Жастарға этностық ұлттық құндылықтарды әлеуметтендіру факторы ретінде, оның тетіктері мен мехнизімін анықтау
1. Этностық ұлттық құндылықтар түсінігі және мәні
1.1 Этностық ұлттық құндылықтар ұғымы
1.2 Ұлттық құндылықтар және жаһандану процесі
2. Этностық ұлттық құндылықтар негізінде жастарды әлеуметтендірудің орны мен ролі
2.1 Этностық ұлттық құндылықтарды қалыптастырудағы ұлттық саясаттың орны
2.2 Жастарға этностық . ұлттық тәрбие берудің өзекті мәселелері
2.3 Әлеуметтендіру институттарының ұлттық құндылықтарды қалыптастырудағы орны мен рөлі
Қорытынды
1.1 Этностық ұлттық құндылықтар ұғымы
1.2 Ұлттық құндылықтар және жаһандану процесі
2. Этностық ұлттық құндылықтар негізінде жастарды әлеуметтендірудің орны мен ролі
2.1 Этностық ұлттық құндылықтарды қалыптастырудағы ұлттық саясаттың орны
2.2 Жастарға этностық . ұлттық тәрбие берудің өзекті мәселелері
2.3 Әлеуметтендіру институттарының ұлттық құндылықтарды қалыптастырудағы орны мен рөлі
Қорытынды
Тақырыптың өзектілігі. «Қазақ ұлтының тағдыры өзге ұлтта емес Қазақстанда шешіледі» бүгінгідей әлемді жаһандану процесі жайлап отырған тұста қазақ халқының аман қалуы ұлттық құндылықтарымыздың жағдайына байланысты. «Қазіргі таңда өзге түгілі азуын айға білеп отырған, Еуропадағы ықпалды, беделді мемлекеттердің бірі саналатын Франциядағы француздар Америка мен өзге де мемлекеттердің экспансиясынан қорқып, Франция кинотеатрларында шетелден келетін туындыларға, тіпті әртістерге дейін шектеу қойып отыр. Олар бірінші орынға француз киносын, француз мәдениетін шығарып отыр» [1]. Яғни олардың өзі ұлтымызды қалай сақтап қаламыз деген мәселемен бас қатыруда.
Қазіргі таңда еліміз тәуелсіздік алып өз іргетасын нықтап жатқанда , бүкіл әлемді құшағына алуға ұмтылған «ғаламдастыру» процесі жүріп жатқанда ұлт теориясын терең түсінуді, зерттеуді керек етеді. Тәуелсіздіктің ең жауапты, барша қиыншылыққа толы кезеңі әлі алдымызда екендігін ескерсек, толыққанды, белсенді еліне қызмет ететін азамат тәрбиелеудің маңызы өте үлкен. Ұлт болмысы, мәні, адамға ұлттық келбет беретін факторлар, ұлттың келешегі сияқты мәселелр ерте заманнан бастап адамзатты ойландырып, келеді.
Ертеңіміз десек ойымызға бірінші оралатыны жастар. Бар үміт, баршама мұрат - олардың жарқын болашағы ғана емес салауатты тұлғасы, рухани кемел болмысы. Сондықтан жастар ісі қоғамдағы өзекті мәселелердің бірі, мемлекет саясаттың бір бөлігі болып табылады.
Қазіргі заман талабына сай әлеуметтік тәрбие ұғымы адамға жағдай жасау және барлық әлеуметтік әсерлер мен әрекеттерді қолдана отырып, адам дамуын, адамның әлеуметтік құрылуын ынталандыру деп түсіндіріледі, осы процестер аясын қамтиды.
Тәрбие кез – келген қоғамның аса маңызды қызметі. Бұл әлеуметтік процесс болып табыла отырып, адамның мінез құлқы мен қызметіне, қоғамдағы барлық институттар, қоршаған орта және осы процестің субьектісі ретінде жеке тұлғаның белсенділігі арқылы мақсатты түрде әсер етуі [2].
Тәрбие процесі жеке адам мен балалар ұжымын әлеуметтік тұрғыдан қалыптастыруда, оларды өмірге дайындап, қоғамда өз орнын таба білуге үйретіп, әрбір әрекетімен, қызметімен қоғамға пайда келтіруден, өз жеке басына қанағаттанатын сезіммен қарауға тәрбиелеу.
Тақырыптың зерттеуді қажет ететіндігі, бұл проблемаға ғылыми тұрғыда кешенді жұмыс қажет екендігі келесі үш сұраққа жауап беру ашылады деп ойлаймыз. Жалпы аталған мәселе бойынша ауқымды, маңызды үш сұрақ туындайды.
Қазіргі таңда еліміз тәуелсіздік алып өз іргетасын нықтап жатқанда , бүкіл әлемді құшағына алуға ұмтылған «ғаламдастыру» процесі жүріп жатқанда ұлт теориясын терең түсінуді, зерттеуді керек етеді. Тәуелсіздіктің ең жауапты, барша қиыншылыққа толы кезеңі әлі алдымызда екендігін ескерсек, толыққанды, белсенді еліне қызмет ететін азамат тәрбиелеудің маңызы өте үлкен. Ұлт болмысы, мәні, адамға ұлттық келбет беретін факторлар, ұлттың келешегі сияқты мәселелр ерте заманнан бастап адамзатты ойландырып, келеді.
Ертеңіміз десек ойымызға бірінші оралатыны жастар. Бар үміт, баршама мұрат - олардың жарқын болашағы ғана емес салауатты тұлғасы, рухани кемел болмысы. Сондықтан жастар ісі қоғамдағы өзекті мәселелердің бірі, мемлекет саясаттың бір бөлігі болып табылады.
Қазіргі заман талабына сай әлеуметтік тәрбие ұғымы адамға жағдай жасау және барлық әлеуметтік әсерлер мен әрекеттерді қолдана отырып, адам дамуын, адамның әлеуметтік құрылуын ынталандыру деп түсіндіріледі, осы процестер аясын қамтиды.
Тәрбие кез – келген қоғамның аса маңызды қызметі. Бұл әлеуметтік процесс болып табыла отырып, адамның мінез құлқы мен қызметіне, қоғамдағы барлық институттар, қоршаған орта және осы процестің субьектісі ретінде жеке тұлғаның белсенділігі арқылы мақсатты түрде әсер етуі [2].
Тәрбие процесі жеке адам мен балалар ұжымын әлеуметтік тұрғыдан қалыптастыруда, оларды өмірге дайындап, қоғамда өз орнын таба білуге үйретіп, әрбір әрекетімен, қызметімен қоғамға пайда келтіруден, өз жеке басына қанағаттанатын сезіммен қарауға тәрбиелеу.
Тақырыптың зерттеуді қажет ететіндігі, бұл проблемаға ғылыми тұрғыда кешенді жұмыс қажет екендігі келесі үш сұраққа жауап беру ашылады деп ойлаймыз. Жалпы аталған мәселе бойынша ауқымды, маңызды үш сұрақ туындайды.
1. А.Айталиев. Ұлттану. Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1998 10 – 11 беттер;
2. М.Жолдасбеков. «Ұлттық идея – ұлы ұйытқы». // Егемен Қазақстан. Сәуір 2005;
3. А.Айталы. «Ұлттық идея – ұлы ұйытқы». // Егемен Қазақстан. Сәуір 2005;
4. М.Шаханов, «Ұлт анасы - тіл», 2010ж, 41 – бет;
5. Қ.Бөлеев «Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау». – Алматы; 2004.
6. Д.Дьюи. «Демократия и образования. 2000.
7. Г.С.Әбдірайымова. Жастар социялогиясы. Оқу құралы. – Алматы: «Жібек жолы» БҮ, 2008 – 256 б;
8. М.Арын. Бес анық. Тәрбие туралы талғамдар. Алматы, 1996 – 14 – 15 беттер;
9. Э.Эриксон. Детство и обшество. СПб, 2000;
10. «Поиск национально – цивилизационной идентичности и концепт «особого пути» в российском массовом сознании» в контексте модернизации (отв.ред. Лапкин В.В., Пантин В.И.) М., ИМЭМО РАН, 2004. С. 118;
11. И.Сигэзюки. Волна новой цивилизации, исходящая от Японии. Токио, 1995, с. 159 – 160;
12. Т.Бурбаев. Ұлт менталитеті. Астана, 2001 – 45 беттер;
13. Қазақстан Республикасының статистика агенттігінің 1 қаңтар 2010 жылғы мәліметі. www.stat.kz
14. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жастар саясаты туралы Заңы. 2004ж;
15. Қ.Бисенов. Парасатты Жастар – тәуелсіздігіміздің тірегі // www.google.kz.2010 ж;
16. М.С.Әженов, М.С. Садырова. Қоғамның әлеуметтік құрылымы. Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2002;
17. Қазақстан Республикасының статистика агенттігінің 1 қаңтар 2010 жылғы мәліметі. www.stat.kz
18. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жастар саясаты туралы Заңы. 2004ж;
19. Қазақстан Республикасының статистика агенттігінің 1 қаңтар 2010 жылғы мәліметі. www.stat.kz
20. Қ.Бисенов. Парасатты Жастар – тәуелсіздігіміздің тірегі
21. Т.Қуатов «Балам дейтін елің болмаса, елім дейтін бала қайдан болсын?» // Жас Алаш №№33 (15491) 27 сәуір, сейсенбі 2010;
22. Айжар Құлжанов. Жастар практикасы туралы. www.google.kz.2010ж;
23. Ж.Н. Базарбекова. Еліміздегі жастар саясаты және жастарды әлеуметтендіру жолдары. «Жастар саясаты: жастарды әлеуметтендіру мәселері және оның келешегі» тақырыбындағы ғылыми – практикалық конференция материалдары. 23 қаңтар 2009 ж;
24. Қазақстан Республикасының Конститутциясы. 1995 жылғы 30 тамыз. /2007.21.05 берілген өзгерістер мен толықтыруларымен/;
25. А.Ардана. Жастар саясатында кемшілік емес, шикілік бар деген дұрыс. www.google.kz.10 сәір, 2010 ж;
26. С.Садықов. Жастарда патриоттық рухты қалыптастыруда рухани құндылықтардың атқаратын орны. // «Қазақстан мемлекеттілігі және әлемнің тарихи мәдени құндылықтары» халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференцияның материалдары. Том ІІ. – Шымкент, 2009;
27. Б.Е. Сағындықова. Қазақстандық жастардың өмірлік стратегиясның қалыптасуы. // «Қазақ мемлекеттілігі және әлемнің тарихи мәдени құндылықтары» халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференцияның материалдары. Том ІІ. – Шымкент – 2009,
28. Н.А.Байбахов Діннің әлеуметтік институт ретіндегі ұлтаралық қатынастарға ықпалы. // «Өзбекәлі Жәнібек оқулары 2010» республикалық ғылыми – тәжірибелік конференцияның материалдары. Түркістан 2010ж;
29. Г.С.Әбдірайымова. Жастар социялогиясы. Оқу құралы – Алматы: «Жібек жолы» БҮ, 2008 – 256 б;
30. С.Алпысбаева. «Бизнестің жол картасы – 2020» бағдарламасы экономикасының дағдарыстан кейінгі табысты дамуына лайықты үлес қосады. www.google.kz. 5 сәуір 2010 ж;
31. Г.С.Әбдірайымова. Жастар социялогиясы. Оқу құралы – Алматы: «Жібек жолы» БҮ, 2008 – 256 б;
32. Дипломмен ауылға жобасы. www.kazinform.kz
33. М.А.Божбанбаев. Ауылдың әлеументтік мәселелері және әлеуметтік реформалар. // «Өзбекәлі Жәнібек оқулары 2010» республикалық ғылыми тәжірибелік конференция материалдары. Түркістан 2010ж;
34. Т.Қуатов «Балам дейтін елің болмаса, елім дейтін бала қайдан болсын?» // Жас Алаш №№33 (15491) 27 сәуір, сейсенбі 2010;
35. Жол картасының жүзеге асуы талқыланды. www.google.kz.2010 ж;
36. Қ.Бисенов. Парасатты Жастар – тәуелсіздігіміздің тірегі // www.google.kz.2010 ж;
37. Б.Е.Сағындықова. Қазақстандық жастардың өмірлік стратегиясының қалыптасуы. // «Қазақ мемлекеттілігі және әлемнің тарихи мәдени құндылықтары» халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференцияның материалдары. ТомІІ. – Шымкент, 2009;
38. Нұр Отан партиясы «Жол картасы» бағдарламасына бөлінетін қаржының тиімді жұмсалуын қадағалайды. www.google.kz.2010 ж;
39. А.Құнанбаев Қара сөздер. Үшінші сөз. Алматы. 1961.440 – б;
40. Этнографическая карта Казахстана (этнодемографияеский аспект). Астана 2007ж. 4 – 6 беттер;
41. Сонда. 5 – 6 беттер;
42. «Социологические исследования», 1998ж., №6, 63 – бет;
43. Сонда. 64 – бет;
44. Қазақстан. Мульти - индикаторлық кластерлік зертеу. 2006 ж. Қорытынды есеп. Астана, 2007 ж. 101 – бет;
45. «Деловая неделя», 20 маусым, 2008 жыл;
46. Социологические исследования, 2010, №8, 88бет.
2. М.Жолдасбеков. «Ұлттық идея – ұлы ұйытқы». // Егемен Қазақстан. Сәуір 2005;
3. А.Айталы. «Ұлттық идея – ұлы ұйытқы». // Егемен Қазақстан. Сәуір 2005;
4. М.Шаханов, «Ұлт анасы - тіл», 2010ж, 41 – бет;
5. Қ.Бөлеев «Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау». – Алматы; 2004.
6. Д.Дьюи. «Демократия и образования. 2000.
7. Г.С.Әбдірайымова. Жастар социялогиясы. Оқу құралы. – Алматы: «Жібек жолы» БҮ, 2008 – 256 б;
8. М.Арын. Бес анық. Тәрбие туралы талғамдар. Алматы, 1996 – 14 – 15 беттер;
9. Э.Эриксон. Детство и обшество. СПб, 2000;
10. «Поиск национально – цивилизационной идентичности и концепт «особого пути» в российском массовом сознании» в контексте модернизации (отв.ред. Лапкин В.В., Пантин В.И.) М., ИМЭМО РАН, 2004. С. 118;
11. И.Сигэзюки. Волна новой цивилизации, исходящая от Японии. Токио, 1995, с. 159 – 160;
12. Т.Бурбаев. Ұлт менталитеті. Астана, 2001 – 45 беттер;
13. Қазақстан Республикасының статистика агенттігінің 1 қаңтар 2010 жылғы мәліметі. www.stat.kz
14. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жастар саясаты туралы Заңы. 2004ж;
15. Қ.Бисенов. Парасатты Жастар – тәуелсіздігіміздің тірегі // www.google.kz.2010 ж;
16. М.С.Әженов, М.С. Садырова. Қоғамның әлеуметтік құрылымы. Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2002;
17. Қазақстан Республикасының статистика агенттігінің 1 қаңтар 2010 жылғы мәліметі. www.stat.kz
18. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жастар саясаты туралы Заңы. 2004ж;
19. Қазақстан Республикасының статистика агенттігінің 1 қаңтар 2010 жылғы мәліметі. www.stat.kz
20. Қ.Бисенов. Парасатты Жастар – тәуелсіздігіміздің тірегі
21. Т.Қуатов «Балам дейтін елің болмаса, елім дейтін бала қайдан болсын?» // Жас Алаш №№33 (15491) 27 сәуір, сейсенбі 2010;
22. Айжар Құлжанов. Жастар практикасы туралы. www.google.kz.2010ж;
23. Ж.Н. Базарбекова. Еліміздегі жастар саясаты және жастарды әлеуметтендіру жолдары. «Жастар саясаты: жастарды әлеуметтендіру мәселері және оның келешегі» тақырыбындағы ғылыми – практикалық конференция материалдары. 23 қаңтар 2009 ж;
24. Қазақстан Республикасының Конститутциясы. 1995 жылғы 30 тамыз. /2007.21.05 берілген өзгерістер мен толықтыруларымен/;
25. А.Ардана. Жастар саясатында кемшілік емес, шикілік бар деген дұрыс. www.google.kz.10 сәір, 2010 ж;
26. С.Садықов. Жастарда патриоттық рухты қалыптастыруда рухани құндылықтардың атқаратын орны. // «Қазақстан мемлекеттілігі және әлемнің тарихи мәдени құндылықтары» халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференцияның материалдары. Том ІІ. – Шымкент, 2009;
27. Б.Е. Сағындықова. Қазақстандық жастардың өмірлік стратегиясның қалыптасуы. // «Қазақ мемлекеттілігі және әлемнің тарихи мәдени құндылықтары» халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференцияның материалдары. Том ІІ. – Шымкент – 2009,
28. Н.А.Байбахов Діннің әлеуметтік институт ретіндегі ұлтаралық қатынастарға ықпалы. // «Өзбекәлі Жәнібек оқулары 2010» республикалық ғылыми – тәжірибелік конференцияның материалдары. Түркістан 2010ж;
29. Г.С.Әбдірайымова. Жастар социялогиясы. Оқу құралы – Алматы: «Жібек жолы» БҮ, 2008 – 256 б;
30. С.Алпысбаева. «Бизнестің жол картасы – 2020» бағдарламасы экономикасының дағдарыстан кейінгі табысты дамуына лайықты үлес қосады. www.google.kz. 5 сәуір 2010 ж;
31. Г.С.Әбдірайымова. Жастар социялогиясы. Оқу құралы – Алматы: «Жібек жолы» БҮ, 2008 – 256 б;
32. Дипломмен ауылға жобасы. www.kazinform.kz
33. М.А.Божбанбаев. Ауылдың әлеументтік мәселелері және әлеуметтік реформалар. // «Өзбекәлі Жәнібек оқулары 2010» республикалық ғылыми тәжірибелік конференция материалдары. Түркістан 2010ж;
34. Т.Қуатов «Балам дейтін елің болмаса, елім дейтін бала қайдан болсын?» // Жас Алаш №№33 (15491) 27 сәуір, сейсенбі 2010;
35. Жол картасының жүзеге асуы талқыланды. www.google.kz.2010 ж;
36. Қ.Бисенов. Парасатты Жастар – тәуелсіздігіміздің тірегі // www.google.kz.2010 ж;
37. Б.Е.Сағындықова. Қазақстандық жастардың өмірлік стратегиясының қалыптасуы. // «Қазақ мемлекеттілігі және әлемнің тарихи мәдени құндылықтары» халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференцияның материалдары. ТомІІ. – Шымкент, 2009;
38. Нұр Отан партиясы «Жол картасы» бағдарламасына бөлінетін қаржының тиімді жұмсалуын қадағалайды. www.google.kz.2010 ж;
39. А.Құнанбаев Қара сөздер. Үшінші сөз. Алматы. 1961.440 – б;
40. Этнографическая карта Казахстана (этнодемографияеский аспект). Астана 2007ж. 4 – 6 беттер;
41. Сонда. 5 – 6 беттер;
42. «Социологические исследования», 1998ж., №6, 63 – бет;
43. Сонда. 64 – бет;
44. Қазақстан. Мульти - индикаторлық кластерлік зертеу. 2006 ж. Қорытынды есеп. Астана, 2007 ж. 101 – бет;
45. «Деловая неделя», 20 маусым, 2008 жыл;
46. Социологические исследования, 2010, №8, 88бет.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ ұлтының тағдыры өзге ұлтта емес Қазақстанда
шешіледі бүгінгідей әлемді жаһандану процесі жайлап отырған тұста қазақ
халқының аман қалуы ұлттық құндылықтарымыздың жағдайына байланысты.
Қазіргі таңда өзге түгілі азуын айға білеп отырған, Еуропадағы ықпалды,
беделді мемлекеттердің бірі саналатын Франциядағы француздар Америка мен
өзге де мемлекеттердің экспансиясынан қорқып, Франция кинотеатрларында
шетелден келетін туындыларға, тіпті әртістерге дейін шектеу қойып отыр.
Олар бірінші орынға француз киносын, француз мәдениетін шығарып отыр [1].
Яғни олардың өзі ұлтымызды қалай сақтап қаламыз деген мәселемен бас
қатыруда.
Қазіргі таңда еліміз тәуелсіздік алып өз іргетасын нықтап жатқанда ,
бүкіл әлемді құшағына алуға ұмтылған ғаламдастыру процесі жүріп жатқанда
ұлт теориясын терең түсінуді, зерттеуді керек етеді. Тәуелсіздіктің ең
жауапты, барша қиыншылыққа толы кезеңі әлі алдымызда екендігін ескерсек,
толыққанды, белсенді еліне қызмет ететін азамат тәрбиелеудің маңызы өте
үлкен. Ұлт болмысы, мәні, адамға ұлттық келбет беретін факторлар, ұлттың
келешегі сияқты мәселелр ерте заманнан бастап адамзатты ойландырып, келеді.
Ертеңіміз десек ойымызға бірінші оралатыны жастар. Бар үміт, баршама
мұрат - олардың жарқын болашағы ғана емес салауатты тұлғасы, рухани кемел
болмысы. Сондықтан жастар ісі қоғамдағы өзекті мәселелердің бірі, мемлекет
саясаттың бір бөлігі болып табылады.
Қазіргі заман талабына сай әлеуметтік тәрбие ұғымы адамға жағдай
жасау және барлық әлеуметтік әсерлер мен әрекеттерді қолдана отырып, адам
дамуын, адамның әлеуметтік құрылуын ынталандыру деп түсіндіріледі, осы
процестер аясын қамтиды.
Тәрбие кез – келген қоғамның аса маңызды қызметі. Бұл әлеуметтік
процесс болып табыла отырып, адамның мінез құлқы мен қызметіне, қоғамдағы
барлық институттар, қоршаған орта және осы процестің субьектісі ретінде
жеке тұлғаның белсенділігі арқылы мақсатты түрде әсер етуі [2].
Тәрбие процесі жеке адам мен балалар ұжымын әлеуметтік тұрғыдан
қалыптастыруда, оларды өмірге дайындап, қоғамда өз орнын таба білуге
үйретіп, әрбір әрекетімен, қызметімен қоғамға пайда келтіруден, өз жеке
басына қанағаттанатын сезіммен қарауға тәрбиелеу.
Тақырыптың зерттеуді қажет ететіндігі, бұл проблемаға ғылыми тұрғыда
кешенді жұмыс қажет екендігі келесі үш сұраққа жауап беру ашылады деп
ойлаймыз. Жалпы аталған мәселе бойынша ауқымды, маңызды үш сұрақ туындайды.
Біріншіден, неге этностық құндылықтар негізінде тәрбие беру қажеттігі
туындап отыр?
Екіншіден, жастарға этностық ұлттық құндылықтарға сүйене отырып,
тәрбие беру процесі қалай жүргізіледі, кімдер немесе нелер жүзеге асырады
және неге негізделеді?
Үшіншіден мәселе неге жастар төңірегінде көтеріліп отыр, ұлтымыздың
жастардан басқа бөлігінің бұл мәселеге қосып алары жоқпа?
Келесі туындайтын сұрақтар мен қарастырылатын мәселелер аталған осы
үш сұрақ төңірегінде болмақ. Біз өзімізше аталған аталған мәселелрге жауап
беріп көрейік.
Қай мәселеде болсын өсу мен өркендеудің басты шарттарының бірі –
тұрақтылық. Тұрақтылық болу үшін басталмақ іске белгілі бір құндылық негіз
болуға тиіс. Осы орайда ұлттық құндылықтар негіз бола алады және солай
болуға деген пікірдеміз. Ал ұлттық құндылықтар тұрақтылық пен өркендеудің
негізі болуы үшін жастарға ұлттық тәрбие беру қажет.
Белгілі ғалым Амангелді Айталының пікірінше Еуразияшыл идеолог Трубецкой
қазақ сияқты халықты екі бірдей қателіктен сақтандырыпты. Біріншісі,
тәуелсіздік алған халық дамыған елдермен терезесі тең, дамыған елдер
мойындаған қазақ сияқты ұлт сол дамыған елдерден үйренгіш келеді, көнгіш
келеді, көп затты алады, тіліне көп сөздер кіреді, мәдениеті өзгереді,
психологиясы өзгереді. Бірте бірте сол ұлт әлгі елдердей боламыз деп
жүргенде, өркениетті елдердің рухани ықпалына, саясат ықпалына,
экономикалық ықпалына түсіп, баяғы отаршылдық қалпына келгенін білмей
қалады. Бұл – өз тәуелсіздігін алған, өзін – өзі таныған, өзін – өзі билеп
бірақ өзінің тарихи мақсатын ақтамаған ұлтқа тән нәрсе. Мұны бір қателігі
дейді. Екіншісі, бұл халықтар жайбарақат келеді. Тәуелсіздік алдық,
Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшесіміз, Туымыз желбіреп тұр бізге енді не керек
деп тоқмейілісіп жүргенде тарихи көштен қалып қояды. Осылайша Еуразияшыл
идеолог еліктегіштіктен, жайбарақаттықтан сақтандырып кетті. Біздің
пікірімізше Еуразияшыл идеолог Трубецкой көрсеткен екі қателіктің ұлтымыз
үшін қаупі үлкен. Осы қауіптен сақтанудың бірден бір жолы ұлттық тәрбие
беруде [3].
Қазіргі таңда жаһандану заманы әлемді үлкен қарқынмен жаулау үстінде.
Жер бетіндегі көптеген ұлттар өздерінің тіршілігінен айырылып, жойылып
кетеді деген болжамдар бар. Еліміз тәуелсіздік алып коммунистік
идеологиядан арылғаннан кейін халықта ешқандай идеология жоқ, идеологияның
орны бос вакум болып тұр деген пікірлер жиі айтылып жүр және ол рас. Біз
мойындауымыз қажет тәуелсіздік алған жылдардан кейін экономикалық дамуға
баса назар аударылып, халықтың рухани дамуы, идеология, ұлттық
құндылықтарды дамыту кеyжелеп қалды.
Осының салдарынан Батыстық идеология жылдам қарқынмен санамызды улай
бастады, әртүрлі діни ағымдар қаптап кетті, соңында ұлтымыздың тоз – тозы
шығатын түрі бар. Сондықтан ұлттық тәрбие беру мәселесін дұрыс жолға қою
кезек күттірмейтін мәселе.
Бағыт бағдарсыз жаңа дамып келе жатқан қазақ ұлты түгілі жаһандану
заманында Ресей үлкен ой үстінде. Жаһандану және орыс мәселесі деген
конференция өткізді. Басты мәселе – жаһандану заманынан орыс қалай аман
қалу керек. Осы мәселе бізді ойландырады. Қазір тәуелсіздікке,
мемлекеттікке қол жеткізді, басқа елдермен терезесі тең қарым – қатынас
орнатуда. Елбасымыз мемлекетімізді әлемдегі бәсекелестікке қабілетті ең
дамыған ел қатарына кіргізу мақсатын қойып отыр. Бұл саяси, әлеуметтік –
экономикалық дамуымызбен қатар халқымыздың рухани дамуын қажет ететін
процес. Сондықтан ұлт мәселесін дұрыс қойып, ұлтымыздың кешегісі мен
бүгінін және келешегін ғылыми саралап соған сәйкес нақты іс – әрекеттер
жасайтын кез келді.
Енді ұлттық тәрбие қалай және қандай бағытта қалыптасуы қажет осыған
тоқталсақ. Жалпы ұлт пен ұлттық тәрбие беру мәселесін зерттеу, ондағы
проблемалардың бетін ашу біздің елімізде біршама қиын проблемаға айналып
отыр. Қазақстан – көп ұлтты мемлекет. Бұл біздің мемлекетіміздің күш
қайратының көзі деген пікір болғанымен, біздің мемлекетіміздің ең нәзікте,
ең осалда жері екені анық. Ұлттық тәрбие атадан жалғасып келе жатқан салт
– дәстүрімізге, ұлттық төлтума ерекшелігімізге , ұлттық мәдени
құндылықтарымызға, тіліміз бен дінімізге, ақын – жырауларымыздың
өнегелеріне, халық ауыз әдебиеттеріне негізделе жүргізілуі керек. Яғни осы
аталған құндылықтарымызды дұрыс дамыта білсек және жастарға дұрыс тәрбие
білсек, мықты, бірлігі жарасқан рухы биік ұлтты қалыптастыра аламыз.
Енді, неге жастарға ұлттық тәрбие беруге ерекше көңіл бөліп отырмыз.
Жастар біздің келешегіміз, атам қазақ не ексең соны орасың деп жайдан жай
айтпаса керек. Біз қалай тәрбиелейміз келешегіміз соған тікелей
байланысты болатынын ешкім жоққа шығармайды. Ұлты жою үшін ең алдымен оның
жастарын аздыру керек дейді екен Батыс саясатшылары. Бізге келешек керек
десек, алдымен жастар тәрбиесін қолға алу керек. Сонымен айтарымыз, Бүйтіп
көрген күн құрысын . Жапырақтай қалтырап , - деп ұлы Жамбыл айтқандай ұлт
болып ұйысып, ұлағатты іс қылатын күн туды.
Мәселенің ғылыми зерттелу деңгейі. Қазақстанда еліміз тәеулсіздік
алғаннан кейін ұлт мәселесін зерттеп, осы салада еңбектер жазып мәселеге
ғылыми негізде бетбұрыс жасаған ғалымдар саны арта түсті. Олардың
қатарында А.Айталиев Ұлттану, М Жолдасбеков Ел тағдыры ер тағдыры,
Ә. Нысанбаев Қазақстан демократия, рухани жаңару, Өркениет және ұлт,
Т.Бурбаев Ұлт менталитеті, М.Арын Бес анық, М.Мырзахметов Қазақ қалай
орыстанылды, К.Нүрпейісов Алаш һәм Алашорда, Ш.Мұртаза, А.Сейдімбек,
С.Дроженов, С.Балғабаев, Ә.Кекілбай, Ә.Ғали, Ғ.Есім, Р.Сыздықова,
С.Әбдіманапов т.б. бар.
Соңғы уақыттарда ұлт мәселесі көптеген мамандардың қызығушылығын
танытып отырғандықтары белгілі болады. Ұлтаралық қарым – қатынас мәдениеті
оны гуманитарландыру, нығайту мен халықтар достығын беріктендіру
мәселелріне біздің отандық Қазақстандық ғалымдарымыз да үлес қосуда.
Олардың ішінде Г.В.Малиннің, Т.С.Сәрсенбаевтың, Ж.Қ.Жүнісованың,
К.Мардановтың, М.М.Сужиковтың, Д.К.Кішібеков пен Т.Д.Кішібековтың,
К.Е.Көшербаевтың , Ж. Қуанышәлінің т.б еңбектерін атап өтуге болады.
Зерттеудің обьектісі мен пәні. Қазіргі Қазақстандағы ұлттық сипаттағы
проблемалар, әлеуметтендіру институттарының қызметі, жастарға ұлттық тәрбие
беру механизмі мен тетіктері, еліміздегі тіл, дін, салт – дәстүр, әдет
ғұрып т.б. мәдени құндылықтардың жай – күйі және қазақ жастарының ұлттық
байланысы.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жастарға этностық ұлттық
құндылықтарды әлеуметтендіру факторы ретінде, оның тетіктері мен мехнизімін
анықтау, осы процесті тиімді жүзеге асырудың жаңа бағыттары мен жолдарын
қарастыру, мәселені ғылыми негіздеу. Осы мақсатқа сай келесідей міндеттерді
шешуді алға қойып отырмыз:
- Жастарға берілетін ұлттық тәрбиенің мазмұнын анықтау;
- Ұлттық тәрбие беру процесін жүйелі түрде ұйымдастыру жолын көрсету;
- Ұлттық құндылықтарды дамытуға байланысты тиісті мекемелер мен ел
басқарып отырған басшыларға ұсыныстар беру;
- Жастардың өзге дінге кіру себептерін анықтап, оның алдын алу шараларын
жасап, тиісті мекемелерге ұсыныс беру;
- Қазіргі кезде шет елдердің діндерінің, миссионерлерінің келуі біздің
мемлекетіміз үшін аса қауіпті екенін дәлелдеп, тиісті заңдарға
өзгерістер енгізуге ұсыныс беру;
- Мәдени мұраларымызды, ұлттық құндылықтарымызды, салт –
дәстүрлерімізді, әдет – ғұрпымызды жаңғыртуға, ұлттық ерекшелігін
сақтай отырып, қазіргі заманға сай етіп негіздеудің жолдарын іздеу.
Зерттеудің методикалық негізі. Проблеманы зерттеу барысында ұлттық
проблемаларға қатысты мақалаларға талдау жасалды, статистикалық
мәліметтерге социологиялық талдау жасалды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, бірінші
тарау екі бөлімінен, екінші тарау үш бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Этностық ұлттық құндылықтар түсінігі және мәні
1.1 Этностық ұлттық құндылықтар ұғымы
Алла әмірімен түскен Құран кәрімнің Хұжрат сүресінде: Бір -
біріңді танып, ажырата білулерің үшін сендерді әртүрлі ұлтқа, тайпа –
тайпаға бөлдік деп жазылған. Құран Кәрімдегі аятты және тіл төңірегіндегі
сан – саналы, құпиялы, тарихи толғамдарды ой елегінен өткізген адамның
мынадай қорытындыға келері хақ: тілдердің әрқилылығы, түріміздің,
дініміздің басқа – басқа болуы, Құдай санасымен, қолымен құрастырылып,
әдейі жасалған рухани физиологиялық байлық [4] - деген әр ұлттың дамуы,
тілінің қанаттануы, салт – санасының, руханияттарының сақталуы турасындағы
парасат биігінен айтылған баға үлкен жетекшілік қызмет атқарары сөзсіз.
Ұлт болып қалу мүмкіндігі ұлт өкілдері өздерін ерекшелейтін рухани
құндылықтарын жоғалтып алмағанға дейін ұласады. Бүкіл жер шарындағы 6,5
млрд. адамның қай – қайсысы да белгілі бір ұлт өкіліне жатады. Қай ұлтты
алып қарасаңыз да дәстүрге негізделген тұрмыс – тіршілігі, кәсібі, соның
ыңғайындағы тарихы, мәдениеті, өркениеті бар.
Көне грек философиясында адам белгілі бір ұлтқа жатуын сезіну үшін
бес түрлі шартқа сай болуы тиіс делінеді:
1 – ші ұлтының тілін жақсы білуі қажет;
2- ші ұлтының дінін меңгергені жөн;
3 – ші ұлтының дәстүрін толық бойына сіңіруі тиіс;
4 – ші ұлтының тарихын түгендей алуы абзал;
5 – ші ұлты мекендеген жердің ой – шұңқырын жақсы білуі парыз.
Осы сипаттар түгел бойынан табылған адам ғана сол ұлттың толық
өкілімін, ұрпағымын деуге құқылы. Ежелгі Афина азаматтарына эллан тілінде
сөйлей алмайтындармен некеге тұруға заң жүзінде тыйым салынған. Бұл заңды
әрбір грек бұлжытпай орындап қана қоймай, ұрпағына насихаттаған.
Ұлт болып ұйысу белгілі бір географиялық ендікті алып жатқан адамдар
тобының басқа да тұрмыстық, дүниетанымдық, ең бастысы тілдік бірліктерінен
туады. Әр ұлттың ғасырлар бойы сараланған рухани құндылықтарды ұрпақтан
ұрпаққа желісін үзбей беріліп отырылуы тиіс. Ал дәл біздің ұлтымыздың өз
менін жоғалтып алу себебі, салдары тарих тереңіне шөксе де, әлі де рухани
дамуымызға кедергі болуда. Өткел бермес болып көрінген ұлт тағдырындағы
түрлі қысылтаяң уақыт та, ұлт рухы алмастай жарқыраған дәуір де уақыт сынды
ұлы көшке қарсы тұра алған жоқ. Бүгінгі күн де ертең тарихқа айналғанда,
ұрпағымыз бұл кезеңді қаншама дәуірлер ата – бабасы аңсаған тәуелсіздігі
бола тұра, қазақы рухтың халқымен қауыша алмай пұшайман болған кезеңі деп
жүрмесе...
Қазақ халқына елдігін нықтап, түрлі жаугершіліктен аман қалып, тарихта
ұлт болып қалуы үшін 275 жыл (1456 – 1731ж.) уақыт кеткен. Көш көлігі –
түйе, мінгені – жылқы, баспанасы – киіз үй болған эпикалық көшпелі өмірдің
асыл қалыбында кісілік пен парасат басшылыққа алынған қоғамдағы қазақтар
ғажайып асқақ рухты болды. Ат тұяғы баратын жердің бәрімен табиғи
байланыста болған халық өр намысты, текті, жауынгер болып келді. Бұған
дәлел - Күлтегін, Білге қаған мен Елтеріс қаған заманы мен көк сүңгілі
түріктерге жалғасқан жойқын шайқастар, Шыңғысханның қайысқан қолына
жолбарысша атылған Кенесары, Наурызбай, Истатай – Махамбет, Сырым, Жанғожа,
Есет батырлар көтерілістері.
Қарға тамырлы қазақ деген сөз тіркесі аясында орнаған үзілмеген
беріктік болды. Қазақ өзінікін өзекке теппеді, қазақтың танымында
қайыршылық, қол жайып күн көру болмады. Халық танығыштығын ойлаған
көсемдер, дау – дамайды шешетін әділ билер ел тұтқасын ұстаған
азаматтардың, байлардың көкірек керген кезі болса дереу сабасына түсіріп,
жанындағы кедей – кепшікке қарайласуды, міндеттеп отырған. Малшы, жалшы
ретінде түрлі қызмет етсе де алақан жайып, қайыр тілеген қазақ болмады.
Сондай – ақ біздің халқымыздай әйел қауымын ардақтаған ел де болмаған.
Еуропа мыстан аулау деп шырайлы сұлу қыз – келіншектерін отқа жақса,
шығыста ислам діні толық орнамай тұрған кезде өз туған қыздарын тірідей
көмген жағдайлар орын алса, тіпті шыққан тегіміз туыс халықтардың өзі
әйелдерінің бет – жүзін тұмшалап ұстаса, қазақ қыздарын жарқыратып, үкідей
үлбіретіп өсірді. Болмысы дархан, жайбарақат та тыныш қазақ қиын – қыстау,
намысқа сын сәттерде түгелдей өзгеріп шыға келетін. Ұлт мүддесі жолында кез
– келген қазақ жанын берді.
Өзінде біте қайнаған тілін, жерін, елін сүюді ұрпағына жүрек балқытар
өлең – жырмен дарытты. Жоңғар қалмақтармен кескілескен ұрыс кезінде
Қоңтажыда кеткен кекті сөз құдіретінің күшімен қайтарған қаз дауысты
Қазыбек бидің:
Біз – қазақ деген мал баққан елміз,
Бірақ ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз.
Елімізден құт – береке қашпасын деп,
Жеріміздің шетін жау баспасын деп,
Найзаға үкі таққан елміз.
Ешбір дұшпанды басындырмаған елміз,
Басымыздан сөзді асырмаған елміз,
Досымызды сақтай білген елміз,
Дәм – тұзын ақтай білген елміз,
Асқақтаған хан болса, Хан ордасын таптай білген елміз,
Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды,
Анадан қыз туса, күң боламын деп тумайды.
Ұл мен қызды қаматып отыра алмайтын елміз.
Сен қалмақ болсаң, біз қазақ,
Қарпысқалы келгенбіз,
Сен темір болсаң, біз көмір, еріткелі келгенбіз,
Қазақ , қалмақ баласы табысқалы келгенбіз,
Танымайтын жат елге танысқалы келгенбіз,
Танысуға келмесең шабысқалы келгенбіз,
Сен қабылан болсаң, мен арыстан,
Алысқалы келгенбіз,
Жаңа үйреткен жас тұлпар жарысқалы келегенбіз,
Берсең жөндеп бітіміңді айт,
Бермесең дірілдемей жөніңді айт, не тұрысатын жеріңді айт! [5] - деуі
жоғарыдағы сөздеріміздің бір ғана дәлелі. Мұндай дәлелдерді жүздеп, мыңдап
келтіре беруге болады.
Тіліміз бұл кезеңде жеке ұлттың бар қажетін өтейтіндей дәрежеге
көтеріліп дараланды. Қарлұқ, оғыз, қыпшақ, салжұқ болып үлкен бес топқа,
қырық тілге, жүз диалектіге бөлінген жалпы түркі тілдерінің ішінде тіліміз
туыстығы жағынан 12 тілмен (қазақ, татар, чубаш, башқұрт, қырым татарлары,
қарақалпақ, құмық, қарашай, малқар, ноғай, қарайым, қырымшақ) бірге қыпшақ
тобын құрады. Қазақ тілі түркі тілдес халықтардың ішіндегі сөздік қоры
жағынан өте бай, дамуы жағынан да көш озық тұрған тіл. Бұл жай өзімдікі
болған соң мақтану емес, дәлелденген, зерттелген нақты тұжырым. Кезінде
түрколог В.Радлов Әлем тілдерінің ішінде мен үш тілді ұлы деп білемін. Ол
– орыс, француз, қазақ тілдері - деп баға берсе, тағы бір әйгілі түрколог
С.Е.Малов: Түркі халықтары ішіндегіең суретшіл образды тіл – қазақ тілі.
Қазақтар өзінің шешендігімен де, әсем ауыз әдебиетімен де даңқты - деген
болатын.
Тіпті, халқымыздың тіліндегі сөздік қор туралы айтпай – ақ, дыбыстар
жүйесін алайық. Дыбыс дегеніміз өзі адам құлағымен ести алатын түрлі үндер.
Олар жалпылама алғанда физикалық, биологиялық, музыкалық, тіл дыбыстары
болып бөлінеді. Ал тіл дыбыстары сол тілдегі мағына және сөз ажыратуға
қатыса алатын дыбыстар яғни фонемалар. Мысалы: сал – сәл, тол – төл, тұс –
түс... дыбыстар алмасқан сайын мағына өзгеріп, сөздерді ажырата аламыз. Осы
фонемалар турасында ғылыми теориялық негіз салған Бодуен де Куртенэ
психофонема психобейнеден келіп, шығады деген болатын. Бұл теорияның
қағидалары бойынша әр ұлт өкілдерінің санасында, ойлау қабілетінде сөз
мағынасын өзгертетін дыбыстардың психологиялық бейнелері болады. Сол
бейнелер арқылы халық бір – бірімен тілдік қарым – қатынас жасайды.
Дыбыстардың, сөздердің сөз тіркестерінің, сөйлемдердің психобейнелері
ұлттың барлық мүшелерінің ойында бірдей болады (сан жағынан да, сапа
жағынан да) сондықтан олар бір – бірін толық түсініп, тілдесімдік қатынасты
табиғи заңдылық ретінде жасайды. Әр тілдің өзіне ғана тән төл дыбыстары
болатынын қарапайым түрде былай түсіндірсек: бір тілдің дыбысталуы өте
жағымды (қазақ, француз) болса, енді бір тілдікі мысалы қытай тілі шаң –
шұң еткен өңкей ащы дыбыстар жүйесінен түзілген, алтай, якут тілдері
дауыссыздар жүйесіне негізделгендіктен құлаққа түрпідей тиеді. Әр дыбыстың
артикуляциялық, акустикалық, генетикалық сипаттамасы болады. Мысалы, қазақ
тіліндегі дыбыстардың барлығы дерлік ауыз қуысынан шығады. Тіліміздегі кез
– келген дыбысты айту кезінде өкпеден шыққан ауаны ауыз қуысында еш
кедергіге ұшыратпай, не мұрын жолымен айтып көріңізші. Ол дыбыстар біздің
тіліміздегі саздылығынан, ерекше ойнақылығынан жұрдай болады да қалады.
Тілдегі әр дыбыстың айтылуы құлаққа жағымды саздылыққа ие болуы да тілдің
ұзақ даму жолын көрсетеді. Дыбыстардың саздылығынан тіліміздегі кез –
келген сөзді бағындырып, тұрған буын үндестігі мен дыбыс үндестігі келіп
шығады.
Өнер алды – қызыл тіл деп бағалаған қазақ халқында тұспалдап, мақалдап,
мақамдап, тақпақтап сөйлеу негізінде жыр, терме, толғау, дастан, айтыс,
шешндік өнер, қара өлең, өлең түрлері сияқты әдеби өнер үлгілері
қалыптасқан.
Сөз мәйегін тізіп, құлақ құрышын қандыра, ерекше ырғақпен, ынтықтыра
сөйлеу логикалық дұрыс ойлауда, ал ол қазақтың қан тазалығын сақтай отырып,
ұрпақ өрбітуінде жатыр. Жалпы түркі тілдері жанұясынан шығып, ұлтымыздың
бүкіл әлеуметтік бейнесін қалыптастырып, ұлттық менталитет, саяси, оқу –
тәрбиелік, тұрмыстық жадыны ұстап тұрған тіліміз үш ғасыр даму дәуірінен
өткен .
Жылқы мінездес текті халқымыз наным – сенімін орнықтыруды діндердің
ішіндегі ең тазасын, әділін ұстана білді. Ақыл – ойдың биігіне жеткен
кемеңгерлердің көпшілігі ислам дінінің ақиқатын еріксіз мойындап, бас
иген. Орыстың ойшылы Иван Бунин: Құранның бұйрығына құлақ аспағанды қарғыс
атсын! - десе, Александр Пушкин: Жаратқанға табыныңдар. Ол аса ұлық, ал
Лев Толстой: Мені Мұхаммед үмметінен деп есептеулеріңізді өтінемін, - деп
исламды мойындағандарын әйгілеген. Ал керісінше ислам дініде туылып көкірек
көзі ашылған соң сөзге діннің ұлылығын мойындап кеткен әлемдік тұлғаларды
таба аламыз ба? Әрине жоқ. VІІ – VІІІ ғасырлардан бастап ислам діні біздің
халқымыздың санасында орныға бастады. Бұдан кейінгі жерде әр қазақ баласы
ата – бабасы ұстанған дін қағидаттарын орындау арқылы ұлт тұтастығына кепіл
болды.
Халқымыз әлмисақта жаратушы рухынан сипат алған адамның өмір
айналымына жіберілу мақсаты – даму, дағдару, шегіну, қайта жаңғыру
жолдарынан өтіп, өсіп, өңделіп, пенделіктен періштелік биіктікке дейін
көтеріліп, барып өз иесіне қайта қосылуы үшін екендігін терң түсінді.
Түркістанда Түмен бап, Сайрамда бар сансыз бап, Отырарда отыз бап,
Бабтардың бабын сұрасаң, Ең үлкені – Арыстан бап, Ең кішісі – алаша бап ,
демекші бабтар мен әулиелер өлкесін исламсыз елестету тіпті мүмкін емес,
адамның жаратушысы мен тікелей байланысты, әрі адамдарды оған жеткізетін
ақиқат жол екенін түсіндірген ойшылдарымыз – Яссауи, Бекет ата, Абай,
Шәкәрім халқын діни таным – түсінікке жетеледі.
Тілі мен діні дамыған халық салт – дәстүрден әсте кенде болмаған.
Дәстүр халықтың дүниетанымына орай қалыптасып, жалпы халықтық сипат алды.
Олай болуға себеп – дәстүр әркімнің жеке басындағы жай мәселерге қатысты
емес, халықтың әлеуметтік, психологиялық, мәдени, толып жатқан басқа да
тұрмыстық жағдайына байланыстылығында. Дәстүрдің енді бір сипаты –
тұрақтылығында. Оны қаласа өзгертіп, қаламаса өшіріп тастауға бір адамға
иелік жоқ. Тағы бір артықшылығы – дәстүрдің өміршеңдігі.
Ар мен намысын қасықтай қаны қалғанша қорғаған, жомарт та дарқан, адал
да ақкөңіл қазақ халқының тұрмысы түгелдей малмен, көшпенділікпен тығыз
байланысты болды. Ұлттық психологиялық ерекшелік қасиет, философиялық ойлау
жүйесінің негізі тұрмыс салтымен қалыптасқан, дәстүрге айналды. Сөйтіп,
салт – дәстүрлер, бір жағынан халықтың тұрмыс – тіршілігінің айнасы іспетті
болса, екіншіден, сол арқылы ғасырлар бойы өз ұрпағын еңбекке,
адамгершілікке, өнерге, өмірге, икемдеуге тәрбие құралы болды.
Осылайша отаршылық қамытын кигенге дейін кең жазира даласында сөзге
шешндігінен, дініне беріктігінен, елін, жерін шексіз сүйетіндігінен туған
қазақтың зор рухты, асқан текті бейнесі кемеліне келген еді.
Отаршыл империя кезеңі қазақ тарихында 1731- 1916ж) 185 жылдық
уақытқа ұласты. Ресейдің ресми тарихында отарлау, бодандықтар,
агрессия, шет жерлерді басып алу [6] деген сияқты сөз тіркестерін таба
алмайсыз, бұл мағынаны тарихшылар жаңа жерлерді игеру, Ресейдің қол
астына өз еркімен кіру, одақтасу сияқты сөздермен береді. Жауыздыққа,
жендеттікке, отаршылдыққа қарсы сөйлеген тұстарда орыс ұлтшылдары:
...единственная страна в мире, не знавшая колоний, это – Россия! - деп,
барын сала дәлелдейтіндері бар. Бірақ тарих деректері мұны теріске
шығарады.
Мысалы:
1346 жыл – Коми жері
1478 жыл – Карелия
1489 жыл - Солтүстік Карелия
1552 жыл – Қазан хандығы жойылады
1556 жыл – Астрахань хандығы
1557 жыл – башқұрт тайпалары Қазан хандығына жасалған зор шабуылды
көргеннен соң орыстар құрамына бірден өтеді. Кейін отаршылдықтың зардабынан
кейін жиналып қарсы тұрулары тарихта башқұрт көтерілісі деген атпен
қалады.
1557 жыл – Удмурт елі
1558 жыл Сібір хандығы
1630 жыл Бурят, Якут елдері
1654 жыл – Украин жері
1721 жыл – Эстония, Видземе, Латвия
1731 жыл – қазақтардың бодандығы басталды. XVIII ғасырдың 60 – шы
жылдары орыстар қазақтардың барлық өлкесіне бекіністер салып үлгереді.
1742 жыл – Қарақалпастан Ресейдің протек – тораттығына (протекторат өзге
елдің құқығыншектеуші, билік етуші) өтеді де, 1873 ж. Ресей құрамына
кіреді.
1756 жыл – Кенді Алтай
1771 жыл – Қалмық хандығы
1772 жыл – Беларусс жері
1774 жыл – Солтүстік Осетия, Үлкен және кіші Кабарда
1783 жыл – Қырым елдері
1793 жыл – Молдавия
1795 жыл – Литва
1801 жыл – Шығыс және Батыс Грузияның біраз бөлігі Ресей құрамына
өтеді. Шығыс Арменияны толық жаулап алудың жорықтары басталады.
Өзге ұлттар мылтықпен, зеңбірекпен қаруланған тұрақты әскері бола тұра
орыстардың басқыншылығына төтеп бере алмай, бір – екі жылдың ішінде
бодандық құрығына ілініп қала берсе, қазақ жерін тұтасай иеленіп, әр
жердегі көтерілістерін басып – жаншу үшін империяның 150 жылға жуық уақыты
кетті. Басқа отар халықтардың қарсылықтары аз уақытта тойтарыс алып, қайта
бас көтермеуі олардың ұлттық санасының әлсіздігін танытады десе болады.
Ресей отаршылдары қазақ жерін бір жарым ғасыр бойы жаулағанда, олар отты
қарумен, тұрақты армиямен қаруланса да әр жердегі қазақ батырларының қол
бастаған жанкешті қарсылығына ұшырап, алға жылжи алмай келді. Мұның басты
себебін орыс тарихшысы Аничков қазақтардың еліне, жеріне деген махаббатынан
туындаған ұлттық санасының жоғары деңгейде болуында деп атап көрсетті
(М.Мырзахметов, Түркістан, 2007ж.). Осы себепті орыс отаршылдары
өзгелерден озық, асау, кесек біткен халықты тізгіндеуге өзгеше тәссілдер
қолданды. Оның бірі 1865 жылы патшалық еткен Александрдың қазақтарды
шоқыныдырып орыстандыру туралы ресми құжаты еді. Бұл құжат бойнша іске
кіріскен орыс миссионерлері (Ұлы жүзді – Остроумов, Орта жүзді –
Алекторов, Кіші жүзді- Ильминский бөліп алған), орыс - қазақ мектептер
жүйесін түзеді. Аралас мектептер империя үшін халықты ұлттық өзегінен
ажыратып, табиғи таным – түсінігін өзгертіп, қазақ халқын саналы, ерікті
түрде мәңгүрт етудің тамаша жолы болған саяси құрал болды. Бұл мектептер
орыс емес ұлттарды патша өкіметінің саясатына, дініне, тіліне құлшылық
етуге тәрбиеледі. Қазақтың тілін, салт – дәстүрін, өмірін зерттеп, ауыз
әдебиеті материалдарын жинап, Қазақ тілін үйренуге арналған материалдар
атты сөздік (Қазан, 1861жыл), Өздігінен орыс тілін үйренуші қазақтарға
көмекші оқу құралын жасаған, патша өкіметінің орыстандыру саясатына шын
берілген Н.И.Ильминский болды. Қазақтарға отарлау саясатын жүргізуде
олардың тұрмысы мен салтының және қоғамдық қатынастарының ерекшеліктерін
ескере отырып жүргізу қажет деп есептеген миссионер шығыс халықтары үшін
орыс емес ұлттарды орыстандыру және шын мәнінде оларды діни және тілі
жағынан орыс халқымен біріктірудің [7] педагогикалық жүйесін жасады.
Ата – бабамыз ғасырлар бойы тірнектеп ең асылын сұрыптап жинаған
рухани байлығын – тілін, дінін, салт – дәстүрін жатқа жойғызбау үшін
жанталаса қорғанды. Мен көндім деп екі қолын көтеріп қарап отырмады. Десе
де Ресей империясының миссионерлік, нәсілшіл- шовинистік саясатты тынбай
ұстануы нәтижесіз болмады.
Кеңес үкіметі (1916 – 1991 ж.ж) идеясы басқадай насихатталғанмен,
тікелей отаршыл империяның ісін жалғастырушы болды. Кеңес үкіметі орнай
бастағандағы адамдар өмірінің күнделікті тұрмыс шындығынан қоғамдық
тіршіліктің сыры аңғарылып, кез – келген фактіден үлкен тарихтың сипатын
сезуге болады. Қазақ елінің тарихындағы зардабы осы күнге дейін жойылып
бітпеген, аса қасіретті нәубеттің бірі – ұжымдастыру болды. Өкімет
кедейлерді байларүға (көбісі күн көрісі бар орташа ауқаттылар) жауықтыра
айдап салып, ұрдажық белсенділерді құтыртып, қас – қағымда елдің ғасырлар
бойы қалыптасқан шаруашылық жүйесі мен өмір салтының астан – кестеңін
шығарды. Бай деп саналғанның мал – мүлкі түгел тәркіленіп, өздері абақтыға
қамалады, немесе байланып – матанып ит жеккенге айдалады. Жалған жала
жабылып, атылып – асылады. Бұл нәубеттің ақыры бұрын – соңды болмаған
жаппай ашаршылыққа ұласып, халықтың жартысынан көбі қырылды. Нәубеттен
үріккен халықтың бір бөлігі жаяу – жалпылап шекара асып, бөтен елге кірме
болды.
Қолдағы малынан оп – оңай айрылғысы келмеген, бірақ заманының
ауқымынан сырт кете алмаған қазақ халқы талай – талай шырғалаң мен
сарсаңға, күдік пен толқуға түсті. Колхоз жаңа ұйымдасып, әлі де көңілдері
дүдәмәл жүрген адамдарды шолақ белсенділер одан сайын дүрліктіре түседі.
Мысалы, сол кезеңнің реалистік суретін қалдыра білген Б.Майлин
шығармасында салық туралы: Шеше, тыңдаңыз, сіздің үйге берілген жоспар:
бір пұт ет, он қадақ шыртылдақ, он қадақ ескі темір, он қадақ ескі жүн,
төрт мүйіз, бес тұяқ, бір ит терісі, бір мысық терісі... - деп келтірсе,
тағы бір жерінде: Колхозға кіргеннің малы да, жаны да өзінікі болмайды
екен ғой. Үндеместің үйі біліп, қоңыр сиырын қалаға сатуға апарғалы жатыр
екен, колхоздың бастығы барып: мал сенікі емес деп жетегінен шешіп алып
қалыпты. О да ойыншық – ау, адамды айтсайшы, бәрінен де масқарасы – әйелді
ортаға салады білем. Неке болмайды дейді. Әйел мен еркекті нөмірлейді
дейді[8].
Қазақ халқына иимперия да өз кезінде қатты қысым жасағанымен, сақтап
тұрған қорғанышы – ауыл ақсақалдарына, ел ағаларына бағынған дәстүрлі
тұрмысы еді.
Кеңестік қызылдардың белдежн басып жүргізген колхаздастыру, ұжымдастырулары
қазақ халқының тұрмыс – салт ерекшелігін де быт – шыт қылды. Нақ осы
уақытта өздері ештеңенің жөн – жосығын түсінбесе де, мансапқа қызығып, көп
нәрсені бүлдірген іштен шыққан топас белсенділер қаулап кетті. Отызыншы
жылдардың бас кезіндегі Қазақстанда орын алған нәубетке осы шаш ал десе,
бас алатын жандайшаптар да айрықша себепкер еді. Олар екі сөздің басын
жөндеп құрай алмай тұрса да, орыс сөздерін араластырып, ата – бабасы
естімеген сөздермен сөйлеп, үріккен елдің зәресін ұшырды.
Сол уақытта желі салған мына ыңғайдағы: Жолдастар! Нағыз тәртіп
беремін, үдетпелі жоспар жиырма төрт сағат ішінде орындалады, понятно? Оның
үшін нет істеу керек? Вот былай істеу керек: мәселен, үй салса, оның
алдымен төрт аяғын тұрғыза ма? Төрт аяғын тұрғызады, яғни қадайды. Понятно?
Сосын стенасын қалайды. Сонан крышасын покрыват қылады... Понятно? Бұл да
сол: алдымен айтқанда төрт аяқтан бастау керек. Орысша айтқанда низ дейді.
Нағыз опасность низда жатыр, понятно? Бір кітаптан оқығаным бар... Ымм...
да вот былай: капиталическое хозяиство өрбиді дейді, - низдан, понятно?
(Б.Майлин Талтаңбайдың тәртібі) дүбәралық кейін тамырын тереңге жібереді.
Ал, кеңес үкіметі беті бүлк етпестен, мұны кеңес халқының ұлы жеңісі
(байлардың көзін құртуды) ретінде бағалап, солай деп ұрандауды талап етті.
Кеңес үкіметі ұлттық мүддені жоюға үлес қосқандарды тайраңдатып қою арқылы
олардың ісін ерлікке балаудың тұқымын септі. И.Сталиннің 1937 жылғы: Мы не
толко уничтожим всех врагов, но и семьи их уничтожим, вес их род до
последнего колена (Леонид Млечин.КГБ председатели органов госбезопасности
(рассекреченные судьбы). Москва,2005, стр.152), - деген нұсқауы ұлт қамын
ойлайтындарды бір сыпырып тазалап алды.
Сонымен қатар көп ұлтпен араласа отыру науқаны да, тәжірибесіз
қазақтардың атамекеніне қоныстандырылған әр түрлі келімсектердің жағдайы
да коммунистік интернационализм күшімен жан – жақты жасалды. Ана тілінен
ажырап бара жатқан халықтың тарихынан да, мәдениетін де, өркениетін де
Кеңес үкіметі жасаған болып шығып, қазақ елі өз тарихынан өзі ажырады.
Қазақ ғұламасы Ахмет Байтұрсыұлы 1915 жылы: Алһамдул - илла, аз емеспіз,
алты миллион қазақпыз десе, 1916 – 45 жылдардағы жатқа кеткен биліктің 30
жылдық ойранынан қазақ халқы еш уақыттаболмаған қырғынға ұшырап, үштен
екісінен айырылып, 1,5 миллиондай адамы ғана қалады.
ХХ ғасырдың басында ақ ояна бастаған қазақ санасы бас көтеріп, қазақ
зиялылары Алаш партиясын құрып, Түркістан автономиясын да орнатып
үлгерген еді. Бұл да қазақ халқын қынадай қыруды сұрап тұрған, яғни өзге
елдер сияқты бұға бермей, бірден дүр етіп, көтерілетін қазақтардың өр,
саналы рухын тез арада өшірмесе, санын да азайтпаса болмайтын саяси жағдай
болды. Осы аз уақыт аралығында үштен екісін жоғалтқаннан соң, қазақ халқы
ұрпақ ауысуы кезінде табиғи түрде келесі ұрпаққа салт – дәстүр, дүниетаным,
тіл, дін сияқты руханияттарын беру мүмкіндігінен айрылды. Ұш ғасыр бойы
жиналып, ұқыптап ұрпағының зердесіне құйылып, келген ақпараттар ағыны
тоқтап, шорт үзіліп қалды.
Ақтабан шұбырынды зардабынан да асып кеткен бұл зұлматтар санға
ғана емес, сапаға да сызат түсірді. Кең байтақ өлкеде сиреп қалған жер
иесі, ұшан – теңіз байлық қожайыны – қазақтар өзге келімсек ұлттардың
ығына, орыстандыру саясатына толығымен бағынышты болды. Десе де, ата –
бабаларымыздың қанына тартып, саннан сапа шығады деген заңдылықтың растығын
дәлелдеген де біздің ұлтымыз болды. 1986 жылғы желтоқсанда жастарымыздың
өзге ұлттар арасында ең алғаш болып кеңестік озбыр өкіметке бас көтеруі
бабасының бабасындағы өр рух пен тектілік мүлде жоғалып кетпегенінің
айғағы болды.
Елу жылда ел жаңа дейді халқымыз. Тәу еткен Тәуелсіздіктің де 22
жылын еңсеріп қалдық. Бізге қазақтың рухын өзіне қайта қызмет еткізуі
қажет. Шырқап кеткен прогресс бүкіл ғаламға шеңгел салуда.
Қазір теледидарсыз, ғаламторсыз, компьютерсіз күнделікті тұрмысты
елестету мүмкін емес. Күнделікті, апталық, айлық ақпараттық бағыттағы газет
- журналдар неше мыңдаған тиражбен таратылып жатыр. Не жазылатыны,
олардың барлығын кім оқитыны тағы да бөлек мәселе [9]. Қазір адамдардың
көпшілігі кітап, газет – журнал оқып оқырман болудан гөрі, уақытын ысырап
етпей көрермен болуға көшкен. Сондықтан да визуалды ақпарат көздерінің
жұлдызы жарқырап тұр.
Ұлт мұңына мүлдем жаны күймейтіндер ..., Басы түгіл тізесін де
имейтіндер... жұрттың бәрін дал қылған түрі қазақтар керісінше шамалары
жеткенше орыс тілін қолданыстан шығармай отыру мақсатын көздеген. Өз
тілінде сөйлей алмасын, бірақ ол да қазақ қой, өзі сөйлемесе де, өзгелерге
не үшін бөгет жасауда деген сауалға жауап табу мақсатында психология
ғылымына жүгінуге тура келді. Психология әр адамның қандай дәрежеде болсын,
әйтеуір ұлттық сезімі болады да, ұлттық сезім нышаны ұлттық қадірден,
ұлттық мақтаныш сезімінен және бір ұлтқа тәнділікті сезінуден тұратынын
негіздейді. Ал ана тілінде сөйлей алмайтындардың ұлтқа тәнділікті сезіну
эмоциясы сол тілде сөйлейтіндерден төмен болады екен. Міне, сіз бен біз
іздеген бір жауап.
Мүмкін ол қандастарымыз өздерін солақай саясаттың құрбандары ретінде
ақтағысы келетін де шығар. Бірақ тәуелсіздік дәуірінде туған бала –
шағаларына, немерелеріне олар не айтып ақталмақшы. Қалай айтсақ та еліміз
тәуелсіздігін иеленіп отырған кезде, әлі күнге бала шағасына теледидардан
күндіз – түні басқа ұлттың салт – санасын сіңіртетін, кейіпкерлері өзге
тілде сөйлейтін мутфилімдерді, кино – хабарларды беру, ұлттың генофондына,
ұрпақтың келешегіне қиянат жасау болып табылатынын тілін менсінбейтіндер
қашан сезінеді екен.
Қазақ әдебиеті (19.11.2010ж) газетінде әл – Фараби атындағы Қазақ
Ұлттық Университеті, филология факультетінің 3 – курс студенті Арман
Әлменбет Шөлдеген қазақ рухы атты мақаласында: ...Өткен жылы ау деймін,
елге барғанда қалада тұратын аталас ағамның кішкентай ұлы ойыншықтарының
арасына кіріп кетіп, соғысып ойнап жатыр екен. Екі жақтың да атынан өзі
сойлеп, өзі келтіріп жүр. Онша мән бермей, өз бетіммен отырғанмын. Тыңдасам
інім Рақымжан, ат! Алға! деп ұрандап қояды арасында. Ерікссіз езуіме
күлкі үйірілді. Шақырып алып сұрасам, ана тілі пәнінен Рақымжан
Қошқарбаевтың ерліктері туралы өткенбіз дейді. Риза болдым. Қалай риза
болмайын, жайшылықта адам шошырлық түрлері бар, заты да белгісіз құбыжықтар
туралы мультфилімдерді көріп, әңгімесі де солар туралы болып жүретін
қаланың бір баласы Рақымжанның ерлігін үлгі тұтып, ойынына араластырып
жүрсе! Қаршадай ұлдың ұлттық рухы шөлдеген! Бұл – соның көрінісі! [10] –
дейді.
Рухани азып – тозып, ақыры мәңгірттену қазақ халқының құдайдан қалап –
тілегені емес, сыналап сіңдірудің салдары болғандықтан, біздің азат
дәуірдегі ұрпақтарымыз жоғарыдағыдай әлі ақ қағазадай таза кезінде ұлтына
тән рухани құндылықтарды сезінгісі келіп, қазақтықты іздеп тұруы
биологиялық, табиғи байланыстың көрінісі. Ең алғаш баласымен тілдік
қатынасқа түсетін адам анасы болғандықтан да, халқымыз туған тілін ана тілі
деп үлкен философиялық иірімде айқындаған. Бала 5 – 6 жасына дейін бүкіл
өмір бойына керек ететін ақпараттың 80 пайызын алады екен деп қазіргі ғылым
анықтаса, А Байтұрсынұлы да өз тұжырымында бала ең алдымен ана тілінде ғана
білім жетілдіруі керек деп дабыл қақты. Дамыған шығыс елдері де ес білгенше
баланы тек ана тілінде сауаттандырып, дүниетанымын қалыптастырып алса,
Еуропа тіл білімі отбасы ана тілін сақтайтын – соңғы қорған деген
тұжырымынан танбайды. Үш тұғырлы тіл деп ұрандалған науқанның өмірімізге
кіріп кеткеніне де біраз жылдың жүзі дөңгеленді. Осы науқан ыңғайында
тәрбиелейтін бала – бақшада қызымның тілі не қазақша емес, не орысша емес,
не ағылшынша емес әйтеуір бір түсініксіз тілде шығып келе жатқанына
қиналамын - дейді бір танысым. Кішкентай қыздың санасына құйылып жатқан
ақпараттың көптігінен ол барлығын дерлік игере алмайды. Бірақ миы, жады
сергек болғандықтан жаман – жақсы, өзімдікі – өзгенікі демей барлығын түгел
сіңіре береді. Мысалы мынадай сздер қоспасы – берші дегеннің орнына –
дайши дейді. Мұнысы не орысша дай емес, не қазақша бер емес. Жарайды
бүйткен балабақшасы құрысын, ана тілінде қазақы тәрбиеде өзім өсіремін
дейтін нағыз патриотымыздың өзін Теленяня мен Nickeldeon арналары
өшіріп тастайды. Таңертеңнен кешке дейін дем алмайтын бұл арналар арқылы
үйде отырып – ақ балаңыздың тілі өзге ұлттың кейіпкерлерін, өзге ұлттың
тұрмыс – тіршілігін санасына сіңіріп, қай жағынан алсақ та шалақазақ болып
өседі. Сондықтан болашақ буынды да дүбәралық кейіпке қалдырмау үшін, ұлттық
басымдықты танытатын телеараналар мен тележобалар жүйесін құру керек.
Кезіндегі тайпаларды таң қалдырған қазақтардың бойындағы асыл
қасиеттердің сынығына ие болып қалудың өзіне айрықша мұқтаж кейіпте қалдық.
Мысалы қазақтар туралы зерттеген Ф.Янушкевич: Қазақтардың ойлау
қабілеттілігінің кереметтігіне менің барған сайын көзім жетті. Сөз дегенде
ағып тұр. Бұл жағынан оларды Батыс Азияның француздары деуге болады. Өзіне
жоғарыдан менсінбей қарайтын халықтар арасынан бұл көшпенділердің де
құрметті орын алатын кезі келеді деп бір жарым ғасыр бұрын жазып
қалдырған. Иә, бір жарым ғасыр бұрын өзіне мұрын шүйіре қарап тұрса да
ұлылығын мойындатқан тіліміз қазір өзінен туғандардың менсінбеушілігінде
қалып тұрғаны өкінішті.
1865 жылдан бастап қазақтарды аралас мектеп ашып, қазақтарды
орыстандыру, мүмкіндігі болса шоқындыру саясатын жүргізе бастаған отаршыл
империя 1891 жылы жоспар бойынша миссионерлеріне екі жылдың ішінде қазақ
тілін үйреніп алулары керек деген тапсырма береді де, соның нәтижесінде
түрлі зерттеулер жасауға мүмкіндік туады. Керек еткенде екі – ақ жылда
тілімізді меңгеріп шыға келген халықтың ұрпақтары мен тұла бойы орыстанған
қазақтар тәуелсіздіктің 22 жылдығы дөңгеленсе де қозғалар емес. Осы арқылы
талпыныс, ынта, оған қоса қажеттілік тудырмаған жағдайда тіл үйренудің
мүмкін еместігіне көз жеткізіп отырмыз. Қалай болғанда да қай тілдің
қоғамдағы атқаратын қызметі көп болса, сол тіл басым болады. Туған тіл ғана
өзіңнің қай ұлт екеніңді сезіндіреді. Тіл бірлігі болмаса, не ұлт, не
мемлекет тәуелсіздігі баянды болмайды.
Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы
тіл. Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады деп, қазақ тіл білімін
қалыптастырушы А.Байтұрсынұлы қадап көрсеткендей, әр ұлттың генетикалық
жады, ұлттық коды мен дүниетанымы, психологиясы түгелдей тілінде ғана
сақталады.
Жалпы бір тілді ығыстырып шығару процесі кезінде қостілділік біраз
уақыт қоғамды жайлап тұрады. Екі тілдің артындағы екі мәдениет пен өркениет
өзара айқасқа түсіп барып, жеңімпазы үстемдік ететіні турасында филолг
Дэвид Кристалл ой қозғаған. Орыстар французша сөйлеуді сәнге айналдырған
кезде Лев Толстой Ана тілің қайткенде де, ана тілің болып қала береді. Жан
тәніңді салып сөйлеген кезде басыңа бірде – бір француз сөзі келе қоймайды,
ал жарқылдата сөйлеуді қаласаң, оның жөні бір басқа [11] – деген болатын.
Қазіргі екі тіл майданы ұзаққа созылған сайын қауіпті екенін басты назарда
ұстағанымыз жөн.
Кеңестік дәуірде ұлттар лабораториясы аталып көпұлттылығымыз
жалауласа, тәуелсіз ел болғанда көп дінділігіміз шыға келіп, діндер
лабораториясына айналдық. 40 – тан аса конфессиялардың діни бірлестіктері
мен ұйымдарының 4000 – нан асады. Қазақ халқына ауыз сала бастаған өзге
діндерді есепке алмағанда исламның өзі қаншама бөлікке бөлініп отыр. Қазақ
жеріне лек – легімен ағылып жатқан миссионерлерге келме деуге де шамамыз
келмей қалды. Шет мұсылман елдерден келген түрлі пиғылды діни топтарға,
Сауд Аравиясы, Ливан, Сирия, Мысыр, Пәкістан сияқты елдердің діни оқу –
орындарында қазақ жастарын үздіксіз оқытуда да қателіктер кетті. Халқымыз
ата – бабасы ұстанған, дәстүрлі Ханафи мазһабынан қалай ажырап, сәләфи,
уаһабшы, хизбші, ахмадия, таблиғшы, құраншы болып шыға келгендерін де
аңғармай қалды Құлшылықтың өзгеше түрлерін ойлап тапқан аққулар,
сұңқарлар қанат қақты. Олар өз ұстанған бағыттарымен тыныш жүрмей,
жергілікті дәстүрлі дін жолындағыларды жазғырып, күнәлауға шығып, қалың
қазақты тоз – тоз етті. Осылардың кесірінен көп жерлерде тіпті өлікті
жөнелтудің дәстүрлі қағидаларын өзі іске алғысыз болып қалды.
Діни сенім бостандығы және Діни бірлестіктер заңының аясында
қазақтар мешітте, христиандар – шірпкеулерінде, еврейлер – синагогасында,
буддистер – храмдарында тып – тыныш, өз діндерін өз өкілдеріне уағыздап
отырса, ол жердегі әңгіме мүлде басқа болар еді. Керісінше, бұл заңды
өздеріне жанған жасыл шамға балаған евангелист – христиандар, белое
братство – Белый Христос , Аум Синрике, Мария Дэвис Христос , т.б
толып жатқан секталар озып, төмендегі қазақтарға көмек қолын созуда
[12].
Дүние жұзіне кітаптары миллиондағн тиражбен шығып тарайтын Билли Грим,
Кристиана Рой, Джош Макдауэлл сияқты авторлардың кітаптары қазақшаға
аударылып, өте сапалы шығарылып, тегін таратылады. Қазақты дініне ажыратып,
шоқындыруға Америка, Англия жыл сайын қомақты қаржы құюда. Сол себепті де
шығар, христиан діні секталарының миссионерлері әсіресе қазақтарды
шоқындыруға ерекше ынталы болып шығып жатыр. Шоқындырылған қазақтар басқа
ұлт өкілдеріне қарағанда Америкаға, Еуропаға бару бақытына ие болатын да
көрінеді. Христиан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ ұлтының тағдыры өзге ұлтта емес Қазақстанда
шешіледі бүгінгідей әлемді жаһандану процесі жайлап отырған тұста қазақ
халқының аман қалуы ұлттық құндылықтарымыздың жағдайына байланысты.
Қазіргі таңда өзге түгілі азуын айға білеп отырған, Еуропадағы ықпалды,
беделді мемлекеттердің бірі саналатын Франциядағы француздар Америка мен
өзге де мемлекеттердің экспансиясынан қорқып, Франция кинотеатрларында
шетелден келетін туындыларға, тіпті әртістерге дейін шектеу қойып отыр.
Олар бірінші орынға француз киносын, француз мәдениетін шығарып отыр [1].
Яғни олардың өзі ұлтымызды қалай сақтап қаламыз деген мәселемен бас
қатыруда.
Қазіргі таңда еліміз тәуелсіздік алып өз іргетасын нықтап жатқанда ,
бүкіл әлемді құшағына алуға ұмтылған ғаламдастыру процесі жүріп жатқанда
ұлт теориясын терең түсінуді, зерттеуді керек етеді. Тәуелсіздіктің ең
жауапты, барша қиыншылыққа толы кезеңі әлі алдымызда екендігін ескерсек,
толыққанды, белсенді еліне қызмет ететін азамат тәрбиелеудің маңызы өте
үлкен. Ұлт болмысы, мәні, адамға ұлттық келбет беретін факторлар, ұлттың
келешегі сияқты мәселелр ерте заманнан бастап адамзатты ойландырып, келеді.
Ертеңіміз десек ойымызға бірінші оралатыны жастар. Бар үміт, баршама
мұрат - олардың жарқын болашағы ғана емес салауатты тұлғасы, рухани кемел
болмысы. Сондықтан жастар ісі қоғамдағы өзекті мәселелердің бірі, мемлекет
саясаттың бір бөлігі болып табылады.
Қазіргі заман талабына сай әлеуметтік тәрбие ұғымы адамға жағдай
жасау және барлық әлеуметтік әсерлер мен әрекеттерді қолдана отырып, адам
дамуын, адамның әлеуметтік құрылуын ынталандыру деп түсіндіріледі, осы
процестер аясын қамтиды.
Тәрбие кез – келген қоғамның аса маңызды қызметі. Бұл әлеуметтік
процесс болып табыла отырып, адамның мінез құлқы мен қызметіне, қоғамдағы
барлық институттар, қоршаған орта және осы процестің субьектісі ретінде
жеке тұлғаның белсенділігі арқылы мақсатты түрде әсер етуі [2].
Тәрбие процесі жеке адам мен балалар ұжымын әлеуметтік тұрғыдан
қалыптастыруда, оларды өмірге дайындап, қоғамда өз орнын таба білуге
үйретіп, әрбір әрекетімен, қызметімен қоғамға пайда келтіруден, өз жеке
басына қанағаттанатын сезіммен қарауға тәрбиелеу.
Тақырыптың зерттеуді қажет ететіндігі, бұл проблемаға ғылыми тұрғыда
кешенді жұмыс қажет екендігі келесі үш сұраққа жауап беру ашылады деп
ойлаймыз. Жалпы аталған мәселе бойынша ауқымды, маңызды үш сұрақ туындайды.
Біріншіден, неге этностық құндылықтар негізінде тәрбие беру қажеттігі
туындап отыр?
Екіншіден, жастарға этностық ұлттық құндылықтарға сүйене отырып,
тәрбие беру процесі қалай жүргізіледі, кімдер немесе нелер жүзеге асырады
және неге негізделеді?
Үшіншіден мәселе неге жастар төңірегінде көтеріліп отыр, ұлтымыздың
жастардан басқа бөлігінің бұл мәселеге қосып алары жоқпа?
Келесі туындайтын сұрақтар мен қарастырылатын мәселелер аталған осы
үш сұрақ төңірегінде болмақ. Біз өзімізше аталған аталған мәселелрге жауап
беріп көрейік.
Қай мәселеде болсын өсу мен өркендеудің басты шарттарының бірі –
тұрақтылық. Тұрақтылық болу үшін басталмақ іске белгілі бір құндылық негіз
болуға тиіс. Осы орайда ұлттық құндылықтар негіз бола алады және солай
болуға деген пікірдеміз. Ал ұлттық құндылықтар тұрақтылық пен өркендеудің
негізі болуы үшін жастарға ұлттық тәрбие беру қажет.
Белгілі ғалым Амангелді Айталының пікірінше Еуразияшыл идеолог Трубецкой
қазақ сияқты халықты екі бірдей қателіктен сақтандырыпты. Біріншісі,
тәуелсіздік алған халық дамыған елдермен терезесі тең, дамыған елдер
мойындаған қазақ сияқты ұлт сол дамыған елдерден үйренгіш келеді, көнгіш
келеді, көп затты алады, тіліне көп сөздер кіреді, мәдениеті өзгереді,
психологиясы өзгереді. Бірте бірте сол ұлт әлгі елдердей боламыз деп
жүргенде, өркениетті елдердің рухани ықпалына, саясат ықпалына,
экономикалық ықпалына түсіп, баяғы отаршылдық қалпына келгенін білмей
қалады. Бұл – өз тәуелсіздігін алған, өзін – өзі таныған, өзін – өзі билеп
бірақ өзінің тарихи мақсатын ақтамаған ұлтқа тән нәрсе. Мұны бір қателігі
дейді. Екіншісі, бұл халықтар жайбарақат келеді. Тәуелсіздік алдық,
Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшесіміз, Туымыз желбіреп тұр бізге енді не керек
деп тоқмейілісіп жүргенде тарихи көштен қалып қояды. Осылайша Еуразияшыл
идеолог еліктегіштіктен, жайбарақаттықтан сақтандырып кетті. Біздің
пікірімізше Еуразияшыл идеолог Трубецкой көрсеткен екі қателіктің ұлтымыз
үшін қаупі үлкен. Осы қауіптен сақтанудың бірден бір жолы ұлттық тәрбие
беруде [3].
Қазіргі таңда жаһандану заманы әлемді үлкен қарқынмен жаулау үстінде.
Жер бетіндегі көптеген ұлттар өздерінің тіршілігінен айырылып, жойылып
кетеді деген болжамдар бар. Еліміз тәуелсіздік алып коммунистік
идеологиядан арылғаннан кейін халықта ешқандай идеология жоқ, идеологияның
орны бос вакум болып тұр деген пікірлер жиі айтылып жүр және ол рас. Біз
мойындауымыз қажет тәуелсіздік алған жылдардан кейін экономикалық дамуға
баса назар аударылып, халықтың рухани дамуы, идеология, ұлттық
құндылықтарды дамыту кеyжелеп қалды.
Осының салдарынан Батыстық идеология жылдам қарқынмен санамызды улай
бастады, әртүрлі діни ағымдар қаптап кетті, соңында ұлтымыздың тоз – тозы
шығатын түрі бар. Сондықтан ұлттық тәрбие беру мәселесін дұрыс жолға қою
кезек күттірмейтін мәселе.
Бағыт бағдарсыз жаңа дамып келе жатқан қазақ ұлты түгілі жаһандану
заманында Ресей үлкен ой үстінде. Жаһандану және орыс мәселесі деген
конференция өткізді. Басты мәселе – жаһандану заманынан орыс қалай аман
қалу керек. Осы мәселе бізді ойландырады. Қазір тәуелсіздікке,
мемлекеттікке қол жеткізді, басқа елдермен терезесі тең қарым – қатынас
орнатуда. Елбасымыз мемлекетімізді әлемдегі бәсекелестікке қабілетті ең
дамыған ел қатарына кіргізу мақсатын қойып отыр. Бұл саяси, әлеуметтік –
экономикалық дамуымызбен қатар халқымыздың рухани дамуын қажет ететін
процес. Сондықтан ұлт мәселесін дұрыс қойып, ұлтымыздың кешегісі мен
бүгінін және келешегін ғылыми саралап соған сәйкес нақты іс – әрекеттер
жасайтын кез келді.
Енді ұлттық тәрбие қалай және қандай бағытта қалыптасуы қажет осыған
тоқталсақ. Жалпы ұлт пен ұлттық тәрбие беру мәселесін зерттеу, ондағы
проблемалардың бетін ашу біздің елімізде біршама қиын проблемаға айналып
отыр. Қазақстан – көп ұлтты мемлекет. Бұл біздің мемлекетіміздің күш
қайратының көзі деген пікір болғанымен, біздің мемлекетіміздің ең нәзікте,
ең осалда жері екені анық. Ұлттық тәрбие атадан жалғасып келе жатқан салт
– дәстүрімізге, ұлттық төлтума ерекшелігімізге , ұлттық мәдени
құндылықтарымызға, тіліміз бен дінімізге, ақын – жырауларымыздың
өнегелеріне, халық ауыз әдебиеттеріне негізделе жүргізілуі керек. Яғни осы
аталған құндылықтарымызды дұрыс дамыта білсек және жастарға дұрыс тәрбие
білсек, мықты, бірлігі жарасқан рухы биік ұлтты қалыптастыра аламыз.
Енді, неге жастарға ұлттық тәрбие беруге ерекше көңіл бөліп отырмыз.
Жастар біздің келешегіміз, атам қазақ не ексең соны орасың деп жайдан жай
айтпаса керек. Біз қалай тәрбиелейміз келешегіміз соған тікелей
байланысты болатынын ешкім жоққа шығармайды. Ұлты жою үшін ең алдымен оның
жастарын аздыру керек дейді екен Батыс саясатшылары. Бізге келешек керек
десек, алдымен жастар тәрбиесін қолға алу керек. Сонымен айтарымыз, Бүйтіп
көрген күн құрысын . Жапырақтай қалтырап , - деп ұлы Жамбыл айтқандай ұлт
болып ұйысып, ұлағатты іс қылатын күн туды.
Мәселенің ғылыми зерттелу деңгейі. Қазақстанда еліміз тәеулсіздік
алғаннан кейін ұлт мәселесін зерттеп, осы салада еңбектер жазып мәселеге
ғылыми негізде бетбұрыс жасаған ғалымдар саны арта түсті. Олардың
қатарында А.Айталиев Ұлттану, М Жолдасбеков Ел тағдыры ер тағдыры,
Ә. Нысанбаев Қазақстан демократия, рухани жаңару, Өркениет және ұлт,
Т.Бурбаев Ұлт менталитеті, М.Арын Бес анық, М.Мырзахметов Қазақ қалай
орыстанылды, К.Нүрпейісов Алаш һәм Алашорда, Ш.Мұртаза, А.Сейдімбек,
С.Дроженов, С.Балғабаев, Ә.Кекілбай, Ә.Ғали, Ғ.Есім, Р.Сыздықова,
С.Әбдіманапов т.б. бар.
Соңғы уақыттарда ұлт мәселесі көптеген мамандардың қызығушылығын
танытып отырғандықтары белгілі болады. Ұлтаралық қарым – қатынас мәдениеті
оны гуманитарландыру, нығайту мен халықтар достығын беріктендіру
мәселелріне біздің отандық Қазақстандық ғалымдарымыз да үлес қосуда.
Олардың ішінде Г.В.Малиннің, Т.С.Сәрсенбаевтың, Ж.Қ.Жүнісованың,
К.Мардановтың, М.М.Сужиковтың, Д.К.Кішібеков пен Т.Д.Кішібековтың,
К.Е.Көшербаевтың , Ж. Қуанышәлінің т.б еңбектерін атап өтуге болады.
Зерттеудің обьектісі мен пәні. Қазіргі Қазақстандағы ұлттық сипаттағы
проблемалар, әлеуметтендіру институттарының қызметі, жастарға ұлттық тәрбие
беру механизмі мен тетіктері, еліміздегі тіл, дін, салт – дәстүр, әдет
ғұрып т.б. мәдени құндылықтардың жай – күйі және қазақ жастарының ұлттық
байланысы.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жастарға этностық ұлттық
құндылықтарды әлеуметтендіру факторы ретінде, оның тетіктері мен мехнизімін
анықтау, осы процесті тиімді жүзеге асырудың жаңа бағыттары мен жолдарын
қарастыру, мәселені ғылыми негіздеу. Осы мақсатқа сай келесідей міндеттерді
шешуді алға қойып отырмыз:
- Жастарға берілетін ұлттық тәрбиенің мазмұнын анықтау;
- Ұлттық тәрбие беру процесін жүйелі түрде ұйымдастыру жолын көрсету;
- Ұлттық құндылықтарды дамытуға байланысты тиісті мекемелер мен ел
басқарып отырған басшыларға ұсыныстар беру;
- Жастардың өзге дінге кіру себептерін анықтап, оның алдын алу шараларын
жасап, тиісті мекемелерге ұсыныс беру;
- Қазіргі кезде шет елдердің діндерінің, миссионерлерінің келуі біздің
мемлекетіміз үшін аса қауіпті екенін дәлелдеп, тиісті заңдарға
өзгерістер енгізуге ұсыныс беру;
- Мәдени мұраларымызды, ұлттық құндылықтарымызды, салт –
дәстүрлерімізді, әдет – ғұрпымызды жаңғыртуға, ұлттық ерекшелігін
сақтай отырып, қазіргі заманға сай етіп негіздеудің жолдарын іздеу.
Зерттеудің методикалық негізі. Проблеманы зерттеу барысында ұлттық
проблемаларға қатысты мақалаларға талдау жасалды, статистикалық
мәліметтерге социологиялық талдау жасалды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, бірінші
тарау екі бөлімінен, екінші тарау үш бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Этностық ұлттық құндылықтар түсінігі және мәні
1.1 Этностық ұлттық құндылықтар ұғымы
Алла әмірімен түскен Құран кәрімнің Хұжрат сүресінде: Бір -
біріңді танып, ажырата білулерің үшін сендерді әртүрлі ұлтқа, тайпа –
тайпаға бөлдік деп жазылған. Құран Кәрімдегі аятты және тіл төңірегіндегі
сан – саналы, құпиялы, тарихи толғамдарды ой елегінен өткізген адамның
мынадай қорытындыға келері хақ: тілдердің әрқилылығы, түріміздің,
дініміздің басқа – басқа болуы, Құдай санасымен, қолымен құрастырылып,
әдейі жасалған рухани физиологиялық байлық [4] - деген әр ұлттың дамуы,
тілінің қанаттануы, салт – санасының, руханияттарының сақталуы турасындағы
парасат биігінен айтылған баға үлкен жетекшілік қызмет атқарары сөзсіз.
Ұлт болып қалу мүмкіндігі ұлт өкілдері өздерін ерекшелейтін рухани
құндылықтарын жоғалтып алмағанға дейін ұласады. Бүкіл жер шарындағы 6,5
млрд. адамның қай – қайсысы да белгілі бір ұлт өкіліне жатады. Қай ұлтты
алып қарасаңыз да дәстүрге негізделген тұрмыс – тіршілігі, кәсібі, соның
ыңғайындағы тарихы, мәдениеті, өркениеті бар.
Көне грек философиясында адам белгілі бір ұлтқа жатуын сезіну үшін
бес түрлі шартқа сай болуы тиіс делінеді:
1 – ші ұлтының тілін жақсы білуі қажет;
2- ші ұлтының дінін меңгергені жөн;
3 – ші ұлтының дәстүрін толық бойына сіңіруі тиіс;
4 – ші ұлтының тарихын түгендей алуы абзал;
5 – ші ұлты мекендеген жердің ой – шұңқырын жақсы білуі парыз.
Осы сипаттар түгел бойынан табылған адам ғана сол ұлттың толық
өкілімін, ұрпағымын деуге құқылы. Ежелгі Афина азаматтарына эллан тілінде
сөйлей алмайтындармен некеге тұруға заң жүзінде тыйым салынған. Бұл заңды
әрбір грек бұлжытпай орындап қана қоймай, ұрпағына насихаттаған.
Ұлт болып ұйысу белгілі бір географиялық ендікті алып жатқан адамдар
тобының басқа да тұрмыстық, дүниетанымдық, ең бастысы тілдік бірліктерінен
туады. Әр ұлттың ғасырлар бойы сараланған рухани құндылықтарды ұрпақтан
ұрпаққа желісін үзбей беріліп отырылуы тиіс. Ал дәл біздің ұлтымыздың өз
менін жоғалтып алу себебі, салдары тарих тереңіне шөксе де, әлі де рухани
дамуымызға кедергі болуда. Өткел бермес болып көрінген ұлт тағдырындағы
түрлі қысылтаяң уақыт та, ұлт рухы алмастай жарқыраған дәуір де уақыт сынды
ұлы көшке қарсы тұра алған жоқ. Бүгінгі күн де ертең тарихқа айналғанда,
ұрпағымыз бұл кезеңді қаншама дәуірлер ата – бабасы аңсаған тәуелсіздігі
бола тұра, қазақы рухтың халқымен қауыша алмай пұшайман болған кезеңі деп
жүрмесе...
Қазақ халқына елдігін нықтап, түрлі жаугершіліктен аман қалып, тарихта
ұлт болып қалуы үшін 275 жыл (1456 – 1731ж.) уақыт кеткен. Көш көлігі –
түйе, мінгені – жылқы, баспанасы – киіз үй болған эпикалық көшпелі өмірдің
асыл қалыбында кісілік пен парасат басшылыққа алынған қоғамдағы қазақтар
ғажайып асқақ рухты болды. Ат тұяғы баратын жердің бәрімен табиғи
байланыста болған халық өр намысты, текті, жауынгер болып келді. Бұған
дәлел - Күлтегін, Білге қаған мен Елтеріс қаған заманы мен көк сүңгілі
түріктерге жалғасқан жойқын шайқастар, Шыңғысханның қайысқан қолына
жолбарысша атылған Кенесары, Наурызбай, Истатай – Махамбет, Сырым, Жанғожа,
Есет батырлар көтерілістері.
Қарға тамырлы қазақ деген сөз тіркесі аясында орнаған үзілмеген
беріктік болды. Қазақ өзінікін өзекке теппеді, қазақтың танымында
қайыршылық, қол жайып күн көру болмады. Халық танығыштығын ойлаған
көсемдер, дау – дамайды шешетін әділ билер ел тұтқасын ұстаған
азаматтардың, байлардың көкірек керген кезі болса дереу сабасына түсіріп,
жанындағы кедей – кепшікке қарайласуды, міндеттеп отырған. Малшы, жалшы
ретінде түрлі қызмет етсе де алақан жайып, қайыр тілеген қазақ болмады.
Сондай – ақ біздің халқымыздай әйел қауымын ардақтаған ел де болмаған.
Еуропа мыстан аулау деп шырайлы сұлу қыз – келіншектерін отқа жақса,
шығыста ислам діні толық орнамай тұрған кезде өз туған қыздарын тірідей
көмген жағдайлар орын алса, тіпті шыққан тегіміз туыс халықтардың өзі
әйелдерінің бет – жүзін тұмшалап ұстаса, қазақ қыздарын жарқыратып, үкідей
үлбіретіп өсірді. Болмысы дархан, жайбарақат та тыныш қазақ қиын – қыстау,
намысқа сын сәттерде түгелдей өзгеріп шыға келетін. Ұлт мүддесі жолында кез
– келген қазақ жанын берді.
Өзінде біте қайнаған тілін, жерін, елін сүюді ұрпағына жүрек балқытар
өлең – жырмен дарытты. Жоңғар қалмақтармен кескілескен ұрыс кезінде
Қоңтажыда кеткен кекті сөз құдіретінің күшімен қайтарған қаз дауысты
Қазыбек бидің:
Біз – қазақ деген мал баққан елміз,
Бірақ ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз.
Елімізден құт – береке қашпасын деп,
Жеріміздің шетін жау баспасын деп,
Найзаға үкі таққан елміз.
Ешбір дұшпанды басындырмаған елміз,
Басымыздан сөзді асырмаған елміз,
Досымызды сақтай білген елміз,
Дәм – тұзын ақтай білген елміз,
Асқақтаған хан болса, Хан ордасын таптай білген елміз,
Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды,
Анадан қыз туса, күң боламын деп тумайды.
Ұл мен қызды қаматып отыра алмайтын елміз.
Сен қалмақ болсаң, біз қазақ,
Қарпысқалы келгенбіз,
Сен темір болсаң, біз көмір, еріткелі келгенбіз,
Қазақ , қалмақ баласы табысқалы келгенбіз,
Танымайтын жат елге танысқалы келгенбіз,
Танысуға келмесең шабысқалы келгенбіз,
Сен қабылан болсаң, мен арыстан,
Алысқалы келгенбіз,
Жаңа үйреткен жас тұлпар жарысқалы келегенбіз,
Берсең жөндеп бітіміңді айт,
Бермесең дірілдемей жөніңді айт, не тұрысатын жеріңді айт! [5] - деуі
жоғарыдағы сөздеріміздің бір ғана дәлелі. Мұндай дәлелдерді жүздеп, мыңдап
келтіре беруге болады.
Тіліміз бұл кезеңде жеке ұлттың бар қажетін өтейтіндей дәрежеге
көтеріліп дараланды. Қарлұқ, оғыз, қыпшақ, салжұқ болып үлкен бес топқа,
қырық тілге, жүз диалектіге бөлінген жалпы түркі тілдерінің ішінде тіліміз
туыстығы жағынан 12 тілмен (қазақ, татар, чубаш, башқұрт, қырым татарлары,
қарақалпақ, құмық, қарашай, малқар, ноғай, қарайым, қырымшақ) бірге қыпшақ
тобын құрады. Қазақ тілі түркі тілдес халықтардың ішіндегі сөздік қоры
жағынан өте бай, дамуы жағынан да көш озық тұрған тіл. Бұл жай өзімдікі
болған соң мақтану емес, дәлелденген, зерттелген нақты тұжырым. Кезінде
түрколог В.Радлов Әлем тілдерінің ішінде мен үш тілді ұлы деп білемін. Ол
– орыс, француз, қазақ тілдері - деп баға берсе, тағы бір әйгілі түрколог
С.Е.Малов: Түркі халықтары ішіндегіең суретшіл образды тіл – қазақ тілі.
Қазақтар өзінің шешендігімен де, әсем ауыз әдебиетімен де даңқты - деген
болатын.
Тіпті, халқымыздың тіліндегі сөздік қор туралы айтпай – ақ, дыбыстар
жүйесін алайық. Дыбыс дегеніміз өзі адам құлағымен ести алатын түрлі үндер.
Олар жалпылама алғанда физикалық, биологиялық, музыкалық, тіл дыбыстары
болып бөлінеді. Ал тіл дыбыстары сол тілдегі мағына және сөз ажыратуға
қатыса алатын дыбыстар яғни фонемалар. Мысалы: сал – сәл, тол – төл, тұс –
түс... дыбыстар алмасқан сайын мағына өзгеріп, сөздерді ажырата аламыз. Осы
фонемалар турасында ғылыми теориялық негіз салған Бодуен де Куртенэ
психофонема психобейнеден келіп, шығады деген болатын. Бұл теорияның
қағидалары бойынша әр ұлт өкілдерінің санасында, ойлау қабілетінде сөз
мағынасын өзгертетін дыбыстардың психологиялық бейнелері болады. Сол
бейнелер арқылы халық бір – бірімен тілдік қарым – қатынас жасайды.
Дыбыстардың, сөздердің сөз тіркестерінің, сөйлемдердің психобейнелері
ұлттың барлық мүшелерінің ойында бірдей болады (сан жағынан да, сапа
жағынан да) сондықтан олар бір – бірін толық түсініп, тілдесімдік қатынасты
табиғи заңдылық ретінде жасайды. Әр тілдің өзіне ғана тән төл дыбыстары
болатынын қарапайым түрде былай түсіндірсек: бір тілдің дыбысталуы өте
жағымды (қазақ, француз) болса, енді бір тілдікі мысалы қытай тілі шаң –
шұң еткен өңкей ащы дыбыстар жүйесінен түзілген, алтай, якут тілдері
дауыссыздар жүйесіне негізделгендіктен құлаққа түрпідей тиеді. Әр дыбыстың
артикуляциялық, акустикалық, генетикалық сипаттамасы болады. Мысалы, қазақ
тіліндегі дыбыстардың барлығы дерлік ауыз қуысынан шығады. Тіліміздегі кез
– келген дыбысты айту кезінде өкпеден шыққан ауаны ауыз қуысында еш
кедергіге ұшыратпай, не мұрын жолымен айтып көріңізші. Ол дыбыстар біздің
тіліміздегі саздылығынан, ерекше ойнақылығынан жұрдай болады да қалады.
Тілдегі әр дыбыстың айтылуы құлаққа жағымды саздылыққа ие болуы да тілдің
ұзақ даму жолын көрсетеді. Дыбыстардың саздылығынан тіліміздегі кез –
келген сөзді бағындырып, тұрған буын үндестігі мен дыбыс үндестігі келіп
шығады.
Өнер алды – қызыл тіл деп бағалаған қазақ халқында тұспалдап, мақалдап,
мақамдап, тақпақтап сөйлеу негізінде жыр, терме, толғау, дастан, айтыс,
шешндік өнер, қара өлең, өлең түрлері сияқты әдеби өнер үлгілері
қалыптасқан.
Сөз мәйегін тізіп, құлақ құрышын қандыра, ерекше ырғақпен, ынтықтыра
сөйлеу логикалық дұрыс ойлауда, ал ол қазақтың қан тазалығын сақтай отырып,
ұрпақ өрбітуінде жатыр. Жалпы түркі тілдері жанұясынан шығып, ұлтымыздың
бүкіл әлеуметтік бейнесін қалыптастырып, ұлттық менталитет, саяси, оқу –
тәрбиелік, тұрмыстық жадыны ұстап тұрған тіліміз үш ғасыр даму дәуірінен
өткен .
Жылқы мінездес текті халқымыз наным – сенімін орнықтыруды діндердің
ішіндегі ең тазасын, әділін ұстана білді. Ақыл – ойдың биігіне жеткен
кемеңгерлердің көпшілігі ислам дінінің ақиқатын еріксіз мойындап, бас
иген. Орыстың ойшылы Иван Бунин: Құранның бұйрығына құлақ аспағанды қарғыс
атсын! - десе, Александр Пушкин: Жаратқанға табыныңдар. Ол аса ұлық, ал
Лев Толстой: Мені Мұхаммед үмметінен деп есептеулеріңізді өтінемін, - деп
исламды мойындағандарын әйгілеген. Ал керісінше ислам дініде туылып көкірек
көзі ашылған соң сөзге діннің ұлылығын мойындап кеткен әлемдік тұлғаларды
таба аламыз ба? Әрине жоқ. VІІ – VІІІ ғасырлардан бастап ислам діні біздің
халқымыздың санасында орныға бастады. Бұдан кейінгі жерде әр қазақ баласы
ата – бабасы ұстанған дін қағидаттарын орындау арқылы ұлт тұтастығына кепіл
болды.
Халқымыз әлмисақта жаратушы рухынан сипат алған адамның өмір
айналымына жіберілу мақсаты – даму, дағдару, шегіну, қайта жаңғыру
жолдарынан өтіп, өсіп, өңделіп, пенделіктен періштелік биіктікке дейін
көтеріліп, барып өз иесіне қайта қосылуы үшін екендігін терң түсінді.
Түркістанда Түмен бап, Сайрамда бар сансыз бап, Отырарда отыз бап,
Бабтардың бабын сұрасаң, Ең үлкені – Арыстан бап, Ең кішісі – алаша бап ,
демекші бабтар мен әулиелер өлкесін исламсыз елестету тіпті мүмкін емес,
адамның жаратушысы мен тікелей байланысты, әрі адамдарды оған жеткізетін
ақиқат жол екенін түсіндірген ойшылдарымыз – Яссауи, Бекет ата, Абай,
Шәкәрім халқын діни таным – түсінікке жетеледі.
Тілі мен діні дамыған халық салт – дәстүрден әсте кенде болмаған.
Дәстүр халықтың дүниетанымына орай қалыптасып, жалпы халықтық сипат алды.
Олай болуға себеп – дәстүр әркімнің жеке басындағы жай мәселерге қатысты
емес, халықтың әлеуметтік, психологиялық, мәдени, толып жатқан басқа да
тұрмыстық жағдайына байланыстылығында. Дәстүрдің енді бір сипаты –
тұрақтылығында. Оны қаласа өзгертіп, қаламаса өшіріп тастауға бір адамға
иелік жоқ. Тағы бір артықшылығы – дәстүрдің өміршеңдігі.
Ар мен намысын қасықтай қаны қалғанша қорғаған, жомарт та дарқан, адал
да ақкөңіл қазақ халқының тұрмысы түгелдей малмен, көшпенділікпен тығыз
байланысты болды. Ұлттық психологиялық ерекшелік қасиет, философиялық ойлау
жүйесінің негізі тұрмыс салтымен қалыптасқан, дәстүрге айналды. Сөйтіп,
салт – дәстүрлер, бір жағынан халықтың тұрмыс – тіршілігінің айнасы іспетті
болса, екіншіден, сол арқылы ғасырлар бойы өз ұрпағын еңбекке,
адамгершілікке, өнерге, өмірге, икемдеуге тәрбие құралы болды.
Осылайша отаршылық қамытын кигенге дейін кең жазира даласында сөзге
шешндігінен, дініне беріктігінен, елін, жерін шексіз сүйетіндігінен туған
қазақтың зор рухты, асқан текті бейнесі кемеліне келген еді.
Отаршыл империя кезеңі қазақ тарихында 1731- 1916ж) 185 жылдық
уақытқа ұласты. Ресейдің ресми тарихында отарлау, бодандықтар,
агрессия, шет жерлерді басып алу [6] деген сияқты сөз тіркестерін таба
алмайсыз, бұл мағынаны тарихшылар жаңа жерлерді игеру, Ресейдің қол
астына өз еркімен кіру, одақтасу сияқты сөздермен береді. Жауыздыққа,
жендеттікке, отаршылдыққа қарсы сөйлеген тұстарда орыс ұлтшылдары:
...единственная страна в мире, не знавшая колоний, это – Россия! - деп,
барын сала дәлелдейтіндері бар. Бірақ тарих деректері мұны теріске
шығарады.
Мысалы:
1346 жыл – Коми жері
1478 жыл – Карелия
1489 жыл - Солтүстік Карелия
1552 жыл – Қазан хандығы жойылады
1556 жыл – Астрахань хандығы
1557 жыл – башқұрт тайпалары Қазан хандығына жасалған зор шабуылды
көргеннен соң орыстар құрамына бірден өтеді. Кейін отаршылдықтың зардабынан
кейін жиналып қарсы тұрулары тарихта башқұрт көтерілісі деген атпен
қалады.
1557 жыл – Удмурт елі
1558 жыл Сібір хандығы
1630 жыл Бурят, Якут елдері
1654 жыл – Украин жері
1721 жыл – Эстония, Видземе, Латвия
1731 жыл – қазақтардың бодандығы басталды. XVIII ғасырдың 60 – шы
жылдары орыстар қазақтардың барлық өлкесіне бекіністер салып үлгереді.
1742 жыл – Қарақалпастан Ресейдің протек – тораттығына (протекторат өзге
елдің құқығыншектеуші, билік етуші) өтеді де, 1873 ж. Ресей құрамына
кіреді.
1756 жыл – Кенді Алтай
1771 жыл – Қалмық хандығы
1772 жыл – Беларусс жері
1774 жыл – Солтүстік Осетия, Үлкен және кіші Кабарда
1783 жыл – Қырым елдері
1793 жыл – Молдавия
1795 жыл – Литва
1801 жыл – Шығыс және Батыс Грузияның біраз бөлігі Ресей құрамына
өтеді. Шығыс Арменияны толық жаулап алудың жорықтары басталады.
Өзге ұлттар мылтықпен, зеңбірекпен қаруланған тұрақты әскері бола тұра
орыстардың басқыншылығына төтеп бере алмай, бір – екі жылдың ішінде
бодандық құрығына ілініп қала берсе, қазақ жерін тұтасай иеленіп, әр
жердегі көтерілістерін басып – жаншу үшін империяның 150 жылға жуық уақыты
кетті. Басқа отар халықтардың қарсылықтары аз уақытта тойтарыс алып, қайта
бас көтермеуі олардың ұлттық санасының әлсіздігін танытады десе болады.
Ресей отаршылдары қазақ жерін бір жарым ғасыр бойы жаулағанда, олар отты
қарумен, тұрақты армиямен қаруланса да әр жердегі қазақ батырларының қол
бастаған жанкешті қарсылығына ұшырап, алға жылжи алмай келді. Мұның басты
себебін орыс тарихшысы Аничков қазақтардың еліне, жеріне деген махаббатынан
туындаған ұлттық санасының жоғары деңгейде болуында деп атап көрсетті
(М.Мырзахметов, Түркістан, 2007ж.). Осы себепті орыс отаршылдары
өзгелерден озық, асау, кесек біткен халықты тізгіндеуге өзгеше тәссілдер
қолданды. Оның бірі 1865 жылы патшалық еткен Александрдың қазақтарды
шоқыныдырып орыстандыру туралы ресми құжаты еді. Бұл құжат бойнша іске
кіріскен орыс миссионерлері (Ұлы жүзді – Остроумов, Орта жүзді –
Алекторов, Кіші жүзді- Ильминский бөліп алған), орыс - қазақ мектептер
жүйесін түзеді. Аралас мектептер империя үшін халықты ұлттық өзегінен
ажыратып, табиғи таным – түсінігін өзгертіп, қазақ халқын саналы, ерікті
түрде мәңгүрт етудің тамаша жолы болған саяси құрал болды. Бұл мектептер
орыс емес ұлттарды патша өкіметінің саясатына, дініне, тіліне құлшылық
етуге тәрбиеледі. Қазақтың тілін, салт – дәстүрін, өмірін зерттеп, ауыз
әдебиеті материалдарын жинап, Қазақ тілін үйренуге арналған материалдар
атты сөздік (Қазан, 1861жыл), Өздігінен орыс тілін үйренуші қазақтарға
көмекші оқу құралын жасаған, патша өкіметінің орыстандыру саясатына шын
берілген Н.И.Ильминский болды. Қазақтарға отарлау саясатын жүргізуде
олардың тұрмысы мен салтының және қоғамдық қатынастарының ерекшеліктерін
ескере отырып жүргізу қажет деп есептеген миссионер шығыс халықтары үшін
орыс емес ұлттарды орыстандыру және шын мәнінде оларды діни және тілі
жағынан орыс халқымен біріктірудің [7] педагогикалық жүйесін жасады.
Ата – бабамыз ғасырлар бойы тірнектеп ең асылын сұрыптап жинаған
рухани байлығын – тілін, дінін, салт – дәстүрін жатқа жойғызбау үшін
жанталаса қорғанды. Мен көндім деп екі қолын көтеріп қарап отырмады. Десе
де Ресей империясының миссионерлік, нәсілшіл- шовинистік саясатты тынбай
ұстануы нәтижесіз болмады.
Кеңес үкіметі (1916 – 1991 ж.ж) идеясы басқадай насихатталғанмен,
тікелей отаршыл империяның ісін жалғастырушы болды. Кеңес үкіметі орнай
бастағандағы адамдар өмірінің күнделікті тұрмыс шындығынан қоғамдық
тіршіліктің сыры аңғарылып, кез – келген фактіден үлкен тарихтың сипатын
сезуге болады. Қазақ елінің тарихындағы зардабы осы күнге дейін жойылып
бітпеген, аса қасіретті нәубеттің бірі – ұжымдастыру болды. Өкімет
кедейлерді байларүға (көбісі күн көрісі бар орташа ауқаттылар) жауықтыра
айдап салып, ұрдажық белсенділерді құтыртып, қас – қағымда елдің ғасырлар
бойы қалыптасқан шаруашылық жүйесі мен өмір салтының астан – кестеңін
шығарды. Бай деп саналғанның мал – мүлкі түгел тәркіленіп, өздері абақтыға
қамалады, немесе байланып – матанып ит жеккенге айдалады. Жалған жала
жабылып, атылып – асылады. Бұл нәубеттің ақыры бұрын – соңды болмаған
жаппай ашаршылыққа ұласып, халықтың жартысынан көбі қырылды. Нәубеттен
үріккен халықтың бір бөлігі жаяу – жалпылап шекара асып, бөтен елге кірме
болды.
Қолдағы малынан оп – оңай айрылғысы келмеген, бірақ заманының
ауқымынан сырт кете алмаған қазақ халқы талай – талай шырғалаң мен
сарсаңға, күдік пен толқуға түсті. Колхоз жаңа ұйымдасып, әлі де көңілдері
дүдәмәл жүрген адамдарды шолақ белсенділер одан сайын дүрліктіре түседі.
Мысалы, сол кезеңнің реалистік суретін қалдыра білген Б.Майлин
шығармасында салық туралы: Шеше, тыңдаңыз, сіздің үйге берілген жоспар:
бір пұт ет, он қадақ шыртылдақ, он қадақ ескі темір, он қадақ ескі жүн,
төрт мүйіз, бес тұяқ, бір ит терісі, бір мысық терісі... - деп келтірсе,
тағы бір жерінде: Колхозға кіргеннің малы да, жаны да өзінікі болмайды
екен ғой. Үндеместің үйі біліп, қоңыр сиырын қалаға сатуға апарғалы жатыр
екен, колхоздың бастығы барып: мал сенікі емес деп жетегінен шешіп алып
қалыпты. О да ойыншық – ау, адамды айтсайшы, бәрінен де масқарасы – әйелді
ортаға салады білем. Неке болмайды дейді. Әйел мен еркекті нөмірлейді
дейді[8].
Қазақ халқына иимперия да өз кезінде қатты қысым жасағанымен, сақтап
тұрған қорғанышы – ауыл ақсақалдарына, ел ағаларына бағынған дәстүрлі
тұрмысы еді.
Кеңестік қызылдардың белдежн басып жүргізген колхаздастыру, ұжымдастырулары
қазақ халқының тұрмыс – салт ерекшелігін де быт – шыт қылды. Нақ осы
уақытта өздері ештеңенің жөн – жосығын түсінбесе де, мансапқа қызығып, көп
нәрсені бүлдірген іштен шыққан топас белсенділер қаулап кетті. Отызыншы
жылдардың бас кезіндегі Қазақстанда орын алған нәубетке осы шаш ал десе,
бас алатын жандайшаптар да айрықша себепкер еді. Олар екі сөздің басын
жөндеп құрай алмай тұрса да, орыс сөздерін араластырып, ата – бабасы
естімеген сөздермен сөйлеп, үріккен елдің зәресін ұшырды.
Сол уақытта желі салған мына ыңғайдағы: Жолдастар! Нағыз тәртіп
беремін, үдетпелі жоспар жиырма төрт сағат ішінде орындалады, понятно? Оның
үшін нет істеу керек? Вот былай істеу керек: мәселен, үй салса, оның
алдымен төрт аяғын тұрғыза ма? Төрт аяғын тұрғызады, яғни қадайды. Понятно?
Сосын стенасын қалайды. Сонан крышасын покрыват қылады... Понятно? Бұл да
сол: алдымен айтқанда төрт аяқтан бастау керек. Орысша айтқанда низ дейді.
Нағыз опасность низда жатыр, понятно? Бір кітаптан оқығаным бар... Ымм...
да вот былай: капиталическое хозяиство өрбиді дейді, - низдан, понятно?
(Б.Майлин Талтаңбайдың тәртібі) дүбәралық кейін тамырын тереңге жібереді.
Ал, кеңес үкіметі беті бүлк етпестен, мұны кеңес халқының ұлы жеңісі
(байлардың көзін құртуды) ретінде бағалап, солай деп ұрандауды талап етті.
Кеңес үкіметі ұлттық мүддені жоюға үлес қосқандарды тайраңдатып қою арқылы
олардың ісін ерлікке балаудың тұқымын септі. И.Сталиннің 1937 жылғы: Мы не
толко уничтожим всех врагов, но и семьи их уничтожим, вес их род до
последнего колена (Леонид Млечин.КГБ председатели органов госбезопасности
(рассекреченные судьбы). Москва,2005, стр.152), - деген нұсқауы ұлт қамын
ойлайтындарды бір сыпырып тазалап алды.
Сонымен қатар көп ұлтпен араласа отыру науқаны да, тәжірибесіз
қазақтардың атамекеніне қоныстандырылған әр түрлі келімсектердің жағдайы
да коммунистік интернационализм күшімен жан – жақты жасалды. Ана тілінен
ажырап бара жатқан халықтың тарихынан да, мәдениетін де, өркениетін де
Кеңес үкіметі жасаған болып шығып, қазақ елі өз тарихынан өзі ажырады.
Қазақ ғұламасы Ахмет Байтұрсыұлы 1915 жылы: Алһамдул - илла, аз емеспіз,
алты миллион қазақпыз десе, 1916 – 45 жылдардағы жатқа кеткен биліктің 30
жылдық ойранынан қазақ халқы еш уақыттаболмаған қырғынға ұшырап, үштен
екісінен айырылып, 1,5 миллиондай адамы ғана қалады.
ХХ ғасырдың басында ақ ояна бастаған қазақ санасы бас көтеріп, қазақ
зиялылары Алаш партиясын құрып, Түркістан автономиясын да орнатып
үлгерген еді. Бұл да қазақ халқын қынадай қыруды сұрап тұрған, яғни өзге
елдер сияқты бұға бермей, бірден дүр етіп, көтерілетін қазақтардың өр,
саналы рухын тез арада өшірмесе, санын да азайтпаса болмайтын саяси жағдай
болды. Осы аз уақыт аралығында үштен екісін жоғалтқаннан соң, қазақ халқы
ұрпақ ауысуы кезінде табиғи түрде келесі ұрпаққа салт – дәстүр, дүниетаным,
тіл, дін сияқты руханияттарын беру мүмкіндігінен айрылды. Ұш ғасыр бойы
жиналып, ұқыптап ұрпағының зердесіне құйылып, келген ақпараттар ағыны
тоқтап, шорт үзіліп қалды.
Ақтабан шұбырынды зардабынан да асып кеткен бұл зұлматтар санға
ғана емес, сапаға да сызат түсірді. Кең байтақ өлкеде сиреп қалған жер
иесі, ұшан – теңіз байлық қожайыны – қазақтар өзге келімсек ұлттардың
ығына, орыстандыру саясатына толығымен бағынышты болды. Десе де, ата –
бабаларымыздың қанына тартып, саннан сапа шығады деген заңдылықтың растығын
дәлелдеген де біздің ұлтымыз болды. 1986 жылғы желтоқсанда жастарымыздың
өзге ұлттар арасында ең алғаш болып кеңестік озбыр өкіметке бас көтеруі
бабасының бабасындағы өр рух пен тектілік мүлде жоғалып кетпегенінің
айғағы болды.
Елу жылда ел жаңа дейді халқымыз. Тәу еткен Тәуелсіздіктің де 22
жылын еңсеріп қалдық. Бізге қазақтың рухын өзіне қайта қызмет еткізуі
қажет. Шырқап кеткен прогресс бүкіл ғаламға шеңгел салуда.
Қазір теледидарсыз, ғаламторсыз, компьютерсіз күнделікті тұрмысты
елестету мүмкін емес. Күнделікті, апталық, айлық ақпараттық бағыттағы газет
- журналдар неше мыңдаған тиражбен таратылып жатыр. Не жазылатыны,
олардың барлығын кім оқитыны тағы да бөлек мәселе [9]. Қазір адамдардың
көпшілігі кітап, газет – журнал оқып оқырман болудан гөрі, уақытын ысырап
етпей көрермен болуға көшкен. Сондықтан да визуалды ақпарат көздерінің
жұлдызы жарқырап тұр.
Ұлт мұңына мүлдем жаны күймейтіндер ..., Басы түгіл тізесін де
имейтіндер... жұрттың бәрін дал қылған түрі қазақтар керісінше шамалары
жеткенше орыс тілін қолданыстан шығармай отыру мақсатын көздеген. Өз
тілінде сөйлей алмасын, бірақ ол да қазақ қой, өзі сөйлемесе де, өзгелерге
не үшін бөгет жасауда деген сауалға жауап табу мақсатында психология
ғылымына жүгінуге тура келді. Психология әр адамның қандай дәрежеде болсын,
әйтеуір ұлттық сезімі болады да, ұлттық сезім нышаны ұлттық қадірден,
ұлттық мақтаныш сезімінен және бір ұлтқа тәнділікті сезінуден тұратынын
негіздейді. Ал ана тілінде сөйлей алмайтындардың ұлтқа тәнділікті сезіну
эмоциясы сол тілде сөйлейтіндерден төмен болады екен. Міне, сіз бен біз
іздеген бір жауап.
Мүмкін ол қандастарымыз өздерін солақай саясаттың құрбандары ретінде
ақтағысы келетін де шығар. Бірақ тәуелсіздік дәуірінде туған бала –
шағаларына, немерелеріне олар не айтып ақталмақшы. Қалай айтсақ та еліміз
тәуелсіздігін иеленіп отырған кезде, әлі күнге бала шағасына теледидардан
күндіз – түні басқа ұлттың салт – санасын сіңіртетін, кейіпкерлері өзге
тілде сөйлейтін мутфилімдерді, кино – хабарларды беру, ұлттың генофондына,
ұрпақтың келешегіне қиянат жасау болып табылатынын тілін менсінбейтіндер
қашан сезінеді екен.
Қазақ әдебиеті (19.11.2010ж) газетінде әл – Фараби атындағы Қазақ
Ұлттық Университеті, филология факультетінің 3 – курс студенті Арман
Әлменбет Шөлдеген қазақ рухы атты мақаласында: ...Өткен жылы ау деймін,
елге барғанда қалада тұратын аталас ағамның кішкентай ұлы ойыншықтарының
арасына кіріп кетіп, соғысып ойнап жатыр екен. Екі жақтың да атынан өзі
сойлеп, өзі келтіріп жүр. Онша мән бермей, өз бетіммен отырғанмын. Тыңдасам
інім Рақымжан, ат! Алға! деп ұрандап қояды арасында. Ерікссіз езуіме
күлкі үйірілді. Шақырып алып сұрасам, ана тілі пәнінен Рақымжан
Қошқарбаевтың ерліктері туралы өткенбіз дейді. Риза болдым. Қалай риза
болмайын, жайшылықта адам шошырлық түрлері бар, заты да белгісіз құбыжықтар
туралы мультфилімдерді көріп, әңгімесі де солар туралы болып жүретін
қаланың бір баласы Рақымжанның ерлігін үлгі тұтып, ойынына араластырып
жүрсе! Қаршадай ұлдың ұлттық рухы шөлдеген! Бұл – соның көрінісі! [10] –
дейді.
Рухани азып – тозып, ақыры мәңгірттену қазақ халқының құдайдан қалап –
тілегені емес, сыналап сіңдірудің салдары болғандықтан, біздің азат
дәуірдегі ұрпақтарымыз жоғарыдағыдай әлі ақ қағазадай таза кезінде ұлтына
тән рухани құндылықтарды сезінгісі келіп, қазақтықты іздеп тұруы
биологиялық, табиғи байланыстың көрінісі. Ең алғаш баласымен тілдік
қатынасқа түсетін адам анасы болғандықтан да, халқымыз туған тілін ана тілі
деп үлкен философиялық иірімде айқындаған. Бала 5 – 6 жасына дейін бүкіл
өмір бойына керек ететін ақпараттың 80 пайызын алады екен деп қазіргі ғылым
анықтаса, А Байтұрсынұлы да өз тұжырымында бала ең алдымен ана тілінде ғана
білім жетілдіруі керек деп дабыл қақты. Дамыған шығыс елдері де ес білгенше
баланы тек ана тілінде сауаттандырып, дүниетанымын қалыптастырып алса,
Еуропа тіл білімі отбасы ана тілін сақтайтын – соңғы қорған деген
тұжырымынан танбайды. Үш тұғырлы тіл деп ұрандалған науқанның өмірімізге
кіріп кеткеніне де біраз жылдың жүзі дөңгеленді. Осы науқан ыңғайында
тәрбиелейтін бала – бақшада қызымның тілі не қазақша емес, не орысша емес,
не ағылшынша емес әйтеуір бір түсініксіз тілде шығып келе жатқанына
қиналамын - дейді бір танысым. Кішкентай қыздың санасына құйылып жатқан
ақпараттың көптігінен ол барлығын дерлік игере алмайды. Бірақ миы, жады
сергек болғандықтан жаман – жақсы, өзімдікі – өзгенікі демей барлығын түгел
сіңіре береді. Мысалы мынадай сздер қоспасы – берші дегеннің орнына –
дайши дейді. Мұнысы не орысша дай емес, не қазақша бер емес. Жарайды
бүйткен балабақшасы құрысын, ана тілінде қазақы тәрбиеде өзім өсіремін
дейтін нағыз патриотымыздың өзін Теленяня мен Nickeldeon арналары
өшіріп тастайды. Таңертеңнен кешке дейін дем алмайтын бұл арналар арқылы
үйде отырып – ақ балаңыздың тілі өзге ұлттың кейіпкерлерін, өзге ұлттың
тұрмыс – тіршілігін санасына сіңіріп, қай жағынан алсақ та шалақазақ болып
өседі. Сондықтан болашақ буынды да дүбәралық кейіпке қалдырмау үшін, ұлттық
басымдықты танытатын телеараналар мен тележобалар жүйесін құру керек.
Кезіндегі тайпаларды таң қалдырған қазақтардың бойындағы асыл
қасиеттердің сынығына ие болып қалудың өзіне айрықша мұқтаж кейіпте қалдық.
Мысалы қазақтар туралы зерттеген Ф.Янушкевич: Қазақтардың ойлау
қабілеттілігінің кереметтігіне менің барған сайын көзім жетті. Сөз дегенде
ағып тұр. Бұл жағынан оларды Батыс Азияның француздары деуге болады. Өзіне
жоғарыдан менсінбей қарайтын халықтар арасынан бұл көшпенділердің де
құрметті орын алатын кезі келеді деп бір жарым ғасыр бұрын жазып
қалдырған. Иә, бір жарым ғасыр бұрын өзіне мұрын шүйіре қарап тұрса да
ұлылығын мойындатқан тіліміз қазір өзінен туғандардың менсінбеушілігінде
қалып тұрғаны өкінішті.
1865 жылдан бастап қазақтарды аралас мектеп ашып, қазақтарды
орыстандыру, мүмкіндігі болса шоқындыру саясатын жүргізе бастаған отаршыл
империя 1891 жылы жоспар бойынша миссионерлеріне екі жылдың ішінде қазақ
тілін үйреніп алулары керек деген тапсырма береді де, соның нәтижесінде
түрлі зерттеулер жасауға мүмкіндік туады. Керек еткенде екі – ақ жылда
тілімізді меңгеріп шыға келген халықтың ұрпақтары мен тұла бойы орыстанған
қазақтар тәуелсіздіктің 22 жылдығы дөңгеленсе де қозғалар емес. Осы арқылы
талпыныс, ынта, оған қоса қажеттілік тудырмаған жағдайда тіл үйренудің
мүмкін еместігіне көз жеткізіп отырмыз. Қалай болғанда да қай тілдің
қоғамдағы атқаратын қызметі көп болса, сол тіл басым болады. Туған тіл ғана
өзіңнің қай ұлт екеніңді сезіндіреді. Тіл бірлігі болмаса, не ұлт, не
мемлекет тәуелсіздігі баянды болмайды.
Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы
тіл. Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады деп, қазақ тіл білімін
қалыптастырушы А.Байтұрсынұлы қадап көрсеткендей, әр ұлттың генетикалық
жады, ұлттық коды мен дүниетанымы, психологиясы түгелдей тілінде ғана
сақталады.
Жалпы бір тілді ығыстырып шығару процесі кезінде қостілділік біраз
уақыт қоғамды жайлап тұрады. Екі тілдің артындағы екі мәдениет пен өркениет
өзара айқасқа түсіп барып, жеңімпазы үстемдік ететіні турасында филолг
Дэвид Кристалл ой қозғаған. Орыстар французша сөйлеуді сәнге айналдырған
кезде Лев Толстой Ана тілің қайткенде де, ана тілің болып қала береді. Жан
тәніңді салып сөйлеген кезде басыңа бірде – бір француз сөзі келе қоймайды,
ал жарқылдата сөйлеуді қаласаң, оның жөні бір басқа [11] – деген болатын.
Қазіргі екі тіл майданы ұзаққа созылған сайын қауіпті екенін басты назарда
ұстағанымыз жөн.
Кеңестік дәуірде ұлттар лабораториясы аталып көпұлттылығымыз
жалауласа, тәуелсіз ел болғанда көп дінділігіміз шыға келіп, діндер
лабораториясына айналдық. 40 – тан аса конфессиялардың діни бірлестіктері
мен ұйымдарының 4000 – нан асады. Қазақ халқына ауыз сала бастаған өзге
діндерді есепке алмағанда исламның өзі қаншама бөлікке бөлініп отыр. Қазақ
жеріне лек – легімен ағылып жатқан миссионерлерге келме деуге де шамамыз
келмей қалды. Шет мұсылман елдерден келген түрлі пиғылды діни топтарға,
Сауд Аравиясы, Ливан, Сирия, Мысыр, Пәкістан сияқты елдердің діни оқу –
орындарында қазақ жастарын үздіксіз оқытуда да қателіктер кетті. Халқымыз
ата – бабасы ұстанған, дәстүрлі Ханафи мазһабынан қалай ажырап, сәләфи,
уаһабшы, хизбші, ахмадия, таблиғшы, құраншы болып шыға келгендерін де
аңғармай қалды Құлшылықтың өзгеше түрлерін ойлап тапқан аққулар,
сұңқарлар қанат қақты. Олар өз ұстанған бағыттарымен тыныш жүрмей,
жергілікті дәстүрлі дін жолындағыларды жазғырып, күнәлауға шығып, қалың
қазақты тоз – тоз етті. Осылардың кесірінен көп жерлерде тіпті өлікті
жөнелтудің дәстүрлі қағидаларын өзі іске алғысыз болып қалды.
Діни сенім бостандығы және Діни бірлестіктер заңының аясында
қазақтар мешітте, христиандар – шірпкеулерінде, еврейлер – синагогасында,
буддистер – храмдарында тып – тыныш, өз діндерін өз өкілдеріне уағыздап
отырса, ол жердегі әңгіме мүлде басқа болар еді. Керісінше, бұл заңды
өздеріне жанған жасыл шамға балаған евангелист – христиандар, белое
братство – Белый Христос , Аум Синрике, Мария Дэвис Христос , т.б
толып жатқан секталар озып, төмендегі қазақтарға көмек қолын созуда
[12].
Дүние жұзіне кітаптары миллиондағн тиражбен шығып тарайтын Билли Грим,
Кристиана Рой, Джош Макдауэлл сияқты авторлардың кітаптары қазақшаға
аударылып, өте сапалы шығарылып, тегін таратылады. Қазақты дініне ажыратып,
шоқындыруға Америка, Англия жыл сайын қомақты қаржы құюда. Сол себепті де
шығар, христиан діні секталарының миссионерлері әсіресе қазақтарды
шоқындыруға ерекше ынталы болып шығып жатыр. Шоқындырылған қазақтар басқа
ұлт өкілдеріне қарағанда Америкаға, Еуропаға бару бақытына ие болатын да
көрінеді. Христиан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz