Тер бездері иректі канал ретінде теріде терең орналасқан және осы
заңдылықтар зерттелген мал топтарының бәріне тән болды. Енділігі бойынша
айтарлықтай өзгерістер зерттелген мал топтарында байқалмады (41 кесте).
41 кесте - Әр елтірілік типті қойлардың тер және май бездерінің
мөлшері мен орналасуы
Көрсеткіштер, мкм Елтірілік типтер
қабырғалы n=7 жакетті n=7
Бездердің орналасу тереңдігі:
-тер 1627,9±23,8 1749,0±25,9
-май 556,7±13,9 602,7±11,9
Бездердің мөлшері:
Ұзындығы – тер 925,5±18,7 1618,5±28,3
-май 276,9±3,7 309,9±7,3
Енділігі –тер 104,3±2,9 105,1±2,1
-май 56,7±1,0 62,7±1,9
41 кесте деректерін сараптағанымызда тер бездерінің орналасу тереңдігі
бойынша біршама өзгергіштік бар екені анықталды. Жакеттік елтірілік типті
малдардың тер бездері ұзын әрі кең болса, қабырға бұйралы қойларда ол
көрсеткіштер біршама төмен болды.
Әр түрлі елтірілік типті саулықтардың тері және май бездерінің
құрылымы мен дамуы бойынша айтарлықтай айырмашылықтар анықталмады.
Сонымен Қаратау таулы аймақтары жағдайындағы қаракөл қойларының тері
құрылымындағы айырмашылық терінің жалпы және жеке қабаттарының қалыңдығы,
талшық қынабының фолликулаларының дамуы, талшық жіңішкелігі, екінші
фолликулалардың бірінші реттіктерге ара қатынасы бойынша байқалды. Осы
аталған көрсеткіштер саулықтардың елтірілік типіне байланысты болатыны
анықталды.
4.4.1. Қозы терісінің гистологиялық құрылымы
Қаракөл шаруашылықтарындағы қой терілерінің қалыңдығы олардың
ұрпақтарының елтірілерінің сапасына елеулі әсер ететін маңызды белгі болып
табылады. Біздің зерттеулердің нәтижесінде қабырға бұйралы елтірілік типті
саулықтардың терілерінің құрылымдық элементтерінде жакетті типті қойлармен
салыстырғанда жоғарыда атап өткендей елеулі айырмашылықтар бар екені
айқындалды. Сондықтан біз Қаратау таулы аймағы жағдайында қойды селекциялық
іріктеу, сұрыптау мен қатар біртекті (қабырғалы х қабырғалы) және әртекті
(қабырғалы х жакеттік) жұптастырудан алынған қозылардың елтірілерінің
бірінші сортқа жататын түрлерінің гистологиялық құрылымын зерттеуге ерекше
назар аудардық (42 кесте).
42 кестеде көрсетілгендей эпидермистің пилярлық, ретикулярлық қабаттың
қалыңдығы елтірінің барлық сортында біркелкі (қабырғалы х қабырғалы)
жұптастыруда алынған елтіріде төменгі көрсеткішті көрсетті, ал әркелкі
(қабырғалы х жакеттік) жұптастыруда, бұл көрсеткіш жоғары болды. Дерма
қабатының қалыңдығында айтарлықтай дәйекті айырмашылықтар болды.
Қалыңдығының жұқалығына қарамастан бірінші жағдайда коллегендік талшықтар
оларда жете дамығандығын көрсетті. Екінші жағдайда коллегендік талшықтардың
сирек болатындығы анықталды.
Буаз мал жатырындағы қозы терісінің бұйрасының қалыптасуы малдың
генотипінің және қоршаған ортаның жағдайына тікелей байланысты. Бұл жағдай
біркелкі жұптастырудан алынған қозы терісінде жүн фолликуласының тығыз
орналасқандығын көрсетті. Бұл дегеніңіз терідегі жүннің тығыздығына тікелей
әсер етеді, ол өз кезегінде бұйраның ұзақ сақталуына мүмкіндік туғызады.
Жаңа туған қозының терісінде үш түрлі жүн фолликулалы болады: бірінші,
екінші және зачаткалы.
Бірінші фолликулалар қозы жатырда жатқан кезде пайда болады.
Сондықтан олар терең орналасқан пилярлық және ретиклярлық қабаттарының
тұсында орналасқан. Ол жерде май, тері бездері және ет қабаты бар.
Қозылардың жүнінде бірінші фолликулла діңгек талшық пен өтпелі жүн талшығын
құрайды.
Екінші фолликулдар эмбриондардың даму кезеңінде пайда болады,
сондықтан терінің жоғарғы жағына орналасқан. Бұл фолликуллада орналасқан
теріде жүн талшығының түбірі әлсіз дамыған. Май, тері бездері нашар дамыған
және ет ол фолликуллардарда жоқ.
Зачаткалық фолликулдар терінің ең жоғарғы қабатына жақын орналасқан.
Оларда жоғарыда айтылған екі фолликуладағы бездерде, еттерде болмайды.
Жүн фолликулаларының тығыздығы 43 кестеде көрсетілген.
43 кестеде көрсетілгендей қозы терісінің эпидермис қабаты елтірінің
барлық түрінде әркелкі жұптаудан алынған ұрпақта дәйекті түрде қалың,
біркелкі жұптаудан алынған ұрпақтарға қарағанда эпидермиспен жүн
фолликулаларын салыстырмалы зерттеудің нәтижесінде белгілі болғанындай,
эпидермистің қалыңдығы аз болған сайын жүн фолликулалары көп болады. Бұл
біз анықтаған керісінше болатын коррелятивтік байланыс Карпованың А.В.
[367] зерттеулерімен де үйлеседі.
Елтірі типтеріне байланысты олардың жүндерінің тығыздығы да әртүрлі.
Бірақ біркелкі жұптастырудан алынған қозылардың терісінде әркелкі
жұптастырудан алынған қозыларға қарғанда, бір сорттағы елтіріде,
фолликулалардың саны көп болды.
43 кестеде көрсетілгендей, әркелкі (қабырғалы х жакеттік) жұптаудан
алынған бірінші сортты елтірілердегі фолликуллалардың жалпы саны біркелкі
(қабырғалы х қабырғалы) жұптаудан алынған бірінші сортты елтірілердегі
фолликулалардың санынан біршама төмен болғанын байқаймыз: жакет І сортында-
7,4мкм (td=17,7), жіңішке қабырғалы 1– 3,1 мкм (td=4,5), қалың қабырғалы
1-1,0 мкм (td=1,3), қалың жазық 1-40,0 мкм (td=56,1) және қалың кавказдық 1-
14,1 мкм (td=24,5).
Мұндай заңдылық бірінші фолликулалардың санында да байқалады. Бұл
дегеніңіз жүн талшығының қалыптасуына оң әсер етеді деген сөз. Сонымен
бірге қозы жүнінің тығыздығына және қалыңдығына да жақсы әсер етеді.
Жүн фолликулаларының терең орналасуына елтірі түрлерініңде,
қалыңдығыныңда және эмбрионның пайда болуыныңда әсері бар (Д кесте).
Кестеде көрсетілгендей, біркелкі жұптастырудан (қабырғалы х
қабырғалы) алынған қозы терісінде, әркелкі жұптастырудан (қабырғалы х
жакеттік) алынған терімен салыстырғанда жүн фолликулалары терінің үстіңгі
қабатына жақын орналасқан екені байқалды. Мұны, біркелкі жұптастырудан
алынған қозы терілерінің жұқалығымен түсіндіруге болады деп ойлаймыз.
Әртүрлі елтірілік тип бойынша жұптастырудан алынған қозы терісі
фолликулаларының диаметрі жайлы мәлімет (Е кесте) келтіріледі. Демек,
біркелкі жұптастырудан алынған қозы елтірісі фолликулаларының диаметрі
дәйекті түрде әркелкі жұптастырудан алынған қозы терісінен әлде қайда аз.
Егер жүн фолликулаларының терең орналасқандығын ескерсек, бұл заңды
құбылыс. Негізінен жүн талшықтарының фолликуласы терінің үстіңгі қабатында
орналасса, оның диаметрі аз болуы сөзсіз түсінікті.
Терідегі жүннің сапасы жүн талшықтары орналасқан луковицаның даму
ерекшеліктеріне байланысты.
44 кестеде жүн фолликуласының қалыңдығы туралы мәліметтер берілген.
Біркелкі (қабырғалы х қабырғалы) жұптастырудан алынған қозы терісінің жүн
фолликулаларының қалыңдығы, әркелкі (қабырғалы х жакеттік) жұптастырудан
алынған қозы терісінің фолликулаларының қалыңдығынан дәйекті түрде кем
болды.
Алынған мәліметтерді сараптағанымызда, әртүрлі жұптастырудан алынған
қозы терісінің жүн фолликулаларының қалыңдығы елтірілердің сорттарына
байланысты төмендегідей болды: жакет І сортында- 152,7 мкм (td=0,3), қалың
жакет -155,8 мкм (td=0,3), жіңішке қабырғалы 1-167,5 мкм (td=1,5), қалың
қабырғалы 1- 170,8 мкм (td=1,1), қалың жазық І – 178,3 мкм (td=2,8) және
қалың кавказдық 1-155,8 мкм (td=1,21) ал, біркелкі жұптастырудан алынған
қозылардың елтірілерінде тиісінше-151,8; 155,7; 165,7; 167,4; 167,5 және
159,7 мкм құрады.
Тері жүнінің жалтырауы және жібектілігі май және тері бездерінің жақсы
дамуына және морфологиялық құрылымының өлшеміне байланысты болды (Ж
кесте).
Кестеде көрсетілгендей, қаракөл қозысының май және тері бездерінің
өлшемі олардың елтірілік типіне және жұптастыру нұсқасына байланысты
әртүрлі болатындығы белгілі болды. Бірінші талшықпен май бездері
диаметрінің арасында белгілі байланыс бар екені анықталды. Бірінші
талшықтың диаметрі өскен сайын, май бездерінің диаметрі де өседі немесе
керісінше азаяды.
42 кесте – Қаракөл қозылары терісінің қалыңдығы және қабаттары мкм (Х±mх)
Сорты
Терінің жалпы қалыңдығы Эпидермис Пилярлық қабат Ретикулярлық қабат
Қабырғалы Қабырғалы х td Қабырға
х Жакеттік лы
қабырғалы х
Қабырға
лы
Қабырға Қабырға td
лы х лы х
қабырға Жакет
лы тік
Қабырға Қабырға
лы х лы х
қабырға Жакет
лы тік
ұзындығы ені ұзындығы ені
Қабырға
лы х
қабырға
лы
1 2 3 4 5 6 7
Қабырғалы х
жакеттік
Терінің қалыңдығы - 0,071 -0,060 -0,032 -0,087 0,327 0,318
Бұйраның биіктігі -0,067 - -0,103 -0,096 0,099 0,319 0,026
Бұйраның енділігі -0,059 -0,075 -0,112 0,117 0,298 0,056
-
Бұйраның ұзындығы -0,078 0,067 0,070 - 0,121 0,216 0,078
Жүн талшығының 0,068 0,087 0,093 0,101 - 0,128 0,097
құйымшақтағы
ұзындығы
Шоқтығындағы 0,508 0,375 0,277 0,196 0,375 - 0,417
ұзындығы
Қабырғалы бұйра 0,357 0,318 0,206 0,210 0,195 0,178 -
ұзындығы
Ескерту: матрицаның жоғарғы бөлігі қабырғалы х қабырғалы жұптау
көрсеткіштері, төменгі бөлігі қабырғалы х жакеттік жұптау көрсеткіштері.
46 кесте деректерінен ең жоғарғы оң корреляциялық байланысты біртекті
(қабырғалы х қабырғалы) және әртекті (қабырғалы х жакеттік) жұптаудан
алынған қозылардың терілерінің қалыңдығы мен шоқтығындағы жүн талшығының
ұзындығы (0,327-0,508) және терінің қалыңдығы мен қабырға бұйра ұзындығы
(0,318-0,357) аралығында болғанын байқаймыз.
Сонымен бірге теріс мәнді корреляциялық байланыстар жұптау түрлері
бойынша терінің қалыңдығы мен енділігі (-0,103-0,059), терінің қалыңдығы
мен бұйраның биіктігі (-0,060-0,067), терінің қалыңдығы мен бұйра ұзындығы
(-0,032-0,078) аралығында, ал қалған белгілер арасында аз мәндегі оң
коррелятивтік байланыстар бар екені анықталды.
Қаракөл қойының негізгі өнімі қаракөл елтірісі болғандықтан, олардың
тауарлық қасиеттерінің сапасын бағалағанда әсер ететін елтірілік
белгілерінің арасындағы коррелятивтік байланысты анықтаудың ерекше маңызы
бар.
Сондықтан біз біртекті және әртекті жұптастыруды пайдаланған кезде
алынған елтірілердің барлық сорттарының негізгі белгілерімен арасындағы
фенотиптік корреляция коэффициенттерін есептедік (47 кесте).
47 кесте - Әр түрлі жұптастырудан алынған қаракөл елтірілерінің
негізгі белгілерінің корреляциясы
Сорттар Жұптау нұсқасы
Қабырғалы х қабырғалы Қабырғалы х жакеттік
Шоқтығындағы
жүн талшығының ұзындығымен
1 2 3 4 5 6 7
Қабырғалы х
жакеттік
Қырқылған қозы - 0,199 0,185 0,320 0,221 0,710 0,717
жүні
Құйымшақтағы жүн 0,238 - 0,236 0,412 0,116 0,687 0,618
талшығының
ұзындығы
Шоқтығындағы жүн 0,319 0,198 - 0,363 0,227 0,518 0,587
талшығының
ұзындығы
Жауырындағы жүн 0,398 0,320 0,296 - 0,135 0,399 0,519
талшығының
ұзындығы
4-айлығындағы жүн 0,780 0,675 0,483 0,385 - 0,270 0,483
талшығының
ұзындығы
6-айлығындағы жүн 0,785 0,719 0,678 0,495 0,390 - 0,320
талшығының
ұзындығы
12-айлығындағы жүн0,819 0,585 0,621 0,719 0,378 0,369 -
талшығының
ұзындығы
Ескерту: матрицаның жоғарғы бөлігі (қабырғалы х қабырғалы) жұптау
көрсеткіштер, төменгі бөлігі (қабырғалы х жакеттік) жұптау көрсеткіштері.
Біздің зерттеулер нәтижесінде Қаратау таулы аймағы жағдайында
өсірілетін қаракөл қойларының елтірісінің аталған көрсеткіштер байланысының
белгілі заңдылықтары анықталмады.
Жаңа туған қозылардың жүн талшығының ұзындығы – сұрыптаудың ең басты
белгісі, себебі елтірінің басқа қасиеттерінің барлығы соған байланысты
болады. Біз осы белгінің, жүн талшығының ұзындығының қырқылған жүн өніміне
байланыстылығын, анықтау үшін біртекті және әртекті жұптаудан алынған
қозыларды туылған кезінен бір жасқа дейінгі аралығындағы корреляциялық
байланысының өзгергіштік қасиеттерін зерттедік (48 кесте).
48 кесте деректерінен байқағанымыз, біртекті және әртекті қозылардың
жүн өнімділігі олардың 4,6 және 12 айлығындағы жүн талшықтарының
ұзындығымен оң және жоғары, орташа дәрежедегі корреляциялық байланыста
болды. Аталған белгілер арасындағы корреляциялық байланыс қозылардың
туылған кезінде оң бірақ төменгі дәрежеде болды.
Қаракөл қойларының негізгі ерекшеліктерінің бірі – олардың туған
кезде салмағының ірі болуы. Малдың тірілей салмақ көрсеткіштері оның
бейімділігін және өнімділік бағытын анықтауға мүмкіндік береді. Осы жайтты
ескере отырып, біз Қаратау таулы аймағында қабырға бұйралы және жакеттік
елтірілік типті қойларды сұрыптау және жұптастыру мен қатар, олардың
еттілік қасиеттерін жоғары жүн өнімділігімен ұштастыру мақсатын алға
қойдық. Қазіргі нарықтық экономикалық жағдайда бұл мәселе қаракөл қойлары
үшін өте өзекті болып саналады.
Біздің зерттеулерде қырқылған жүннің тірілей салмақпен байланысының
дәрежесі елтірілік тип бойынша жұптастыру нұсқасына тәуелді болатыны
анықталды (49 кесте).
49 кесте – Тәжірибе топтары малдардың тірілей салмағы мен қырқылған
жүннің корреляциясы
Кореляцияланатын белгілер Жұптастыру нұсқасы
Қабырғалы х Қабырғалы х
қабырғалы жакеттік
Туылғандағы тірілей салмағы – 0,337 0,371
Қырқылған қозы жүні
Туылғандағы тірілей салмағы- 0,012 0,016
12 айлығындағы қырқылған жүн
Қозының 4,5 айлығындағы тірілей салмағы0,015 0,018
– қырқылған қозы жүні
Қозының 4,5 айлығындағы тірілей 0,359 0,521
салмағы-12 айлығындағы қырқылған жүн
12-айлығындағы тірілей салмағы- 0,098 0,120
12-айлығындағы қырқылған жүн
Алынған мәліметтерге қарағанда әртекті (қабырғалы х жакеттік) типті
жұптастырудан туылған қозылардың тірілей салмағы қырқылған қозы жүнімен
корреляциялық байланыс төмен, ал олардың біртекті (қабырғалы х қабырғалы)
жұптастырудан алынған құрдастарында осы байланыс орташа дәрежеде болды.
Қаракөл қойлары орта және салыстырмалы түрде ұсақ қой тұқымдарына
жатқызылғанымен, олардың қозылары ірі болып туылады. Олардың қозыларының
туылғандағы тірілей салмақтары енелерінің массасының 10-12 пайызын құрайды,
ал басқа қой тұқымдарында бұл көрсеткіш 7-9%-дан аспайды. Бірақ төлдің
ірілігінің экономикалық құндылығына қарамай, қаракөл шаруашылығында осы
белгі бойынша селекциялау жүргізілмейді.Себебі оның мөлшері қаракөл
қойларын өсіру жағдайларымен шартталған және малдың ірілігі оның тез
жетілгіштігі мен азықты өніммен өтеу қабілетіне кері байланыста болды (Т.
Умирзаков 369).
Қаракөл қойларының әртүрлі экологиялық аймақтарда тірілей салмағы әр
түрлі болуын олардың генотипінің сол қоршаған ортаның жағдайларына қалыпты
реакциясы деп түсіндіруге болады.
Сондықтан да қаракөл қойлары өнімділігінің негізгі белгілерінің
байланысын және өзгергіштігін Қаратау таулы аймағында зерттеудің үлкен
маңызы бар.
Қойлардың еттілік қасиеттері бойынша селекциялау олардың тірілей
салмағы мен дене бітімінің ерекшеліктерін есепке ала отырып, сұрыптауға
негізделген (50 кесте).
50 Кесте - Әр түрлі елтірілік типті жұптаудағы қойлардың тірілей
салмақтары мен дене өлшемдері арасындағы корреляция
Жұптау нұсқасы Қабырғалы х қабырғалы
Қабырғалы х 1 2 3 4 5 6 7
жакеттік
Тірілей салмағы- - 0,410 0,437 0,630 0,539 0,718 0,485
Шоқтығының 0,396 - 0,720 0,618 0,327 0,695 0,636
биіктігі
Тұрқының қиғаш 0,410 0,390 - 0,721 0,419 0,497 0,593
ұзындығы
Кеудесінің 0,495 0,480 0,416 - 0,348 0,516 0,488
тереңдігі
Кеудесінің орамы 0,519 0,587 0,619 0,680 - 0,529 0,567
Кеудесінің 0,199 0,275 0,319 0,420 0,370 - 0,618
енділігі
Жіліншіктің орамы 0,190 0,217 0,225 0,318 0,295 0,316 -
Біздің зерттеулерде әр түрлі елтірілік типті жұптастырылған қойлардың
тірілей салмағы мен дене өлшемдерінің өзара байланысы анықталды.
50 кесте деректерін сараптағанда байқайтынымыз, біртекті (қабырғалы х
қабырғалы) және әртекті (қабырғалы х жакеттік) жұптастырылған саулықтардың
тірілей салмағы оның кеудесінің орамы мен тығыз байланыста екені анықталды.
Жұптастыру түрлері бойынша корреляция көрсеткіші (0,539-0,519) құрады.
Сонымен қатар тәжірибедегі саулықтардың сызықтық дене өлшемдері мен тірілей
салмақтары арасындағы өзара корреляциялық байланысы орташа болып шықты.
Олардың ішіндегі ең маңызыдысы болып тұрқының қиғаш ұзындығы және
кеудесінің тереңдігінің тірілей салмақтары мен арасындағы корреляциялық
байланысы саналады. Бұлардың көрсеткіштері жұптастыру түрлеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz